யமாத்மாநம் அயமாத்மா இதி ஸாக்ஷாத் வயமுபாஸ்மஹே க: ஸ ஆத்மேதி ; யம் சாத்மாநமயமாத்மேதி ஸாக்ஷாது³பாஸீநோ வாமதே³வ: அம்ருத: ஸமப⁴வத் ; தமேவ வயமப்யுபாஸ்மஹே கோ நு க²லு ஸ ஆத்மேதி ஏவம் ஜிஜ்ஞாஸாபூர்வமந்யோந்யம் ப்ருச்ச²தாம் அதிக்ராந்தவிஶேஷவிஷயஶ்ருதிஸம்ஸ்காரஜநிதா ஸ்ம்ருதிரஜாயத — தம் ‘ப்ரபதா³ப்⁴யாம் ப்ராபத்³யத ப்³ரஹ்மேமம் புருஷம்’ ‘ஸ ஏதமேவ ஸீமாநம் விதா³ர்ய ஏதயா த்³வாரா ப்ராபத்³யத’ ஏதமேவ புருஷம் த்³வே ப்³ரஹ்மணீ இதரேதரப்ராதிகூல்யேந ப்ரதிபந்நே — இதி । தே சாஸ்ய பிண்ட³ஸ்யாத்மபூ⁴தே । தயோரந்யதர ஆத்மோபாஸ்யோ ப⁴விதுமர்ஹதி । யோ(அ)த்ரோபாஸ்ய:, கதர: ஸ ஆத்மா இதி விஶேஷநிர்தா⁴ரணார்த²ம் புநரந்யோந்யம் பப்ரச்சு²ர்விசாரயந்த: । புநஸ்தேஷாம் விசாரயதாம் விஶேஷவிசாரணாஸ்பத³விஷயா மதிரபூ⁴த் । கத²ம் ? த்³வே வஸ்துநீ அஸ்மிந்பிண்டே³ உபலப்⁴யேதே — அநேகபே⁴த³பி⁴ந்நேந கரணேந யேநோபலப⁴தே, யஶ்சைக உபலப⁴தே, கரணாந்தரோபலப்³தி⁴விஷயஸ்ம்ருதிப்ரதிஸந்தா⁴நாத் । தத்ர ந தாவத் யேநோபலப⁴தே, ஸ ஆத்மா ப⁴விதுமர்ஹதி । கேந புநருபலப⁴த இதி, உச்யதே — யேந வா சக்ஷுர்பூ⁴தேந ரூபம் பஶ்யதி, யேந வா ஶ்ருணோதி ஶ்ரோத்ரபூ⁴தேந ஶப்³த³ம் , யேந வா க்⁴ராணபூ⁴தேந க³ந்தா⁴நாஜிக்⁴ரதி, யேந வா வாக்கரணபூ⁴தேந வாசம் நாமாத்மிகாம் வ்யாகரோதி கௌ³ரஶ்வ இத்யேவமாத்³யாம் , ஸாத்⁴வஸாத்⁴விதி ச, யேந வா ஜிஹ்வாபூ⁴தேந ஸ்வாது³ ச அஸ்வாது³ ச விஜாநாதீதி ॥

கிம் புநஸ்ததே³கமநேகதா⁴ பி⁴ந்நம் கரணமிதி, உச்யதே । யது³க்தம் புரஸ்தாத் ப்ரஜாநாம் ரேதோ ஹ்ருத³யம் ஹ்ருத³யஸ்ய ரேதோ மந: மநஸா ஸ்ருஷ்டா ஆபஶ்ச வருணஶ்ச ஹ்ருத³யாந்மநோ மநஸஶ்சந்த்³ரமா:, ததே³வைதத்³த்⁴ருத³யம் மநஶ்ச, ஏகமேவ தத³நேகதா⁴ । ஏதேநாந்த:கரணேநைகேந சக்ஷுர்பூ⁴தேந ரூபம் பஶ்யதி, ஶ்ரோத்ரபூ⁴தேந ஶ்ருணோதி, க்⁴ராணபூ⁴தேந ஜிக்⁴ரதி, வாக்³பூ⁴தேந வத³தி, ஜிஹ்வாபூ⁴தேந ரஸயதி, ஸ்வேநைவ விகல்பநாரூபேண மநஸா ஸங்கல்பயதி, ஹ்ருத³யரூபேணாத்⁴யவஸ்யதி । தஸ்மாத்ஸர்வகரணவிஷயவ்யாபாரகமேகமித³ம் கரணம் ஸர்வோபலப்³த்⁴யர்த²முபலப்³து⁴: । ததா² ச கௌஷீதகிநாம் ‘ப்ரஜ்ஞயா வாசம் ஸமாருஹ்ய வாசா ஸர்வாணி நாமாந்யாப்நோதி ப்ரஜ்ஞயா சக்ஷு: ஸமாருஹ்ய சக்ஷுஷா ஸர்வாணி ரூபாண்யாப்நோதி’ (கௌ. உ. 3 । 6) இத்யாதி³ । வாஜஸநேயகே ச — ‘மநஸா ஹ்யேவ பஶ்யதி மநஸா ஶ்ருணோதி ஹ்ருத³யேந ஹி ரூபாணி விஜாநாதி’ (ப்³ரு. உ. 1 । 5 । 3) இத்யாதி³ । தஸ்மாத்³த்⁴ருத³யமநோவாச்யஸ்ய ஸர்வோபலப்³தி⁴கரணத்வம் ப்ரஸித்³த⁴ம் । ததா³த்மகஶ்ச ப்ராண: ‘யோ வை ப்ராண:, ஸா ப்ரஜ்ஞா யா வை ப்ரஜ்ஞா ஸ ப்ராண:’ (கௌ. உ. 3 । 3) இதி ஹி ப்³ராஹ்மணம் । கரணஸம்ஹதிரூபஶ்ச ப்ராண இத்யவோசாம ப்ராணஸம்வாதா³தௌ³ । தஸ்மாத்³யத்பத்³ப்⁴யாம் ப்ராபத்³யத, தத்³ப்³ரஹ்ம தது³பலப்³து⁴ருபலப்³தி⁴கரணத்வேந கு³ணபூ⁴தத்வாந்நைவ தத்³வஸ்து ப்³ரஹ்ம உபாஸ்ய ஆத்மா ப⁴விதுமர்ஹதி । பாரிஶேஷ்யாத்³யஸ்யோபலப்³து⁴ருபலப்³த்⁴யர்தா² ஏதஸ்ய ஹ்ருத³யமநோரூபஸ்ய கரணஸ்ய வ்ருத்தயோ வக்ஷ்யமாணா:, ஸ உபலப்³தா⁴ உபாஸ்ய ஆத்மா நோ(அ)ஸ்மாகம் ப⁴விதுமர்ஹதீதி நிஶ்சயம் க்ருதவந்த: । தத³ந்த:கரணோபாதி⁴ஸ்த²ஸ்யோபலப்³து⁴: ப்ரஜ்ஞாநரூபஸ்ய ப்³ரஹ்மண உபலப்³த்⁴யர்தா² யா அந்த:கரணவ்ருத்தயோ பா³ஹ்யாந்தர்வர்திவிஷயவிஷயா:, தா இமா உச்யந்தே — ஸம்ஜ்ஞாநம் ஸம்ஜ்ஞப்தி: சேதநபா⁴வ: ; ஆஜ்ஞாநம் ஆஜ்ஞப்தி: ஈஶ்வரபா⁴வ: ; விஜ்ஞாநம் கலாதி³பரிஜ்ஞாநம் ; ப்ரஜ்ஞாநம் ப்ரஜ்ஞப்தி: ப்ரஜ்ஞதா ; மேதா⁴ க்³ரந்த²தா⁴ரணஸாமர்த்²யம் ; த்³ருஷ்டி: இந்த்³ரியத்³வாரா ஸர்வவிஷயோபலப்³தி⁴: ; த்⁴ருதி: தா⁴ரணம் அவஸந்நாநாம் ஶரீரேந்த்³ரியாணாம் யயோத்தம்ப⁴நம் ப⁴வதி ; ‘த்⁴ருத்யா ஶரீரமுத்³வஹந்தி’ இதி ஹி வத³ந்தி ; மதி: மநநம் ; மநீஷா தத்ர ஸ்வாதந்த்ர்யம் ; ஜூதி: சேதஸோ ருஜாதி³து³:கி²த்வபா⁴வ: ; ஸ்ம்ருதி: ஸ்மரணம் ; ஸங்கல்ப: ஶுக்லக்ருஷ்ணாதி³பா⁴வேந ஸங்கல்பநம் ரூபாதீ³நாம் ; க்ரது: அத்⁴யவஸாய: ; அஸு: ப்ராணநாதி³ஜீவநக்ரியாநிமித்தா வ்ருத்தி: ; காம: அஸம்நிஹிதவிஷயாகாங்க்ஷா த்ருஷ்ணா ; வஶ: ஸ்த்ரீவ்யதிகராத்³யபி⁴லாஷ: ; இத்யேவமாத்³யா அந்த:கரணவ்ருத்தய: உபலப்³து⁴ருபலப்³த்⁴யர்த²த்வாச்சு²த்³த⁴ப்ரஜ்ஞாநரூபஸ்ய ப்³ரஹ்மண உபாதி⁴பூ⁴தாஸ்தது³பாதி⁴ஜநிதகு³ணநாமதே⁴யாநி ஸம்ஜ்ஞாநாதீ³நி ஸர்வாண்யேவைதாநி ப்ரஜ்ஞப்திமாத்ரஸ்ய ப்ரஜ்ஞாநஸ்ய நாமதே⁴யாநி ப⁴வந்தி, ந ஸ்வத: ஸாக்ஷாத் । ததா² சோக்தம் ‘ப்ராணந்நேவ ப்ராணோ நாம ப⁴வதி’ (ப்³ரு. உ. 1 । 4 । 7) இத்யாதி³ ॥

ஸ ஏஷ: ப்ரஜ்ஞாநரூப ஆத்மா ப்³ரஹ்ம அபரம் ஸர்வஶரீரஸ்த²: ப்ராண: ப்ரஜ்ஞாத்மா அந்த:கரணோபாதி⁴ஷ்வநுப்ரவிஷ்டோ ஜலபே⁴த³க³தஸூர்யப்ரதிபி³ம்ப³வத் ஹிரண்யக³ர்ப⁴: ப்ராண: ப்ரஜ்ஞாத்மா । ஏஷ ஏவ இந்த்³ர: கு³ணாத் , தே³வராஜோ வா । ஏஷ ப்ரஜாபதி: ய: ப்ரத²மஜ: ஶரீரீ ; யதோ முகா²தி³நிர்பே⁴த³த்³வாரேணாக்³ந்யாத³யோ லோகபாலா ஜாதா:, ஸ ப்ரஜாபதிரேஷ ஏவ । யே(அ)பி ஏதே அக்³ந்யாத³ய: ஸர்வே தே³வா ஏஷ ஏவ । இமாநி ச ஸர்வஶரீரோபாதா³நபூ⁴தாநி பஞ்ச ப்ருதி²வ்யாதீ³நி மஹாபூ⁴தாநி அந்நாந்நாத³த்வலக்ஷணாநி ஏதாநி । கிஞ்ச, இமாநி ச க்ஷுத்³ரமிஶ்ராணி க்ஷுத்³ரைரல்பகைர்மிஶ்ராணி, இவஶப்³த³: அநர்த²க:, ஸர்பாதீ³நி । பீ³ஜாநி காரணாநி இதராணி சேதராணி ச த்³வைராஶ்யேந நிர்தி³ஶ்யமாநாநி । காநி தாநி ? உச்யந்தே — அண்ட³ஜாநி பக்ஷ்யாதீ³நி, ஜாருஜாநி ஜராயுஜாநி மநுஷ்யாதீ³நி, ஸ்வேத³ஜாநி யூகாதீ³நி, உத்³பி⁴ஜ்ஜாநி ச வ்ருக்ஷாதீ³நி । அஶ்வா: கா³வ: புருஷா: ஹஸ்திந: அந்யச்ச யத்கிஞ்சேத³ம் ப்ராணி । கிம் தத் ? ஜங்க³மம் யச்சலதி பத்³ப்⁴யாம் க³ச்ச²தி ; யச்ச பதத்ரி ஆகாஶேந பதநஶீலம் ; யச்ச ஸ்தா²வரம் அசலம் ; ஸர்வம் தத் அஶேஷத: ப்ரஜ்ஞாநேத்ரம் , ப்ரஜ்ஞப்தி: ப்ரஜ்ஞா, தச்ச ப்³ரஹ்மைவ, நீயதே(அ)நேநேதி நேத்ரம் , ப்ரஜ்ஞா நேத்ரம் யஸ்ய ததி³த³ம் ப்ரஜ்ஞாநேத்ரம் ; ப்ரஜ்ஞாநே ப்³ரஹ்மண்யுத்பத்திஸ்தி²திலயகாலேஷு ப்ரதிஷ்டி²தம் , ப்ரஜ்ஞாஶ்ரயமித்யர்த²: । ப்ரஜ்ஞாநேத்ரோ லோக: பூர்வவத் ; ப்ரஜ்ஞாசக்ஷுர்வா ஸர்வ ஏவ லோக: । ப்ரஜ்ஞா ப்ரதிஷ்டா² ஸர்வஸ்ய ஜக³த: । தஸ்மாத் ப்ரஜ்ஞாநம் ப்³ரஹ்ம । ததே³தத்ப்ரத்யஸ்தமிதஸர்வோபாதி⁴விஶேஷம் ஸத் நிரஞ்ஜநம் நிர்மலம் நிஷ்க்ரியம் ஶாந்தம் ஏகம் அத்³வயம் ‘நேதி நேதி’ (ப்³ரு. உ. 3 । 9 । 26) இதி ஸர்வவிஶேஷாபோஹஸம்வேத்³யம் ஸர்வஶப்³த³ப்ரத்யயாகோ³சரம் தத³த்யந்தவிஶுத்³த⁴ப்ரஜ்ஞோபாதி⁴ஸம்ப³ந்தே⁴ந ஸர்வஜ்ஞமீஶ்வரம் ஸர்வஸாதா⁴ரணாவ்யாக்ருதஜக³த்³பீ³ஜப்ரவர்தகம் நியந்த்ருத்வாத³ந்தர்யாமிஸம்ஜ்ஞம் ப⁴வதி । ததே³வ வ்யாக்ருதஜக³த்³பீ³ஜபூ⁴தபு³த்³த்⁴யாத்மாபி⁴மாநலக்ஷணம் ஹிரண்யக³ர்ப⁴ஸம்ஜ்ஞம் ப⁴வதி । ததே³வ அந்தரண்டோ³த்³பூ⁴தப்ரத²மஶரீரோபாதி⁴மத் விராட்ப்ரஜாபதிஸம்ஜ்ஞம் ப⁴வதி । தது³த்³பூ⁴தாக்³ந்யாத்³யுபாதி⁴மத் தே³வதாஸம்ஜ்ஞம் ப⁴வதி । ததா² விஶேஷஶரீரோபாதி⁴ஷ்வபி ப்³ரஹ்மாதி³ஸ்தம்ப³பர்யந்தேஷு தத்தந்நாமரூபலாபோ⁴ ப்³ரஹ்மண: । ததே³வைகம் ஸர்வோபாதி⁴பே⁴த³பி⁴ந்நம் ஸர்வை: ப்ராணிபி⁴ஸ்தார்கிகைஶ்ச ஸர்வப்ரகாரேண ஜ்ஞாயதே விகல்ப்யதே ச அநேகதா⁴ । ‘ஏதமேகே வத³ந்த்யக்³நிம் மநுமந்யே ப்ரஜாபதிம் । இந்த்³ரமேகே(அ)பரே ப்ராணமபரே ப்³ரஹ்ம ஶாஶ்வதம்’ (மநு. 12 । 123) இத்யாத்³யா ஸ்ம்ருதி: ॥

ஸ வாமதே³வோ(அ)ந்யோ வா ஏவம் யதோ²க்தம் ப்³ரஹ்ம வேத³ ப்ரஜ்ஞேநாத்மநா, யேநைவ ப்ரஜ்ஞேந ஆத்மநா பூர்வே வித்³வாம்ஸோ(அ)ம்ருதா அபூ⁴வந் ததா² அயமபி வித்³வாந் ஏதேநைவ ப்ரஜ்ஞேந ஆத்மநா அஸ்மாத் லோகாத் உத்க்ரம்யேத்யாதி³ வ்யாக்²யாதம் । அஸ்மால்லோகாது³த்க்ரம்ய அமுஷ்மிந் ஸ்வர்கே³ லோகே ஸர்வாந்காமாந் ஆப்த்வா அம்ருத: ஸமப⁴வத்ஸமப⁴வதி³த்யோமிதி ॥