ದ್ವಿತೀಯೋಽಧ್ಯಾಯಃ
ಪ್ರಥಮಃ ಪಾದಃ
ಪ್ರಥಮೇಽಧ್ಯಾಯೇ — ಸರ್ವಜ್ಞಃ ಸರ್ವೇಶ್ವರೋ ಜಗತಃ ಉತ್ಪತ್ತಿಕಾರಣಮ್ , ಮೃತ್ಸುವರ್ಣಾದಯ ಇವ ಘಟರುಚಕಾದೀನಾಮ್ । ಉತ್ಪನ್ನಸ್ಯ ಜಗತೋ ನಿಯಂತೃತ್ವೇನ ಸ್ಥಿತಿಕಾರಣಮ್ , ಮಾಯಾವೀವ ಮಾಯಾಯಾಃ । ಪ್ರಸಾರಿತಸ್ಯ ಜಗತಃ ಪುನಃ ಸ್ವಾತ್ಮನ್ಯೇವೋಪಸಂಹಾರಕಾರಣಮ್ , ಅವನಿರಿವ ಚತುರ್ವಿಧಸ್ಯ ಭೂತಗ್ರಾಮಸ್ಯ । ಸ ಏವ ಚ ಸರ್ವೇಷಾಂ ನ ಆತ್ಮಾ — ಇತ್ಯೇತದ್ವೇದಾಂತವಾಕ್ಯಸಮನ್ವಯಪ್ರತಿಪಾದನೇನ ಪ್ರತಿಪಾದಿತಮ್ । ಪ್ರಧಾನಾದಿಕಾರಣವಾದಾಶ್ಚಾಶಬ್ದತ್ವೇನ ನಿರಾಕೃತಾಃ । ಇದಾನೀಂ ಸ್ವಪಕ್ಷೇ ಸ್ಮೃತಿನ್ಯಾಯವಿರೋಧಪರಿಹಾರಃ ಪ್ರಧಾನಾದಿವಾದಾನಾಂ ಚ ನ್ಯಾಯಾಭಾಸೋಪಬೃಂಹಿತತ್ವಂ ಪ್ರತಿವೇದಾಂತಂ ಚ ಸೃಷ್ಟ್ಯಾದಿಪ್ರಕ್ರಿಯಾಯಾ ಅವಿಗೀತತ್ವಮಿತ್ಯಸ್ಯಾರ್ಥಜಾತಸ್ಯ ಪ್ರತಿಪಾದನಾಯ ದ್ವಿತೀಯೋಽಧ್ಯಾಯ ಆರಭ್ಯತೇ । ತತ್ರ ಪ್ರಥಮಂ ತಾವತ್ಸ್ಮೃತಿವಿರೋಧಮುಪನ್ಯಸ್ಯ ಪರಿಹರತಿ —
ಸ್ಮೃತ್ಯಧಿಕರಣಮ್
ಸ್ಮೃತ್ಯನವಕಾಶದೋಷಪ್ರಸಂಗ ಇತಿ ಚೇನ್ನಾನ್ಯಸ್ಮೃತ್ಯನವಕಾಶದೋಷಪ್ರಸಂಗಾತ್ ॥ ೧ ॥
ಯದುಕ್ತಂ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಸರ್ವಜ್ಞಂ ಜಗತಃ ಕಾರಣಮ್ ಇತಿ, ತದಯುಕ್ತಮ್ । ಕುತಃ ? ಸ್ಮೃತ್ಯನವಕಾಶದೋಷಪ್ರಸಂಗಾತ್ — ಸ್ಮೃತಿಶ್ಚ ತಂತ್ರಾಖ್ಯಾ ಪರಮರ್ಷಿಪ್ರಣೀತಾ ಶಿಷ್ಟಪರಿಗೃಹೀತಾ ಅನ್ಯಾಶ್ಚ ತದನುಸಾರಿಣ್ಯಃ ಸ್ಮೃತಯಃ, ತಾ ಏವಂ ಸತ್ಯನವಕಾಶಾಃ ಪ್ರಸಜ್ಯೇರನ್ । ತಾಸು ಹ್ಯಚೇತನಂ ಪ್ರಧಾನಂ ಸ್ವತಂತ್ರಂ ಜಗತಃ ಕಾರಣಮುಪನಿಬಧ್ಯತೇ । ಮನ್ವಾದಿಸ್ಮೃತಯಸ್ತಾವಚ್ಚೋದನಾಲಕ್ಷಣೇನಾಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದಿನಾ ಧರ್ಮಜಾತೇನಾಪೇಕ್ಷಿತಮರ್ಥಂ ಸಮರ್ಪಯಂತ್ಯಃ ಸಾವಕಾಶಾ ಭವಂತಿ — ಅಸ್ಯ ವರ್ಣಸ್ಯಾಸ್ಮಿನ್ಕಾಲೇಽನೇನ ವಿಧಾನೇನೋಪನಯನಮ್ , ಈದೃಶಶ್ಚಾಚಾರಃ, ಇತ್ಥಂ ವೇದಾಧ್ಯಯನಮ್ , ಇತ್ಥಂ ಸಮಾವರ್ತನಮ್ , ಇತ್ಥಂ ಸಹಧರ್ಮಚಾರಿಣೀಸಂಯೋಗ ಇತಿ । ತಥಾ ಪುರುಷಾರ್ಥಾಂಶ್ಚ ವರ್ಣಾಶ್ರಮಧರ್ಮಾನ್ನಾನಾವಿಧಾನ್ವಿದಧತಿ । ನೈವಂ ಕಪಿಲಾದಿಸ್ಮೃತೀನಾಮನುಷ್ಠೇಯೇ ವಿಷಯೇ ಅವಕಾಶೋಽಸ್ತಿ । ಮೋಕ್ಷಸಾಧನಮೇವ ಹಿ ಸಮ್ಯಗ್ದರ್ಶನಮಧಿಕೃತ್ಯ ತಾಃ ಪ್ರಣೀತಾಃ । ಯದಿ ತತ್ರಾಪ್ಯನವಕಾಶಾಃ ಸ್ಯುಃ, ಆನರ್ಥಕ್ಯಮೇವಾಸಾಂ ಪ್ರಸಜ್ಯೇತ । ತಸ್ಮಾತ್ತದವಿರೋಧೇನ ವೇದಾಂತಾ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತವ್ಯಾಃ । ಕಥಂ ಪುನರೀಕ್ಷತ್ಯಾದಿಭ್ಯೋ ಹೇತುಭ್ಯೋ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಸರ್ವಜ್ಞಂ ಜಗತಃ ಕಾರಣಮಿತ್ಯವಧಾರಿತಃ ಶ್ರುತ್ಯರ್ಥಃ ಸ್ಮೃತ್ಯನವಕಾಶದೋಷಪ್ರಸಂಗೇನ ಪುನರಾಕ್ಷಿಪ್ಯತೇ ? ಭವೇದಯಮನಾಕ್ಷೇಪಃ ಸ್ವತಂತ್ರಪ್ರಜ್ಞಾನಾಮ್; ಪರತಂತ್ರಪ್ರಜ್ಞಾಸ್ತು ಪ್ರಾಯೇಣ ಜನಾಃ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯೇಣ ಶ್ರುತ್ಯರ್ಥಮವಧಾರಯಿತುಮಶಕ್ನುವಂತಃ ಪ್ರಖ್ಯಾತಪ್ರಣೇತೃಕಾಸು ಸ್ಮೃತಿಷ್ವವಲಂಬೇರನ್; ತದ್ಬಲೇನ ಚ ಶ್ರುತ್ಯರ್ಥಂ ಪ್ರತಿಪಿತ್ಸೇರನ್ । ಅಸ್ಮತ್ಕೃತೇ ಚ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನೇ ನ ವಿಶ್ವಸ್ಯುಃ, ಬಹುಮಾನಾತ್ಸ್ಮೃತೀನಾಂ ಪ್ರಣೇತೃಷು । ಕಪಿಲಪ್ರಭೃತೀನಾಂ ಚಾರ್ಷಂ ಜ್ಞಾನಮಪ್ರತಿಹತಂ ಸ್ಮರ್ಯತೇ । ಶ್ರುತಿಶ್ಚ ಭವತಿ ‘ಋಷಿಂ ಪ್ರಸೂತಂ ಕಪಿಲಂ ಯಸ್ತಮಗ್ರೇ ಜ್ಞಾನೈರ್ಬಿಭರ್ತಿ ಜಾಯಮಾನಂ ಚ ಪಶ್ಯೇತ್’ (ಶ್ವೇ. ಉ. ೫ । ೨) ಇತಿ । ತಸ್ಮಾನ್ನೈಷಾಂ ಮತಮಯಥಾರ್ಥಂ ಶಕ್ಯಂ ಸಂಭಾವಯಿತುಮ್ । ತರ್ಕಾವಷ್ಟಂಭೇನ ಚೈತೇಽರ್ಥಂ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾಪಯಂತಿ । ತಸ್ಮಾದಪಿ ಸ್ಮೃತಿಬಲೇನ ವೇದಾಂತಾ ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯಾ ಇತಿ ಪುನರಾಕ್ಷೇಪಃ ॥
ತಸ್ಯ ಸಮಾಧಿಃ — ‘ನಾನ್ಯಸ್ಮೃತ್ಯನವಕಾಶದೋಷಪ್ರಸಂಗಾತ್’ ಇತಿ । ಯದಿ ಸ್ಮೃತ್ಯನವಕಾಶದೋಷಪ್ರಸಂಗೇನೇಶ್ವರಕಾರಣವಾದ ಆಕ್ಷಿಪ್ಯೇತ, ಏವಮಪ್ಯನ್ಯಾ ಈಶ್ವರಕಾರಣವಾದಿನ್ಯಃ ಸ್ಮೃತಯೋಽನವಕಾಶಾಃ ಪ್ರಸಜ್ಯೇರನ್ । ತಾ ಉದಾಹರಿಷ್ಯಾಮಃ — ‘ಯತ್ತತ್ಸೂಕ್ಷ್ಮಮವಿಜ್ಞೇಯಮ್’ ಇತಿ ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಪ್ರಕೃತ್ಯ, ‘ಸ ಹ್ಯಂತರಾತ್ಮಾ ಭೂತಾನಾಂ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಶ್ಚೇತಿ ಕಥ್ಯತೇ’ ಇತಿ ಚೋಕ್ತ್ವಾ, ‘ತಸ್ಮಾದವ್ಯಕ್ತಮುತ್ಪನ್ನಂ ತ್ರಿಗುಣಂ ದ್ವಿಜಸತ್ತಮ’(ಮ॰ಭಾ॰ ೧೨-೩೩೪-೨೯,೩೦,೩೧) ಇತ್ಯಾಹ । ತಥಾನ್ಯತ್ರಾಪಿ ‘ಅವ್ಯಕ್ತಂ ಪುರುಷೇ ಬ್ರಹ್ಮನ್ನಿರ್ಗುಣೇ ಸಂಪ್ರಲೀಯತೇ’(ಮ॰ಭಾ॰ ೧೨-೩೩೯-೩೧) ಇತ್ಯಾಹ । ‘ಅತಶ್ಚ ಸಂಕ್ಷೇಪಮಿಮಂ ಶೃಣುಧ್ವಂ ನಾರಾಯಣಃ ಸರ್ವಮಿದಂ ಪುರಾಣಃ । ಸ ಸರ್ಗಕಾಲೇ ಚ ಕರೋತಿ ಸರ್ವಂ ಸಂಹಾರಕಾಲೇ ಚ ತದತ್ತಿ ಭೂಯಃ’(ಬ್ರ॰ಪು॰ ೧-೧-೧೭೪) ಇತಿ ಪುರಾಣೇ । ಭಗವದ್ಗೀತಾಸು ಚ — ‘ಅಹಂ ಕೃತ್ಸ್ನಸ್ಯ ಜಗತಃ ಪ್ರಭವಃ ಪ್ರಲಯಸ್ತಥಾ’ (ಭ. ಗೀ. ೭ । ೬) ಇತಿ । ಪರಮಾತ್ಮಾನಮೇವ ಚ ಪ್ರಕೃತ್ಯಾಪಸ್ತಂಬಃ ಪಠತಿ — ‘ತಸ್ಮಾತ್ಕಾಯಾಃ ಪ್ರಭವಂತಿ ಸರ್ವೇ ಸ ಮೂಲಂ ಶಾಶ್ವತಿಕಃ ಸ ನಿತ್ಯಃ’ (ಆ. ಧ. ಸೂ. ೧ । ೮ । ೨೩ । ೨) ಇತಿ । ಏವಮನೇಕಶಃ ಸ್ಮೃತಿಷ್ವಪೀಶ್ವರಃ ಕಾರಣತ್ವೇನೋಪಾದಾನತ್ವೇನ ಚ ಪ್ರಕಾಶ್ಯತೇ । ಸ್ಮೃತಿಬಲೇನ ಪ್ರತ್ಯವತಿಷ್ಠಮಾನಸ್ಯ ಸ್ಮೃತಿಬಲೇನೈವೋತ್ತರಂ ವಕ್ಷ್ಯಾಮೀತ್ಯತೋಽಯಮನ್ಯಸ್ಮೃತ್ಯನವಕಾಶದೋಷೋಪನ್ಯಾಸಃ । ದರ್ಶಿತಂ ತು ಶ್ರುತೀನಾಮೀಶ್ವರಕಾರಣವಾದಂ ಪ್ರತಿ ತಾತ್ಪರ್ಯಮ್ । ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತೌ ಚ ಸ್ಮೃತೀನಾಮವಶ್ಯಕರ್ತವ್ಯೇಽನ್ಯತರಪರಿಗ್ರಹೇಽನ್ಯತರಪರಿತ್ಯಾಗೇ ಚ ಶ್ರುತ್ಯನುಸಾರಿಣ್ಯಃ ಸ್ಮೃತಯಃ ಪ್ರಮಾಣಮ್ । ಅನಪೇಕ್ಷ್ಯಾ ಇತರಾಃ । ತದುಕ್ತಂ ಪ್ರಮಾಣಲಕ್ಷಣೇ — ‘ವಿರೋಧೇ ತ್ವನಪೇಕ್ಷಂ ಸ್ಯಾದಸತಿ ಹ್ಯನುಮಾನಮ್’ (ಜೈ. ಸೂ. ೧ । ೩ । ೩) ಇತಿ । ನ ಚಾತೀಂದ್ರಿಯಾನರ್ಥಾನ್ ಶ್ರುತಿಮಂತರೇಣ ಕಶ್ಚಿದುಪಲಭತ ಇತಿ ಶಕ್ಯಂ ಸಂಭಾವಯಿತುಮ್ , ನಿಮಿತ್ತಾಭಾವಾತ್ । ಶಕ್ಯಂ ಕಪಿಲಾದೀನಾಂ ಸಿದ್ಧಾನಾಮಪ್ರತಿಹತಜ್ಞಾನತ್ವಾದಿತಿ ಚೇತ್ , ನ । ಸಿದ್ಧೇರಪಿ ಸಾಪೇಕ್ಷತ್ವಾತ್ । ಧರ್ಮಾನುಷ್ಠಾನಾಪೇಕ್ಷಾ ಹಿ ಸಿದ್ಧಿಃ, ಸ ಚ ಧರ್ಮಶ್ಚೋದನಾಲಕ್ಷಣಃ । ತತಶ್ಚ ಪೂರ್ವಸಿದ್ಧಾಯಾಶ್ಚೋದನಾಯಾ ಅರ್ಥೋ ನ ಪಶ್ಚಿಮಸಿದ್ಧಪುರುಷವಚನವಶೇನಾತಿಶಂಕಿತುಂ ಶಕ್ಯತೇ । ಸಿದ್ಧವ್ಯಪಾಶ್ರಯಕಲ್ಪನಾಯಾಮಪಿ ಬಹುತ್ವಾತ್ಸಿದ್ಧಾನಾಂ ಪ್ರದರ್ಶಿತೇನ ಪ್ರಕಾರೇಣ ಸ್ಮೃತಿವಿಪ್ರತಿಪತ್ತೌ ಸತ್ಯಾಂ ನ ಶ್ರುತಿವ್ಯಪಾಶ್ರಯಾದನ್ಯನ್ನಿರ್ಣಯಕಾರಣಮಸ್ತಿ । ಪರತಂತ್ರಪ್ರಜ್ಞಸ್ಯಾಪಿ ನಾಕಸ್ಮಾತ್ಸ್ಮೃತಿವಿಶೇಷವಿಷಯಃ ಪಕ್ಷಪಾತೋ ಯುಕ್ತಃ, ಕಸ್ಯಚಿತ್ಕ್ವಚಿತ್ಪಕ್ಷಪಾತೇ ಸತಿ ಪುರುಷಮತಿವೈಶ್ವರೂಪ್ಯೇಣ ತತ್ತ್ವಾವ್ಯವಸ್ಥಾನಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ತಸ್ಯಾಪಿ ಸ್ಮೃತಿವಿಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯುಪನ್ಯಾಸೇನ ಶ್ರುತ್ಯನುಸಾರಾನನುಸಾರವಿಷಯವಿವೇಚನೇನ ಚ ಸನ್ಮಾರ್ಗೇ ಪ್ರಜ್ಞಾ ಸಂಗ್ರಹಣೀಯಾ । ಯಾ ತು ಶ್ರುತಿಃ ಕಪಿಲಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಾತಿಶಯಂ ಪ್ರದರ್ಶಯಂತೀ ಪ್ರದರ್ಶಿತಾ ನ ತಯಾ ಶ್ರುತಿವಿರುದ್ಧಮಪಿ ಕಾಪಿಲಂ ಮತಂ ಶ್ರದ್ಧಾತುಂ ಶಕ್ಯಮ್ , ಕಪಿಲಮಿತಿ ಶ್ರುತಿಸಾಮಾನ್ಯಮಾತ್ರತ್ವಾತ್ , ಅನ್ಯಸ್ಯ ಚ ಕಪಿಲಸ್ಯ ಸಗರಪುತ್ರಾಣಾಂ ಪ್ರತಪ್ತುರ್ವಾಸುದೇವನಾಮ್ನಃ ಸ್ಮರಣಾತ್ , ಅನ್ಯಾರ್ಥದರ್ಶನಸ್ಯ ಚ ಪ್ರಾಪ್ತಿರಹಿತಸ್ಯಾಸಾಧಕತ್ವಾತ್ । ಭವತಿ ಚಾನ್ಯಾ ಮನೋರ್ಮಾಹಾತ್ಮ್ಯಂ ಪ್ರಖ್ಯಾಪಯಂತೀ ಶ್ರುತಿಃ — ‘ಯದ್ವೈ ಕಿಂಚ ಮನುರವದತ್ತದ್ಭೇಷಜಮ್’ (ತೈ. ಸಂ. ೨ । ೨ । ೧೦ । ೨) ಇತಿ; ಮನುನಾ ಚ ‘ಸರ್ವಭೂತೇಷು ಚಾತ್ಮಾನಂ ಸರ್ವಭೂತಾನಿ ಚಾತ್ಮನಿ । ಸಂಪಶ್ಯನ್ನಾತ್ಮಯಾಜೀ ವೈ ಸ್ವಾರಾಜ್ಯಮಧಿಗಚ್ಛತಿ’ (ಮನು. ಸ್ಮೃ. ೧೨ । ೯೧) ಇತಿ ಸರ್ವಾತ್ಮತ್ವದರ್ಶನಂ ಪ್ರಶಂಸತಾ ಕಾಪಿಲಂ ಮತಂ ನಿಂದ್ಯತ ಇತಿ ಗಮ್ಯತೇ । ಕಪಿಲೋ ಹಿ ನ ಸರ್ವಾತ್ಮತ್ವದರ್ಶನಮನುಮನ್ಯತೇ, ಆತ್ಮಭೇದಾಭ್ಯುಪಗಮಾತ್ । ಮಹಾಭಾರತೇಽಪಿ ಚ — ‘ಬಹವಃ ಪುರುಷಾ ಬ್ರಹ್ಮನ್ನುತಾಹೋ ಏಕ ಏವ ತು’(ಮ॰ಭಾ॰ ೧೨-೩೫೦-೧) ಇತಿ ವಿಚಾರ್ಯ, ‘ಬಹವಃ ಪುರುಷಾ ರಾಜನ್ಸಾಂಖ್ಯಯೋಗವಿಚಾರಿಣಾಮ್’ ಇತಿ ಪರಪಕ್ಷಮುಪನ್ಯಸ್ಯ ತದ್ವ್ಯುದಾಸೇನ — ‘ಬಹೂನಾಂ ಪುರುಷಾಣಾಂ ಹಿ ಯಥೈಕಾ ಯೋನಿರುಚ್ಯತೇ’,‘ ತಥಾ ತಂ ಪುರುಷಂ ವಿಶ್ವಮಾಖ್ಯಾಸ್ಯಾಮಿ ಗುಣಾಧಿಕಮ್’(ಮ॰ಭಾ॰ ೧೨-೩೫೦-೨೬,೨೭) ಇತ್ಯುಪಕ್ರಮ್ಯ ‘ಮಮಾಂತರಾತ್ಮಾ ತವ ಚ ಯೇ ಚಾನ್ಯೇ ದೇಹಸಂಸ್ಥಿತಾಃ । ಸರ್ವೇಷಾಂ ಸಾಕ್ಷಿಭೂತೋಽಸೌ ನ ಗ್ರಾಹ್ಯಃ ಕೇನಚಿತ್ಕ್ವಚಿತ್ ॥’,‘ವಿಶ್ವಮೂರ್ಧಾ ವಿಶ್ವಭುಜೋ ವಿಶ್ವಪಾದಾಕ್ಷಿನಾಸಿಕಃ । ಏಕಶ್ಚರತಿ ಭೂತೇಷು ಸ್ವೈರಚಾರೀ ಯಥಾಸುಖಮ್’(ಮ॰ಭಾ॰ ೧೨-೩೫೧-೪,೫) — ಇತಿ ಸರ್ವಾತ್ಮತೈವ ನಿರ್ಧಾರಿತಾ । ಶ್ರುತಿಶ್ಚ ಸರ್ವಾತ್ಮತಾಯಾಂ ಭವತಿ — ‘ಯಸ್ಮಿನ್ಸರ್ವಾಣಿ ಭೂತಾನ್ಯಾತ್ಮೈವಾಭೂದ್ವಿಜಾನತಃ । ತತ್ರ ಕೋ ಮೋಹಃ ಕಃ ಶೋಕ ಏಕತ್ವಮನುಪಶ್ಯತಃ’ (ಈ. ಉ. ೭) ಇತ್ಯೇವಂವಿಧಾ । ಅತಶ್ಚ ಸಿದ್ಧಮಾತ್ಮಭೇದಕಲ್ಪನಯಾಪಿ ಕಪಿಲಸ್ಯ ತಂತ್ರಂ ವೇದವಿರುದ್ಧಂ ವೇದಾನುಸಾರಿಮನುವಚನವಿರುದ್ಧಂ ಚ, ನ ಕೇವಲಂ ಸ್ವತಂತ್ರಪ್ರಕೃತಿಕಲ್ಪನಯೈವೇತಿ । ವೇದಸ್ಯ ಹಿ ನಿರಪೇಕ್ಷಂ ಸ್ವಾರ್ಥೇ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮ್ , ರವೇರಿವ ರೂಪವಿಷಯೇ । ಪುರುಷವಚಸಾಂ ತು ಮೂಲಾಂತರಾಪೇಕ್ಷಂ ವಕ್ತೃಸ್ಮೃತಿವ್ಯವಹಿತಂ ಚೇತಿ ವಿಪ್ರಕರ್ಷಃ । ತಸ್ಮಾದ್ವೇದವಿರುದ್ಧೇ ವಿಷಯೇ ಸ್ಮೃತ್ಯನವಕಾಶಪ್ರಸಂಗೋ ನ ದೋಷಃ ॥ ೧ ॥
ಕುತಶ್ಚ ಸ್ಮೃತ್ಯನವಕಾಶಪ್ರಸಂಗೋ ನ ದೋಷಃ ? —
ಇತರೇಷಾಂ ಚಾನುಪಲಬ್ಧೇಃ ॥ ೨ ॥
ಪ್ರಧಾನಾದಿತರಾಣಿ ಯಾನಿ ಪ್ರಧಾನಪರಿಣಾಮತ್ವೇನ ಸ್ಮೃತೌ ಕಲ್ಪಿತಾನಿ ಮಹದಾದೀನಿ, ನ ತಾನಿ ವೇದೇ ಲೋಕೇ ವೋಪಲಭ್ಯಂತೇ । ಭೂತೇಂದ್ರಿಯಾಣಿ ತಾವಲ್ಲೋಕವೇದಪ್ರಸಿದ್ಧತ್ವಾಚ್ಛಕ್ಯಂತೇ ಸ್ಮರ್ತುಮ್ । ಅಲೋಕವೇದಪ್ರಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ತು ಮಹದಾದೀನಾಂ ಷಷ್ಠಸ್ಯೇವೇಂದ್ರಿಯಾರ್ಥಸ್ಯ ನ ಸ್ಮೃತಿರವಕಲ್ಪತೇ । ಯದಪಿ ಕ್ವಚಿತ್ತತ್ಪರಮಿವ ಶ್ರವಣಮವಭಾಸತೇ, ತದಪ್ಯತತ್ಪರಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮ್ — ‘ಆನುಮಾನಿಕಮಪ್ಯೇಕೇಷಾಮ್’ (ಬ್ರ. ಸೂ. ೧ । ೪ । ೧) ಇತ್ಯತ್ರ । ಕಾರ್ಯಸ್ಮೃತೇರಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾತ್ಕಾರಣಸ್ಮೃತೇರಪ್ಯಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ಯುಕ್ತಮಿತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ । ತಸ್ಮಾದಪಿ ನ ಸ್ಮೃತ್ಯನವಕಾಶಪ್ರಸಂಗೋ ದೋಷಃ । ತರ್ಕಾವಷ್ಟಂಭಂ ತು ‘ನ ವಿಲಕ್ಷಣತ್ವಾತ್’ (ಬ್ರ. ಸೂ. ೨ । ೧ । ೪) ಇತ್ಯಾರಭ್ಯೋನ್ಮಥಿಷ್ಯತಿ ॥ ೨ ॥
ಯೋಗಪ್ರತ್ಯುಕ್ತ್ಯಧಿಕರಣಮ್
ಏತೇನ ಯೋಗಃ ಪ್ರತ್ಯುಕ್ತಃ ॥ ೩ ॥
ಏತೇನ ಸಾಂಖ್ಯಸ್ಮೃತಿಪ್ರತ್ಯಾಖ್ಯಾನೇನ, ಯೋಗಸ್ಮೃತಿರಪಿ ಪ್ರತ್ಯಾಖ್ಯಾತಾ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯೇತ್ಯತಿದಿಶತಿ । ತತ್ರಾಪಿ ಶ್ರುತಿವಿರೋಧೇನ ಪ್ರಧಾನಂ ಸ್ವತಂತ್ರಮೇವ ಕಾರಣಮ್ , ಮಹದಾದೀನಿ ಚ ಕಾರ್ಯಾಣ್ಯಲೋಕವೇದಪ್ರಸಿದ್ಧಾನಿ ಕಲ್ಪ್ಯಂತೇ । ನನ್ವೇವಂ ಸತಿ ಸಮಾನನ್ಯಾಯತ್ವಾತ್ಪೂರ್ವೇಣೈವೈತದ್ಗತಮ್; ಕಿಮರ್ಥಂ ಪುನರತಿದಿಶ್ಯತೇ । ಅಸ್ತಿ ಹ್ಯತ್ರಾಭ್ಯಧಿಕಾಶಂಕಾ — ಸಮ್ಯಗ್ದರ್ಶನಾಭ್ಯುಪಾಯೋ ಹಿ ಯೋಗೋ ವೇದೇ ವಿಹಿತಃ — ‘ಶ್ರೋತವ್ಯೋ ಮಂತವ್ಯೋ ನಿದಿಧ್ಯಾಸಿತವ್ಯಃ’ (ಬೃ. ಉ. ೨ । ೪ । ೫) ಇತಿ; ‘ತ್ರಿರುನ್ನತಂ ಸ್ಥಾಪ್ಯ ಸಮಂ ಶರೀರಮ್’ (ಶ್ವೇ. ಉ. ೨ । ೮) ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಚಾಸನಾದಿಕಲ್ಪನಾಪುರಃಸರಂ ಬಹುಪ್ರಪಂಚಂ ಯೋಗವಿಧಾನಂ ಶ್ವೇತಾಶ್ವತರೋಪನಿಷದಿ ದೃಶ್ಯತೇ । ಲಿಂಗಾನಿ ಚ ವೈದಿಕಾನಿ ಯೋಗವಿಷಯಾಣಿ ಸಹಸ್ರಶ ಉಪಲಭ್ಯಂತೇ — ‘ತಾಂ ಯೋಗಮಿತಿ ಮನ್ಯಂತೇ ಸ್ಥಿರಾಮಿಂದ್ರಿಯಧಾರಣಾಮ್’ (ಕ. ಉ. ೨ । ೩ । ೧೧) ಇತಿ, ‘ವಿದ್ಯಾಮೇತಾಂ ಯೋಗವಿಧಿಂ ಚ ಕೃತ್ಸ್ನಮ್’ (ಕ. ಉ. ೨ । ೩ । ೧೮) ಇತಿ ಚೈವಮಾದೀನಿ । ಯೋಗಶಾಸ್ತ್ರೇಽಪಿ — ‘ಅಥ ತತ್ತ್ವದರ್ಶನೋಪಾಯೋ ಯೋಗಃ’ ಇತಿ ಸಮ್ಯಗ್ದರ್ಶನಾಭ್ಯುಪಾಯತ್ವೇನೈವ ಯೋಗೋಽಂಗೀಕ್ರಿಯತೇ । ಅತಃ ಸಂಪ್ರತಿಪನ್ನಾರ್ಥೈಕದೇಶತ್ವಾದಷ್ಟಕಾದಿಸ್ಮೃತಿವದ್ಯೋಗಸ್ಮೃತಿರಪ್ಯನಪವದನೀಯಾ ಭವಿಷ್ಯತೀತಿ — ಇಯಮಭ್ಯಧಿಕಾ ಶಂಕಾತಿದೇಶೇನ ನಿವರ್ತ್ಯತೇ, ಅರ್ಥೈಕದೇಶಸಂಪ್ರತಿಪತ್ತಾವಪ್ಯರ್ಥೈಕದೇಶವಿಪ್ರತಿಪತ್ತೇಃ ಪೂರ್ವೋಕ್ತಾಯಾ ದರ್ಶನಾತ್ । ಸತೀಷ್ವಪ್ಯಧ್ಯಾತ್ಮವಿಷಯಾಸು ಬಹ್ವೀಷು ಸ್ಮೃತಿಷು ಸಾಂಖ್ಯಯೋಗಸ್ಮೃತ್ಯೋರೇವ ನಿರಾಕರಣೇ ಯತ್ನಃ ಕೃತಃ । ಸಾಂಖ್ಯಯೋಗೌ ಹಿ ಪರಮಪುರುಷಾರ್ಥಸಾಧನತ್ವೇನ ಲೋಕೇ ಪ್ರಖ್ಯಾತೌ, ಶಿಷ್ಟೈಶ್ಚ ಪರಿಗೃಹೀತೌ, ಲಿಂಗೇನ ಚ ಶ್ರೌತೇನೋಪಬೃಂಹಿತೌ — ‘ತತ್ಕಾರಣಂ ಸಾಂಖ್ಯಯೋಗಾಭಿಪನ್ನಂ ಜ್ಞಾತ್ವಾ ದೇವಂ ಮುಚ್ಯತೇ ಸರ್ವಪಾಶೈಃ’ (ಶ್ವೇ. ಉ. ೬ । ೧೩) ಇತಿ । ನಿರಾಕರಣಂ ತು — ನ ಸಾಂಖ್ಯಜ್ಞಾನೇನ ವೇದನಿರಪೇಕ್ಷೇಣ ಯೋಗಮಾರ್ಗೇಣ ವಾ ನಿಃಶ್ರೇಯಸಮಧಿಗಮ್ಯತ ಇತಿ । ಶ್ರುತಿರ್ಹಿ ವೈದಿಕಾದಾತ್ಮೈಕತ್ವವಿಜ್ಞಾನಾದನ್ಯನ್ನಿಃಶ್ರೇಯಸಸಾಧನಂ ವಾರಯತಿ — ‘ತಮೇವ ವಿದಿತ್ವಾತಿ ಮೃತ್ಯುಮೇತಿ ನಾನ್ಯಃ ಪಂಥಾ ವಿದ್ಯತೇಽಯನಾಯ’ (ಶ್ವೇ. ಉ. ೩ । ೮) ಇತಿ । ದ್ವೈತಿನೋ ಹಿ ತೇ ಸಾಂಖ್ಯಾ ಯೋಗಾಶ್ಚ ನಾತ್ಮೈಕತ್ವದರ್ಶಿನಃ । ಯತ್ತು ದರ್ಶನಮುಕ್ತಮ್ ‘ತತ್ಕಾರಣಂ ಸಾಂಖ್ಯಯೋಗಾಭಿಪನ್ನಮ್’ ಇತಿ, ವೈದಿಕಮೇವ ತತ್ರ ಜ್ಞಾನಂ ಧ್ಯಾನಂ ಚ ಸಾಂಖ್ಯಯೋಗಶಬ್ದಾಭ್ಯಾಮಭಿಲಪ್ಯೇತೇ ಪ್ರತ್ಯಾಸತ್ತೇರಿತ್ಯವಗಂತವ್ಯಮ್ । ಯೇನ ತ್ವಂಶೇನ ನ ವಿರುಧ್ಯೇತೇ, ತೇನೇಷ್ಟಮೇವ ಸಾಂಖ್ಯಯೋಗಸ್ಮೃತ್ಯೋಃ ಸಾವಕಾಶತ್ವಮ್; ತದ್ಯಥಾ — ‘ಅಸಂಗೋ ಹ್ಯಯಂ ಪುರುಷಃ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೩ । ೧೬) ಇತ್ಯೇವಮಾದಿಶ್ರುತಿಪ್ರಸಿದ್ಧಮೇವ ಪುರುಷಸ್ಯ ವಿಶುದ್ಧತ್ವಂ ನಿರ್ಗುಣಪುರುಷನಿರೂಪಣೇನ ಸಾಂಖ್ಯೈರಭ್ಯುಪಗಮ್ಯತೇ । ತಥಾ ಯೌಗೈರಪಿ ‘ಅಥ ಪರಿವ್ರಾಡ್ವಿವರ್ಣವಾಸಾ ಮುಂಡೋಽಪರಿಗ್ರಹಃ’ (ಜಾ. ಉ. ೫) ಇತ್ಯೇವಮಾದಿ ಶ್ರುತಿಪ್ರಸಿದ್ಧಮೇವ ನಿವೃತ್ತಿನಿಷ್ಠತ್ವಂ ಪ್ರವ್ರಜ್ಯಾದ್ಯುಪದೇಶೇನಾನುಗಮ್ಯತೇ । ಏತೇನ ಸರ್ವಾಣಿ ತರ್ಕಸ್ಮರಣಾನಿ ಪ್ರತಿವಕ್ತವ್ಯಾನಿ । ತಾನ್ಯಪಿ ತರ್ಕೋಪಪತ್ತಿಭ್ಯಾಂ ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಾಯೋಪಕುರ್ವಂತೀತಿ ಚೇತ್ , ಉಪಕುರ್ವಂತು ನಾಮ । ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಂ ತು ವೇದಾಂತವಾಕ್ಯೇಭ್ಯ ಏವ ಭವತಿ — ‘ನಾವೇದವಿನ್ಮನುತೇ ತಂ ಬೃಹಂತಮ್’ (ತೈ. ಬ್ರಾ. ೩ । ೧೨ । ೯ । ೭) ‘ತಂ ತ್ವೌಪನಿಷದಂ ಪುರುಷಂ ಪೃಚ್ಛಾಮಿ’ (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೯ । ೨೬) ಇತ್ಯೇವಮಾದಿಶ್ರುತಿಭ್ಯಃ ॥ ೩ ॥
ನವಿಲಕ್ಷಣತ್ವಾಧಿಕರಣಮ್
ನ ವಿಲಕ್ಷಣತ್ವಾದಸ್ಯ ತಥಾತ್ವಂ ಚ ಶಬ್ದಾತ್ ॥ ೪ ॥
ಬ್ರಹ್ಮಾಸ್ಯ ಜಗತೋ ನಿಮಿತ್ತಕಾರಣಂ ಪ್ರಕೃತಿಶ್ಚೇತ್ಯಸ್ಯ ಪಕ್ಷಸ್ಯಾಕ್ಷೇಪಃ ಸ್ಮೃತಿನಿಮಿತ್ತಃ ಪರಿಹೃತಃ; ತರ್ಕನಿಮಿತ್ತ ಇದಾನೀಮಾಕ್ಷೇಪಃ ಪರಿಹ್ರಿಯತೇ । ಕುತಃ ಪುನರಸ್ಮಿನ್ನವಧಾರಿತೇ ಆಗಮಾರ್ಥೇ ತರ್ಕನಿಮಿತ್ತಸ್ಯಾಕ್ಷೇಪಸ್ಯಾವಕಾಶಃ ? ನನು ಧರ್ಮ ಇವ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಪ್ಯನಪೇಕ್ಷ ಆಗಮೋ ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ; — ಭವೇದಯಮವಷ್ಟಂಭೋ ಯದಿ ಪ್ರಮಾಣಾಂತರಾನವಗಾಹ್ಯ ಆಗಮಮಾತ್ರಪ್ರಮೇಯೋಽಯಮರ್ಥಃ ಸ್ಯಾದನುಷ್ಠೇಯರೂಪ ಇವ ಧರ್ಮಃ । ಪರಿನಿಷ್ಪನ್ನರೂಪಂ ತು ಬ್ರಹ್ಮಾವಗಮ್ಯತೇ । ಪರಿನಿಷ್ಪನ್ನೇ ಚ ವಸ್ತುನಿ ಪ್ರಮಾಣಾಂತರಾಣಾಮಸ್ತ್ಯವಕಾಶೋ ಯಥಾ ಪೃಥಿವ್ಯಾದಿಷು । ಯಥಾ ಚ ಶ್ರುತೀನಾಂ ಪರಸ್ಪರವಿರೋಧೇ ಸತ್ಯೇಕವಶೇನೇತರಾ ನೀಯಂತೇ, ಏವಂ ಪ್ರಮಾಣಾಂತರವಿರೋಧೇಽಪಿ ತದ್ವಶೇನೈವ ಶ್ರುತಿರ್ನೀಯೇತ । ದೃಷ್ಟಸಾಮ್ಯೇನ ಚಾದೃಷ್ಟಮರ್ಥಂ ಸಮರ್ಥಯಂತೀ ಯುಕ್ತಿರನುಭವಸ್ಯ ಸನ್ನಿಕೃಷ್ಯತೇ, ವಿಪ್ರಕೃಷ್ಯತೇ ತು ಶ್ರುತಿಃ ಐತಿಹ್ಯಮಾತ್ರೇಣ ಸ್ವಾರ್ಥಾಭಿಧಾನಾತ್ । ಅನುಭವಾವಸಾನಂ ಚ ಬ್ರಹ್ಮವಿಜ್ಞಾನಮವಿದ್ಯಾಯಾ ನಿವರ್ತಕಂ ಮೋಕ್ಷಸಾಧನಂ ಚ ದೃಷ್ಟಫಲತಯೇಷ್ಯತೇ । ಶ್ರುತಿರಪಿ — ‘ಶ್ರೋತವ್ಯೋ ಮಂತವ್ಯಃ’ ಇತಿ ಶ್ರವಣವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ಮನನಂ ವಿದಧತೀ ತರ್ಕಮಪ್ಯತ್ರಾದರ್ತವ್ಯಂ ದರ್ಶಯತಿ । ಅತಸ್ತರ್ಕನಿಮಿತ್ತಃ ಪುನರಾಕ್ಷೇಪಃ ಕ್ರಿಯತೇ ‘ನ ವಿಲಕ್ಷಣತ್ವಾದಸ್ಯ’ ಇತಿ ॥
ಯದುಕ್ತಮ್ ಚೇತನಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಜಗತಃ ಕಾರಣಂ ಪ್ರಕೃತಿಃ ಇತಿ, ತನ್ನೋಪಪದ್ಯತೇ । ಕಸ್ಮಾತ್ ? ವಿಲಕ್ಷಣತ್ವಾದಸ್ಯ ವಿಕಾರಸ್ಯ ಪ್ರಕೃತ್ಯಾಃ — ಇದಂ ಹಿ ಬ್ರಹ್ಮಕಾರ್ಯತ್ವೇನಾಭಿಪ್ರೇಯಮಾಣಂ ಜಗದ್ಬ್ರಹ್ಮವಿಲಕ್ಷಣಮಚೇತನಮಶುದ್ಧಂ ಚ ದೃಶ್ಯತೇ । ಬ್ರಹ್ಮ ಚ ಜಗದ್ವಿಲಕ್ಷಣಂ ಚೇತನಂ ಶುದ್ಧಂ ಚ ಶ್ರೂಯತೇ । ನ ಚ ವಿಲಕ್ಷಣತ್ವೇ ಪ್ರಕೃತಿವಿಕಾರಭಾವೋ ದೃಷ್ಟಃ । ನ ಹಿ ರುಚಕಾದಯೋ ವಿಕಾರಾ ಮೃತ್ಪ್ರಕೃತಿಕಾ ಭವಂತಿ, ಶರಾವಾದಯೋ ವಾ ಸುವರ್ಣಪ್ರಕೃತಿಕಾಃ । ಮೃದೈವ ತು ಮೃದನ್ವಿತಾ ವಿಕಾರಾಃ ಕ್ರಿಯಂತೇ, ಸುವರ್ಣೇನ ಚ ಸುವರ್ಣಾನ್ವಿತಾಃ । ತಥೇದಮಪಿ ಜಗದಚೇತನಂ ಸುಖದುಃಖಮೋಹಾನ್ವಿತಂ ಸತ್ ಅಚೇತನಸ್ಯೈವ ಸುಖದುಃಖಮೋಹಾತ್ಮಕಸ್ಯ ಕಾರಣಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಂ ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ, ನ ವಿಲಕ್ಷಣಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ । ಬ್ರಹ್ಮವಿಲಕ್ಷಣತ್ವಂ ಚಾಸ್ಯ ಜಗತೋಽಶುದ್ಧ್ಯಚೇತನತ್ವದರ್ಶನಾದವಗಂತವ್ಯಮ್ । ಅಶುದ್ಧಂ ಹೀದಂ ಜಗತ್ , ಸುಖದುಃಖಮೋಹಾತ್ಮಕತಯಾ ಪ್ರೀತಿಪರಿತಾಪವಿಷಾದಾದಿಹೇತುತ್ವಾತ್ಸ್ವರ್ಗನರಕಾದ್ಯುಚ್ಚಾವಚಪ್ರಪಂಚತ್ವಾಚ್ಚ । ಅಚೇತನಂ ಚೇದಂ ಜಗತ್ , ಚೇತನಂ ಪ್ರತಿ ಕಾರ್ಯಕರಣಭಾವೇನೋಪಕರಣಭಾವೋಪಗಮಾತ್ । ನ ಹಿ ಸಾಮ್ಯೇ ಸತ್ಯುಪಕಾರ್ಯೋಪಕಾರಕಭಾವೋ ಭವತಿ । ನ ಹಿ ಪ್ರದೀಪೌ ಪರಸ್ಪರಸ್ಯೋಪಕುರುತಃ । ನನು ಚೇತನಮಪಿ ಕಾರ್ಯಕರಣಂ ಸ್ವಾಮಿಭೃತ್ಯನ್ಯಾಯೇನ ಭೋಕ್ತುರುಪಕರಿಷ್ಯತಿ । ನ, ಸ್ವಾಮಿಭೃತ್ಯಯೋರಪ್ಯಚೇತನಾಂಶಸ್ಯೈವ ಚೇತನಂ ಪ್ರತ್ಯುಪಕಾರಕತ್ವಾತ್ । ಯೋ ಹ್ಯೇಕಸ್ಯ ಚೇತನಸ್ಯ ಪರಿಗ್ರಹೋ ಬುದ್ಧ್ಯಾದಿರಚೇತನಭಾಗಃ ಸ ಏವಾನ್ಯಸ್ಯ ಚೇತನಸ್ಯೋಪಕರೋತಿ, ನ ತು ಸ್ವಯಮೇವ ಚೇತನಶ್ಚೇತನಾಂತರಸ್ಯೋಪಕರೋತ್ಯಪಕರೋತಿ ವಾ । ನಿರತಿಶಯಾ ಹ್ಯಕರ್ತಾರಶ್ಚೇತನಾ ಇತಿ ಸಾಂಖ್ಯಾ ಮನ್ಯಂತೇ । ತಸ್ಮಾದಚೇತನಂ ಕಾರ್ಯಕರಣಮ್ । ನ ಚ ಕಾಷ್ಠಲೋಷ್ಟಾದೀನಾಂ ಚೇತನತ್ವೇ ಕಿಂಚಿತ್ಪ್ರಮಾಣಮಸ್ತಿ । ಪ್ರಸಿದ್ಧಶ್ಚಾಯಂ ಚೇತನಾಚೇತನವಿಭಾಗೋ ಲೋಕೇ । ತಸ್ಮಾದ್ಬ್ರಹ್ಮವಿಲಕ್ಷಣತ್ವಾನ್ನೇದಂ ಜಗತ್ತತ್ಪ್ರಕೃತಿಕಮ್ । ಯೋಽಪಿ ಕಶ್ಚಿದಾಚಕ್ಷೀತ — ಶ್ರುತ್ವಾ ಜಗತಶ್ಚೇತನಪ್ರಕೃತಿಕತಾಮ್ , ತದ್ಬಲೇನೈವ ಸಮಸ್ತಂ ಜಗಚ್ಚೇತನಮವಗಮಯಿಷ್ಯಾಮಿ, ಪ್ರಕೃತಿರೂಪಸ್ಯ ವಿಕಾರೇಽನ್ವಯದರ್ಶನಾತ್; ಅವಿಭಾವನಂ ತು ಚೈತನ್ಯಸ್ಯ ಪರಿಣಾಮವಿಶೇಷಾದ್ಭವಿಷ್ಯತಿ । ಯಥಾ ಸ್ಪಷ್ಟಚೈತನ್ಯಾನಾಮಪ್ಯಾತ್ಮನಾಂ ಸ್ವಾಪಮೂರ್ಛಾದ್ಯವಸ್ಥಾಸು ಚೈತನ್ಯಂ ನ ವಿಭಾವ್ಯತೇ, ಏವಂ ಕಾಷ್ಠಲೋಷ್ಟಾದೀನಾಮಪಿ ಚೈತನ್ಯಂ ನ ವಿಭಾವಯಿಷ್ಯತೇ । ಏತಸ್ಮಾದೇವ ಚ ವಿಭಾವಿತತ್ವಾವಿಭಾವಿತತ್ವಕೃತಾದ್ವಿಶೇಷಾದ್ರೂಪಾದಿಭಾವಾಭಾವಾಭ್ಯಾಂ ಚ ಕಾರ್ಯಕರಣಾನಾಮಾತ್ಮನಾಂ ಚ ಚೇತನತ್ವಾವಿಶೇಷೇಽಪಿ ಗುಣಪ್ರಧಾನಭಾವೋ ನ ವಿರೋತ್ಸ್ಯತೇ । ಯಥಾ ಚ ಪಾರ್ಥಿವತ್ವಾವಿಶೇಷೇಽಪಿ ಮಾಂಸಸೂಪೌದನಾದೀನಾಂ ಪ್ರತ್ಯಾತ್ಮವರ್ತಿನೋ ವಿಶೇಷಾತ್ಪರಸ್ಪರೋಪಕಾರಿತ್ವಂ ಭವತಿ, ಏವಮಿಹಾಪಿ ಭವಿಷ್ಯತಿ । ಪ್ರವಿಭಾಗಪ್ರಸಿದ್ಧಿರಪ್ಯತ ಏವ ನ ವಿರೋತ್ಸ್ಯತ ಇತಿ — ತೇನಾಪಿ ಕಥಂಚಿಚ್ಚೇತನಾಚೇತನತ್ವಲಕ್ಷಣಂ ವಿಲಕ್ಷಣತ್ವಂ ಪರಿಹ್ರಿಯೇತ; ಶುದ್ಧ್ಯಶುದ್ಧಿತ್ವಲಕ್ಷಣಂ ತು ವಿಲಕ್ಷಣತ್ವಂ ನೈವ ಪರಿಹ್ರಿಯತೇ । ನ ಚೇತರದಪಿ ವಿಲಕ್ಷಣತ್ವಂ ಪರಿಹರ್ತುಂ ಶಕ್ಯತ ಇತ್ಯಾಹ — ತಥಾತ್ವಂ ಚ ಶಬ್ದಾದಿತಿ । ಅನವಗಮ್ಯಮಾನಮೇವ ಹೀದಂ ಲೋಕೇ ಸಮಸ್ತಸ್ಯ ವಸ್ತುನಶ್ಚೇತನತ್ವಂ ಚೇತನಪ್ರಕೃತಿಕತ್ವಶ್ರವಣಾಚ್ಛಬ್ದಶರಣತಯಾ ಕೇವಲಯೋತ್ಪ್ರೇಕ್ಷ್ಯತೇ । ತಚ್ಚ ಶಬ್ದೇನೈವ ವಿರುಧ್ಯತೇ, ಯತಃ ಶಬ್ದಾದಪಿ ತಥಾತ್ವಮವಗಮ್ಯತೇ । ತಥಾತ್ವಮಿತಿ ಪ್ರಕೃತಿವಿಲಕ್ಷಣತ್ವಂ ಕಥಯತಿ । ಶಬ್ದ ಏವ ‘ವಿಜ್ಞಾನಂ ಚಾವಿಜ್ಞಾನಂ ಚ’ (ತೈ. ಉ. ೨ । ೬ । ೧) ಇತಿ ಕಸ್ಯಚಿದ್ವಿಭಾಗಸ್ಯಾಚೇತನತಾಂ ಶ್ರಾವಯಂಶ್ಚೇತನಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ವಿಲಕ್ಷಣಮಚೇತನಂ ಜಗಚ್ಛ್ರಾವಯತಿ ॥ ೪ ॥
ನನು ಚೇತನತ್ವಮಪಿ ಕ್ವಚಿದಚೇತನತ್ವಾಭಿಮತಾನಾಂ ಭೂತೇಂದ್ರಿಯಾಣಾಂ ಶ್ರೂಯತೇ — ಯಥಾ ‘ಮೃದಬ್ರವೀತ್’ ‘ಆಪೋಽಬ್ರುವನ್’ (ಶ. ಬ್ರಾ. ೬ । ೧ । ೩ । ೨ । ೪) ಇತಿ ‘ತತ್ತೇಜ ಐಕ್ಷತ’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೨ । ೩),‘ತಾ ಆಪ ಐಕ್ಷಂತ’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೨ । ೪) ಇತಿ ಚೈವಮಾದ್ಯಾ ಭೂತವಿಷಯಾ ಚೇತನತ್ವಶ್ರುತಿಃ । ಇಂದ್ರಿಯವಿಷಯಾಪಿ — ‘ತೇ ಹೇಮೇ ಪ್ರಾಣಾ ಅಹಂಶ್ರೇಯಸೇ ವಿವದಮಾನಾ ಬ್ರಹ್ಮ ಜಗ್ಮುಃ’ (ಬೃ. ಉ. ೬ । ೧ । ೭) ಇತಿ, ‘ತೇ ಹ ವಾಚಮೂಚುಸ್ತ್ವಂ ನ ಉದ್ಗಾಯೇತಿ’ (ಬೃ. ಉ. ೧ । ೩ । ೨) ಇತ್ಯೇವಮಾದ್ಯೇಂದ್ರಿಯವಿಷಯೇತಿ । ಅತ ಉತ್ತರಂ ಪಠತಿ —
ಅಭಿಮಾನಿವ್ಯಪದೇಶಸ್ತು ವಿಶೇಷಾನುಗತಿಭ್ಯಾಮ್ ॥ ೫ ॥
ತುಶಬ್ದ ಆಶಂಕಾಮಪನುದತಿ । ನ ಖಲು ‘ಮೃದಬ್ರವೀತ್’ ಇತ್ಯೇವಂಜಾತೀಯಕಯಾ ಶ್ರುತ್ಯಾ ಭೂತೇಂದ್ರಿಯಾಣಾಂ ಚೇತನತ್ವಮಾಶಂಕನೀಯಮ್ , ಯತೋಽಭಿಮಾನಿವ್ಯಪದೇಶ ಏಷಃ; ಮೃದಾದ್ಯಭಿಮಾನಿನ್ಯೋ ವಾಗಾದ್ಯಭಿಮಾನಿನ್ಯಶ್ಚ ಚೇತನಾ ದೇವತಾ ವದನಸಂವದನಾದಿಷು ಚೇತನೋಚಿತೇಷು ವ್ಯವಹಾರೇಷು ವ್ಯಪದಿಶ್ಯಂತೇ, ನ ಭೂತೇಂದ್ರಿಯಮಾತ್ರಮ್ । ಕಸ್ಮಾತ್ ? ವಿಶೇಷಾನುಗತಿಭ್ಯಾಮ್ — ವಿಶೇಷೋ ಹಿ ಭೋಕ್ತೄಣಾಂ ಭೂತೇಂದ್ರಿಯಾಣಾಂ ಚ ಚೇತನಾಚೇತನಪ್ರವಿಭಾಗಲಕ್ಷಣಃ ಪ್ರಾಗಭಿಹಿತಃ । ಸರ್ವಚೇತನತಾಯಾಂ ಚಾಸೌ ನೋಪಪದ್ಯೇತ । ಅಪಿ ಚ ಕೌಷೀತಕಿನಃ ಪ್ರಾಣಸಂವಾದೇ ಕರಣಮಾತ್ರಾಶಂಕಾವಿನಿವೃತ್ತಯೇಽಧಿಷ್ಠಾತೃಚೇತನಪರಿಗ್ರಹಾಯ ದೇವತಾಶಬ್ದೇನ ವಿಶಿಂಷಂತಿ — ‘ಏತಾ ಹ ವೈ ದೇವತಾ ಅಹಂಶ್ರೇಯಸೇ ವಿವದಮಾನಾಃ’ ಇತಿ, ‘ತಾ ವಾ ಏತಾಃ ಸರ್ವಾ ದೇವತಾಃ ಪ್ರಾಣೇ ನಿಃಶ್ರೇಯಸಂ ವಿದಿತ್ವಾ’ (ಕೌ. ಉ. ೨ । ೧೨) ಇತಿ ಚ । ಅನುಗತಾಶ್ಚ ಸರ್ವತ್ರಾಭಿಮಾನಿನ್ಯಶ್ಚೇತನಾ ದೇವತಾ ಮಂತ್ರಾರ್ಥವಾದೇತಿಹಾಸಪುರಾಣಾದಿಭ್ಯೋಽವಗಮ್ಯಂತೇ — ‘ಅಗ್ನಿರ್ವಾಗ್ಭೂತ್ವಾ ಮುಖಂ ಪ್ರಾವಿಶತ್’ (ಐ. ಆ. ೨ । ೪ । ೨ । ೪) ಇತ್ಯೇವಮಾದಿಕಾ ಚ ಶ್ರುತಿಃ ಕರಣೇಷ್ವನುಗ್ರಾಹಿಕಾಂ ದೇವತಾಮನುಗತಾಂ ದರ್ಶಯತಿ । ಪ್ರಾಣಸಂವಾದವಾಕ್ಯಶೇಷೇ ಚ — ‘ತೇ ಹ ಪ್ರಾಣಾಃ ಪ್ರಜಾಪತಿಂ ಪಿತರಮೇತ್ಯೋಚುಃ’ (ಛಾ. ಉ. ೫ । ೧ । ೭) ಇತಿ ಶ್ರೇಷ್ಠತ್ವನಿರ್ಧಾರಣಾಯ ಪ್ರಜಾಪತಿಗಮನಮ್ , ತದ್ವಚನಾಚ್ಚೈಕೈಕೋತ್ಕ್ರಮಣೇನಾನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಾಭ್ಯಾಂ ಪ್ರಾಣಶ್ರೈಷ್ಠ್ಯಪ್ರತಿಪತ್ತಿಃ, ತಸ್ಮೈ ಬಲಿಹರಣಮ್ ಇತಿ ಚೈವಂಜಾತೀಯಕೋಽಸ್ಮದಾದಿಷ್ವಿವ ವ್ಯವಹಾರೋಽನುಗಮ್ಯಮಾನೋಽಭಿಮಾನಿವ್ಯಪದೇಶಂ ದ್ರಢಯತಿ । ‘ತತ್ತೇಜ ಐಕ್ಷತ’ ಇತ್ಯಪಿ ಪರಸ್ಯಾ ಏವ ದೇವತಾಯಾ ಅಧಿಷ್ಠಾತ್ರ್ಯಾಃ ಸ್ವವಿಕಾರೇಷ್ವನುಗತಾಯಾ ಇಯಮೀಕ್ಷಾ ವ್ಯಪದಿಶ್ಯತ ಇತಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ । ತಸ್ಮಾದ್ವಿಲಕ್ಷಣಮೇವೇದಂ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಜಗತ್; ವಿಲಕ್ಷಣತ್ವಾಚ್ಚ ನ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಕೃತಿಕಮ್ ॥ ೫ ॥
— ಇತ್ಯಾಕ್ಷಿಪ್ತೇ, ಪ್ರತಿವಿಧತ್ತೇ —
ದೃಶ್ಯತೇ ತು ॥ ೬ ॥
ತುಶಬ್ದಃ ಪಕ್ಷಂ ವ್ಯಾವರ್ತಯತಿ । ಯದುಕ್ತಮ್ ವಿಲಕ್ಷಣತ್ವಾನ್ನೇದಂ ಜಗದ್ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಕೃತಿಕಮ್ ಇತಿ, ನಾಯಮೇಕಾಂತಃ; ದೃಶ್ಯತೇ ಹಿ ಲೋಕೇ — ಚೇತನತ್ವೇನ ಪ್ರಸಿದ್ಧೇಭ್ಯಃ ಪುರುಷಾದಿಭ್ಯೋ ವಿಲಕ್ಷಣಾನಾಂ ಕೇಶನಖಾದೀನಾಮುತ್ಪತ್ತಿಃ, ಅಚೇತನತ್ವೇನ ಚ ಪ್ರಸಿದ್ಧೇಭ್ಯೋ ಗೋಮಯಾದಿಭ್ಯೋ ವೃಶ್ಚಿಕಾದೀನಾಮ್ । ನನ್ವಚೇತನಾನ್ಯೇವ ಪುರುಷಾದಿಶರೀರಾಣ್ಯಚೇತನಾನಾಂ ಕೇಶನಖಾದೀನಾಂ ಕಾರಣಾನಿ, ಅಚೇತನಾನ್ಯೇವ ಚ ವೃಶ್ಚಿಕಾದಿಶರೀರಾಣ್ಯಚೇತನಾನಾಂ ಗೋಮಯಾದೀನಾಂ ಕಾರ್ಯಾಣೀತಿ । ಉಚ್ಯತೇ — ಏವಮಪಿ ಕಿಂಚಿದಚೇತನಂ ಚೇತನಸ್ಯಾಯತನಭಾವಮುಪಗಚ್ಛತಿ ಕಿಂಚಿನ್ನೇತ್ಯಸ್ತ್ಯೇವ ವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಮ್ । ಮಹಾಂಶ್ಚಾಯಂ ಪಾರಿಣಾಮಿಕಃ ಸ್ವಭಾವವಿಪ್ರಕರ್ಷಃ ಪುರುಷಾದೀನಾಂ ಕೇಶನಖಾದೀನಾಂ ಚ ಸ್ವರೂಪಾದಿಭೇದಾತ್ , ತಥಾ ಗೋಮಯಾದೀನಾಂ ವೃಶ್ಚಿಕಾದೀನಾಂ ಚ । ಅತ್ಯಂತಸಾರೂಪ್ಯೇ ಚ ಪ್ರಕೃತಿವಿಕಾರಭಾವ ಏವ ಪ್ರಲೀಯೇತ । ಅಥೋಚ್ಯೇತ — ಅಸ್ತಿ ಕಶ್ಚಿತ್ಪಾರ್ಥಿವತ್ವಾದಿಸ್ವಭಾವಃ ಪುರುಷಾದೀನಾಂ ಕೇಶನಖಾದಿಷ್ವನುವರ್ತಮಾನೋ ಗೋಮಯಾದೀನಾಂ ಚ ವೃಶ್ಚಿಕಾದಿಷ್ವಿತಿ । ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಪಿ ತರ್ಹಿ ಸತ್ತಾಲಕ್ಷಣಃ ಸ್ವಭಾವ ಆಕಾಶಾದಿಷ್ವನುವರ್ತಮಾನೋ ದೃಶ್ಯತೇ । ವಿಲಕ್ಷಣತ್ವೇನ ಚ ಕಾರಣೇನ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಕೃತಿಕತ್ವಂ ಜಗತೋ ದೂಷಯತಾ ಕಿಮಶೇಷಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವಭಾವಸ್ಯಾನನುವರ್ತನಂ ವಿಲಕ್ಷಣತ್ವಮಭಿಪ್ರೇಯತೇ, ಉತ ಯಸ್ಯ ಕಸ್ಯಚಿತ್ , ಅಥ ಚೈತನ್ಯಸ್ಯೇತಿ ವಕ್ತವ್ಯಮ್ । ಪ್ರಥಮೇ ವಿಕಲ್ಪೇ ಸಮಸ್ತಪ್ರಕೃತಿವಿಕಾರಭಾವೋಚ್ಛೇದಪ್ರಸಂಗಃ । ನ ಹ್ಯಸತ್ಯತಿಶಯೇ ಪ್ರಕೃತಿವಿಕಾರ ಇತಿ ಭವತಿ । ದ್ವಿತೀಯೇ ಚಾಸಿದ್ಧತ್ವಮ್ । ದೃಶ್ಯತೇ ಹಿ ಸತ್ತಾಲಕ್ಷಣೋ ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವಭಾವ ಆಕಾಶಾದಿಷ್ವನುವರ್ತಮಾನ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ತೃತೀಯೇ ತು ದೃಷ್ಟಾಂತಾಭಾವಃ । ಕಿಂ ಹಿ ಯಚ್ಚೈತನ್ಯೇನಾನನ್ವಿತಂ ತದಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಕೃತಿಕಂ ದೃಷ್ಟಮಿತಿ ಬ್ರಹ್ಮಕಾರಣವಾದಿನಂ ಪ್ರತ್ಯುದಾಹ್ರಿಯೇತ, ಸಮಸ್ತಸ್ಯ ವಸ್ತುಜಾತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಕೃತಿಕತ್ವಾಭ್ಯುಪಗಮಾತ್ । ಆಗಮವಿರೋಧಸ್ತು ಪ್ರಸಿದ್ಧ ಏವ, ಚೇತನಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಜಗತಃ ಕಾರಣಂ ಪ್ರಕೃತಿಶ್ಚೇತ್ಯಾಗಮತಾತ್ಪರ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರಸಾಧಿತತ್ವಾತ್ । ಯತ್ತೂಕ್ತಂ ಪರಿನಿಷ್ಪನ್ನತ್ವಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಪ್ರಮಾಣಾಂತರಾಣಿ ಸಂಭವೇಯುರಿತಿ, ತದಪಿ ಮನೋರಥಮಾತ್ರಮ್ । ರೂಪಾದ್ಯಭಾವಾದ್ಧಿ ನಾಯಮರ್ಥಃ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸ್ಯ ಗೋಚರಃ । ಲಿಂಗಾದ್ಯಭಾವಾಚ್ಚ ನಾನುಮಾನಾದೀನಾಮ್ । ಆಗಮಮಾತ್ರಸಮಧಿಗಮ್ಯ ಏವ ತ್ವಯಮರ್ಥೋ ಧರ್ಮವತ್ । ತಥಾ ಚ ಶ್ರುತಿಃ — ‘ನೈಷಾ ತರ್ಕೇಣ ಮತಿರಾಪನೇಯಾ ಪ್ರೋಕ್ತಾನ್ಯೇನೈವ ಸುಜ್ಞಾನಾಯ ಪ್ರೇಷ್ಠ’ (ಕ. ಉ. ೧ । ೨ । ೯) ಇತಿ । ‘ಕೋ ಅದ್ಧಾ ವೇದ ಕ ಇಹ ಪ್ರವೋಚತ್’ ‘ಇಯಂ ವಿಸೃಷ್ಟಿರ್ಯತ ಆಬಭೂವ’ (ಋ. ಸಂ. ೧೦ । ೧೨೯ । ೭) ಇತಿ ಚೈತೇ ಋಚೌ ಸಿದ್ಧಾನಾಮಪೀಶ್ವರಾಣಾಂ ದುರ್ಬೋಧತಾಂ ಜಗತ್ಕಾರಣಸ್ಯ ದರ್ಶಯತಃ । ಸ್ಮೃತಿರಪಿ ಭವತಿ — ‘ಅಚಿಂತ್ಯಾಃ ಖಲು ಯೇ ಭಾವಾ ನ ತಾಂಸ್ತರ್ಕೇಣ ಯೋಜಯೇತ್’ ಇತಿ, ‘ಅವ್ಯಕ್ತೋಽಯಮಚಿಂತ್ಯೋಽಯಮವಿಕಾರ್ಯೋಽಯಮುಚ್ಯತೇ’ (ಭ. ಗೀ. ೨ । ೨೫) ಇತಿ ಚ, ‘ನ ಮೇ ವಿದುಃ ಸುರಗಣಾಃ ಪ್ರಭವಂ ನ ಮಹರ್ಷಯಃ । ಅಹಮಾದಿರ್ಹಿ ದೇವಾನಾಂ ಮಹರ್ಷೀಣಾಂ ಚ ಸರ್ವಶಃ’ (ಭ. ಗೀ. ೧೦ । ೨) ಇತಿ ಚೈವಂಜಾತೀಯಕಾ । ಯದಪಿ ಶ್ರವಣವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ಮನನಂ ವಿದಧಚ್ಛಬ್ದ ಏವ ತರ್ಕಮಪ್ಯಾದರ್ತವ್ಯಂ ದರ್ಶಯತೀತ್ಯುಕ್ತಮ್ , ನಾನೇನ ಮಿಷೇಣ ಶುಷ್ಕತರ್ಕಸ್ಯಾತ್ರಾತ್ಮಲಾಭಃ ಸಂಭವತಿ । ಶ್ರುತ್ಯನುಗೃಹೀತ ಏವ ಹ್ಯತ್ರ ತರ್ಕೋಽನುಭವಾಂಗತ್ವೇನಾಶ್ರೀಯತೇ — ಸ್ವಪ್ನಾಂತಬುದ್ಧಾಂತಯೋರುಭಯೋರಿತರೇತರವ್ಯಭಿಚಾರಾದಾತ್ಮನೋಽನನ್ವಾಗತತ್ವಮ್ , ಸಂಪ್ರಸಾದೇ ಚ ಪ್ರಪಂಚಪರಿತ್ಯಾಗೇನ ಸದಾತ್ಮನಾ ಸಂಪತ್ತೇರ್ನಿಷ್ಪ್ರಪಂಚಸದಾತ್ಮತ್ವಮ್ , ಪ್ರಪಂಚಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಭವತ್ವಾತ್ಕಾರ್ಯಕಾರಣಾನನ್ಯತ್ವನ್ಯಾಯೇನ ಬ್ರಹ್ಮಾವ್ಯತಿರೇಕಃ — ಇತ್ಯೇವಂಜಾತೀಯಕಃ; ‘ತರ್ಕಾಪ್ರತಿಷ್ಠಾನಾದಿ’ (ಬ್ರ. ಸೂ. ೨ । ೧ । ೧೧) ತಿ ಚ ಕೇವಲಸ್ಯ ತರ್ಕಸ್ಯ ವಿಪ್ರಲಂಭಕತ್ವಂ ದರ್ಶಯಿಷ್ಯತಿ । ಯೋಽಪಿ ಚೇತನಕಾರಣಶ್ರವಣಬಲೇನೈವ ಸಮಸ್ತಸ್ಯ ಜಗತಶ್ಚೇತನತಾಮುತ್ಪ್ರೇಕ್ಷೇತ, ತಸ್ಯಾಪಿ ‘ವಿಜ್ಞಾನಂ ಚಾವಿಜ್ಞಾನಂ ಚ’ (ತೈ. ಉ. ೨ । ೬ । ೧) ಇತಿ ಚೇತನಾಚೇತನವಿಭಾಗಶ್ರವಣಂ ವಿಭಾವನಾವಿಭಾವನಾಭ್ಯಾಂ ಚೈತನ್ಯಸ್ಯ ಶಕ್ಯತ ಏವ ಯೋಜಯಿತುಮ್ । ಪರಸ್ಯೈವ ತ್ವಿದಮಪಿ ವಿಭಾಗಶ್ರವಣಂ ನ ಯುಜ್ಯತೇ । ಕಥಮ್ ? ಪರಮಕಾರಣಸ್ಯ ಹ್ಯತ್ರ ಸಮಸ್ತಜಗದಾತ್ಮನಾ ಸಮವಸ್ಥಾನಂ ಶ್ರಾವ್ಯತೇ — ‘ವಿಜ್ಞಾನಂ ಚಾವಿಜ್ಞಾನಂ ಚಾಭವತ್’ ಇತಿ । ತತ್ರ ಯಥಾ ಚೇತನಸ್ಯಾಚೇತನಭಾವೋ ನೋಪಪದ್ಯತೇ ವಿಲಕ್ಷಣತ್ವಾತ್ , ಏವಮಚೇತನಸ್ಯಾಪಿ ಚೇತನಭಾವೋ ನೋಪಪದ್ಯತೇ । ಪ್ರತ್ಯುಕ್ತತ್ವಾತ್ತು ವಿಲಕ್ಷಣತ್ವಸ್ಯ ಯಥಾ ಶ್ರುತ್ಯೇವ ಚೇತನಂ ಕಾರಣಂ ಗ್ರಹೀತವ್ಯಂ ಭವತಿ ॥ ೬ ॥
ಅಸದಿತಿ ಚೇನ್ನ ಪ್ರತಿಷೇಧಮಾತ್ರತ್ವಾತ್ ॥ ೭ ॥
ಯದಿ ಚೇತನಂ ಶುದ್ಧಂ ಶಬ್ದಾದಿಹೀನಂ ಚ ಬ್ರಹ್ಮ ತದ್ವಿಪರೀತಸ್ಯಾಚೇತನಸ್ಯಾಶುದ್ಧಸ್ಯ ಶಬ್ದಾದಿಮತಶ್ಚ ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಕಾರಣಮಿಷ್ಯೇತ, ಅಸತ್ತರ್ಹಿ ಕಾರ್ಯಂ ಪ್ರಾಗುತ್ಪತ್ತೇರಿತಿ ಪ್ರಸಜ್ಯೇತ । ಅನಿಷ್ಟಂ ಚೈತತ್ಸತ್ಕಾರ್ಯವಾದಿನಸ್ತವೇತಿ ಚೇತ್ — ನೈಷ ದೋಷಃ, ಪ್ರತಿಷೇಧಮಾತ್ರತ್ವಾತ್ । ಪ್ರತಿಷೇಧಮಾತ್ರಂ ಹೀದಮ್ । ನಾಸ್ಯ ಪ್ರತಿಷೇಧಸ್ಯ ಪ್ರತಿಷೇಧ್ಯಮಸ್ತಿ । ನ ಹ್ಯಯಂ ಪ್ರತಿಷೇಧಃ ಪ್ರಾಗುತ್ಪತ್ತೇಃ ಸತ್ತ್ವಂ ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರತಿಷೇದ್ಧುಂ ಶಕ್ನೋತಿ । ಕಥಮ್ ? ಯಥೈವ ಹೀದಾನೀಮಪೀದಂ ಕಾರ್ಯಂ ಕಾರಣಾತ್ಮನಾ ಸತ್ , ಏವಂ ಪ್ರಾಗುತ್ಪತ್ತೇರಪೀತಿ ಗಮ್ಯತೇ । ನ ಹೀದಾನೀಮಪೀದಂ ಕಾರ್ಯಂ ಕಾರಣಾತ್ಮಾನಮಂತರೇಣ ಸ್ವತಂತ್ರಮೇವಾಸ್ತಿ — ‘ಸರ್ವಂ ತಂ ಪರಾದಾದ್ಯೋಽನ್ಯತ್ರಾತ್ಮನಃ ಸರ್ವಂ ವೇದ’ (ಬೃ. ಉ. ೨ । ೪ । ೬) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರವಣಾತ್ । ಕಾರಣಾತ್ಮನಾ ತು ಸತ್ತ್ವಂ ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರಾಗುತ್ಪತ್ತೇರವಿಶಿಷ್ಟಮ್ । ನನು ಶಬ್ದಾದಿಹೀನಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಜಗತಃ ಕಾರಣಮ್ । ಬಾಢಮ್ — ನ ತು ಶಬ್ದಾದಿಮತ್ಕಾರ್ಯಂ ಕಾರಣಾತ್ಮನಾ ಹೀನಂ ಪ್ರಾಗುತ್ಪತ್ತೇರಿದಾನೀಂ ವಾ ಅಸ್ತಿ । ತೇನ ನ ಶಕ್ಯತೇ ವಕ್ತುಂ ಪ್ರಾಗುತ್ಪತ್ತೇರಸತ್ಕಾರ್ಯಮಿತಿ । ವಿಸ್ತರೇಣ ಚೈತತ್ಕಾರ್ಯಕಾರಣಾನನ್ಯತ್ವವಾದೇ ವಕ್ಷ್ಯಾಮಃ ॥ ೭ ॥
ಅಪೀತೌ ತದ್ವತ್ಪ್ರಸಂಗಾದಸಮಂಜಸಮ್ ॥ ೮ ॥
ಅತ್ರಾಹ — ಯದಿ ಸ್ಥೌಲ್ಯಸಾವಯವತ್ತ್ವಾಚೇತನತ್ವಪರಿಚ್ಛಿನ್ನತ್ವಾಶುದ್ಧ್ಯಾದಿಧರ್ಮಕಂ ಕಾರ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮಕಾರಣಕಮಭ್ಯುಪಗಮ್ಯೇತ, ತದಾಪೀತೌ ಪ್ರಲಯೇ ಪ್ರತಿಸಂಸೃಜ್ಯಮಾನಂ ಕಾರ್ಯಂ ಕಾರಣಾವಿಭಾಗಮಾಪದ್ಯಮಾನಂ ಕಾರಣಮಾತ್ಮೀಯೇನ ಧರ್ಮೇಣ ದೂಷಯೇದಿತಿ — ಅಪೀತೌ ಕಾರಣಸ್ಯಾಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಕಾರ್ಯಸ್ಯೇವಾಶುದ್ಧ್ಯಾದಿರೂಪಪ್ರಸಂಗಾತ್ ಸರ್ವಜ್ಞಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಜಗತ್ಕಾರಣಮಿತ್ಯಸಮಂಜಸಮಿದಮೌಪನಿಷದಂ ದರ್ಶನಮ್ । ಅಪಿ ಚ ಸಮಸ್ತಸ್ಯ ವಿಭಾಗಸ್ಯಾವಿಭಾಗಪ್ರಾಪ್ತೇಃ ಪುನರುತ್ಪತ್ತೌ ನಿಯಮಕಾರಣಾಭಾವಾದ್ಭೋಕ್ತೃಭೋಗ್ಯಾದಿವಿಭಾಗೇನೋತ್ಪತ್ತಿರ್ನ ಪ್ರಾಪ್ನೋತೀತ್ಯಸಮಂಜಸಮ್ । ಅಪಿ ಚ ಭೋಕ್ತೄಣಾಂ ಪರೇಣ ಬ್ರಹ್ಮಣಾ ಅವಿಭಾಗಂ ಗತಾನಾಂ ಕರ್ಮಾದಿನಿಮಿತ್ತಪ್ರಲಯೇಽಪಿ ಪುನರುತ್ಪತ್ತಾವಭ್ಯುಪಗಮ್ಯಮಾನಾಯಾಂ ಮುಕ್ತಾನಾಮಪಿ ಪುನರುತ್ಪತ್ತಿಪ್ರಸಂಗಾದಸಮಂಜಸಮ್ । ಅಥೇದಂ ಜಗದಪೀತಾವಪಿ ವಿಭಕ್ತಮೇವ ಪರೇಣ ಬ್ರಹ್ಮಣಾವತಿಷ್ಠೇತ, ಏವಮಪ್ಯಪೀತಿಶ್ಚ ನ ಸಂಭವತಿ ಕಾರಣಾವ್ಯತಿರಿಕ್ತಂ ಚ ಕಾರ್ಯಂ ನ ಸಂಭವತೀತ್ಯಸಮಂಜಸಮೇವೇತಿ ॥ ೮ ॥
ಅತ್ರೋಚ್ಯತೇ —
ನ ತು ದೃಷ್ಟಾಂತಭಾವಾತ್ ॥ ೯ ॥
ನೈವಾಸ್ಮದೀಯೇ ದರ್ಶನೇ ಕಿಂಚಿದಸಾಮಂಜಸ್ಯಮಸ್ತಿ । ಯತ್ತಾವದಭಿಹಿತಮ್ — ಕಾರಣಮಪಿಗಚ್ಛತ್ಕಾರ್ಯಂ ಕಾರಣಮಾತ್ಮೀಯೇನ ಧರ್ಮೇಣ ದೂಷಯೇದಿತಿ, ತದ್ದೂಷಣಮ್ । ಕಸ್ಮಾತ್ ? ದೃಷ್ಟಾಂತಭಾವಾತ್ — ಸಂತಿ ಹಿ ದೃಷ್ಟಾಂತಾಃ, ಯಥಾ ಕಾರಣಮಪಿಗಚ್ಛತ್ಕಾರ್ಯಂ ಕಾರಣಮಾತ್ಮೀಯೇನ ಧರ್ಮೇಣ ನ ದೂಷಯತಿ । ತದ್ಯಥಾ — ಶರಾವಾದಯೋ ಮೃತ್ಪ್ರಕೃತಿಕಾ ವಿಕಾರಾ ವಿಭಾಗಾವಸ್ಥಾಯಾಮುಚ್ಚಾವಚಮಧ್ಯಮಪ್ರಭೇದಾಃ ಸಂತಃ ಪುನಃ ಪ್ರಕೃತಿಮಪಿಗಚ್ಛಂತೋ ನ ತಾಮಾತ್ಮೀಯೇನ ಧರ್ಮೇಣ ಸಂಸೃಜಂತಿ । ರುಚಕಾದಯಶ್ಚ ಸುವರ್ಣವಿಕಾರಾ ಅಪೀತೌ ನ ಸುವರ್ಣಮಾತ್ಮೀಯೇನ ಧರ್ಮೇಣ ಸಂಸೃಜಂತಿ । ಪೃಥಿವೀವಿಕಾರಶ್ಚತುರ್ವಿಧೋ ಭೂತಗ್ರಾಮೋ ನ ಪೃಥಿವೀಮಪೀತಾವಾತ್ಮೀಯೇನ ಧರ್ಮೇಣ ಸಂಸೃಜತಿ । ತ್ವತ್ಪಕ್ಷಸ್ಯ ತು ನ ಕಶ್ಚಿದ್ದೃಷ್ಟಾಂತೋಽಸ್ತಿ । ಅಪೀತಿರೇವ ಹಿ ನ ಸಂಭವೇತ್ , ಯದಿ ಕಾರಣೇ ಕಾರ್ಯಂ ಸ್ವಧರ್ಮೇಣೈವಾವತಿಷ್ಠೇತ । ಅನನ್ಯತ್ವೇಽಪಿ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಯೋಃ, ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಕಾರಣಾತ್ಮತ್ವಮ್ , ನ ತು ಕಾರಣಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಾತ್ಮತ್ವಮ್ — ‘ಆರಂಭಣಶಬ್ದಾದಿಭ್ಯಃ’ (ಬ್ರ. ಸೂ. ೨ । ೧ । ೧೪) ಇತಿ ವಕ್ಷ್ಯಾಮಃ । ಅತ್ಯಲ್ಪಂ ಚೇದಮುಚ್ಯತೇ — ಕಾರ್ಯಮಪೀತಾವಾತ್ಮೀಯೇನ ಧರ್ಮೇಣ ಕಾರಣಂ ಸಂಸೃಜೇದಿತಿ । ಸ್ಥಿತಾವಪಿ ಹಿ ಸಮಾನೋಽಯಂ ಪ್ರಸಂಗಃ, ಕಾರ್ಯಕಾರಣಯೋರನನ್ಯತ್ವಾಭ್ಯುಪಗಮಾತ್ । ‘ಇದꣳ ಸರ್ವಂ ಯದಯಮಾತ್ಮಾ’ (ಬೃ. ಉ. ೨ । ೪ । ೬) ‘ಆತ್ಮೈವೇದಂ ಸರ್ವಮ್’ (ಛಾ. ಉ. ೭ । ೨೫ । ೨) ‘ಬ್ರಹ್ಮೈವೇದಮಮೃತಂ ಪುರಸ್ತಾತ್’ (ಮು. ಉ. ೨ । ೨ । ೧೨) ‘ಸರ್ವಂ ಖಲ್ವಿದಂ ಬ್ರಹ್ಮ’ (ಛಾ. ಉ. ೩ । ೧೪ । ೧) ಇತ್ಯೇವಮಾದ್ಯಾಭಿರ್ಹಿ ಶ್ರುತಿಭಿರವಿಶೇಷೇಣ ತ್ರಿಷ್ವಪಿ ಕಾಲೇಷು ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಕಾರಣಾದನನ್ಯತ್ವಂ ಶ್ರಾವ್ಯತೇ । ತತ್ರ ಯಃ ಪರಿಹಾರಃ ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ತದ್ಧರ್ಮಾಣಾಂ ಚಾವಿದ್ಯಾಧ್ಯಾರೋಪಿತತ್ವಾನ್ನ ತೈಃ ಕಾರಣಂ ಸಂಸೃಜ್ಯತ ಇತಿ, ಅಪೀತಾವಪಿ ಸ ಸಮಾನಃ । ಅಸ್ತಿ ಚಾಯಮಪರೋ ದೃಷ್ಟಾಂತಃ — ಯಥಾ ಸ್ವಯಂ ಪ್ರಸಾರಿತಯಾ ಮಾಯಯಾ ಮಾಯಾವೀ ತ್ರಿಷ್ವಪಿ ಕಾಲೇಷು ನ ಸಂಸ್ಪೃಶ್ಯತೇ, ಅವಸ್ತುತ್ವಾತ್ , ಏವಂ ಪರಮಾತ್ಮಾಪಿ ಸಂಸಾರಮಾಯಯಾ ನ ಸಂಸ್ಪೃಶ್ಯತ ಇತಿ । ಯಥಾ ಚ ಸ್ವಪ್ನದೃಗೇಕಃ ಸ್ವಪ್ನದರ್ಶನಮಾಯಯಾ ನ ಸಂಸ್ಪೃಶ್ಯತೇ, ಪ್ರಬೋಧಸಂಪ್ರಸಾದಯೋರನನ್ವಾಗತತ್ವಾತ್ , ಏವಮವಸ್ಥಾತ್ರಯಸಾಕ್ಷ್ಯೇಕೋಽವ್ಯಭಿಚಾರ್ಯವಸ್ಥಾತ್ರಯೇಣ ವ್ಯಭಿಚಾರಿಣಾ ನ ಸಂಸ್ಪೃಶ್ಯತೇ । ಮಾಯಾಮಾತ್ರಂ ಹ್ಯೇತತ್ , ಯತ್ಪರಮಾತ್ಮನೋಽವಸ್ಥಾತ್ರಯಾತ್ಮನಾವಭಾಸನಮ್ , ರಜ್ಜ್ವಾ ಇವ ಸರ್ಪಾದಿಭಾವೇನೇತಿ । ಅತ್ರೋಕ್ತಂ ವೇದಾಂತಾರ್ಥಸಂಪ್ರದಾಯವಿದ್ಭಿರಾಚಾರ್ಯೈಃ — ‘ಅನಾದಿಮಾಯಯಾ ಸುಪ್ತೋ ಯದಾ ಜೀವಃ ಪ್ರಬುಧ್ಯತೇ । ಅಜಮನಿದ್ರಮಸ್ವಪ್ನಮದ್ವೈತಂ ಬುಧ್ಯತೇ ತದಾ’ (ಮಾ. ಕಾ. ೧ । ೧೬) ಇತಿ । ತತ್ರ ಯದುಕ್ತಮಪೀತೌ ಕಾರಣಸ್ಯಾಪಿ ಕಾರ್ಯಸ್ಯೇವ ಸ್ಥೌಲ್ಯಾದಿದೋಷಪ್ರಸಂಗ ಇತಿ, ಏತದಯುಕ್ತಮ್ । ಯತ್ಪುನರೇತದುಕ್ತಮ್ — ಸಮಸ್ತಸ್ಯ ವಿಭಾಗಸ್ಯಾವಿಭಾಗಪ್ರಾಪ್ತೇಃ ಪುನರ್ವಿಭಾಗೇನೋತ್ಪತ್ತೌ ನಿಯಮಕಾರಣಂ ನೋಪಪದ್ಯತ ಇತಿ, ಅಯಮಪ್ಯದೋಷಃ, ದೃಷ್ಟಾಂತಭಾವಾದೇವ — ಯಥಾ ಹಿ ಸುಷುಪ್ತಿಸಮಾಧ್ಯಾದಾವಪಿ ಸತ್ಯಾಂ ಸ್ವಾಭಾವಿಕ್ಯಾಮವಿಭಾಗಪ್ರಾಪ್ತೌ ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನಸ್ಯಾನಪೋದಿತತ್ವಾತ್ಪೂರ್ವವತ್ಪುನಃ ಪ್ರಬೋಧೇ ವಿಭಾಗೋ ಭವತಿ, ಏವಮಿಹಾಪಿ ಭವಿಷ್ಯತಿ । ಶ್ರುತಿಶ್ಚಾತ್ರ ಭವತಿ — ‘ಇಮಾಃ ಸರ್ವಾಃ ಪ್ರಜಾಃ ಸತಿ ಸಂಪದ್ಯ ನ ವಿದುಃ ಸತಿ ಸಂಪದ್ಯಾಮಹ ಇತಿ,’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೯ । ೨) ‘ತ ಇಹ ವ್ಯಾಘ್ರೋ ವಾ ಸಿꣳಹೋ ವಾ ವೃಕೋ ವಾ ವರಾಹೋ ವಾ ಕೀಟೋ ವಾ ಪತಂಗೋ ವಾ ದꣳಶೋ ವಾ ಮಶಕೋ ವಾ ಯದ್ಯದ್ಭವಂತಿ ತದಾ ಭವಂತಿ’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೯ । ೩) ಇತಿ । ಯಥಾ ಹ್ಯವಿಭಾಗೇಽಪಿ ಪರಮಾತ್ಮನಿ ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನಪ್ರತಿಬದ್ಧೋ ವಿಭಾಗವ್ಯವಹಾರಃ ಸ್ವಪ್ನವದವ್ಯಾಹತಃ ಸ್ಥಿತೌ ದೃಶ್ಯತೇ, ಏವಮಪೀತಾವಪಿ ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನಪ್ರತಿಬದ್ಧೈವ ವಿಭಾಗಶಕ್ತಿರನುಮಾಸ್ಯತೇ । ಏತೇನ ಮುಕ್ತಾನಾಂ ಪುನರುತ್ಪತ್ತಿಪ್ರಸಂಗಃ ಪ್ರತ್ಯುಕ್ತಃ, ಸಮ್ಯಗ್ಜ್ಞಾನೇನ ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನಸ್ಯಾಪೋದಿತತ್ವಾತ್ । ಯಃ ಪುನರಯಮಂತೇಽಪರೋ ವಿಕಲ್ಪ ಉತ್ಪ್ರೇಕ್ಷಿತಃ — ಅಥೇದಂ ಜಗದಪೀತಾವಪಿ ವಿಭಕ್ತಮೇವ ಪರೇಣ ಬ್ರಹ್ಮಣಾವತಿಷ್ಠೇತೇತಿ, ಸೋಽಪ್ಯನಭ್ಯುಪಗಮಾದೇವ ಪ್ರತಿಷಿದ್ಧಃ । ತಸ್ಮಾತ್ಸಮಂಜಸಮಿದಮೌಪನಿಷದಂ ದರ್ಶನಮ್ ॥ ೯ ॥
ಸ್ವಪಕ್ಷದೋಷಾಚ್ಚ ॥ ೧೦ ॥
ಸ್ವಪಕ್ಷೇ ಚೈತೇ ಪ್ರತಿವಾದಿನಃ ಸಾಧಾರಣಾ ದೋಷಾಃ ಪ್ರಾದುಃಷ್ಯುಃ । ಕಥಮಿತ್ಯುಚ್ಯತೇ — ಯತ್ತಾವದಭಿಹಿತಮ್ , ವಿಲಕ್ಷಣತ್ವಾನ್ನೇದಂ ಜಗದ್ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಕೃತಿಕಮಿತಿ ಪ್ರಧಾನಪ್ರಕೃತಿಕತಾಯಾಮಪಿ ಸಮಾನಮೇತತ್ , ಶಬ್ದಾದಿಹೀನಾತ್ಪ್ರಧಾನಾಚ್ಛಬ್ದಾದಿಮತೋ ಜಗತ ಉತ್ಪತ್ತ್ಯಭ್ಯುಪಗಮಾತ್ । ಅತ ಏವ ಚ ವಿಲಕ್ಷಣಕಾರ್ಯೋತ್ಪತ್ತ್ಯಭ್ಯುಪಗಮಾತ್ ಸಮಾನಃ ಪ್ರಾಗುತ್ಪತ್ತೇರಸತ್ಕಾರ್ಯವಾದಪ್ರಸಂಗಃ । ತಥಾಪೀತೌ ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಕಾರಣಾವಿಭಾಗಾಭ್ಯುಪಗಮಾತ್ತದ್ವತ್ಪ್ರಸಂಗೋಽಪಿ ಸಮಾನಃ । ತಥಾ ಮೃದಿತಸರ್ವವಿಶೇಷೇಷು ವಿಕಾರೇಷ್ವಪೀತಾವವಿಭಾಗಾತ್ಮತಾಂ ಗತೇಷು , ಇದಮಸ್ಯ ಪುರುಷಸ್ಯೋಪಾದಾನಮಿದಮಸ್ಯೇತಿ ಪ್ರಾಕ್ಪ್ರಲಯಾತ್ಪ್ರತಿಪುರುಷಂ ಯೇ ನಿಯತಾ ಭೇದಾಃ, ನ ತೇ ತಥೈವ ಪುನರುತ್ಪತ್ತೌ ನಿಯಂತುಂ ಶಕ್ಯಂತೇ, ಕಾರಣಾಭಾವಾತ್ । ವಿನೈವ ಚ ಕಾರಣೇನ ನಿಯಮೇಽಭ್ಯುಪಗಮ್ಯಮಾನೇ ಕಾರಣಾಭಾವಸಾಮ್ಯಾನ್ಮುಕ್ತಾನಾಮಪಿ ಪುನರ್ಬಂಧಪ್ರಸಂಗಃ । ಅಥ ಕೇಚಿದ್ಭೇದಾ ಅಪೀತಾವವಿಭಾಗಮಾಪದ್ಯಂತೇ ಕೇಚಿನ್ನೇತಿ ಚೇತ್ — ಯೇ ನಾಪದ್ಯಂತೇ, ತೇಷಾಂ ಪ್ರಧಾನಕಾರ್ಯತ್ವಂ ನ ಪ್ರಾಪ್ನೋತಿ; ಇತ್ಯೇವಮೇತೇ ದೋಷಾಃ ಸಾಧಾರಣತ್ವಾನ್ನಾನ್ಯತರಸ್ಮಿನ್ಪಕ್ಷೇ ಚೋದಯಿತವ್ಯಾ ಭವಂತೀತಿ ಅದೋಷತಾಮೇವೈಷಾಂ ದ್ರಢಯತಿ — ಅವಶ್ಯಾಶ್ರಯಿತವ್ಯತ್ವಾತ್ ॥ ೧೦ ॥
ತರ್ಕಾಪ್ರತಿಷ್ಠಾನಾದಪ್ಯನ್ಯಥಾನುಮೇಯಮಿತಿ ಚೇದೇವಮಪ್ಯವಿಮೋಕ್ಷಪ್ರಸಂಗಃ ॥ ೧೧ ॥
ಇತಶ್ಚ ನಾಗಮಗಮ್ಯೇಽರ್ಥೇ ಕೇವಲೇನ ತರ್ಕೇಣ ಪ್ರತ್ಯವಸ್ಥಾತವ್ಯಮ್; ಯಸ್ಮಾನ್ನಿರಾಗಮಾಃ ಪುರುಷೋತ್ಪ್ರೇಕ್ಷಾಮಾತ್ರನಿಬಂಧನಾಸ್ತರ್ಕಾ ಅಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಾ ಭವಂತಿ, ಉತ್ಪ್ರೇಕ್ಷಾಯಾ ನಿರಂಕುಶತ್ವಾತ್ । ತಥಾ ಹಿ — ಕೈಶ್ಚಿದಭಿಯುಕ್ತೈರ್ಯತ್ನೇನೋತ್ಪ್ರೇಕ್ಷಿತಾಸ್ತರ್ಕಾ ಅಭಿಯುಕ್ತತರೈರನ್ಯೈರಾಭಾಸ್ಯಮಾನಾ ದೃಶ್ಯಂತೇ । ತೈರಪ್ಯುತ್ಪ್ರೇಕ್ಷಿತಾಃ ಸಂತಸ್ತತೋಽನ್ಯೈರಾಭಾಸ್ಯಂತ ಇತಿ ನ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತತ್ವಂ ತರ್ಕಾಣಾಂ ಶಕ್ಯಮಾಶ್ರಯಿತುಮ್ , ಪುರುಷಮತಿವೈರೂಪ್ಯಾತ್ । ಅಥ ಕಸ್ಯಚಿತ್ಪ್ರಸಿದ್ಧಮಾಹಾತ್ಮ್ಯಸ್ಯ ಕಪಿಲಸ್ಯ ಅನ್ಯಸ್ಯ ವಾ ಸಮ್ಮತಸ್ತರ್ಕಃ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತ ಇತ್ಯಾಶ್ರೀಯೇತ — ಏವಮಪ್ಯಪ್ರತಿಷ್ಠಿತತ್ವಮೇವ । ಪ್ರಸಿದ್ಧಮಾಹಾತ್ಮ್ಯಾಭಿಮತಾನಾಮಪಿ ತೀರ್ಥಕರಾಣಾಂ ಕಪಿಲಕಣಭುಕ್ಪ್ರಭೃತೀನಾಂ ಪರಸ್ಪರವಿಪ್ರತಿಪತ್ತಿದರ್ಶನಾತ್ । ಅಥೋಚ್ಯೇತ — ಅನ್ಯಥಾ ವಯಮನುಮಾಸ್ಯಾಮಹೇ, ಯಥಾ ನಾಪ್ರತಿಷ್ಠಾದೋಷೋ ಭವಿಷ್ಯತಿ । ನ ಹಿ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಸ್ತರ್ಕ ಏವ ನಾಸ್ತೀತಿ ಶಕ್ಯತೇ ವಕ್ತುಮ್ । ಏತದಪಿ ಹಿ ತರ್ಕಾಣಾಮಪ್ರತಿಷ್ಠಿತತ್ವಂ ತರ್ಕೇಣೈವ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾಪ್ಯತೇ, ಕೇಷಾಂಚಿತ್ತರ್ಕಾಣಾಮಪ್ರತಿಷ್ಠಿತತ್ವದರ್ಶನೇನಾನ್ಯೇಷಾಮಪಿ ತಜ್ಜಾತೀಯಾನಾಂ ತರ್ಕಾಣಾಮಪ್ರತಿಷ್ಠಿತತ್ವಕಲ್ಪನಾತ್ । ಸರ್ವತರ್ಕಾಪ್ರತಿಷ್ಠಾಯಾಂ ಚ ಲೋಕವ್ಯವಹಾರೋಚ್ಛೇದಪ್ರಸಂಗಃ । ಅತೀತವರ್ತಮಾನಾಧ್ವಸಾಮ್ಯೇನ ಹ್ಯನಾಗತೇಽಪ್ಯಧ್ವನಿ ಸುಖದುಃಖಪ್ರಾಪ್ತಿಪರಿಹಾರಾಯ ಪ್ರವರ್ತಮಾನೋ ಲೋಕೋ ದೃಶ್ಯತೇ । ಶ್ರುತ್ಯರ್ಥವಿಪ್ರತಿಪತ್ತೌ ಚಾರ್ಥಾಭಾಸನಿರಾಕರಣೇನ ಸಮ್ಯಗರ್ಥನಿರ್ಧಾರಣಂ ತರ್ಕೇಣೈವ ವಾಕ್ಯವೃತ್ತಿನಿರೂಪಣರೂಪೇಣ ಕ್ರಿಯತೇ । ಮನುರಪಿ ಚೈವಂ ಮನ್ಯತೇ — ‘ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಮನುಮಾನಂ ಚ ಶಾಸ್ತ್ರಂ ಚ ವಿವಿಧಾಗಮಮ್ । ತ್ರಯಂ ಸುವಿದಿತಂ ಕಾರ್ಯಂ ಧರ್ಮಶುದ್ಧಿಮಭೀಪ್ಸತಾ’ ಇತಿ ‘ಆರ್ಷಂ ಧರ್ಮೋಪದೇಶಂ ಚ ವೇದಶಾಸ್ತ್ರಾವಿರೋಧಿನಾ । ಯಸ್ತರ್ಕೇಣಾನುಸಂಧತ್ತೇ ಸ ಧರ್ಮಂ ವೇದ ನೇತರಃ’ (ಮನು. ಸ್ಮೃ. ೧೨ । ೧೦೫,೧೦೬) ಇತಿ ಚ ಬ್ರುವನ್ । ಅಯಮೇವ ಚ ತರ್ಕಸ್ಯಾಲಂಕಾರಃ — ಯದಪ್ರತಿಷ್ಠಿತತ್ವಂ ನಾಮ । ಏವಂ ಹಿ ಸಾವದ್ಯತರ್ಕಪರಿತ್ಯಾಗೇನ ನಿರವದ್ಯಸ್ತರ್ಕಃ ಪ್ರತಿಪತ್ತವ್ಯೋ ಭವತಿ । ನ ಹಿ ಪೂರ್ವಜೋ ಮೂಢ ಆಸೀದಿತ್ಯಾತ್ಮನಾಪಿ ಮೂಢೇನ ಭವಿತವ್ಯಮಿತಿ ಕಿಂಚಿದಸ್ತಿ ಪ್ರಮಾಣಮ್ । ತಸ್ಮಾನ್ನ ತರ್ಕಾಪ್ರತಿಷ್ಠಾನಂ ದೋಷ ಇತಿ ಚೇತ್ — ಏವಮಪ್ಯವಿಮೋಕ್ಷಪ್ರಸಂಗಃ । ಯದ್ಯಪಿ ಕ್ವಚಿದ್ವಿಷಯೇ ತರ್ಕಸ್ಯ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತತ್ವಮುಪಲಕ್ಷ್ಯತೇ, ತಥಾಪಿ ಪ್ರಕೃತೇ ತಾವದ್ವಿಷಯೇ ಪ್ರಸಜ್ಯತ ಏವಾಪ್ರತಿಷ್ಠಿತತ್ವದೋಷಾದನಿರ್ಮೋಕ್ಷಸ್ತರ್ಕಸ್ಯ । ನ ಹೀದಮತಿಗಂಭೀರಂ ಭಾವಯಾಥಾತ್ಮ್ಯಂ ಮುಕ್ತಿನಿಬಂಧನಮಾಗಮಮಂತರೇಣೋತ್ಪ್ರೇಕ್ಷಿತುಮಪಿ ಶಕ್ಯಮ್ । ರೂಪಾದ್ಯಭಾವಾದ್ಧಿ ನಾಯಮರ್ಥಃ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸ್ಯ ಗೋಚರಃ, ಲಿಂಗಾದ್ಯಭಾವಾಚ್ಚ ನಾನುಮಾನಾದೀನಾಮಿತಿ ಚಾವೋಚಾಮ । ಅಪಿ ಚ ಸಮ್ಯಗ್ಜ್ಞಾನಾನ್ಮೋಕ್ಷ ಇತಿ ಸರ್ವೇಷಾಂ ಮೋಕ್ಷವಾದಿನಾಮಭ್ಯುಪಗಮಃ । ತಚ್ಚ ಸಮ್ಯಗ್ಜ್ಞಾನಮೇಕರೂಪಮ್ , ವಸ್ತುತಂತ್ರತ್ವಾತ್ । ಏಕರೂಪೇಣ ಹ್ಯವಸ್ಥಿತೋ ಯೋಽರ್ಥಃ ಸ ಪರಮಾರ್ಥಃ । ಲೋಕೇ ತದ್ವಿಷಯಂ ಜ್ಞಾನಂ ಸಮ್ಯಗ್ಜ್ಞಾನಮಿತ್ಯುಚ್ಯತೇ — ಯಥಾಗ್ನಿರುಷ್ಣ ಇತಿ । ತತ್ರೈವಂ ಸತಿ ಸಮ್ಯಗ್ಜ್ಞಾನೇ ಪುರುಷಾಣಾಂ ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತಿರನುಪಪನ್ನಾ । ತರ್ಕಜ್ಞಾನಾನಾಂ ತ್ವನ್ಯೋನ್ಯವಿರೋಧಾತ್ಪ್ರಸಿದ್ಧಾ ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತಿಃ । ಯದ್ಧಿ ಕೇನಚಿತ್ತಾರ್ಕಿಕೇಣೇದಮೇವ ಸಮ್ಯಗ್ಜ್ಞಾನಮಿತಿ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾಪಿತಮ್ , ತದಪರೇಣ ವ್ಯುತ್ಥಾಪ್ಯತೇ । ತೇನಾಪಿ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾಪಿತಂ ತತೋಽಪರೇಣ ವ್ಯುತ್ಥಾಪ್ಯತ ಇತಿ ಚ ಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ಲೋಕೇ । ಕಥಮೇಕರೂಪಾನವಸ್ಥಿತವಿಷಯಂ ತರ್ಕಪ್ರಭವಂ ಸಮ್ಯಗ್ಜ್ಞಾನಂ ಭವೇತ್ । ನ ಚ ಪ್ರಧಾನವಾದೀ ತರ್ಕವಿದಾಮುತ್ತಮ ಇತಿ ಸರ್ವೈಸ್ತಾರ್ಕಿಕೈಃ ಪರಿಗೃಹೀತಃ, ಯೇನ ತದೀಯಂ ಮತಂ ಸಮ್ಯಗ್ಜ್ಞಾನಮಿತಿ ಪ್ರತಿಪದ್ಯೇಮಹಿ । ನ ಚ ಶಕ್ಯಂತೇಽತೀತಾನಾಗತವರ್ತಮಾನಾಸ್ತಾರ್ಕಿಕಾ ಏಕಸ್ಮಿಂದೇಶೇ ಕಾಲೇ ಚ ಸಮಾಹರ್ತುಮ್ , ಯೇನ ತನ್ಮತಿರೇಕರೂಪೈಕಾರ್ಥವಿಷಯಾ ಸಮ್ಯಙ್ಮತಿರಿತಿ ಸ್ಯಾತ್ । ವೇದಸ್ಯ ತು ನಿತ್ಯತ್ವೇ ವಿಜ್ಞಾನೋತ್ಪತ್ತಿಹೇತುತ್ವೇ ಚ ಸತಿ ವ್ಯವಸ್ಥಿತಾರ್ಥವಿಷಯತ್ವೋಪಪತ್ತೇಃ, ತಜ್ಜನಿತಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಸಮ್ಯಕ್ತ್ವಮತೀತಾನಾಗತವರ್ತಮಾನೈಃ ಸರ್ವೈರಪಿ ತಾರ್ಕಿಕೈರಪಹ್ನೋತುಮಶಕ್ಯಮ್ । ಅತಃ ಸಿದ್ಧಮಸ್ಯೈವೌಪನಿಷದಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಸಮ್ಯಗ್ಜ್ಞಾನತ್ವಮ್ । ಅತೋಽನ್ಯತ್ರ ಸಮ್ಯಗ್ಜ್ಞಾನತ್ವಾನುಪಪತ್ತೇಃ ಸಂಸಾರಾವಿಮೋಕ್ಷ ಏವ ಪ್ರಸಜ್ಯೇತ । ಅತ ಆಗಮವಶೇನ ಆಗಮಾನುಸಾರಿತರ್ಕವಶೇನ ಚ ಚೇತನಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಜಗತಃ ಕಾರಣಂ ಪ್ರಕೃತಿಶ್ಚೇತಿ ಸ್ಥಿತಮ್ ॥ ೧೧ ॥
ಶಿಷ್ಟಾಪರಿಗ್ರಹಾಧಿಕರಣಮ್
ಏತೇನ ಶಿಷ್ಟಾಪರಿಗ್ರಹಾ ಅಪಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಾಃ ॥ ೧೨ ॥
ವೈದಿಕಸ್ಯ ದರ್ಶನಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಾಸನ್ನತ್ವಾದ್ಗುರುತರತರ್ಕಬಲೋಪೇತತ್ವಾದ್ವೇದಾನುಸಾರಿಭಿಶ್ಚ ಕೈಶ್ಚಿಚ್ಛಿಷ್ಟೈಃ ಕೇನಚಿದಂಶೇನ ಪರಿಗೃಹೀತತ್ವಾತ್ಪ್ರಧಾನಕಾರಣವಾದಂ ತಾವದ್ವ್ಯಪಾಶ್ರಿತ್ಯ ಯಸ್ತರ್ಕನಿಮಿತ್ತ ಆಕ್ಷೇಪೋ ವೇದಾಂತವಾಕ್ಯೇಷೂದ್ಭಾವಿತಃ, ಸ ಪರಿಹೃತಃ । ಇದಾನೀಮಣ್ವಾದಿವಾದವ್ಯಪಾಶ್ರಯೇಣಾಪಿ ಕೈಶ್ಚಿನ್ಮಂದಮತಿಭಿರ್ವೇದಾಂತವಾಕ್ಯೇಷು ಪುನಸ್ತರ್ಕನಿಮಿತ್ತ ಆಕ್ಷೇಪ ಆಶಂಕ್ಯೇತ ಇತ್ಯತಃ ಪ್ರಧಾನಮಲ್ಲನಿಬರ್ಹಣನ್ಯಾಯೇನಾತಿದಿಶತಿ — ಪರಿಗೃಹ್ಯಂತ ಇತಿ ಪರಿಗ್ರಹಾಃ । ನ ಪರಿಗ್ರಹಾಃ ಅಪರಿಗ್ರಹಾಃ । ಶಿಷ್ಟಾನಾಮಪರಿಗ್ರಹಾಃ ಶಿಷ್ಟಾಪರಿಗ್ರಹಾಃ । ಏತೇನ ಪ್ರಕೃತೇನ ಪ್ರಧಾನಕಾರಣವಾದನಿರಾಕರಣಕಾರಣೇನ । ಶಿಷ್ಟೈರ್ಮನುವ್ಯಾಸಪ್ರಭೃತಿಭಿಃ ಕೇನಚಿದಪ್ಯಂಶೇನಾಪರಿಗೃಹೀತಾ ಯೇಽಣ್ವಾದಿಕಾರಣವಾದಾಃ, ತೇಽಪಿ ಪ್ರತಿಷಿದ್ಧತಯಾ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಾ ನಿರಾಕೃತಾ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಾಃ । ತುಲ್ಯತ್ವಾನ್ನಿರಾಕರಣಕಾರಣಸ್ಯ ನಾತ್ರ ಪುನರಾಶಂಕಿತವ್ಯಂ ಕಿಂಚಿದಸ್ತಿ । ತುಲ್ಯಮತ್ರಾಪಿ ಪರಮಗಂಭೀರಸ್ಯ ಜಗತ್ಕಾರಣಸ್ಯ ತರ್ಕಾನವಗಾಹ್ಯತ್ವಮ್ , ತರ್ಕಸ್ಯ ಚಾಪ್ರತಿಷ್ಠಿತತ್ವಮ್ , ಅನ್ಯಥಾನುಮಾನೇಽಪ್ಯವಿಮೋಕ್ಷಃ, ಆಗಮವಿರೋಧಶ್ಚ — ಇತ್ಯೇವಂಜಾತೀಯಕಂ ನಿರಾಕರಣಕಾರಣಮ್ ॥ ೧೨ ॥
ಭೋಕ್ತ್ರಾಪತ್ತ್ಯಧಿಕರಣಮ್
ಭೋಕ್ತ್ರಾಪತ್ತೇರವಿಭಾಗಶ್ಚೇತ್ಸ್ಯಾಲ್ಲೋಕವತ್ ॥ ೧೩ ॥
ಅನ್ಯಥಾ ಪುನರ್ಬ್ರಹ್ಮಕಾರಣವಾದಸ್ತರ್ಕಬಲೇನೈವಾಕ್ಷಿಪ್ಯತೇ । ಯದ್ಯಪಿ ಶ್ರುತಿಃ ಪ್ರಮಾಣಂ ಸ್ವವಿಷಯೇ ಭವತಿ, ತಥಾಪಿ ಪ್ರಮಾಣಾಂತರೇಣ ವಿಷಯಾಪಹಾರೇಽನ್ಯಪರಾ ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ, ಯಥಾ ಮಂತ್ರಾರ್ಥವಾದೌ । ತರ್ಕೋಽಪಿ ಸ್ವವಿಷಯಾದನ್ಯತ್ರಾಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಃ ಸ್ಯಾತ್ , ಯಥಾ ಧರ್ಮಾಧರ್ಮಯೋಃ । ಕಿಮತೋ ಯದ್ಯೇವಮ್ ? ಅತ ಇದಮಯುಕ್ತಮ್ , ಯತ್ಪ್ರಮಾಣಾಂತರಪ್ರಸಿದ್ಧಾರ್ಥಬಾಧನಂ ಶ್ರುತೇಃ । ಕಥಂ ಪುನಃ ಪ್ರಮಾಣಾಂತರಪ್ರಸಿದ್ಧೋಽರ್ಥಃ ಶ್ರುತ್ಯಾ ಬಾಧ್ಯತ ಇತಿ । ಅತ್ರೋಚ್ಯತೇ — ಪ್ರಸಿದ್ಧೋ ಹ್ಯಯಂ ಭೋಕ್ತೃಭೋಗ್ಯವಿಭಾಗೋ ಲೋಕೇ — ಭೋಕ್ತಾ ಚೇತನಃ ಶಾರೀರಃ, ಭೋಗ್ಯಾಃ ಶಬ್ದಾದಯೋ ವಿಷಯಾ ಇತಿ । ಯಥಾ ಭೋಕ್ತಾ ದೇವದತ್ತಃ, ಭೋಜ್ಯ ಓದನ ಇತಿ । ತಸ್ಯ ಚ ವಿಭಾಗಸ್ಯಾಭಾವಃ ಪ್ರಸಜ್ಯೇತ, ಯದಿ ಭೋಕ್ತಾ ಭೋಗ್ಯಭಾವಮಾಪದ್ಯೇತ ಭೋಗ್ಯಂ ವಾ ಭೋಕ್ತೃಭಾವಮಾಪದ್ಯೇತ । ತಯೋಶ್ಚೇತರೇತರಭಾವಾಪತ್ತಿಃ ಪರಮಕಾರಣಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽನನ್ಯತ್ವಾತ್ಪ್ರಸಜ್ಯೇತ । ನ ಚಾಸ್ಯ ಪ್ರಸಿದ್ಧಸ್ಯ ವಿಭಾಗಸ್ಯ ಬಾಧನಂ ಯುಕ್ತಮ್ । ಯಥಾ ತ್ವದ್ಯತ್ವೇ ಭೋಕ್ತೃಭೋಗ್ಯಯೋರ್ವಿಭಾಗೋ ದೃಷ್ಟಃ, ತಥಾತೀತಾನಾಗತಯೋರಪಿ ಕಲ್ಪಯಿತವ್ಯಃ । ತಸ್ಮಾತ್ಪ್ರಸಿದ್ಧಸ್ಯಾಸ್ಯ ಭೋಕ್ತೃಭೋಗ್ಯವಿಭಾಗಸ್ಯಾಭಾವಪ್ರಸಂಗಾದಯುಕ್ತಮಿದಂ ಬ್ರಹ್ಮಕಾರಣತಾವಧಾರಣಮಿತಿ ಚೇತ್ಕಶ್ಚಿಚ್ಚೋದಯೇತ್ , ತಂ ಪ್ರತಿ ಬ್ರೂಯಾತ್ — ಸ್ಯಾಲ್ಲೋಕವದಿತಿ । ಉಪಪದ್ಯತ ಏವಾಯಮಸ್ಮತ್ಪಕ್ಷೇಽಪಿ ವಿಭಾಗಃ, ಏವಂ ಲೋಕೇ ದೃಷ್ಟತ್ವಾತ್ । ತಥಾ ಹಿ — ಸಮುದ್ರಾದುದಕಾತ್ಮನೋಽನನ್ಯತ್ವೇಽಪಿ ತದ್ವಿಕಾರಾಣಾಂ ಫೇನವೀಚೀತರಂಗಬುದ್ಬುದಾದೀನಾಮಿತರೇತರವಿಭಾಗ ಇತರೇತರಸಂಶ್ಲೇಷಾದಿಲಕ್ಷಣಶ್ಚ ವ್ಯವಹಾರ ಉಪಲಭ್ಯತೇ । ನ ಚ ಸಮುದ್ರಾದುದಕಾತ್ಮನೋಽನನ್ಯತ್ವೇಽಪಿ ತದ್ವಿಕಾರಾಣಾಂ ಫೇನತರಂಗಾದೀನಾಮಿತರೇತರಭಾವಾಪತ್ತಿರ್ಭವತಿ । ನ ಚ ತೇಷಾಮಿತರೇತರಭಾವಾನಾಪತ್ತಾವಪಿ ಸಮುದ್ರಾತ್ಮನೋಽನ್ಯತ್ವಂ ಭವತಿ । ಏವಮಿಹಾಪಿ — ನ ಭೋಕ್ತೃಭೋಗ್ಯಯೋರಿತರೇತರಭಾವಾಪತ್ತಿಃ, ನ ಚ ಪರಸ್ಮಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽನ್ಯತ್ವಂ ಭವಿಷ್ಯತಿ । ಯದ್ಯಪಿ ಭೋಕ್ತಾ ನ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ವಿಕಾರಃ ‘ತತ್ಸೃಷ್ಟ್ವಾ ತದೇವಾನುಪ್ರಾವಿಶತ್’ (ತೈ. ಉ. ೨ । ೬ । ೧) ಇತಿ ಸ್ರಷ್ಟುರೇವಾವಿಕೃತಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಾನುಪ್ರವೇಶೇನ ಭೋಕ್ತೃತ್ವಶ್ರವಣಾತ್ , ತಥಾಪಿ ಕಾರ್ಯಮನುಪ್ರವಿಷ್ಟಸ್ಯಾಸ್ತ್ಯುಪಾಧಿನಿಮಿತ್ತೋ ವಿಭಾಗ ಆಕಾಶಸ್ಯೇವ ಘಟಾದ್ಯುಪಾಧಿನಿಮಿತ್ತಃ — ಇತ್ಯತಃ, ಪರಮಕಾರಣಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽನನ್ಯತ್ವೇಽಪ್ಯುಪಪದ್ಯತೇ ಭೋಕ್ತೃಭೋಗ್ಯಲಕ್ಷಣೋ ವಿಭಾಗಃ ಸಮುದ್ರತರಂಗಾದಿನ್ಯಾಯೇನೇತ್ಯುಕ್ತಮ್ ॥ ೧೩ ॥
ಆರಂಭಣಾಧಿಕರಣಮ್
ತದನನ್ಯತ್ವಮಾರಂಭಣಶಬ್ದಾದಿಭ್ಯಃ ॥ ೧೪ ॥
ಅಭ್ಯುಪಗಮ್ಯ ಚೇಮಂ ವ್ಯಾವಹಾರಿಕಂ ಭೋಕ್ತೃಭೋಗ್ಯಲಕ್ಷಣಂ ವಿಭಾಗಮ್ ‘ಸ್ಯಾಲ್ಲೋಕವತ್’ ಇತಿ ಪರಿಹಾರೋಽಭಿಹಿತಃ । ನ ತ್ವಯಂ ವಿಭಾಗಃ ಪರಮಾರ್ಥತೋಽಸ್ತಿ, ಯಸ್ಮಾತ್ತಯೋಃ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಯೋರನನ್ಯತ್ವಮವಗಮ್ಯತೇ । ಕಾರ್ಯಮಾಕಾಶಾದಿಕಂ ಬಹುಪ್ರಪಂಚಂ ಜಗತ್ । ಕಾರಣಂ ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮ । ತಸ್ಮಾತ್ಕಾರಣಾತ್ಪರಮಾರ್ಥತೋಽನನ್ಯತ್ವಂ ವ್ಯತಿರೇಕೇಣಾಭಾವಃ ಕಾರ್ಯಸ್ಯಾವಗಮ್ಯತೇ । ಕುತಃ ? ಆರಂಭಣಶಬ್ದಾದಿಭ್ಯಃ । ಆರಂಭಣಶಬ್ದಸ್ತಾವದೇಕವಿಜ್ಞಾನೇನ ಸರ್ವವಿಜ್ಞಾನಂ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಯ ದೃಷ್ಟಾಂತಾಪೇಕ್ಷಾಯಾಮುಚ್ಯತೇ — ‘ಯಥಾ ಸೋಮ್ಯೈಕೇನ ಮೃತ್ಪಿಂಡೇನ ಸರ್ವಂ ಮೃನ್ಮಯಂ ವಿಜ್ಞಾತꣳ ಸ್ಯಾದ್ವಾಚಾರಂಭಣಂ ವಿಕಾರೋ ನಾಮಧೇಯಂ ಮೃತ್ತಿಕೇತ್ಯೇವ ಸತ್ಯಮ್’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೧ । ೪) ಇತಿ । ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ — ಏಕೇನ ಮೃತ್ಪಿಂಡೇನ ಪರಮಾರ್ಥತೋ ಮೃದಾತ್ಮನಾ ವಿಜ್ಞಾತೇನ ಸರ್ವಂ ಮೃನ್ಮಯಂ ಘಟಶರಾವೋದಂಚನಾದಿಕಂ ಮೃದಾತ್ಮಕತ್ವಾವಿಶೇಷಾದ್ವಿಜ್ಞಾತಂ ಭವೇತ್ । ಯತೋ ವಾಚಾರಂಭಣಂ ವಿಕಾರೋ ನಾಮಧೇಯಮ್ — ವಾಚೈವ ಕೇವಲಮಸ್ತೀತ್ಯಾರಭ್ಯತೇ — ವಿಕಾರಃ ಘಟಃ ಶರಾವ ಉದಂಚನಂ ಚೇತಿ । ನ ತು ವಸ್ತುವೃತ್ತೇನ ವಿಕಾರೋ ನಾಮ ಕಶ್ಚಿದಸ್ತಿ । ನಾಮಧೇಯಮಾತ್ರಂ ಹ್ಯೇತದನೃತಮ್ । ಮೃತ್ತಿಕೇತ್ಯೇವ ಸತ್ಯಮ್ — ಇತಿ ಏಷ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ದೃಷ್ಟಾಂತ ಆಮ್ನಾತಃ । ತತ್ರ ಶ್ರುತಾದ್ವಾಚಾರಂಭಣಶಬ್ದಾದ್ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕೇಽಪಿ ಬ್ರಹ್ಮವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ಕಾರ್ಯಜಾತಸ್ಯಾಭಾವ ಇತಿ ಗಮ್ಯತೇ । ಪುನಶ್ಚ ತೇಜೋಬನ್ನಾನಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಕಾರ್ಯತಾಮುಕ್ತ್ವಾ ತೇಜೋಬನ್ನಕಾರ್ಯಾಣಾಂ ತೇಜೋಬನ್ನವ್ಯತಿರೇಕೇಣಾಭಾವಂ ಬ್ರವೀತಿ — ‘ಅಪಾಗಾದಗ್ನೇರಗ್ನಿತ್ವಂ ವಾಚಾರಂಭಣಂ ವಿಕಾರೋ ನಾಮಧೇಯಂ ತ್ರೀಣಿ ರೂಪಾಣೀತ್ಯೇವ ಸತ್ಯಮ್’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೪ । ೧) ಇತ್ಯಾದಿನಾ । ಆರಂಭಣಶಬ್ದಾದಿಭ್ಯ ಇತ್ಯಾದಿಶಬ್ದಾತ್ ‘ಐತದಾತ್ಮ್ಯಮಿದꣳ ಸರ್ವಂ ತತ್ಸತ್ಯꣳ ಸ ಆತ್ಮಾ ತತ್ತ್ವಮಸಿ’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೮ । ೭) ‘ಇದꣳ ಸರ್ವಂ ಯದಯಮಾತ್ಮಾ’ (ಬೃ. ಉ. ೨ । ೪ । ೬) ‘ಬ್ರಹ್ಮೈವೇದಂ ಸರ್ವಮ್’ ‘ಆತ್ಮೈವೇದꣳ ಸರ್ವಮ್’ (ಛಾ. ಉ. ೭ । ೨೫ । ೨) ‘ನೇಹ ನಾನಾಸ್ತಿ ಕಿಂಚನ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೪ । ೧೯) ಇತ್ಯೇವಮಾದ್ಯಪ್ಯಾತ್ಮೈಕತ್ವಪ್ರತಿಪಾದನಪರಂ ವಚನಜಾತಮುದಾಹರ್ತವ್ಯಮ್ । ನ ಚಾನ್ಯಥಾ ಏಕವಿಜ್ಞಾನೇನ ಸರ್ವವಿಜ್ಞಾನಂ ಸಂಪದ್ಯತೇ । ತಸ್ಮಾದ್ಯಥಾ ಘಟಕರಕಾದ್ಯಾಕಾಶಾನಾಂ ಮಹಾಕಾಶಾದನನ್ಯತ್ವಮ್ , ಯಥಾ ಚ ಮೃಗತೃಷ್ಣಿಕೋದಕಾದೀನಾಮೂಷರಾದಿಭ್ಯೋಽನನ್ಯತ್ವಮ್ , ದೃಷ್ಟನಷ್ಟಸ್ವರೂಪತ್ವಾತ್ ಸ್ವರೂಪೇಣಾನುಪಾಖ್ಯತ್ವಾತ್ । ಏವಮಸ್ಯ ಭೋಗ್ಯಭೋಕ್ತ್ರಾದಿಪ್ರಪಂಚಜಾತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮವ್ಯತಿರೇಕೇಣಾಭಾವ ಇತಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ ॥
ನನ್ವನೇಕಾತ್ಮಕಂ ಬ್ರಹ್ಮ । ಯಥಾ ವೃಕ್ಷೋಽನೇಕಶಾಖಃ, ಏವಮನೇಕಶಕ್ತಿಪ್ರವೃತ್ತಿಯುಕ್ತಂ ಬ್ರಹ್ಮ । ಅತ ಏಕತ್ವಂ ನಾನಾತ್ವಂ ಚೋಭಯಮಪಿ ಸತ್ಯಮೇವ — ಯಥಾ ವೃಕ್ಷ ಇತ್ಯೇಕತ್ವಂ ಶಾಖಾ ಇತಿ ನಾನಾತ್ವಮ್ । ಯಥಾ ಚ ಸಮುದ್ರಾತ್ಮನೈಕತ್ವಂ ಫೇನತರಂಗಾದ್ಯಾತ್ಮನಾ ನಾನಾತ್ವಮ್ , ಯಥಾ ಚ ಮೃದಾತ್ಮನೈಕತ್ವಂ ಘಟಶರಾವಾದ್ಯಾತ್ಮನಾ ನಾನಾತ್ವಮ್ । ತತ್ರೈಕತ್ವಾಂಶೇನ ಜ್ಞಾನಾನ್ಮೋಕ್ಷವ್ಯವಹಾರಃ ಸೇತ್ಸ್ಯತಿ । ನಾನಾತ್ವಾಂಶೇನ ತು ಕರ್ಮಕಾಂಡಾಶ್ರಯೌ ಲೌಕಿಕವೈದಿಕವ್ಯವಹಾರೌ ಸೇತ್ಸ್ಯತ ಇತಿ । ಏವಂ ಚ ಮೃದಾದಿದೃಷ್ಟಾಂತಾ ಅನುರೂಪಾ ಭವಿಷ್ಯಂತೀತಿ । ನೈವಂ ಸ್ಯಾತ್ — ‘ಮೃತ್ತಿಕೇತ್ಯೇವ ಸತ್ಯಮ್’ ಇತಿ ಪ್ರಕೃತಿಮಾತ್ರಸ್ಯ ದೃಷ್ಟಾಂತೇ ಸತ್ಯತ್ವಾವಧಾರಣಾತ್ , ವಾಚಾರಂಭಣಶಬ್ದೇನ ಚ ವಿಕಾರಜಾತಸ್ಯಾನೃತತ್ವಾಭಿಧಾನಾತ್ , ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕೇಽಪಿ ‘ಐತದಾತ್ಮ್ಯಮಿದꣳ ಸರ್ವಂ ತತ್ಸತ್ಯಮ್’ ಇತಿ ಚ ಪರಮಕಾರಣಸ್ಯೈವೈಕಸ್ಯ ಸತ್ಯತ್ವಾವಧಾರಣಾತ್ , ‘ಸ ಆತ್ಮಾ ತತ್ತ್ವಮಸಿ ಶ್ವೇತಕೇತೋ’ ಇತಿ ಚ ಶಾರೀರಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಭಾವೋಪದೇಶಾತ್ । ಸ್ವಯಂ ಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ಹ್ಯೇತಚ್ಛಾರೀರಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮತ್ವಮುಪದಿಶ್ಯತೇ, ನ ಯತ್ನಾಂತರಪ್ರಸಾಧ್ಯಮ್ । ಅತಶ್ಚೇದಂ ಶಾಸ್ತ್ರೀಯಂ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮತ್ವಮವಗಮ್ಯಮಾನಂ ಸ್ವಾಭಾವಿಕಸ್ಯ ಶಾರೀರಾತ್ಮತ್ವಸ್ಯ ಬಾಧಕಂ ಸಂಪದ್ಯತೇ, ರಜ್ಜ್ವಾದಿಬುದ್ಧಯ ಇವ ಸರ್ಪಾದಿಬುದ್ಧೀನಾಮ್ । ಬಾಧಿತೇ ಚ ಶಾರೀರಾತ್ಮತ್ವೇ ತದಾಶ್ರಯಃ ಸಮಸ್ತಃ ಸ್ವಾಭಾವಿಕೋ ವ್ಯವಹಾರೋ ಬಾಧಿತೋ ಭವತಿ, ಯತ್ಪ್ರಸಿದ್ಧಯೇ ನಾನಾತ್ವಾಂಶೋಽಪರೋ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಕಲ್ಪ್ಯೇತ । ದರ್ಶಯತಿ ಚ — ‘ಯತ್ರ ತ್ವಸ್ಯ ಸರ್ವಮಾತ್ಮೈವಾಭೂತ್ತತ್ಕೇನ ಕಂ ಪಶ್ಯೇತ್’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೫ । ೧೫) ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮತ್ವದರ್ಶಿನಂ ಪ್ರತಿ ಸಮಸ್ತಸ್ಯ ಕ್ರಿಯಾಕಾರಕಫಲಲಕ್ಷಣಸ್ಯ ವ್ಯವಹಾರಸ್ಯಾಭಾವಮ್ । ನ ಚಾಯಂ ವ್ಯವಹಾರಾಭಾವೋಽವಸ್ಥಾವಿಶೇಷನಿಬಂಧನೋಽಭಿಧೀಯತೇ ಇತಿ ಯುಕ್ತಂ ವಕ್ತುಮ್ , ‘ತತ್ತ್ವಮಸಿ’ ಇತಿ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮಭಾವಸ್ಯಾನವಸ್ಥಾವಿಶೇಷನಿಬಂಧನತ್ವಾತ್ । ತಸ್ಕರದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಚಾನೃತಾಭಿಸಂಧಸ್ಯ ಬಂಧನಂ ಸತ್ಯಾಭಿಸಂಧಸ್ಯ ಚ ಮೋಕ್ಷಂ ದರ್ಶಯನ್ ಏಕತ್ವಮೇವೈಕಂ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕಂ ದರ್ಶಯತಿ, ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನವಿಜೃಂಭಿತಂ ಚ ನಾನಾತ್ವಮ್ । ಉಭಯಸತ್ಯತಾಯಾಂ ಹಿ ಕಥಂ ವ್ಯವಹಾರಗೋಚರೋಽಪಿ ಜಂತುರನೃತಾಭಿಸಂಧ ಇತ್ಯುಚ್ಯೇತ । ‘ಮೃತ್ಯೋಃ ಸ ಮೃತ್ಯುಮಾಪ್ನೋತಿ ಯ ಇಹ ನಾನೇವ ಪಶ್ಯತಿ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೪ । ೧೯) ಇತಿ ಚ ಭೇದದೃಷ್ಟಿಮಪವದನ್ನೇತದೇವ ದರ್ಶಯತಿ । ನ ಚಾಸ್ಮಿಂದರ್ಶನೇ ಜ್ಞಾನಾನ್ಮೋಕ್ಷ ಇತ್ಯುಪಪದ್ಯತೇ, ಸಮ್ಯಗ್ಜ್ಞಾನಾಪನೋದ್ಯಸ್ಯ ಕಸ್ಯಚಿನ್ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಸಂಸಾರಕಾರಣತ್ವೇನಾನಭ್ಯುಪಗಮಾತ್ । ಉಭಯಸತ್ಯತಾಯಾಂ ಹಿ ಕಥಮೇಕತ್ವಜ್ಞಾನೇನ ನಾನಾತ್ವಜ್ಞಾನಮಪನುದ್ಯತ ಇತ್ಯುಚ್ಯತೇ । ನನ್ವೇಕತ್ವೈಕಾಂತಾಭ್ಯುಪಗಮೇ ನಾನಾತ್ವಾಭಾವಾತ್ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದೀನಿ ಲೌಕಿಕಾನಿ ಪ್ರಮಾಣಾನಿ ವ್ಯಾಹನ್ಯೇರನ್ , ನಿರ್ವಿಷಯತ್ವಾತ್ , ಸ್ಥಾಣ್ವಾದಿಷ್ವಿವ ಪುರುಷಾದಿಜ್ಞಾನಾನಿ । ತಥಾ ವಿಧಿಪ್ರತಿಷೇಧಶಾಸ್ತ್ರಮಪಿ ಭೇದಾಪೇಕ್ಷತ್ವಾತ್ತದಭಾವೇ ವ್ಯಾಹನ್ಯೇತ । ಮೋಕ್ಷಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯಾಪಿ ಶಿಷ್ಯಶಾಸಿತ್ರಾದಿ ಭೇದಾಪೇಕ್ಷತ್ವಾತ್ತದಭಾವೇ ವ್ಯಾಘಾತಃ ಸ್ಯಾತ್ । ಕಥಂ ಚಾನೃತೇನ ಮೋಕ್ಷಶಾಸ್ತ್ರೇಣ ಪ್ರತಿಪಾದಿತಸ್ಯಾತ್ಮೈಕತ್ವಸ್ಯ ಸತ್ಯತ್ವಮುಪಪದ್ಯೇತೇತಿ । ಅತ್ರೋಚ್ಯತೇ — ನೈಷ ದೋಷಃ, ಸರ್ವವ್ಯವಹಾರಾಣಾಮೇವ ಪ್ರಾಗ್ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮತಾವಿಜ್ಞಾನಾತ್ಸತ್ಯತ್ವೋಪಪತ್ತೇಃ, ಸ್ವಪ್ನವ್ಯವಹಾರಸ್ಯೇವ ಪ್ರಾಕ್ಪ್ರಬೋಧಾತ್ । ಯಾವದ್ಧಿ ನ ಸತ್ಯಾತ್ಮೈಕತ್ವಪ್ರತಿಪತ್ತಿಸ್ತಾವತ್ಪ್ರಮಾಣಪ್ರಮೇಯಫಲಲಕ್ಷಣೇಷು ವಿಕಾರೇಷ್ವನೃತತ್ವಬುದ್ಧಿರ್ನ ಕಸ್ಯಚಿದುತ್ಪದ್ಯತೇ । ವಿಕಾರಾನೇವ ತು ‘ಅಹಮ್’ ‘ಮಮ’ ಇತ್ಯವಿದ್ಯಯಾ ಆತ್ಮಾತ್ಮೀಯೇನ ಭಾವೇನ ಸರ್ವೋ ಜಂತುಃ ಪ್ರತಿಪದ್ಯತೇ ಸ್ವಾಭಾವಿಕೀಂ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮತಾಂ ಹಿತ್ವಾ । ತಸ್ಮಾತ್ಪ್ರಾಗ್ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮತಾಪ್ರತಿಬೋಧಾದುಪಪನ್ನಃ ಸರ್ವೋ ಲೌಕಿಕೋ ವೈದಿಕಶ್ಚ ವ್ಯವಹಾರಃ — ಯಥಾ ಸುಪ್ತಸ್ಯ ಪ್ರಾಕೃತಸ್ಯ ಜನಸ್ಯ ಸ್ವಪ್ನೇ ಉಚ್ಚಾವಚಾನ್ಭಾವಾನ್ಪಶ್ಯತೋ ನಿಶ್ಚಿತಮೇವ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾಭಿಮತಂ ವಿಜ್ಞಾನಂ ಭವತಿ ಪ್ರಾಕ್ಪ್ರಬೋಧಾತ್ , ನ ಚ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾಭಾಸಾಭಿಪ್ರಾಯಸ್ತತ್ಕಾಲೇ ಭವತಿ, ತದ್ವತ್ । ಕಥಂ ತ್ವಸತ್ಯೇನ ವೇದಾಂತವಾಕ್ಯೇನ ಸತ್ಯಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮತ್ವಸ್ಯ ಪ್ರತಿಪತ್ತಿರುಪಪದ್ಯೇತ ? ನ ಹಿ ರಜ್ಜುಸರ್ಪೇಣ ದಷ್ಟೋ ಮ್ರಿಯತೇ । ನಾಪಿ ಮೃಗತೃಷ್ಣಿಕಾಂಭಸಾ ಪಾನಾವಗಾಹನಾದಿಪ್ರಯೋಜನಂ ಕ್ರಿಯತ ಇತಿ । ನೈಷ ದೋಷಃ, ಶಂಕಾವಿಷಾದಿನಿಮಿತ್ತಮರಣಾದಿಕಾರ್ಯೋಪಲಬ್ಧೇಃ, ಸ್ವಪ್ನದರ್ಶನಾವಸ್ಥಸ್ಯ ಚ ಸರ್ಪದಂಶನೋದಕಸ್ನಾನಾದಿಕಾರ್ಯದರ್ಶನಾತ್ । ತತ್ಕಾರ್ಯಮಪ್ಯನೃತಮೇವೇತಿ ಚೇದ್ಬ್ರೂಯಾತ್ , ಅತ್ರ ಬ್ರೂಮಃ — ಯದ್ಯಪಿ ಸ್ವಪ್ನದರ್ಶನಾವಸ್ಥಸ್ಯ ಸರ್ಪದಂಶನೋದಕಸ್ನಾನಾದಿಕಾರ್ಯಮನೃತಮ್ , ತಥಾಪಿ ತದವಗತಿಃ ಸತ್ಯಮೇವ ಫಲಮ್ , ಪ್ರತಿಬುದ್ಧಸ್ಯಾಪ್ಯಬಾಧ್ಯಮಾನತ್ವಾತ್ । ನ ಹಿ ಸ್ವಪ್ನಾದುತ್ಥಿತಃ ಸ್ವಪ್ನದೃಷ್ಟಂ ಸರ್ಪದಂಶನೋದಕಸ್ನಾನಾದಿಕಾರ್ಯಂ ಮಿಥ್ಯೇತಿ ಮನ್ಯಮಾನಸ್ತದವಗತಿಮಪಿ ಮಿಥ್ಯೇತಿ ಮನ್ಯತೇ ಕಶ್ಚಿತ್ । ಏತೇನ ಸ್ವಪ್ನದೃಶೋಽವಗತ್ಯಬಾಧನೇನ ದೇಹಮಾತ್ರಾತ್ಮವಾದೋ ದೂಷಿತೋ ವೇದಿತವ್ಯಃ । ತಥಾ ಚ ಶ್ರುತಿಃ — ‘ಯದಾ ಕರ್ಮಸು ಕಾಮ್ಯೇಷು ಸ್ತ್ರಿಯಂ ಸ್ವಪ್ನೇಷು ಪಶ್ಯತಿ । ಸಮೃದ್ಧಿಂ ತತ್ರ ಜಾನೀಯಾತ್ತಸ್ಮಿನ್ಸ್ವಪ್ನನಿದರ್ಶನೇ’ (ಛಾ. ಉ. ೫ । ೨ । ೮) ಇತ್ಯಸತ್ಯೇನ ಸ್ವಪ್ನದರ್ಶನೇನ ಸತ್ಯಾಯಾಃ ಸಮೃದ್ಧೇಃ ಪ್ರತಿಪತ್ತಿಂ ದರ್ಶಯತಿ, ತಥಾ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷದರ್ಶನೇಷು ಕೇಷುಚಿದರಿಷ್ಟೇಷು ಜಾತೇಷು ‘ನ ಚಿರಮಿವ ಜೀವಿಷ್ಯತೀತಿ ವಿದ್ಯಾತ್’ ಇತ್ಯುಕ್ತ್ವಾ ‘ಅಥ ಸ್ವಪ್ನಾಃ ಪುರುಷಂ ಕೃಷ್ಣಂ ಕೃಷ್ಣದಂತಂ ಪಶ್ಯತಿ ಸ ಏನಂ ಹಂತಿ’(ಐ॰ಆ॰ ೩-೨-೪) ಇತ್ಯಾದಿನಾ ತೇನ ತೇನಾಸತ್ಯೇನೈವ ಸ್ವಪ್ನದರ್ಶನೇನ ಸತ್ಯಂ ಮರಣಂ ಸೂಚ್ಯತ ಇತಿ ದರ್ಶಯತಿ । ಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ಚೇದಂ ಲೋಕೇಽನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಕುಶಲಾನಾಮೀದೃಶೇನ ಸ್ವಪ್ನದರ್ಶನೇನ ಸಾಧ್ವಾಗಮಃ ಸೂಚ್ಯತೇ, ಈದೃಶೇನಾಸಾಧ್ವಾಗಮ ಇತಿ । ತಥಾ ಅಕಾರಾದಿಸತ್ಯಾಕ್ಷರಪ್ರತಿಪತ್ತಿರ್ದೃಷ್ಟಾ ರೇಖಾನೃತಾಕ್ಷರಪ್ರತಿಪತ್ತೇಃ । ಅಪಿ ಚಾಂತ್ಯಮಿದಂ ಪ್ರಮಾಣಮಾತ್ಮೈಕತ್ವಸ್ಯ ಪ್ರತಿಪಾದಕಮ್ , ನಾತಃಪರಂ ಕಿಂಚಿದಾಕಾಂಕ್ಷ್ಯಮಸ್ತಿ । ಯಥಾ ಹಿ ಲೋಕೇ ಯಜೇತೇತ್ಯುಕ್ತೇ, ಕಿಂ ಕೇನ ಕಥಮ್ ಇತ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷ್ಯತೇ । ನೈವಂ ‘ತತ್ತ್ವಮಸಿ’ ‘ಅಹಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಸ್ಮಿ’ ಇತ್ಯುಕ್ತೇ, ಕಿಂಚಿದನ್ಯದಾಕಾಂಕ್ಷ್ಯಮಸ್ತಿ — ಸರ್ವಾತ್ಮೈಕತ್ವವಿಷಯತ್ವಾವಗತೇಃ । ಸತಿ ಹ್ಯನ್ಯಸ್ಮಿನ್ನವಶಿಷ್ಯಮಾಣೇಽರ್ಥೇ ಆಕಾಂಕ್ಷಾ ಸ್ಯಾತ್ । ನ ತ್ವಾತ್ಮೈಕತ್ವವ್ಯತಿರೇಕೇಣಾವಶಿಷ್ಯಮಾಣೋಽನ್ಯೋಽರ್ಥೋಽಸ್ತಿ, ಯ ಆಕಾಂಕ್ಷ್ಯೇತ । ನ ಚೇಯಮವಗತಿರ್ನೋತ್ಪದ್ಯತ ಇತಿ ಶಕ್ಯಂ ವಕ್ತುಮ್ , ‘ತದ್ಧಾಸ್ಯ ವಿಜಜ್ಞೌ’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೧೬ । ೩) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಭ್ಯಃ। ಅವಗತಿಸಾಧನಾನಾಂ ಚ ಶ್ರವಣಾದೀನಾಂ ವೇದಾನುವಚನಾದೀನಾಂ ಚ ವಿಧಾನಾತ್ । ನ ಚೇಯಮವಗತಿರನರ್ಥಿಕಾ ಭ್ರಾಂತಿರ್ವೇತಿ ಶಕ್ಯಂ ವಕ್ತುಮ್ । ಅವಿದ್ಯಾನಿವೃತ್ತಿಫಲದರ್ಶನಾತ್ , ಬಾಧಕಜ್ಞಾನಾಂತರಾಭಾವಾಚ್ಚ । ಪ್ರಾಕ್ಚಾತ್ಮೈಕತ್ವಾವಗತೇರವ್ಯಾಹತಃ ಸರ್ವಃ ಸತ್ಯಾನೃತವ್ಯವಹಾರೋ ಲೌಕಿಕೋ ವೈದಿಕಶ್ಚೇತ್ಯವೋಚಾಮ । ತಸ್ಮಾದಂತ್ಯೇನ ಪ್ರಮಾಣೇನ ಪ್ರತಿಪಾದಿತೇ ಆತ್ಮೈಕತ್ವೇ ಸಮಸ್ತಸ್ಯ ಪ್ರಾಚೀನಸ್ಯ ಭೇದವ್ಯವಹಾರಸ್ಯ ಬಾಧಿತತ್ವಾತ್ ನ ಅನೇಕಾತ್ಮಕಬ್ರಹ್ಮಕಲ್ಪನಾವಕಾಶೋಽಸ್ತಿ । ನನು ಮೃದಾದಿದೃಷ್ಟಾಂತಪ್ರಣಯನಾತ್ಪರಿಣಾಮವದ್ಬ್ರಹ್ಮ ಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯಾಭಿಮತಮಿತಿ ಗಮ್ಯತೇ । ಪರಿಣಾಮಿನೋ ಹಿ ಮೃದಾದಯೋಽರ್ಥಾ ಲೋಕೇ ಸಮಧಿಗತಾ ಇತಿ । ನೇತ್ಯುಚ್ಯತೇ — ‘ಸ ವಾ ಏಷ ಮಹಾನಜ ಆತ್ಮಾಜರೋಽಮರೋಽಮೃತೋಽಭಯೋ ಬ್ರಹ್ಮ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೪ । ೨೫) ‘ಸ ಏಷ ನೇತಿ ನೇತ್ಯಾತ್ಮಾ’ (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೯ । ೨೬) ‘ಅಸ್ಥೂಲಮನಣು’ (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೮ । ೮) ಇತ್ಯಾದ್ಯಾಭ್ಯಃ ಸರ್ವವಿಕ್ರಿಯಾಪ್ರತಿಷೇಧಶ್ರುತಿಭ್ಯಃ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಕೂಟಸ್ಥತ್ವಾವಗಮಾತ್ । ನ ಹ್ಯೇಕಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪರಿಣಾಮಧರ್ಮವತ್ವಂ ತದ್ರಹಿತತ್ವಂ ಚ ಶಕ್ಯಂ ಪ್ರತಿಪತ್ತುಮ್ । ಸ್ಥಿತಿಗತಿವತ್ಸ್ಯಾದಿತಿ ಚೇತ್ , ನ; ಕೂಟಸ್ಥಸ್ಯೇತಿ ವಿಶೇಷಣಾತ್ । ನ ಹಿ ಕೂಟಸ್ಥಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸ್ಥಿತಿಗತಿವದನೇಕಧರ್ಮಾಶ್ರಯತ್ವಂ ಸಂಭವತಿ । ಕೂಟಸ್ಥಂ ಚ ನಿತ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಸರ್ವವಿಕ್ರಿಯಾಪ್ರತಿಷೇಧಾದಿತ್ಯವೋಚಾಮ । ನ ಚ ಯಥಾ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಆತ್ಮೈಕತ್ವದರ್ಶನಂ ಮೋಕ್ಷಸಾಧನಮ್ , ಏವಂ ಜಗದಾಕಾರಪರಿಣಾಮಿತ್ವದರ್ಶನಮಪಿ ಸ್ವತಂತ್ರಮೇವ ಕಸ್ಮೈಚಿತ್ಫಲಾಯಾಭಿಪ್ರೇಯತೇ, ಪ್ರಮಾಣಾಭಾವಾತ್ । ಕೂಟಸ್ಥಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮತ್ವವಿಜ್ಞಾನಾದೇವ ಹಿ ಫಲಂ ದರ್ಶಯತಿ ಶಾಸ್ತ್ರಮ್ — ‘ಸ ಏಷ ನೇತಿ ನೇತ್ಯಾತ್ಮಾ’ ಇತ್ಯುಪಕ್ರಮ್ಯ ‘ಅಭಯಂ ವೈ ಜನಕ ಪ್ರಾಪ್ತೋಽಸಿ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೨ । ೪) ಇತ್ಯೇವಂಜಾತೀಯಕಮ್ । ತತ್ರೈತತ್ಸಿದ್ಧಂ ಭವತಿ — ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಕರಣೇ ಸರ್ವಧರ್ಮವಿಶೇಷರಹಿತಬ್ರಹ್ಮದರ್ಶನಾದೇವ ಫಲಸಿದ್ಧೌ ಸತ್ಯಾಮ್ , ಯತ್ತತ್ರಾಫಲಂ ಶ್ರೂಯತೇ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಜಗದಾಕಾರಪರಿಣಾಮಿತ್ವಾದಿ, ತದ್ಬ್ರಹ್ಮದರ್ಶನೋಪಾಯತ್ವೇನೈವ ವಿನಿಯುಜ್ಯತೇ, ಫಲವತ್ಸನ್ನಿಧಾವಫಲಂ ತದಂಗಮಿತಿವತ್ । ನ ತು ಸ್ವತಂತ್ರಂ ಫಲಾಯ ಕಲ್ಪ್ಯತ ಇತಿ । ನ ಹಿ ಪರಿಣಾಮವತ್ತ್ವವಿಜ್ಞಾನಾತ್ಪರಿಣಾಮವತ್ತ್ವಮಾತ್ಮನಃ ಫಲಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ ವಕ್ತುಂ ಯುಕ್ತಮ್ , ಕೂಟಸ್ಥನಿತ್ಯತ್ವಾನ್ಮೋಕ್ಷಸ್ಯ । ನನು ಕೂಟಸ್ಥಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮವಾದಿನ ಏಕತ್ವೈಕಾಂತ್ಯಾತ್ ಈಶಿತ್ರೀಶಿತವ್ಯಾಭಾವೇ ಈಶ್ವರಕಾರಣಪ್ರತಿಜ್ಞಾವಿರೋಧ ಇತಿ ಚೇತ್ , ನ; ಅವಿದ್ಯಾತ್ಮಕನಾಮರೂಪಬೀಜವ್ಯಾಕರಣಾಪೇಕ್ಷತ್ವಾತ್ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಸ್ಯ । ‘ತಸ್ಮಾದ್ವಾ ಏತಸ್ಮಾದಾತ್ಮನ ಆಕಾಶಃ ಸಂಭೂತಃ’ (ತೈ. ಉ. ೨ । ೧ । ೧) ಇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯೇಭ್ಯಃ ನಿತ್ಯಶುದ್ಧಬುದ್ಧಮುಕ್ತಸ್ವರೂಪಾತ್ಸರ್ವಜ್ಞಾತ್ಸರ್ವಶಕ್ತೇರೀಶ್ವರಾಜ್ಜಗಜ್ಜನಿಸ್ಥಿತಿಪ್ರಲಯಾಃ, ನಾಚೇತನಾತ್ಪ್ರಧಾನಾದನ್ಯಸ್ಮಾದ್ವಾ — ಇತ್ಯೇಷೋಽರ್ಥಃ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾತಃ — ‘ಜನ್ಮಾದ್ಯಸ್ಯ ಯತಃ’ (ಬ್ರ. ಸೂ. ೧ । ೧ । ೨) ಇತಿ; ಸಾ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾ ತದವಸ್ಥೈವ, ನ ತದ್ವಿರುದ್ಧೋಽರ್ಥಃ ಪುನರಿಹೋಚ್ಯತೇ । ಕಥಂ ನೋಚ್ಯತೇ, ಅತ್ಯಂತಮಾತ್ಮನ ಏಕತ್ವಮದ್ವಿತೀಯತ್ವಂ ಚ ಬ್ರುವತಾ ? ಶೃಣು ಯಥಾ ನೋಚ್ಯತೇ — ಸರ್ವಜ್ಞಸ್ಯೇಶ್ವರಸ್ಯಾತ್ಮಭೂತೇ ಇವಾವಿದ್ಯಾಕಲ್ಪಿತೇ ನಾಮರೂಪೇ ತತ್ತ್ವಾನ್ಯತ್ವಾಭ್ಯಾಮನಿರ್ವಚನೀಯೇ ಸಂಸಾರಪ್ರಪಂಚಬೀಜಭೂತೇ ಸರ್ವಜ್ಞಸ್ಯೇಶ್ವರಸ್ಯ ಮಾಯಾಶಕ್ತಿಃ ಪ್ರಕೃತಿರಿತಿ ಚ ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತ್ಯೋರಭಿಲಪ್ಯೇತೇ । ತಾಭ್ಯಾಮನ್ಯಃ ಸರ್ವಜ್ಞ ಈಶ್ವರಃ, ‘ಆಕಾಶೋ ವೈ ನಾಮ ನಾಮರೂಪಯೋರ್ನಿರ್ವಹಿತಾ ತೇ ಯದಂತರಾ ತದ್ಬ್ರಹ್ಮ’ (ಛಾ. ಉ. ೮ । ೧೪ । ೧) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ, ‘ನಾಮರೂಪೇ ವ್ಯಾಕರವಾಣಿ’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೩ । ೨) ‘ಸರ್ವಾಣಿ ರೂಪಾಣಿ ವಿಚಿತ್ಯ ಧೀರೋ ನಾಮಾನಿ ಕೃತ್ವಾಭಿವದನ್ಯದಾಸ್ತೇ’ (ತೈ. ಆ. ೩ । ೧೨ । ೭) ‘ಏಕಂ ಬೀಜಂ ಬಹುಧಾ ಯಃ ಕರೋತಿ’ (ಶ್ವೇ. ಉ. ೬ । ೧೨) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಭ್ಯಶ್ಚ; ಏವಮವಿದ್ಯಾಕೃತನಾಮರೂಪೋಪಾಧ್ಯನುರೋಧೀಶ್ವರೋ ಭವತಿ, ವ್ಯೋಮೇವ ಘಟಕರಕಾದ್ಯುಪಾಧ್ಯನುರೋಧಿ । ಸ ಚ ಸ್ವಾತ್ಮಭೂತಾನೇವ ಘಟಾಕಾಶಸ್ಥಾನೀಯಾನವಿದ್ಯಾಪ್ರತ್ಯುಪಸ್ಥಾಪಿತನಾಮರೂಪಕೃತಕಾರ್ಯಕರಣಸಂಘಾತಾನುರೋಧಿನೋ ಜೀವಾಖ್ಯಾನ್ವಿಜ್ಞಾನಾತ್ಮನಃ ಪ್ರತೀಷ್ಟೇ ವ್ಯವಹಾರವಿಷಯೇ । ತದೇವಮವಿದ್ಯಾತ್ಮಕೋಪಾಧಿಪರಿಚ್ಛೇದಾಪೇಕ್ಷಮೇವೇಶ್ವರಸ್ಯೇಶ್ವರತ್ವಂ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಂ ಸರ್ವಶಕ್ತಿತ್ವಂ ಚ, ನ ಪರಮಾರ್ಥತೋ ವಿದ್ಯಯಾ ಅಪಾಸ್ತಸರ್ವೋಪಾಧಿಸ್ವರೂಪೇ ಆತ್ಮನಿ ಈಶಿತ್ರೀಶಿತವ್ಯಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಾದಿವ್ಯವಹಾರ ಉಪಪದ್ಯತೇ । ತಥಾ ಚೋಕ್ತಮ್ — ‘ಯತ್ರ ನಾನ್ಯತ್ಪಶ್ಯತಿ ನಾನ್ಯಚ್ಛೃಣೋತಿ ನಾನ್ಯದ್ವಿಜಾನಾತಿ ಸ ಭೂಮಾ’ (ಛಾ. ಉ. ೭ । ೨೪ । ೧) ಇತಿ; ‘ಯತ್ರ ತ್ವಸ್ಯ ಸರ್ವಮಾತ್ಮೈವಾಭೂತ್ತತ್ಕೇನ ಕಂ ಪಶ್ಯೇತ್’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೫ । ೧೫) ಇತ್ಯಾದಿ ಚ । ಏವಂ ಪರಮಾರ್ಥಾವಸ್ಥಾಯಾಂ ಸರ್ವವ್ಯವಹಾರಾಭಾವಂ ವದಂತಿ ವೇದಾಂತಾಃ ಸರ್ವೇ । ತಥೇಶ್ವರಗೀತಾಸ್ವಪಿ — ‘ನ ಕರ್ತೃತ್ವಂ ನ ಕರ್ಮಾಣಿ ಲೋಕಸ್ಯ ಸೃಜತಿ ಪ್ರಭುಃ । ನ ಕರ್ಮಫಲಸಂಯೋಗಂ ಸ್ವಭಾವಸ್ತು ಪ್ರವರ್ತತೇ’ (ಭ. ಗೀ. ೫ । ೧೪) ॥ ‘ನಾದತ್ತೇ ಕಸ್ಯಚಿತ್ಪಾಪಂ ನ ಚೈವ ಸುಕೃತಂ ವಿಭುಃ । ಅಜ್ಞಾನೇನಾವೃತಂ ಜ್ಞಾನಂ ತೇನ ಮುಹ್ಯಂತಿ ಜಂತವಃ’ (ಭ. ಗೀ. ೫ । ೧೫) ಇತಿ ಪರಮಾರ್ಥಾವಸ್ಥಾಯಾಮೀಶಿತ್ರೀಶಿತವ್ಯಾದಿವ್ಯವಹಾರಾಭಾವಃ ಪ್ರದರ್ಶ್ಯತೇ । ವ್ಯವಹಾರಾವಸ್ಥಾಯಾಂ ತೂಕ್ತಃ ಶ್ರುತಾವಪೀಶ್ವರಾದಿವ್ಯವಹಾರಃ — ‘ಏಷ ಸರ್ವೇಶ್ವರ ಏಷ ಭೂತಾಧಿಪತಿರೇಷ ಭೂತಪಾಲ ಏಷ ಸೇತುರ್ವಿಧರಣ ಏಷಾಂ ಲೋಕಾನಾಮಸಂಭೇದಾಯ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೪ । ೨೨) ಇತಿ । ತಥಾ ಚೇಶ್ವರಗೀತಾಸ್ವಪಿ — ‘ಈಶ್ವರಃ ಸರ್ವಭೂತಾನಾಂ ಹೃದ್ದೇಶೇಽರ್ಜುನ ತಿಷ್ಠತಿ । ಭ್ರಾಮಯನ್ಸರ್ವಭೂತಾನಿ ಯಂತ್ರಾರೂಢಾನಿ ಮಾಯಯಾ’ (ಭ. ಗೀ. ೧೮ । ೬೧) ಇತಿ । ಸೂತ್ರಕಾರೋಽಪಿ ಪರಮಾರ್ಥಾಭಿಪ್ರಾಯೇಣ ‘ತದನನ್ಯತ್ವಮ್’ ಇತ್ಯಾಹ । ವ್ಯವಹಾರಾಭಿಪ್ರಾಯೇಣ ತು ‘ಸ್ಯಾಲ್ಲೋಕವತ್’ ಇತಿ ಮಹಾಸಮುದ್ರಸ್ಥಾನೀಯತಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಕಥಯತಿ, ಅಪ್ರತ್ಯಾಖ್ಯಾಯೈವ ಕಾರ್ಯಪ್ರಪಂಚಂ ಪರಿಣಾಮಪ್ರಕ್ರಿಯಾಂ ಚಾಶ್ರಯತಿ ಸಗುಣೇಷೂಪಾಸನೇಷೂಪಯೋಕ್ಷ್ಯತ ಇತಿ ॥ ೧೪ ॥
ಭಾವೇ ಚೋಪಲಬ್ಧೇಃ ॥ ೧೫ ॥
ಇತಶ್ಚ ಕಾರಣಾದನನ್ಯತ್ವಂ ಕಾರ್ಯಸ್ಯ, ಯತ್ಕಾರಣಂ ಭಾವ ಏವ ಕಾರಣಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಮುಪಲಭ್ಯತೇ, ನಾಭಾವೇ । ತದ್ಯಥಾ — ಸತ್ಯಾಂ ಮೃದಿ ಘಟ ಉಪಲಭ್ಯತೇ, ಸತ್ಸು ಚ ತಂತುಷು ಪಟಃ । ನ ಚ ನಿಯಮೇನಾನ್ಯಭಾವೇಽನ್ಯಸ್ಯೋಪಲಬ್ಧಿರ್ದೃಷ್ಟಾ । ನ ಹ್ಯಶ್ವೋ ಗೋರನ್ಯಃ ಸನ್ಗೋರ್ಭಾವ ಏವೋಪಲಭ್ಯತೇ । ನ ಚ ಕುಲಾಲಭಾವ ಏವ ಘಟ ಉಪಲಭ್ಯತೇ, ಸತ್ಯಪಿ ನಿಮಿತ್ತನೈಮಿತ್ತಿಕಭಾವೇಽನ್ಯತ್ವಾತ್ । ನನ್ವನ್ಯಸ್ಯ ಭಾವೇಽಪ್ಯನ್ಯಸ್ಯೋಪಲಬ್ಧಿರ್ನಿಯತಾ ದೃಶ್ಯತೇ, ಯಥಾಗ್ನಿಭಾವೇ ಧೂಮಸ್ಯೇತಿ । ನೇತ್ಯುಚ್ಯತೇ; ಉದ್ವಾಪಿತೇಽಪ್ಯಗ್ನೌ ಗೋಪಾಲಘುಟಿಕಾದಿಧಾರಿತಸ್ಯ ಧೂಮಸ್ಯ ದೃಶ್ಯಮಾನತ್ವಾತ್ । ಅಥ ಧೂಮಂ ಕಯಾಚಿದವಸ್ಥಯಾ ವಿಶಿಂಷ್ಯಾತ್ — ಈದೃಶೋ ಧೂಮೋ ನಾಸತ್ಯಗ್ನೌ ಭವತೀತಿ, ನೈವಮಪಿ ಕಶ್ಚಿದ್ದೋಷಃ । ತದ್ಭಾವಾನುರಕ್ತಾಂ ಹಿ ಬುದ್ಧಿಂ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಯೋರನನ್ಯತ್ವೇ ಹೇತುಂ ವಯಂ ವದಾಮಃ । ನ ಚಾಸಾವಗ್ನಿಧೂಮಯೋರ್ವಿದ್ಯತೇ । ಭಾವಾಚ್ಚೋಪಲಬ್ಧೇಃ — ಇತಿ ವಾ ಸೂತ್ರಮ್ । ನ ಕೇವಲಂ ಶಬ್ದಾದೇವ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಯೋರನನ್ಯತ್ವಮ್ , ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೋಪಲಬ್ಧಿಭಾವಾಚ್ಚ ತಯೋರನನ್ಯತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಭವತಿ ಹಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೋಪಲಬ್ಧಿಃ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಯೋರನನ್ಯತ್ವೇ । ತದ್ಯಥಾ — ತಂತುಸಂಸ್ಥಾನೇ ಪಟೇ ತಂತುವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ಪಟೋ ನಾಮ ಕಾರ್ಯಂ ನೈವೋಪಲಭ್ಯತೇ, ಕೇವಲಾಸ್ತು ತಂತವ ಆತಾನವಿತಾನವಂತಃ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಮುಪಲಭ್ಯಂತೇ, ತಥಾ ತಂತುಷ್ವಂಶವಃ, ಅಂಶುಷು ತದವಯವಾಃ । ಅನಯಾ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೋಪಲಬ್ಧ್ಯಾ ಲೋಹಿತಶುಕ್ಲಕೃಷ್ಣಾನಿ ತ್ರೀಣಿ ರೂಪಾಣಿ, ತತೋ ವಾಯುಮಾತ್ರಮಾಕಾಶಮಾತ್ರಂ ಚೇತ್ಯನುಮೇಯಮ್ , ತತಃ ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮೈಕಮೇವಾದ್ವಿತೀಯಮ್ । ತತ್ರ ಸರ್ವಪ್ರಮಾಣಾನಾಂ ನಿಷ್ಠಾಮವೋಚಾಮ ॥ ೧೫ ॥
ಸತ್ತ್ವಾಚ್ಚಾವರಸ್ಯ ॥ ೧೬ ॥
ಇತಶ್ಚ ಕಾರಣಾತ್ಕಾರ್ಯಸ್ಯಾನನ್ಯತ್ವಮ್ , ಯತ್ಕಾರಣಂ ಪ್ರಾಗುತ್ಪತ್ತೇಃ ಕಾರಣಾತ್ಮನೈವ ಕಾರಣೇ ಸತ್ತ್ವಮವರಕಾಲೀನಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಶ್ರೂಯತೇ — ‘ಸದೇವ ಸೋಮ್ಯೇದಮಗ್ರ ಆಸೀತ್’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೨ । ೧) ‘ಆತ್ಮಾ ವಾ ಇದಮೇಕ ಏವಾಗ್ರ ಆಸೀತ್’ (ಐ. ಆ. ೧ । ೧ । ೧) ಇತ್ಯಾದಾವಿದಂಶಬ್ದಗೃಹೀತಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಕಾರಣೇನ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಾತ್ । ಯಚ್ಚ ಯದಾತ್ಮನಾ ಯತ್ರ ನ ವರ್ತತೇ, ನ ತತ್ತತ ಉತ್ಪದ್ಯತೇ, ಯಥಾ ಸಿಕತಾಭ್ಯಸ್ತೈಲಮ್ । ತಸ್ಮಾತ್ಪ್ರಾಗುತ್ಪತ್ತೇರನನ್ಯತ್ವಾದುತ್ಪನ್ನಮಪ್ಯನನ್ಯದೇವ ಕಾರಣಾತ್ಕಾರ್ಯಮಿತ್ಯವಗಮ್ಯತೇ । ಯಥಾ ಚ ಕಾರಣಂ ಬ್ರಹ್ಮ ತ್ರಿಷು ಕಾಲೇಷು ಸತ್ತ್ವಂ ನ ವ್ಯಭಿಚರತಿ, ಏವಂ ಕಾರ್ಯಮಪಿ ಜಗತ್ತ್ರಿಷು ಕಾಲೇಷು ಸತ್ತ್ವಂ ನ ವ್ಯಭಿಚರತಿ । ಏಕಂ ಚ ಪುನಃ ಸತ್ತ್ವಮ್ । ಅತೋಽಪ್ಯನನ್ಯತ್ವಂ ಕಾರಣಾತ್ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ॥ ೧೬ ॥
ಅಸದ್ವ್ಯಪದೇಶಾನ್ನೇತಿ ಚೇನ್ನ ಧರ್ಮಾಂತರೇಣ ವಾಕ್ಯಶೇಷಾತ್ ॥ ೧೭ ॥
ನನು ಕ್ವಚಿದಸತ್ತ್ವಮಪಿ ಪ್ರಾಗುತ್ಪತ್ತೇಃ ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ವ್ಯಪದಿಶತಿ ಶ್ರುತಿಃ — ‘ಅಸದೇವೇದಮಗ್ರ ಆಸೀತ್’ (ಛಾ. ಉ. ೩ । ೧೯ । ೧) ಇತಿ, ‘ಅಸದ್ವಾ ಇದಮಗ್ರ ಆಸೀತ್’ (ತೈ. ಉ. ೨ । ೭ । ೧) ಇತಿ ಚ । ತಸ್ಮಾದಸದ್ವ್ಯಪದೇಶಾನ್ನ ಪ್ರಾಗುತ್ಪತ್ತೇಃ ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಸತ್ತ್ವಮಿತಿ ಚೇತ್ — ನೇತಿ ಬ್ರೂಮಃ । ನ ಹ್ಯಯಮತ್ಯಂತಾಸತ್ತ್ವಾಭಿಪ್ರಾಯೇಣ ಪ್ರಾಗುತ್ಪತ್ತೇಃ ಕಾರ್ಯಸ್ಯಾಸದ್ವ್ಯಪದೇಶಃ; ಕಿಂ ತರ್ಹಿ ? — ವ್ಯಾಕೃತನಾಮರೂಪತ್ವಾದ್ಧರ್ಮಾದವ್ಯಾಕೃತನಾಮರೂಪತ್ವಂ ಧರ್ಮಾಂತರಮ್; ತೇನ ಧರ್ಮಾಂತರೇಣಾಯಮಸದ್ವ್ಯಪದೇಶಃ ಪ್ರಾಗುತ್ಪತ್ತೇಃ ಸತ ಏವ ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಕಾರಣರೂಪೇಣಾನನ್ಯಸ್ಯ । ಕಥಮೇತದವಗಮ್ಯತೇ ? ವಾಕ್ಯಶೇಷಾತ್ । ಯದುಪಕ್ರಮೇ ಸಂದಿಗ್ಧಾರ್ಥಂ ವಾಕ್ಯಂ ತಚ್ಛೇಷಾನ್ನಿಶ್ಚೀಯತೇ । ಇಹ ಚ ತಾವತ್ ‘ಅಸದೇವೇದಮಗ್ರ ಆಸೀತ್’ ಇತ್ಯಸಚ್ಛಬ್ದೇನೋಪಕ್ರಮೇ ನಿರ್ದಿಷ್ಟಂ ಯತ್ , ತದೇವ ಪುನಸ್ತಚ್ಛಬ್ದೇನ ಪರಾಮೃಶ್ಯ, ಸದಿತಿ ವಿಶಿನಷ್ಟಿ — ‘ತತ್ಸದಾಸೀತ್’ ಇತಿ — ಅಸತಶ್ಚ ಪೂರ್ವಾಪರಕಾಲಾಸಂಬಂಧಾತ್ ಆಸೀಚ್ಛಬ್ದಾನುಪಪತ್ತೇಶ್ಚ । ‘ಅಸದ್ವಾ ಇದಮಗ್ರ ಆಸೀತ್’ (ತೈ. ಉ. ೨ । ೭ । ೧) ಇತ್ಯತ್ರಾಪಿ ‘ತದಾತ್ಮಾನꣳ ಸ್ವಯಮಕುರುತ’ (ತೈ. ಉ. ೨ । ೭ । ೧) ಇತಿ ವಾಕ್ಯಶೇಷೇ ವಿಶೇಷಣಾನ್ನಾತ್ಯಂತಾಸತ್ತ್ವಮ್ । ತಸ್ಮಾದ್ಧರ್ಮಾಂತರೇಣೈವಾಯಮಸದ್ವ್ಯಪದೇಶಃ ಪ್ರಾಗುತ್ಪತ್ತೇಃ ಕಾರ್ಯಸ್ಯ । ನಾಮರೂಪವ್ಯಾಕೃತಂ ಹಿ ವಸ್ತು ಸಚ್ಛಬ್ದಾರ್ಹಂ ಲೋಕೇ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮ್ । ಅತಃ ಪ್ರಾಙ್ನಾಮರೂಪವ್ಯಾಕರಣಾದಸದಿವಾಸೀದಿತ್ಯುಪಚರ್ಯತೇ ॥ ೧೭ ॥
ಯುಕ್ತೇಃ ಶಬ್ದಾಂತರಾಚ್ಚ ॥ ೧೮ ॥
ಯುಕ್ತೇಶ್ಚ ಪ್ರಾಗುತ್ಪತ್ತೇಃ ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಸತ್ತ್ವಮನನ್ಯತ್ವಂ ಚ ಕಾರಣಾದವಗಮ್ಯತೇ, ಶಬ್ದಾಂತರಾಚ್ಚ ॥
ಯುಕ್ತಿಸ್ತಾವದ್ವರ್ಣ್ಯತೇ — ದಧಿಘಟರುಚಕಾದ್ಯರ್ಥಿಭಿಃ ಪ್ರತಿನಿಯತಾನಿ ಕಾರಣಾನಿ ಕ್ಷೀರಮೃತ್ತಿಕಾಸುವರ್ಣಾದೀನ್ಯುಪಾದೀಯಮಾನಾನಿ ಲೋಕೇ ದೃಶ್ಯಂತೇ । ನ ಹಿ ದಧ್ಯರ್ಥಿಭಿರ್ಮೃತ್ತಿಕೋಪಾದೀಯತೇ, ನ ಘಟಾರ್ಥಿಭಿಃ ಕ್ಷೀರಮ್ । ತದಸತ್ಕಾರ್ಯವಾದೇ ನೋಪಪದ್ಯೇತ । ಅವಿಶಿಷ್ಟೇ ಹಿ ಪ್ರಾಗುತ್ಪತ್ತೇಃ ಸರ್ವಸ್ಯ ಸರ್ವತ್ರಾಸತ್ತ್ವೇ ಕಸ್ಮಾತ್ಕ್ಷೀರಾದೇವ ದಧ್ಯುತ್ಪದ್ಯತೇ, ನ ಮೃತ್ತಿಕಾಯಾಃ, ಮೃತ್ತಿಕಾಯಾ ಏವ ಚ ಘಟ ಉತ್ಪದ್ಯತೇ, ನ ಕ್ಷೀರಾತ್ ? ಅಥಾವಿಶಿಷ್ಟೇಽಪಿ ಪ್ರಾಗಸತ್ತ್ವೇ ಕ್ಷೀರ ಏವ ದಧ್ನಃ ಕಶ್ಚಿದತಿಶಯೋ ನ ಮೃತ್ತಿಕಾಯಾಮ್ , ಮೃತ್ತಿಕಾಯಾಮೇವ ಚ ಘಟಸ್ಯ ಕಶ್ಚಿದತಿಶಯೋ ನ ಕ್ಷೀರೇ — ಇತ್ಯುಚ್ಯೇತ — ತರ್ಹ್ಯತಿಶಯವತ್ತ್ವಾತ್ಪ್ರಾಗವಸ್ಥಾಯಾ ಅಸತ್ಕಾರ್ಯವಾದಹಾನಿಃ, ಸತ್ಕಾರ್ಯವಾದಸಿದ್ಧಿಶ್ಚ । ಶಕ್ತಿಶ್ಚ ಕಾರಣಸ್ಯ ಕಾರ್ಯನಿಯಮಾರ್ಥಾ ಕಲ್ಪ್ಯಮಾನಾ ನಾನ್ಯಾ ಅಸತೀ ವಾ ಕಾರ್ಯಂ ನಿಯಚ್ಛೇತ್ , ಅಸತ್ತ್ವಾವಿಶೇಷಾದನ್ಯತ್ವಾವಿಶೇಷಾಚ್ಚ । ತಸ್ಮಾತ್ಕಾರಣಸ್ಯಾತ್ಮಭೂತಾ ಶಕ್ತಿಃ, ಶಕ್ತೇಶ್ಚಾತ್ಮಭೂತಂ ಕಾರ್ಯಮ್ । ಅಪಿ ಚ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಯೋರ್ದ್ರವ್ಯಗುಣಾದೀನಾಂ ಚಾಶ್ವಮಹಿಷವದ್ಭೇದಬುದ್ಧ್ಯಭಾವಾತ್ತಾದಾತ್ಮ್ಯಮಭ್ಯುಪಗಂತವ್ಯಮ್ । ಸಮವಾಯಕಲ್ಪನಾಯಾಮಪಿ, ಸಮವಾಯಸ್ಯ ಸಮವಾಯಿಭಿಃ ಸಂಬಂಧೇಽಭ್ಯುಪಗಮ್ಯಮಾನೇ, ತಸ್ಯ ತಸ್ಯಾನ್ಯೋನ್ಯಃ ಸಂಬಂಧಃ ಕಲ್ಪಯಿತವ್ಯ ಇತ್ಯನವಸ್ಥಾಪ್ರಸಂಗಃ । ಅನಭ್ಯುಪಗಮ್ಯಮಾನೇ ಚ ವಿಚ್ಛೇದಪ್ರಸಂಗಃ । ಅಥ ಸಮವಾಯಃ ಸ್ವಯಂ ಸಂಬಂಧರೂಪತ್ವಾದನಪೇಕ್ಷ್ಯೈವಾಪರಂ ಸಂಬಂಧಂ ಸಂಬಧ್ಯೇತ, ಸಂಯೋಗೋಽಪಿ ತರ್ಹಿ ಸ್ವಯಂ ಸಂಬಂಧರೂಪತ್ವಾದನಪೇಕ್ಷ್ಯೈವ ಸಮವಾಯಂ ಸಂಬಧ್ಯೇತ । ತಾದಾತ್ಮ್ಯಪ್ರತೀತೇಶ್ಚ ದ್ರವ್ಯಗುಣಾದೀನಾಂ ಸಮವಾಯಕಲ್ಪನಾನರ್ಥಕ್ಯಮ್ । ಕಥಂ ಚ ಕಾರ್ಯಮವಯವಿದ್ರವ್ಯಂ ಕಾರಣೇಷ್ವವಯವದ್ರವ್ಯೇಷು ವರ್ತಮಾನಂ ವರ್ತೇತ ? ಕಿಂ ಸಮಸ್ತೇಷ್ವವಯವೇಷು ವರ್ತೇತ, ಉತ ಪ್ರತ್ಯವಯವಮ್ ? ಯದಿ ತಾವತ್ಸಮಸ್ತೇಷು ವರ್ತೇತ, ತತೋಽವಯವ್ಯನುಪಲಬ್ಧಿಃ ಪ್ರಸಜ್ಯೇತ, ಸಮಸ್ತಾವಯವಸನ್ನಿಕರ್ಷಸ್ಯಾಶಕ್ಯತ್ವಾತ್ । ನ ಹಿ ಬಹುತ್ವಂ ಸಮಸ್ತೇಷ್ವಾಶ್ರಯೇಷು ವರ್ತಮಾನಂ ವ್ಯಸ್ತಾಶ್ರಯಗ್ರಹಣೇನ ಗೃಹ್ಯತೇ । ಅಥಾವಯವಶಃ ಸಮಸ್ತೇಷು ವರ್ತೇತ, ತದಾಪ್ಯಾರಂಭಕಾವಯವವ್ಯತಿರೇಕೇಣಾವಯವಿನೋಽವಯವಾಃ ಕಲ್ಪ್ಯೇರನ್ , ಯೈರಾರಂಭಕೇಷ್ವವಯವೇಷ್ವವಯವಶೋಽವಯವೀ ವರ್ತೇತ । ಕೋಶಾವಯವವ್ಯತಿರಿಕ್ತೈರ್ಹ್ಯವಯವೈರಸಿಃ ಕೋಶಂ ವ್ಯಾಪ್ನೋತಿ । ಅನವಸ್ಥಾ ಚೈವಂ ಪ್ರಸಜ್ಯೇತ, ತೇಷು ತೇಷ್ವವಯವೇಷು ವರ್ತಯಿತುಮನ್ಯೇಷಾಮನ್ಯೇಷಾಮವಯವಾನಾಂ ಕಲ್ಪನೀಯತ್ವಾತ್ । ಅಥ ಪ್ರತ್ಯವಯವಂ ವರ್ತೇತ, ತದೈಕತ್ರ ವ್ಯಾಪಾರೇಽನ್ಯತ್ರಾವ್ಯಾಪಾರಃ ಸ್ಯಾತ್ । ನ ಹಿ ದೇವದತ್ತಃ ಸ್ರುಘ್ನೇ ಸನ್ನಿಧೀಯಮಾನಸ್ತದಹರೇವ ಪಾಟಲಿಪುತ್ರೇಽಪಿ ಸನ್ನಿಧೀಯತೇ । ಯುಗಪದನೇಕತ್ರ ವೃತ್ತಾವನೇಕತ್ವಪ್ರಸಂಗಃ ಸ್ಯಾತ್ , ದೇವದತ್ತಯಜ್ಞದತ್ತಯೋರಿವ ಸ್ರುಘ್ನಪಾಟಲಿಪುತ್ರನಿವಾಸಿನೋಃ । ಗೋತ್ವಾದಿವತ್ಪ್ರತ್ಯೇಕಂ ಪರಿಸಮಾಪ್ತೇರ್ನ ದೋಷ ಇತಿ ಚೇತ್ , ನ; ತಥಾ ಪ್ರತೀತ್ಯಭಾವಾತ್ । ಯದಿ ಗೋತ್ವಾದಿವತ್ಪ್ರತ್ಯೇಕಂ ಪರಿಸಮಾಪ್ತೋಽವಯವೀ ಸ್ಯಾತ್ , ಯಥಾ ಗೋತ್ವಂ ಪ್ರತಿವ್ಯಕ್ತಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಂ ಗೃಹ್ಯತೇ, ಏವಮವಯವ್ಯಪಿ ಪ್ರತ್ಯವಯವಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಂ ಗೃಹ್ಯೇತ । ನ ಚೈವಂ ನಿಯತಂ ಗೃಹ್ಯತೇ । ಪ್ರತ್ಯೇಕಪರಿಸಮಾಪ್ತೌ ಚಾವಯವಿನಃ ಕಾರ್ಯೇಣಾಧಿಕಾರಾತ್ , ತಸ್ಯ ಚೈಕತ್ವಾತ್ , ಶೃಂಗೇಣಾಪಿ ಸ್ತನಕಾರ್ಯಂ ಕುರ್ಯಾತ್ , ಉರಸಾ ಚ ಪೃಷ್ಠಕಾರ್ಯಮ್ । ನ ಚೈವಂ ದೃಶ್ಯತೇ । ಪ್ರಾಗುತ್ಪತ್ತೇಶ್ಚ ಕಾರ್ಯಸ್ಯಾಸತ್ತ್ವೇ, ಉತ್ಪತ್ತಿರಕರ್ತೃಕಾ ನಿರಾತ್ಮಿಕಾ ಚ ಸ್ಯಾತ್ । ಉತ್ಪತ್ತಿಶ್ಚ ನಾಮ ಕ್ರಿಯಾ, ಸಾ ಸಕರ್ತೃಕೈವ ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ, ಗತ್ಯಾದಿವತ್ । ಕ್ರಿಯಾ ಚ ನಾಮ ಸ್ಯಾತ್ , ಅಕರ್ತೃಕಾ ಚ — ಇತಿ ವಿಪ್ರತಿಷಿಧ್ಯೇತ । ಘಟಸ್ಯ ಚೋತ್ಪತ್ತಿರುಚ್ಯಮಾನಾ ನ ಘಟಕರ್ತೃಕಾ — ಕಿಂ ತರ್ಹಿ ? ಅನ್ಯಕರ್ತೃಕಾ — ಇತಿ ಕಲ್ಪ್ಯಾ ಸ್ಯಾತ್ । ತಥಾ ಕಪಾಲಾದೀನಾಮಪ್ಯುತ್ಪತ್ತಿರುಚ್ಯಮಾನಾನ್ಯಕರ್ತೃಕೈವ ಕಲ್ಪ್ಯೇತ । ತಥಾ ಚ ಸತಿ ‘ಘಟ ಉತ್ಪದ್ಯತೇ’ ಇತ್ಯುಕ್ತೇ, ‘ಕುಲಾಲಾದೀನಿ ಕಾರಣಾನ್ಯುತ್ಪದ್ಯಂತೇ’ ಇತ್ಯುಕ್ತಂ ಸ್ಯಾತ್ । ನ ಚ ಲೋಕೇ ಘಟೋತ್ಪತ್ತಿರಿತ್ಯುಕ್ತೇ ಕುಲಾಲಾದೀನಾಮಪ್ಯುತ್ಪದ್ಯಮಾನತಾ ಪ್ರತೀಯತೇ, ಉತ್ಪನ್ನತಾಪ್ರತೀತೇಶ್ಚ । ಅಥ ಸ್ವಕಾರಣಸತ್ತಾಸಂಬಂಧ ಏವೋತ್ಪತ್ತಿರಾತ್ಮಲಾಭಶ್ಚ ಕಾರ್ಯಸ್ಯೇತಿ ಚೇತ್ — ಕಥಮಲಬ್ಧಾತ್ಮಕಂ ಸಂಬಧ್ಯೇತೇತಿ ವಕ್ತವ್ಯಮ್ । ಸತೋರ್ಹಿ ದ್ವಯೋಃ ಸಂಬಂಧಃ ಸಂಭವತಿ, ನ ಸದಸತೋರಸತೋರ್ವಾ । ಅಭಾವಸ್ಯ ಚ ನಿರುಪಾಖ್ಯತ್ವಾತ್ಪ್ರಾಗುತ್ಪತ್ತೇರಿತಿ ಮರ್ಯಾದಾಕರಣಮನುಪಪನ್ನಮ್ । ಸತಾಂ ಹಿ ಲೋಕೇ ಕ್ಷೇತ್ರಗೃಹಾದೀನಾಂ ಮರ್ಯಾದಾ ದೃಷ್ಟಾ ನಾಭಾವಸ್ಯ । ನ ಹಿ ವಂಧ್ಯಾಪುತ್ರೋ ರಾಜಾ ಬಭೂವ ಪ್ರಾಕ್ಪೂರ್ಣವರ್ಮಣೋಽಭಿಷೇಕಾದಿತ್ಯೇವಂಜಾತೀಯಕೇನ ಮರ್ಯಾದಾಕರಣೇನ ನಿರುಪಾಖ್ಯೋ ವಂಧ್ಯಾಪುತ್ರಃ ರಾಜಾ ಬಭೂವ ಭವತಿ ಭವಿಷ್ಯತೀತಿ ವಾ ವಿಶೇಷ್ಯತೇ । ಯದಿ ಚ ವಂಧ್ಯಾಪುತ್ರೋಽಪಿ ಕಾರಕವ್ಯಾಪಾರಾದೂರ್ಧ್ವಮಭವಿಷ್ಯತ್ , ತತ ಇದಮಪ್ಯುಪಾಪತ್ಸ್ಯತ — ಕಾರ್ಯಾಭಾವೋಽಪಿ ಕಾರಕವ್ಯಾಪಾರಾದೂರ್ಧ್ವಂ ಭವಿಷ್ಯತೀತಿ । ವಯಂ ತು ಪಶ್ಯಾಮಃ — ವಂಧ್ಯಾಪುತ್ರಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಾಭಾವಸ್ಯ ಚಾಭಾವತ್ವಾವಿಶೇಷಾತ್ , ಯಥಾ ವಂಧ್ಯಾಪುತ್ರಃ ಕಾರಕವ್ಯಾಪಾರಾದೂರ್ಧ್ವಂ ನ ಭವಿಷ್ಯತಿ, ಏವಂ ಕಾರ್ಯಾಭಾವೋಽಪಿ ಕಾರಕವ್ಯಾಪಾರಾದೂರ್ಧ್ವಂ ನ ಭವಿಷ್ಯತೀತಿ । ನನ್ವೇವಂ ಸತಿ ಕಾರಕವ್ಯಾಪಾರೋಽನರ್ಥಕಃ ಪ್ರಸಜ್ಯೇತ । ಯಥೈವ ಹಿ ಪ್ರಾಕ್ಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ಕಾರಣಸ್ವರೂಪಸಿದ್ಧಯೇ ನ ಕಶ್ಚಿದ್ವ್ಯಾಪ್ರಿಯತೇ, ಏವಂ ಪ್ರಾಕ್ಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ತದನನ್ಯತ್ವಾಚ್ಚ ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಸ್ವರೂಪಸಿದ್ಧಯೇಽಪಿ ನ ಕಶ್ಚಿದ್ವ್ಯಾಪ್ರಿಯೇತ । ವ್ಯಾಪ್ರಿಯತೇ ಚ । ಅತಃ ಕಾರಕವ್ಯಾಪಾರಾರ್ಥವತ್ತ್ವಾಯ ಮನ್ಯಾಮಹೇ ಪ್ರಾಗುತ್ಪತ್ತೇರಭಾವಃ ಕಾರ್ಯಸ್ಯೇತಿ । ನೈಷ ದೋಷಃ । ಯತಃ ಕಾರ್ಯಾಕಾರೇಣ ಕಾರಣಂ ವ್ಯವಸ್ಥಾಪಯತಃ ಕಾರಕವ್ಯಾಪಾರಸ್ಯಾರ್ಥವತ್ತ್ವಮುಪಪದ್ಯತೇ । ಕಾರ್ಯಾಕಾರೋಽಪಿ ಕಾರಣಸ್ಯಾತ್ಮಭೂತ ಏವ, ಅನಾತ್ಮಭೂತಸ್ಯಾನಾರಭ್ಯತ್ವಾತ್ — ಇತ್ಯಭಾಣಿ । ನ ಚ ವಿಶೇಷದರ್ಶನಮಾತ್ರೇಣ ವಸ್ತ್ವನ್ಯತ್ವಂ ಭವತಿ । ನ ಹಿ ದೇವದತ್ತಃ ಸಂಕೋಚಿತಹಸ್ತಪಾದಃ ಪ್ರಸಾರಿತಹಸ್ತಪಾದಶ್ಚ ವಿಶೇಷೇಣ ದೃಶ್ಯಮಾನೋಽಪಿ ವಸ್ತ್ವನ್ಯತ್ವಂ ಗಚ್ಛತಿ, ಸ ಏವೇತಿ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಾತ್ । ತಥಾ ಪ್ರತಿದಿನಮನೇಕಸಂಸ್ಥಾನಾನಾಮಪಿ ಪಿತ್ರಾದೀನಾಂ ನ ವಸ್ತ್ವನ್ಯತ್ವಂ ಭವತಿ, ಮಮ ಪಿತಾ ಮಮ ಭ್ರಾತಾ ಮಮ ಪುತ್ರ ಇತಿ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಾತ್ । ಜನ್ಮೋಚ್ಛೇದಾನಂತರಿತತ್ವಾತ್ತತ್ರ ಯುಕ್ತಮ್ , ನಾನ್ಯತ್ರೇತಿ ಚೇತ್ , ನ; ಕ್ಷೀರಾದೀನಾಮಪಿ ದಧ್ಯಾದ್ಯಾಕಾರಸಂಸ್ಥಾನಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತ್ವಾತ್ । ಅದೃಶ್ಯಮಾನಾನಾಮಪಿ ವಟಧಾನಾದೀನಾಂ ಸಮಾನಜಾತೀಯಾವಯವಾಂತರೋಪಚಿತಾನಾಮಂಕುರಾದಿಭಾವೇನ ದರ್ಶನಗೋಚರತಾಪತ್ತೌ ಜನ್ಮಸಂಜ್ಞಾ । ತೇಷಾಮೇವಾವಯವಾನಾಮಪಚಯವಶಾದದರ್ಶನಾಪತ್ತಾವುಚ್ಛೇದಸಂಜ್ಞಾ । ತತ್ರೇದೃಗ್ಜನ್ಮೋಚ್ಛೇದಾಂತರಿತತ್ವಾಚ್ಚೇದಸತಃ ಸತ್ತ್ವಾಪತ್ತಿಃ, ಸತಶ್ಚಾಸತ್ತ್ವಾಪತ್ತಿಃ, ತಥಾ ಸತಿ ಗರ್ಭವಾಸಿನ ಉತ್ತಾನಶಾಯಿನಶ್ಚ ಭೇದಪ್ರಸಂಗಃ । ತಥಾ ಬಾಲ್ಯಯೌವನಸ್ಥಾವಿರೇಷ್ವಪಿ ಭೇದಪ್ರಸಂಗಃ, ಪಿತ್ರಾದಿವ್ಯವಹಾರಲೋಪಪ್ರಸಂಗಶ್ಚ । ಏತೇನ ಕ್ಷಣಭಂಗವಾದಃ ಪ್ರತಿವದಿತವ್ಯಃ । ಯಸ್ಯ ಪುನಃ ಪ್ರಾಗುತ್ಪತ್ತೇರಸತ್ಕಾರ್ಯಮ್ , ತಸ್ಯ ನಿರ್ವಿಷಯಃ ಕಾರಕವ್ಯಾಪಾರಃ ಸ್ಯಾತ್ , ಅಭಾವಸ್ಯ ವಿಷಯತ್ವಾನುಪಪತ್ತೇಃ — ಆಕಾಶಹನನಪ್ರಯೋಜನಖಡ್ಗಾದ್ಯನೇಕಾಯುಧಪ್ರಯುಕ್ತಿವತ್ । ಸಮವಾಯಿಕಾರಣವಿಷಯಃ ಕಾರಕವ್ಯಾಪಾರಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಚೇತ್ , ನ; ಅನ್ಯವಿಷಯೇಣ ಕಾರಕವ್ಯಾಪಾರೇಣಾನ್ಯನಿಷ್ಪತ್ತೇರತಿಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ಸಮವಾಯಿಕಾರಣಸ್ಯೈವಾತ್ಮಾತಿಶಯಃ ಕಾರ್ಯಮಿತಿ ಚೇತ್ , ನ; ಸತ್ಕಾರ್ಯತಾಪತ್ತೇಃ । ತಸ್ಮಾತ್ಕ್ಷೀರಾದೀನ್ಯೇವ ದ್ರವ್ಯಾಣಿ ದಧ್ಯಾದಿಭಾವೇನಾವತಿಷ್ಠಮಾನಾನಿ ಕಾರ್ಯಾಖ್ಯಾಂ ಲಭಂತ ಇತಿ ನ ಕಾರಣಾದನ್ಯತ್ಕಾರ್ಯಂ ವರ್ಷಶತೇನಾಪಿ ಶಕ್ಯಂ ನಿಶ್ಚೇತುಮ್ । ತಥಾ ಮೂಲಕಾರಣಮೇವ ಆ ಅಂತ್ಯಾತ್ಕಾರ್ಯಾತ್ ತೇನ ತೇನ ಕಾರ್ಯಾಕಾರೇಣ ನಟವತ್ಸರ್ವವ್ಯವಹಾರಾಸ್ಪದತ್ವಂ ಪ್ರತಿಪದ್ಯತೇ । ಏವಂ ಯುಕ್ತೇಃ, ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರಾಗುತ್ಪತ್ತೇಃ ಸತ್ತ್ವಮ್ , ಅನನ್ಯತ್ವಂ ಚ ಕಾರಣಾತ್ , ಅವಗಮ್ಯತೇ ॥
ಶಬ್ದಾಂತರಾಚ್ಚೈತದವಗಮ್ಯತೇ — ಪೂರ್ವಸೂತ್ರೇಽಸದ್ವ್ಯಪದೇಶಿನಃ ಶಬ್ದಸ್ಯೋದಾಹೃತತ್ವಾತ್ತತೋಽನ್ಯಃ ಸದ್ವ್ಯಪದೇಶೀ ಶಬ್ದಃ ಶಬ್ದಾಂತರಮ್ — ‘ಸದೇವ ಸೋಮ್ಯೇದಮಗ್ರ ಆಸೀದೇಕಮೇವಾದ್ವಿತೀಯಮ್’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೨ । ೧) ಇತ್ಯಾದಿ । ‘ತದ್ಧೈಕ ಆಹುರಸದೇವೇದಮಗ್ರ ಆಸೀತ್’ ಇತಿ ಚಾಸತ್ಪಕ್ಷಮುಪಕ್ಷಿಪ್ಯ, ‘ಕಥಮಸತಃ ಸಜ್ಜಾಯೇತ’ ಇತ್ಯಾಕ್ಷಿಪ್ಯ, ‘ಸದೇವ ಸೋಮ್ಯೇದಮಗ್ರ ಆಸೀತ್’ ಇತ್ಯವಧಾರಯತಿ । ತತ್ರೇದಂಶಬ್ದವಾಚ್ಯಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರಾಗುತ್ಪತ್ತೇಃ ಸಚ್ಛಬ್ದವಾಚ್ಯೇನ ಕಾರಣೇನ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಸ್ಯ ಶ್ರೂಯಮಾಣತ್ವಾತ್ , ಸತ್ತ್ವಾನನ್ಯತ್ವೇ ಪ್ರಸಿಧ್ಯತಃ । ಯದಿ ತು ಪ್ರಾಗುತ್ಪತ್ತೇರಸತ್ಕಾರ್ಯಂ ಸ್ಯಾತ್ , ಪಶ್ಚಾಚ್ಚೋತ್ಪದ್ಯಮಾನಂ ಕಾರಣೇ ಸಮವೇಯಾತ್ , ತದಾನ್ಯತ್ಕಾರಣಾತ್ಸ್ಯಾತ್ , ತತ್ರ ‘ಯೇನಾಶ್ರುತꣳ ಶ್ರುತಂ ಭವತಿ’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೧ । ೩) ಇತೀಯಂ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾ ಪೀಡ್ಯೇತ । ಸತ್ತ್ವಾನನ್ಯತ್ವಾವಗತೇಸ್ತ್ವಿಯಂ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾ ಸಮರ್ಥ್ಯತೇ ॥ ೧೮ ॥
ಪಟವಚ್ಚ ॥ ೧೯ ॥
ಯಥಾ ಚ ಸಂವೇಷ್ಟಿತಃ ಪಟೋ ನ ವ್ಯಕ್ತಂ ಗೃಹ್ಯತೇ — ಕಿಮಯಂ ಪಟಃ, ಕಿಂ ವಾನ್ಯದ್ದ್ರವ್ಯಮಿತಿ । ಸ ಏವ ಪ್ರಸಾರಿತಃ, ಯತ್ಸಂವೇಷ್ಟಿತಂ ದ್ರವ್ಯಂ ತತ್ಪಟ ಏವೇತಿ ಪ್ರಸಾರಣೇನಾಭಿವ್ಯಕ್ತೋ ಗೃಹ್ಯತೇ । ಯಥಾ ಚ ಸಂವೇಷ್ಟನಸಮಯೇ ಪಟ ಇತಿ ಗೃಹ್ಯಮಾಣೋಽಪಿ ನ ವಿಶಿಷ್ಟಾಯಾಮವಿಸ್ತಾರೋ ಗೃಹ್ಯತೇ । ಸ ಏವ ಪ್ರಸಾರಣಸಮಯೇ ವಿಶಿಷ್ಟಾಯಾಮವಿಸ್ತಾರೋ ಗೃಹ್ಯತೇ — ನ ಸಂವೇಷ್ಟಿತರೂಪಾದನ್ಯೋಽಯಂ ಭಿನ್ನಃ ಪಟ ಇತಿ, ಏವಂ ತಂತ್ವಾದಿಕಾರಣಾವಸ್ಥಂ ಪಟಾದಿಕಾರ್ಯಮಸ್ಪಷ್ಟಂ ಸತ್ , ತುರೀವೇಮಕುವಿಂದಾದಿಕಾರಕವ್ಯಾಪಾರಾದಭಿವ್ಯಕ್ತಂ ಸ್ಪಷ್ಟಂ ಗೃಹ್ಯತೇ । ಅತಃ ಸಂವೇಷ್ಟಿತಪ್ರಸಾರಿತಪಟನ್ಯಾಯೇನೈವಾನನ್ಯತ್ಕಾರಣಾತ್ಕಾರ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ೧೯ ॥
ಯಥಾ ಚ ಪ್ರಾಣಾದಿ ॥ ೨೦ ॥
ಯಥಾ ಚ ಲೋಕೇ ಪ್ರಾಣಾಪಾನಾದಿಷು ಪ್ರಾಣಭೇದೇಷು ಪ್ರಾಣಾಯಾಮೇನ ನಿರುದ್ಧೇಷು ಕಾರಣಮಾತ್ರೇಣ ರೂಪೇಣ ವರ್ತಮಾನೇಷು ಜೀವನಮಾತ್ರಂ ಕಾರ್ಯಂ ನಿರ್ವರ್ತ್ಯತೇ, ನಾಕುಂಚನಪ್ರಸಾರಣಾದಿಕಂ ಕಾರ್ಯಾಂತರಮ್ । ತೇಷ್ವೇವ ಪ್ರಾಣಭೇದೇಷು ಪುನಃ ಪ್ರವೃತ್ತೇಷು ಜೀವನಾದಧಿಕಮಾಕುಂಚನಪ್ರಸಾರಣಾದಿಕಮಪಿ ಕಾರ್ಯಾಂತರಂ ನಿರ್ವರ್ತ್ಯತೇ । ನ ಚ ಪ್ರಾಣಭೇದಾನಾಂ ಪ್ರಭೇದವತಃ ಪ್ರಾಣಾದನ್ಯತ್ವಮ್ , ಸಮೀರಣಸ್ವಭಾವಾವಿಶೇಷಾತ್ — ಏವಂ ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಕಾರಣಾದನನ್ಯತ್ವಮ್ । ಅತಶ್ಚ ಕೃತ್ಸ್ನಸ್ಯ ಜಗತೋ ಬ್ರಹ್ಮಕಾರ್ಯತ್ವಾತ್ತದನನ್ಯತ್ವಾಚ್ಚ ಸಿದ್ಧೈಷಾ ಶ್ರೌತೀ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾ — ‘ಯೇನಾಶ್ರುತꣳ ಶ್ರುತಂ ಭವತ್ಯಮತಂ ಮತಮವಿಜ್ಞಾತಂ ವಿಜ್ಞಾತಮ್’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೧ । ೩) ಇತಿ ॥ ೨೦ ॥
ಇತರವ್ಯಪದೇಶಾಧಿಕರಣಮ್
ಇತರವ್ಯಪದೇಶಾದ್ಧಿತಾಕರಣಾದಿದೋಷಪ್ರಸಕ್ತಿಃ ॥ ೨೧ ॥
ಅನ್ಯಥಾ ಪುನಶ್ಚೇತನಕಾರಣವಾದ ಆಕ್ಷಿಪ್ಯತೇ — ಚೇತನಾದ್ಧಿ ಜಗತ್ಪ್ರಕ್ರಿಯಾಯಾಮಾಶ್ರೀಯಮಾಣಾಯಾಂ ಹಿತಾಕರಣಾದಯೋ ದೋಷಾಃ ಪ್ರಸಜ್ಯಂತೇ । ಕುತಃ ? ಇತರವ್ಯಪದೇಶಾತ್ । ಇತರಸ್ಯ ಶಾರೀರಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮತ್ವಂ ವ್ಯಪದಿಶತಿ ಶ್ರುತಿಃ — ‘ಸ ಆತ್ಮಾ ತತ್ತ್ವಮಸಿ ಶ್ವೇತಕೇತೋ’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೮ । ೭) ಇತಿ ಪ್ರತಿಬೋಧನಾತ್ । ಯದ್ವಾ — ಇತರಸ್ಯ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಶಾರೀರಾತ್ಮತ್ವಂ ವ್ಯಪದಿಶತಿ — ‘ತತ್ಸೃಷ್ಟ್ವಾ ತದೇವಾನುಪ್ರಾವಿಶತ್’ (ತೈ. ಉ. ೨ । ೬ । ೧) ಇತಿ ಸ್ರಷ್ಟುರೇವಾವಿಕೃತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಕಾರ್ಯಾನುಪ್ರವೇಶೇನ ಶಾರೀರಾತ್ಮತ್ವದರ್ಶನಾತ್; ‘ಅನೇನ ಜೀವೇನಾತ್ಮನಾನುಪ್ರವಿಶ್ಯ ನಾಮರೂಪೇ ವ್ಯಾಕರವಾಣಿ’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೩ । ೨) ಇತಿ ಚ ಪರಾ ದೇವತಾ ಜೀವಮಾತ್ಮಶಬ್ದೇನ ವ್ಯಪದಿಶಂತೀ, ನ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಭಿನ್ನಃ ಶಾರೀರ ಇತಿ ದರ್ಶಯತಿ । ತಸ್ಮಾದ್ಯದ್ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸ್ರಷ್ಟೃತ್ವಂ ತಚ್ಛಾರೀರಸ್ಯೈವೇತಿ । ಅತಸ್ಸಃ ಸ್ವತಂತ್ರಃ ಕರ್ತಾ ಸನ್ ಹಿತಮೇವಾತ್ಮನಃ ಸೌಮನಸ್ಯಕರಂ ಕುರ್ಯಾತ್ , ನಾಹಿತಂ ಜನ್ಮಮರಣಜರಾರೋಗಾದ್ಯನೇಕಾನರ್ಥಜಾಲಮ್ । ನ ಹಿ ಕಶ್ಚಿದಪರತಂತ್ರೋ ಬಂಧನಾಗಾರಮಾತ್ಮನಃ ಕೃತ್ವಾನುಪ್ರವಿಶತಿ । ನ ಚ ಸ್ವಯಮತ್ಯಂತನಿರ್ಮಲಃ ಸನ್ ಅತ್ಯಂತಮಲಿನಂ ದೇಹಮಾತ್ಮತ್ವೇನೋಪೇಯಾತ್ । ಕೃತಮಪಿ ಕಥಂಚಿದ್ಯದ್ದುಃಖಕರಂ ತದಿಚ್ಛಯಾ ಜಹ್ಯಾತ್ । ಸುಖಕರಂ ಚೋಪಾದದೀತ । ಸ್ಮರೇಚ್ಚ — ಮಯೇದಂ ಜಗದ್ಬಿಂಬಂ ವಿಚಿತ್ರಂ ವಿರಚಿತಮಿತಿ । ಸರ್ವೋ ಹಿ ಲೋಕಃ ಸ್ಪಷ್ಟಂ ಕಾರ್ಯಂ ಕೃತ್ವಾ ಸ್ಮರತಿ — ಮಯೇದಂ ಕೃತಮಿತಿ । ಯಥಾ ಚ ಮಾಯಾವೀ ಸ್ವಯಂ ಪ್ರಸಾರಿತಾಂ ಮಾಯಾಮಿಚ್ಛಯಾ ಅನಾಯಾಸೇನೈವೋಪಸಂಹರತಿ, ಏವಂ ಶಾರೀರೋಽಪೀಮಾಂ ಸೃಷ್ಟಿಮುಪಸಂಹರೇತ್ । ಸ್ವಕೀಯಮಪಿ ತಾವಚ್ಛರೀರಂ ಶಾರೀರೋ ನ ಶಕ್ನೋತ್ಯನಾಯಾಸೇನೋಪಸಂಹರ್ತುಮ್ । ಏವಂ ಹಿತಕ್ರಿಯಾದ್ಯದರ್ಶನಾದನ್ಯಾಯ್ಯಾ ಚೇತನಾಜ್ಜಗತ್ಪ್ರಕ್ರಿಯೇತಿ ಗಮ್ಯತೇ ॥ ೨೧ ॥
ಅಧಿಕಂ ತು ಭೇದನಿರ್ದೇಶಾತ್ ॥ ೨೨ ॥
ತುಶಬ್ದಃ ಪಕ್ಷಂ ವ್ಯಾವರ್ತಯತಿ । ಯತ್ಸರ್ವಜ್ಞಂ ಸರ್ವಶಕ್ತಿ ಬ್ರಹ್ಮ ನಿತ್ಯಶುದ್ಧಬುದ್ಧಮುಕ್ತಸ್ವಭಾವಂ ಶಾರೀರಾದಧಿಕಮನ್ಯತ್ , ತತ್ ವಯಂ ಜಗತಃ ಸ್ರಷ್ಟೃ ಬ್ರೂಮಃ । ನ ತಸ್ಮಿನ್ಹಿತಾಕರಣಾದಯೋ ದೋಷಾಃ ಪ್ರಸಜ್ಯಂತೇ । ನ ಹಿ ತಸ್ಯ ಹಿತಂ ಕಿಂಚಿತ್ಕರ್ತವ್ಯಮಸ್ತಿ, ಅಹಿತಂ ವಾ ಪರಿಹರ್ತವ್ಯಮ್ , ನಿತ್ಯಮುಕ್ತಸ್ವಭಾವತ್ವಾತ್ । ನ ಚ ತಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಪ್ರತಿಬಂಧಃ ಶಕ್ತಿಪ್ರತಿಬಂಧೋ ವಾ ಕ್ವಚಿದಪ್ಯಸ್ತಿ, ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಾತ್ಸರ್ವಶಕ್ತಿತ್ವಾಚ್ಚ । ಶಾರೀರಸ್ತ್ವನೇವಂವಿಧಃ । ತಸ್ಮಿನ್ಪ್ರಸಜ್ಯಂತೇ ಹಿತಾಕರಣಾದಯೋ ದೋಷಾಃ । ನ ತು ತಂ ವಯಂ ಜಗತಃ ಸ್ರಷ್ಟಾರಂ ಬ್ರೂಮಃ । ಕುತ ಏತತ್ ? ಭೇದನಿರ್ದೇಶಾತ್ — ‘ಆತ್ಮಾ ವಾ ಅರೇ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಃ ಶ್ರೋತವ್ಯೋ ಮಂತವ್ಯೋ ನಿದಿಧ್ಯಾಸಿತವ್ಯಃ’ (ಬೃ. ಉ. ೨ । ೪ । ೫) ‘ಸೋಽನ್ವೇಷ್ಟವ್ಯಃ ಸ ವಿಜಿಜ್ಞಾಸಿತವ್ಯಃ’ (ಛಾ. ಉ. ೮ । ೭ । ೧) ‘ಸತಾ ಸೋಮ್ಯ ತದಾ ಸಂಪನ್ನೋ ಭವತಿ’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೮ । ೧) ‘ಶಾರೀರ ಆತ್ಮಾ ಪ್ರಾಜ್ಞೇನಾತ್ಮನಾನ್ವಾರೂಢಃ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೩ । ೩೫) ಇತ್ಯೇವಂಜಾತೀಯಕಃ ಕರ್ತೃಕರ್ಮಾದಿಭೇದನಿರ್ದೇಶೋ ಜೀವಾದಧಿಕಂ ಬ್ರಹ್ಮ ದರ್ಶಯತಿ । ನನ್ವಭೇದನಿರ್ದೇಶೋಽಪಿ ದರ್ಶಿತಃ — ‘ತತ್ತ್ವಮಸಿ’ ಇತ್ಯೇವಂಜಾತೀಯಕಃ । ಕಥಂ ಭೇದಾಭೇದೌ ವಿರುದ್ಧೌ ಸಂಭವೇತಾಮ್ ? ನೈಷ ದೋಷಃ, ಆಕಾಶಘಟಾಕಾಶನ್ಯಾಯೇನೋಭಯಸಂಭವಸ್ಯ ತತ್ರ ತತ್ರ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾಪಿತತ್ವಾತ್ । ಅಪಿ ಚ ಯದಾ ‘ತತ್ತ್ವಮಸಿ’ ಇತ್ಯೇವಂಜಾತೀಯಕೇನಾಭೇದನಿರ್ದೇಶೇನಾಭೇದಃ ಪ್ರತಿಬೋಧಿತೋ ಭವತಿ; ಅಪಗತಂ ಭವತಿ ತದಾ ಜೀವಸ್ಯ ಸಂಸಾರಿತ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಶ್ಚ ಸ್ರಷ್ಟೃತ್ವಮ್। ಸಮಸ್ತಸ್ಯ ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನವಿಜೃಂಭಿತಸ್ಯ ಭೇದವ್ಯವಹಾರಸ್ಯ ಸಮ್ಯಗ್ಜ್ಞಾನೇನ ಬಾಧಿತತ್ವಾತ್ । ತತ್ರ ಕುತ ಏವ ಸೃಷ್ಟಿಃ ಕುತೋ ವಾ ಹಿತಾಕರಣಾದಯೋ ದೋಷಾಃ । ಅವಿದ್ಯಾಪ್ರತ್ಯುಪಸ್ಥಾಪಿತನಾಮರೂಪಕೃತಕಾರ್ಯಕರಣಸಂಘಾತೋಪಾಧ್ಯವಿವೇಕಕೃತಾ ಹಿ ಭ್ರಾಂತಿರ್ಹಿತಾಕರಣಾದಿಲಕ್ಷಣಃ ಸಂಸಾರಃ, ನ ತು ಪರಮಾರ್ಥತೋಽಸ್ತೀತ್ಯಸಕೃದವೋಚಾಮ — ಜನ್ಮಮರಣಚ್ಛೇದನಭೇದನಾದ್ಯಭಿಮಾನವತ್ । ಅಬಾಧಿತೇ ತು ಭೇದವ್ಯವಹಾರೇ ‘ಸೋಽನ್ವೇಷ್ಟವ್ಯಃ ಸ ವಿಜಿಜ್ಞಾಸಿತವ್ಯಃ’ ಇತ್ಯೇವಂಜಾತೀಯಕೇನ ಭೇದನಿರ್ದೇಶೇನಾವಗಮ್ಯಮಾನಂ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಧಿಕತ್ವಂ ಹಿತಾಕರಣಾದಿದೋಷಪ್ರಸಕ್ತಿಂ ನಿರುಣದ್ಧಿ ॥ ೨೨ ॥
ಅಶ್ಮಾದಿವಚ್ಚ ತದನುಪಪತ್ತಿಃ ॥ ೨೩ ॥
ಯಥಾ ಚ ಲೋಕೇ ಪೃಥಿವೀತ್ವಸಾಮಾನ್ಯಾನ್ವಿತಾನಾಮಪ್ಯಶ್ಮನಾಂ ಕೇಚಿನ್ಮಹಾರ್ಹಾ ಮಣಯೋ ವಜ್ರವೈಡೂರ್ಯಾದಯಃ, ಅನ್ಯೇ ಮಧ್ಯಮವೀರ್ಯಾಃ ಸೂರ್ಯಕಾಂತಾದಯಃ, ಅನ್ಯೇ ಪ್ರಹೀಣಾಃ ಶ್ವವಾಯಸಪ್ರಕ್ಷೇಪಣಾರ್ಹಾಃ ಪಾಷಾಣಾಃ — ಇತ್ಯನೇಕವಿಧಂ ವೈಚಿತ್ರ್ಯಂ ದೃಶ್ಯತೇ । ಯಥಾ ಚೈಕಪೃಥಿವೀವ್ಯಪಾಶ್ರಯಾಣಾಮಪಿ ಬೀಜಾನಾಂ ಬಹುವಿಧಂ ಪತ್ರಪುಷ್ಪಫಲಗಂಧರಸಾದಿವೈಚಿತ್ರ್ಯಂ ಚಂದನಕಿಂಪಾಕಾದಿಷೂಪಲಕ್ಷ್ಯತೇ । ಯಥಾ ಚೈಕಸ್ಯಾಪ್ಯನ್ನರಸಸ್ಯ ಲೋಹಿತಾದೀನಿ ಕೇಶಲೋಮಾದೀನಿ ಚ ವಿಚಿತ್ರಾಣಿ ಕಾರ್ಯಾಣಿ ಭವಂತಿ — ಏವಮೇಕಸ್ಯಾಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಜೀವಪ್ರಾಜ್ಞಪೃಥಕ್ತ್ವಂ ಕಾರ್ಯವೈಚಿತ್ರ್ಯಂ ಚೋಪಪದ್ಯತ ಇತ್ಯತಃ ತದನುಪಪತ್ತಿಃ, ಪರಪರಿಕಲ್ಪಿತದೋಷಾನುಪಪತ್ತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಶ್ರುತೇಶ್ಚ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾತ್ , ವಿಕಾರಸ್ಯ ಚ ವಾಚಾರಂಭಣಮಾತ್ರತ್ವಾತ್ ಸ್ವಪ್ನದೃಶ್ಯಭಾವವೈಚಿತ್ರ್ಯವಚ್ಚ — ಇತ್ಯಭ್ಯುಚ್ಚಯಃ ॥ ೨೩ ॥
ಉಪಸಂಹಾರದರ್ಶನಾಧಿಕರಣಮ್
ಉಪಸಂಹಾರದರ್ಶನಾನ್ನೇತಿ ಚೇನ್ನ ಕ್ಷೀರವದ್ಧಿ ॥ ೨೪ ॥
ಚೇತನಂ ಬ್ರಹ್ಮೈಕಮದ್ವಿತೀಯಂ ಜಗತಃ ಕಾರಣಮಿತಿ ಯದುಕ್ತಮ್ , ತನ್ನೋಪಪದ್ಯತೇ । ಕಸ್ಮಾತ್ ? ಉಪಸಂಹಾರದರ್ಶನಾತ್ । ಇಹ ಹಿ ಲೋಕೇ ಕುಲಾಲಾದಯೋ ಘಟಪಟಾದೀನಾಂ ಕರ್ತಾರೋ ಮೃದ್ದಂಡಚಕ್ರಸೂತ್ರಸಲಿಲಾದ್ಯನೇಕಕಾರಕೋಪಸಂಹಾರೇಣ ಸಂಗೃಹೀತಸಾಧನಾಃ ಸಂತಸ್ತತ್ತತ್ಕಾರ್ಯಂ ಕುರ್ವಾಣಾ ದೃಶ್ಯಂತೇ । ಬ್ರಹ್ಮ ಚಾಸಹಾಯಂ ತವಾಭಿಪ್ರೇತಮ್ । ತಸ್ಯ ಸಾಧನಾಂತರಾನುಪಸಂಗ್ರಹೇ ಸತಿ ಕಥಂ ಸ್ರಷ್ಟೃತ್ವಮುಪಪದ್ಯೇತ ? ತಸ್ಮಾನ್ನ ಬ್ರಹ್ಮ ಜಗತ್ಕಾರಣಮಿತಿ ಚೇತ್ , ನೈಷ ದೋಷಃ । ಯತಃ ಕ್ಷೀರವದ್ದ್ರವ್ಯಸ್ವಭಾವವಿಶೇಷಾದುಪಪದ್ಯತೇ — ಯಥಾ ಹಿ ಲೋಕೇ ಕ್ಷೀರಂ ಜಲಂ ವಾ ಸ್ವಯಮೇವ ದಧಿಹಿಮಕರಕಾದಿಭಾವೇನ ಪರಿಣಮತೇಽನಪೇಕ್ಷ್ಯ ಬಾಹ್ಯಂ ಸಾಧನಮ್ , ತಥೇಹಾಪಿ ಭವಿಷ್ಯತಿ । ನನು ಕ್ಷೀರಾದ್ಯಪಿ ದಧ್ಯಾದಿಭಾವೇನ ಪರಿಣಮಮಾನಮಪೇಕ್ಷತ ಏವ ಬಾಹ್ಯಂ ಸಾಧನಮೌಷ್ಣ್ಯಾದಿಕಮ್ । ಕಥಮುಚ್ಯತೇ ‘ಕ್ಷೀರವದ್ಧಿ’ ಇತಿ ? ನೈಷ ದೋಷಃ । ಸ್ವಯಮಪಿ ಹಿ ಕ್ಷೀರಂ ಯಾಂ ಚ ಯಾವತೀಂ ಚ ಪರಿಣಾಮಮಾತ್ರಾಮನುಭವತ್ಯೇವ । ತ್ವಾರ್ಯತೇ ತ್ವೌಷ್ಣ್ಯಾದಿನಾ ದಧಿಭಾವಾಯ । ಯದಿ ಚ ಸ್ವಯಂ ದಧಿಭಾವಶೀಲತಾ ನ ಸ್ಯಾತ್ , ನೈವೌಷ್ಣ್ಯಾದಿನಾಪಿ ಬಲಾದ್ದಧಿಭಾವಮಾಪದ್ಯೇತ । ನ ಹಿ ವಾಯುರಾಕಾಶೋ ವಾ ಔಷ್ಣ್ಯಾದಿನಾ ಬಲಾದ್ದಧಿಭಾವಮಾಪದ್ಯತೇ । ಸಾಧನಸಾಮಗ್ರ್ಯಾ ಚ ತಸ್ಯ ಪೂರ್ಣತಾ ಸಂಪಾದ್ಯತೇ । ಪರಿಪೂರ್ಣಶಕ್ತಿಕಂ ತು ಬ್ರಹ್ಮ । ನ ತಸ್ಯಾನ್ಯೇನ ಕೇನಚಿತ್ಪೂರ್ಣತಾ ಸಂಪಾದಯಿತವ್ಯಾ । ಶ್ರುತಿಶ್ಚ ಭವತಿ — ‘ನ ತಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಂ ಕರಣಂ ಚ ವಿದ್ಯತೇ ನ ತತ್ಸಮಶ್ಚಾಭ್ಯಧಿಕಶ್ಚ ದೃಶ್ಯತೇ । ಪರಾಸ್ಯ ಶಕ್ತಿರ್ವಿವಿಧೈವ ಶ್ರೂಯತೇ ಸ್ವಾಭಾವಿಕೀ ಜ್ಞಾನಬಲಕ್ರಿಯಾ ಚ’ (ಶ್ವೇ. ಉ. ೬ । ೮) ಇತಿ । ತಸ್ಮಾದೇಕಸ್ಯಾಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ವಿಚಿತ್ರಶಕ್ತಿಯೋಗಾತ್ ಕ್ಷೀರಾದಿವದ್ವಿಚಿತ್ರಪರಿಣಾಮ ಉಪಪದ್ಯತೇ ॥ ೨೪ ॥
ದೇವಾದಿವದಪಿ ಲೋಕೇ ॥ ೨೫ ॥
ಸ್ಯಾದೇತತ್ — ಉಪಪದ್ಯತೇ ಕ್ಷೀರಾದೀನಾಮಚೇತನಾನಾಮನಪೇಕ್ಷ್ಯಾಪಿ ಬಾಹ್ಯಂ ಸಾಧನಂ ದಧ್ಯಾದಿಭಾವಃ, ದೃಷ್ಟತ್ವಾತ್ । ಚೇತನಾಃ ಪುನಃ ಕುಲಾಲಾದಯಃ ಸಾಧನಸಾಮಗ್ರೀಮಪೇಕ್ಷ್ಯೈವ ತಸ್ಮೈ ತಸ್ಮೈ ಕಾರ್ಯಾಯ ಪ್ರವರ್ತಮಾನಾ ದೃಶ್ಯಂತೇ । ಕಥಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಚೇತನಂ ಸತ್ ಅಸಹಾಯಂ ಪ್ರವರ್ತೇತೇತಿ — ದೇವಾದಿವದಿತಿ ಬ್ರೂಮಃ — ಯಥಾ ಲೋಕೇ ದೇವಾಃ ಪಿತರ ಋಷಯ ಇತ್ಯೇವಮಾದಯೋ ಮಹಾಪ್ರಭಾವಾಶ್ಚೇತನಾ ಅಪಿ ಸಂತೋಽನಪೇಕ್ಷ್ಯೈವ ಕಿಂಚಿದ್ಬಾಹ್ಯಂ ಸಾಧನಮೈಶ್ವರ್ಯವಿಶೇಷಯೋಗಾದಭಿಧ್ಯಾನಮಾತ್ರೇಣ ಸ್ವತ ಏವ ಬಹೂನಿ ನಾನಾಸಂಸ್ಥಾನಾನಿ ಶರೀರಾಣಿ ಪ್ರಾಸಾದಾದೀನಿ ರಥಾದೀನಿ ಚ ನಿರ್ಮಿಮಾಣಾ ಉಪಲಭ್ಯಂತೇ, ಮಂತ್ರಾರ್ಥವಾದೇತಿಹಾಸಪುರಾಣಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾತ್ । ತಂತುನಾಭಶ್ಚ ಸ್ವತ ಏವ ತಂತೂನ್ಸೃಜತಿ । ಬಲಾಕಾ ಚಾಂತರೇಣೈವ ಶುಕ್ರಂ ಗರ್ಭಂ ಧತ್ತೇ । ಪದ್ಮಿನೀ ಚಾನಪೇಕ್ಷ್ಯ ಕಿಂಚಿತ್ಪ್ರಸ್ಥಾನಸಾಧನಂ ಸರೋಂತರಾತ್ಸರೋಂತರಂ ಪ್ರತಿಷ್ಠತೇ । ಏವಂ ಚೇತನಮಪಿ ಬ್ರಹ್ಮ ಅನಪೇಕ್ಷ್ಯ ಬಾಹ್ಯಂ ಸಾಧನಂ ಸ್ವತ ಏವ ಜಗತ್ಸ್ರಕ್ಷ್ಯತಿ । ಸ ಯದಿ ಬ್ರೂಯಾತ್ — ಯ ಏತೇ ದೇವಾದಯೋ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ದೃಷ್ಟಾಂತಾ ಉಪಾತ್ತಾಸ್ತೇ ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕೇನ ಬ್ರಹ್ಮಣಾ ನ ಸಮಾನಾ ಭವಂತಿ । ಶರೀರಮೇವ ಹ್ಯಚೇತನಂ ದೇವಾದೀನಾಂ ಶರೀರಾಂತರಾದಿವಿಭೂತ್ಯುತ್ಪಾದನೇ ಉಪಾದಾನಮ್ । ನ ತು ಚೇತನ ಆತ್ಮಾ । ತಂತುನಾಭಸ್ಯ ಚ ಕ್ಷುದ್ರತರಜಂತುಭಕ್ಷಣಾಲ್ಲಾಲಾ ಕಠಿನತಾಮಾಪದ್ಯಮಾನಾ ತಂತುರ್ಭವತಿ । ಬಲಾಕಾ ಚ ಸ್ತನಯಿತ್ನುರವಶ್ರವಣಾದ್ಗರ್ಭಂ ಧತ್ತೇ । ಪದ್ಮಿನೀ ಚ ಚೇತನಪ್ರಯುಕ್ತಾ ಸತೀ ಅಚೇತನೇನೈವ ಶರೀರೇಣ ಸರೋಂತರಾತ್ಸರೋಂತರಮುಪಸರ್ಪತಿ, ವಲ್ಲೀವ ವೃಕ್ಷಮ್ । ನ ತು ಸ್ವಯಮೇವಾಚೇತನಾ ಸರೋಂತರೋಪಸರ್ಪಣೇ ವ್ಯಾಪ್ರಿಯತೇ । ತಸ್ಮಾನ್ನೈತೇ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ದೃಷ್ಟಾಂತಾ ಇತಿ — ತಂ ಪ್ರತಿ ಬ್ರೂಯಾತ್ — ನಾಯಂ ದೋಷಃ । ಕುಲಾಲಾದಿದೃಷ್ಟಾಂತವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಮಾತ್ರಸ್ಯ ವಿವಕ್ಷಿತತ್ವಾದಿತಿ — ಯಥಾ ಹಿ ಕುಲಾಲಾದೀನಾಂ ದೇವಾದೀನಾಂ ಚ ಸಮಾನೇ ಚೇತನತ್ವೇ ಕುಲಾಲಾದಯಃ ಕಾರ್ಯಾರಂಭೇ ಬಾಹ್ಯಂ ಸಾಧನಮಪೇಕ್ಷಂತೇ, ನ ದೇವಾದಯಃ । ತಥಾ ಬ್ರಹ್ಮ ಚೇತನಮಪಿ ನ ಬಾಹ್ಯಂ ಸಾಧನಮಪೇಕ್ಷಿಷ್ಯತ ಇತ್ಯೇತಾವದ್ವಯಂ ದೇವಾದ್ಯುದಾಹರಣೇನ ವಿವಕ್ಷಾಮಃ । ತಸ್ಮಾದ್ಯಥೈಕಸ್ಯ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಂ ದೃಷ್ಟಂ ತಥಾ ಸರ್ವೇಷಾಮೇವ ಭವಿತುಮರ್ಹತೀತಿ ನಾಸ್ತ್ಯೇಕಾಂತ ಇತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ ॥ ೨೫ ॥
ಕೃತ್ಸ್ನಪ್ರಸಕ್ತ್ಯಧಿಕರಣಮ್
ಕೃತ್ಸ್ನಪ್ರಸಕ್ತಿರ್ನಿರವಯವತ್ವಶಬ್ದಕೋಪೋ ವಾ ॥ ೨೬ ॥
ಚೇತನಮೇಕಮದ್ವಿತೀಯಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಕ್ಷೀರಾದಿವದ್ದೇವಾದಿವಚ್ಚಾನಪೇಕ್ಷ್ಯ ಬಾಹ್ಯಂ ಸಾಧನಂ ಸ್ವಯಂ ಪರಿಣಮಮಾನಂ ಜಗತಃ ಕಾರಣಮಿತಿ ಸ್ಥಿತಮ್ । ಶಾಸ್ತ್ರಾರ್ಥಪರಿಶುದ್ಧಯೇ ತು ಪುನರಾಕ್ಷಿಪತಿ । ಕೃತ್ಸ್ನಪ್ರಸಕ್ತಿಃ ಕೃತ್ಸ್ನಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಕಾರ್ಯರೂಪೇಣ ಪರಿಣಾಮಃ ಪ್ರಾಪ್ನೋತಿ, ನಿರವಯವತ್ವಾತ್ — ಯದಿ ಬ್ರಹ್ಮ ಪೃಥಿವ್ಯಾದಿವತ್ಸಾವಯವಮಭವಿಷ್ಯತ್ , ತತೋಽಸ್ಯೈಕದೇಶಃ ಪರ್ಯಣಂಸ್ಯತ್ , ಏಕದೇಶಶ್ಚಾವಾಸ್ಥಾಸ್ಯತ । ನಿರವಯವಂ ತು ಬ್ರಹ್ಮ ಶ್ರುತಿಭ್ಯೋಽವಗಮ್ಯತೇ — ‘ನಿಷ್ಕಲಂ ನಿಷ್ಕ್ರಿಯಂ ಶಾಂತಂ ನಿರವದ್ಯಂ ನಿರಂಜನಮ್’ (ಶ್ವೇ. ಉ. ೬ । ೧೯) ‘ದಿವ್ಯೋ ಹ್ಯಮೂರ್ತಃ ಪುರುಷಃ ಸಬಾಹ್ಯಾಭ್ಯಂತರೋ ಹ್ಯಜಃ’ (ಮು. ಉ. ೨ । ೧ । ೨) ‘ಇದಂ ಮಹದ್ಭೂತಮನಂತಮಪಾರಂ ವಿಜ್ಞಾನಘನ ಏವ’ (ಬೃ. ಉ. ೨ । ೪ । ೧೨) ‘ಸ ಏಷ ನೇತಿ ನೇತ್ಯಾತ್ಮಾ’ (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೯ । ೨೬) ‘ಅಸ್ಥೂಲಮನಣು’ (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೮ । ೮) ಇತ್ಯಾದ್ಯಾಭ್ಯಃ ಸರ್ವವಿಶೇಷಪ್ರತಿಷೇಧಿನೀಭ್ಯಃ । ತತಶ್ಚೈಕದೇಶಪರಿಣಾಮಾಸಂಭವಾತ್ಕೃತ್ಸ್ನಪರಿಣಾಮಪ್ರಸಕ್ತೌ ಸತ್ಯಾಂ ಮೂಲೋಚ್ಛೇದಃ ಪ್ರಸಜ್ಯೇತ । ದ್ರಷ್ಟವ್ಯತೋಪದೇಶಾನರ್ಥಕ್ಯಂ ಚ ಆಪದ್ಯೇತ, ಅಯತ್ನದೃಷ್ಟತ್ವಾತ್ಕಾರ್ಯಸ್ಯ, ತದ್ವ್ಯತಿರಿಕ್ತಸ್ಯ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಸಂಭವಾತ್ । ಅಜತ್ವಾದಿಶಬ್ದಕೋಪಶ್ಚ । ಅಥೈತದ್ದೋಷಪರಿಜಿಹೀರ್ಷಯಾ ಸಾವಯವಮೇವ ಬ್ರಹ್ಮಾಭ್ಯುಪಗಮ್ಯೇತ, ತಥಾಪಿ ಯೇ ನಿರವಯವತ್ವಸ್ಯ ಪ್ರತಿಪಾದಕಾಃ ಶಬ್ದಾ ಉದಾಹೃತಾಸ್ತೇ ಪ್ರಕುಪ್ಯೇಯುಃ । ಸಾವಯವತ್ವೇ ಚಾನಿತ್ಯತ್ವಪ್ರಸಂಗ ಇತಿ — ಸರ್ವಥಾಯಂ ಪಕ್ಷೋ ನ ಘಟಯಿತುಂ ಶಕ್ಯತ ಇತ್ಯಾಕ್ಷಿಪತಿ ॥ ೨೬ ॥
ಶ್ರುತೇಸ್ತು ಶಬ್ದಮೂಲತ್ವಾತ್ ॥ ೨೭ ॥
ತುಶಬ್ದೇನಾಕ್ಷೇಪಂ ಪರಿಹರತಿ । ನ ಖಲ್ವಸ್ಮತ್ಪಕ್ಷೇ ಕಶ್ಚಿದಪಿ ದೋಷೋಽಸ್ತಿ । ನ ತಾವತ್ಕೃತ್ಸ್ನಪ್ರಸಕ್ತಿರಸ್ತಿ । ಕುತಃ ? ಶ್ರುತೇಃ — ಯಥೈವ ಹಿ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಜಗದುತ್ಪತ್ತಿಃ ಶ್ರೂಯತೇ, ಏವಂ ವಿಕಾರವ್ಯತಿರೇಕೇಣಾಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽವಸ್ಥಾನಂ ಶ್ರೂಯತೇ — ಪ್ರಕೃತಿವಿಕಾರಯೋರ್ಭೇದೇನ ವ್ಯಪದೇಶಾತ್ ‘ಸೇಯಂ ದೇವತೈಕ್ಷತ ಹಂತಾಹಮಿಮಾಸ್ತಿಸ್ರೋ ದೇವತಾ ಅನೇನ ಜೀವೇನಾತ್ಮನಾನುಪ್ರವಿಶ್ಯ ನಾಮರೂಪೇ ವ್ಯಾಕರವಾಣಿ’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೩ । ೨) ಇತಿ, ‘ತಾವಾನಸ್ಯ ಮಹಿಮಾ ತತೋ ಜ್ಯಾಯಾꣳಶ್ಚ ಪೂರುಷಃ । ಪಾದೋಽಸ್ಯ ಸರ್ವಾ ಭೂತಾನಿ ತ್ರಿಪಾದಸ್ಯಾಮೃತಂ ದಿವಿ’ (ಛಾ. ಉ. ೩ । ೧೨ । ೬) ಇತಿ ಚೈವಂಜಾತೀಯಕಾತ್ । ತಥಾ ಹೃದಯಾಯತನತ್ವವಚನಾತ್; ಸತ್ಸಂಪತ್ತಿವಚನಾಚ್ಚ — ಯದಿ ಚ ಕೃತ್ಸ್ನಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಕಾರ್ಯಭಾವೇನೋಪಯುಕ್ತಂ ಸ್ಯಾತ್ , ‘ಸತಾ ಸೋಮ್ಯ ತದಾ ಸಂಪನ್ನೋ ಭವತಿ’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೮ । ೧) ಇತಿ ಸುಷುಪ್ತಿಗತಂ ವಿಶೇಷಣಮನುಪಪನ್ನಂ ಸ್ಯಾತ್ , ವಿಕೃತೇನ ಬ್ರಹ್ಮಣಾ ನಿತ್ಯಸಂಪನ್ನತ್ವಾದವಿಕೃತಸ್ಯ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಭಾವಾತ್ । ತಥೇಂದ್ರಿಯಗೋಚರತ್ವಪ್ರತಿಷೇಧಾತ್ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ, ವಿಕಾರಸ್ಯ ಚೇಂದ್ರಿಯಗೋಚರತ್ವೋಪಪತ್ತೇಃ । ತಸ್ಮಾದಸ್ತ್ಯವಿಕೃತಂ ಬ್ರಹ್ಮ । ನ ಚ ನಿರವಯವತ್ವಶಬ್ದಕೋಪೋಽಸ್ತಿ, ಶ್ರೂಯಮಾಣತ್ವಾದೇವ ನಿರವಯವತ್ವಸ್ಯಾಪ್ಯಭ್ಯುಪಗಮ್ಯಮಾನತ್ವಾತ್ । ಶಬ್ದಮೂಲಂ ಚ ಬ್ರಹ್ಮ ಶಬ್ದಪ್ರಮಾಣಕಮ್ । ನೇಂದ್ರಿಯಾದಿಪ್ರಮಾಣಕಮ್ । ತದ್ಯಥಾಶಬ್ದಮಭ್ಯುಪಗಂತವ್ಯಮ್ । ಶಬ್ದಶ್ಚೋಭಯಮಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪ್ರತಿಪಾದಯತಿ — ಅಕೃತ್ಸ್ನಪ್ರಸಕ್ತಿಂ ನಿರವಯವತ್ವಂ ಚ । ಲೌಕಿಕಾನಾಮಪಿ ಮಣಿಮಂತ್ರೌಷಧಿಪ್ರಭೃತೀನಾಂ ದೇಶಕಾಲನಿಮಿತ್ತವೈಚಿತ್ರ್ಯವಶಾಚ್ಛಕ್ತಯೋ ವಿರುದ್ಧಾನೇಕಕಾರ್ಯವಿಷಯಾ ದೃಶ್ಯಂತೇ । ತಾ ಅಪಿ ತಾವನ್ನೋಪದೇಶಮಂತರೇಣ ಕೇವಲೇನ ತರ್ಕೇಣಾವಗಂತುಂ ಶಕ್ಯಂತೇ — ಅಸ್ಯ ವಸ್ತುನ ಏತಾವತ್ಯ ಏತತ್ಸಹಾಯಾ ಏತದ್ವಿಷಯಾ ಏತತ್ಪ್ರಯೋಜನಾಶ್ಚ ಶಕ್ತಯ ಇತಿ । ಕಿಮುತಾಚಿಂತ್ಯಸ್ವಭಾವಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ರೂಪಂ ವಿನಾ ಶಬ್ದೇನ ನ ನಿರೂಪ್ಯೇತ । ತಥಾ ಚಾಹುಃ ಪೌರಾಣಿಕಾಃ — ‘ಅಚಿಂತ್ಯಾಃ ಖಲು ಯೇ ಭಾವಾ ನ ತಾಂಸ್ತರ್ಕೇಣ ಯೋಜಯೇತ್ । ಪ್ರಕೃತಿಭ್ಯಃ ಪರಂ ಯಚ್ಚ ತದಚಿಂತ್ಯಸ್ಯ ಲಕ್ಷಣಮ್’ ಇತಿ । ತಸ್ಮಾಚ್ಛಬ್ದಮೂಲ ಏವಾತೀಂದ್ರಿಯಾರ್ಥಯಾಥಾತ್ಮ್ಯಾಧಿಗಮಃ । ನನು ಶಬ್ದೇನಾಪಿ ನ ಶಕ್ಯತೇ ವಿರುದ್ಧೋಽರ್ಥಃ ಪ್ರತ್ಯಾಯಯಿತುಮ್ — ನಿರವಯವಂ ಚ ಬ್ರಹ್ಮ ಪರಿಣಮತೇ ನ ಚ ಕೃತ್ಸ್ನಮಿತಿ । ಯದಿ ನಿರವಯವಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಸ್ಯಾತ್ , ನೈವ ಪರಿಣಮೇತ, ಕೃತ್ಸ್ನಮೇವ ವಾ ಪರಿಣಮೇತ । ಅಥ ಕೇನಚಿದ್ರೂಪೇಣ ಪರಿಣಮೇತ ಕೇನಚಿಚ್ಚಾವತಿಷ್ಠೇತೇತಿ, ರೂಪಭೇದಕಲ್ಪನಾತ್ಸಾವಯವಮೇವ ಪ್ರಸಜ್ಯೇತ । ಕ್ರಿಯಾವಿಷಯೇ ಹಿ ‘ಅತಿರಾತ್ರೇ ಷೋಡಶಿನಂ ಗೃಹ್ಣಾತಿ’ ‘ನಾತಿರಾತ್ರೇ ಷೋಡಶಿನಂ ಗೃಹ್ಣಾತಿ’ ಇತ್ಯೇವಂಜಾತೀಯಕಾಯಾಂ ವಿರೋಧಪ್ರತೀತಾವಪಿ ವಿಕಲ್ಪಾಶ್ರಯಣಂ ವಿರೋಧಪರಿಹಾರಕಾರಣಂ ಭವತಿ, ಪುರುಷತಂತ್ರತ್ವಾಚ್ಚಾನುಷ್ಠಾನಸ್ಯ । ಇಹ ತು ವಿಕಲ್ಪಾಶ್ರಯಣೇನಾಪಿ ನ ವಿರೋಧಪರಿಹಾರಃ ಸಂಭವತಿ, ಅಪುರುಷತಂತ್ರತ್ವಾದ್ವಸ್ತುನಃ । ತಸ್ಮಾದ್ದುರ್ಘಟಮೇತದಿತಿ । ನೈಷ ದೋಷಃ, ಅವಿದ್ಯಾಕಲ್ಪಿತರೂಪಭೇದಾಭ್ಯುಪಗಮಾತ್ । ನ ಹ್ಯವಿದ್ಯಾಕಲ್ಪಿತೇನ ರೂಪಭೇದೇನ ಸಾವಯವಂ ವಸ್ತು ಸಂಪದ್ಯತೇ । ನ ಹಿ ತಿಮಿರೋಪಹತನಯನೇನಾನೇಕ ಇವ ಚಂದ್ರಮಾ ದೃಶ್ಯಮಾನೋಽನೇಕ ಏವ ಭವತಿ । ಅವಿದ್ಯಾಕಲ್ಪಿತೇನ ಚ ನಾಮರೂಪಲಕ್ಷಣೇನ ರೂಪಭೇದೇನ ವ್ಯಾಕೃತಾವ್ಯಾಕೃತಾತ್ಮಕೇನ ತತ್ತ್ವಾನ್ಯತ್ವಾಭ್ಯಾಮನಿರ್ವಚನೀಯೇನ ಬ್ರಹ್ಮ ಪರಿಣಾಮಾದಿಸರ್ವವ್ಯವಹಾರಾಸ್ಪದತ್ವಂ ಪ್ರತಿಪದ್ಯತೇ । ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕೇನ ಚ ರೂಪೇಣ ಸರ್ವವ್ಯವಹಾರಾತೀತಮಪರಿಣತಮವತಿಷ್ಠತೇ, ವಾಚಾರಂಭಣಮಾತ್ರತ್ವಾಚ್ಚಾವಿದ್ಯಾಕಲ್ಪಿತಸ್ಯ ನಾಮರೂಪಭೇದಸ್ಯ — ಇತಿ ನ ನಿರವಯವತ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಕುಪ್ಯತಿ । ನ ಚೇಯಂ ಪರಿಣಾಮಶ್ರುತಿಃ ಪರಿಣಾಮಪ್ರತಿಪಾದನಾರ್ಥಾ, ತತ್ಪ್ರತಿಪತ್ತೌ ಫಲಾನವಗಮಾತ್ । ಸರ್ವವ್ಯವಹಾರಹೀನಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮಭಾವಪ್ರತಿಪಾದನಾರ್ಥಾ ತ್ವೇಷಾ, ತತ್ಪ್ರತಿಪತ್ತೌ ಫಲಾವಗಮಾತ್; ‘ಸ ಏಷ ನೇತಿ ನೇತ್ಯಾತ್ಮಾ’ ಇತ್ಯುಪಕ್ರಮ್ಯಾಹ ‘ಅಭಯಂ ವೈ ಜನಕ ಪ್ರಾಪ್ತೋಽಸಿ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೨ । ೪) ಇತಿ; ತಸ್ಮಾದಸ್ಮತ್ಪಕ್ಷೇ ನ ಕಶ್ಚಿದಪಿ ದೋಷಪ್ರಸಂಗೋಽಸ್ತಿ ॥ ೨೭ ॥
ಆತ್ಮನಿ ಚೈವಂ ವಿಚಿತ್ರಾಶ್ಚ ಹಿ ॥ ೨೮ ॥
ಅಪಿ ಚ ನೈವಾತ್ರ ವಿವದಿತವ್ಯಮ್ — ಕಥಮೇಕಸ್ಮಿನ್ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸ್ವರೂಪಾನುಪಮರ್ದೇನೈವಾನೇಕಾಕಾರಾ ಸೃಷ್ಟಿಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ । ಯತ ಆತ್ಮನ್ಯಪ್ಯೇಕಸ್ಮಿನ್ಸ್ವಪ್ನದೃಶಿ ಸ್ವರೂಪಾನುಪಮರ್ದೇನೈವಾನೇಕಾಕಾರಾ ಸೃಷ್ಟಿಃ ಪಠ್ಯತೇ — ‘ನ ತತ್ರ ರಥಾ ನ ರಥಯೋಗಾ ನ ಪಂಥಾನೋ ಭವಂತ್ಯಥ ರಥಾರಥಯೋಗಾನ್ಪಥಃ ಸೃಜತೇ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೩ । ೧೦) ಇತ್ಯಾದಿನಾ । ಲೋಕೇಽಪಿ ದೇವಾದಿಷು ಮಾಯಾವ್ಯಾದಿಷು ಚ ಸ್ವರೂಪಾನುಪಮರ್ದೇನೈವ ವಿಚಿತ್ರಾ ಹಸ್ತ್ಯಶ್ವಾದಿಸೃಷ್ಟಯೋ ದೃಶ್ಯಂತೇ । ತಥೈಕಸ್ಮಿನ್ನಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸ್ವರೂಪಾನುಪಮರ್ದೇನೈವಾನೇಕಾಕಾರಾ ಸೃಷ್ಟಿರ್ಭವಿಷ್ಯತೀತಿ ॥ ೨೮ ॥
ಸ್ವಪಕ್ಷದೋಷಾಚ್ಚ ॥ ೨೯ ॥
ಪರೇಷಾಮಪ್ಯೇಷ ಸಮಾನಃ ಸ್ವಪಕ್ಷೇ ದೋಷಃ — ಪ್ರಧಾನವಾದಿನೋಽಪಿ ಹಿ ನಿರವಯವಮಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಂ ಶಬ್ದಾದಿಹೀನಂ ಪ್ರಧಾನಂ ಸಾವಯವಸ್ಯ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಸ್ಯ ಶಬ್ದಾದಿಮತಃ ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಕಾರಣಮಿತಿ ಸ್ವಪಕ್ಷಃ । ತತ್ರಾಪಿ ಕೃತ್ಸ್ನಪ್ರಸಕ್ತಿರ್ನಿರವಯವತ್ವಾತ್ಪ್ರಧಾನಸ್ಯ ಪ್ರಾಪ್ನೋತಿ, ನಿರವಯವತ್ವಾಭ್ಯುಪಗಮಕೋಪೋ ವಾ । ನನು ನೈವ ತೈರ್ನಿರವಯವಂ ಪ್ರಧಾನಮಭ್ಯುಪಗಮ್ಯತೇ । ಸತ್ತ್ವರಜಸ್ತಮಾಂಸಿ ಹಿ ತ್ರಯೋ ಗುಣಾಃ । ತೇಷಾಂ ಸಾಮ್ಯಾವಸ್ಥಾ ಪ್ರಧಾನಮ್ । ತೈರೇವಾವಯವೈಸ್ತತ್ಸಾವಯವಮಿತಿ — ನೈವಂಜಾತೀಯಕೇನ ಸಾವಯವತ್ವೇನ ಪ್ರಕೃತೋ ದೋಷಃ ಪರಿಹರ್ತುಂ ಪಾರ್ಯತೇ, ಯತಃ ಸತ್ತ್ವರಜಸ್ತಮಸಾಮಪ್ಯೇಕೈಕಸ್ಯ ಸಮಾನಂ ನಿರವಯವತ್ವಮ್ ಏಕೈಕಮೇವ ಚೇತರದ್ವಯಾನುಗೃಹೀತಂ ಸಜಾತೀಯಸ್ಯ ಪ್ರಪಂಚಸ್ಯೋಪಾದಾನಮಿತಿ — ಸಮಾನತ್ವಾತ್ಸ್ವಪಕ್ಷದೋಷಪ್ರಸಂಗಸ್ಯ । ತರ್ಕಾಪ್ರತಿಷ್ಠಾನಾತ್ಸಾವಯವತ್ವಮೇವೇತಿ ಚೇತ್ — ಏವಮಪ್ಯನಿತ್ಯತ್ವಾದಿದೋಷಪ್ರಸಂಗಃ । ಅಥ ಶಕ್ತಯ ಏವ ಕಾರ್ಯವೈಚಿತ್ರ್ಯಸೂಚಿತಾ ಅವಯವಾ ಇತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ, ತಾಸ್ತು ಬ್ರಹ್ಮವಾದಿನೋಽಪ್ಯವಿಶಿಷ್ಟಾಃ । ತಥಾ ಅಣುವಾದಿನೋಽಪ್ಯಣುರಣ್ವಂತರೇಣ ಸಂಯುಜ್ಯಮಾನೋ ನಿರವಯವತ್ವಾದ್ಯದಿ ಕಾರ್ತ್ಸ್ನ್ಯೇನ ಸಂಯುಜ್ಯೇತ, ತತಃ ಪ್ರಥಿಮಾನುಪಪತ್ತೇರಣುಮಾತ್ರತ್ವಪ್ರಸಂಗಃ । ಅಥೈಕದೇಶೇನ ಸಂಯುಜ್ಯೇತ, ತಥಾಪಿ ನಿರವಯವತ್ವಾಭ್ಯುಪಗಮಕೋಪ ಇತಿ — ಸ್ವಪಕ್ಷೇಽಪಿ ಸಮಾನ ಏಷ ದೋಷಃ । ಸಮಾನತ್ವಾಚ್ಚ ನಾನ್ಯತರಸ್ಮಿನ್ನೇವ ಪಕ್ಷೇ ಉಪಕ್ಷೇಪ್ತವ್ಯೋ ಭವತಿ । ಪರಿಹೃತಸ್ತು ಬ್ರಹ್ಮವಾದಿನಾ ಸ್ವಪಕ್ಷೇ ದೋಷಃ ॥ ೨೯ ॥
ಸರ್ವೋಪೇತಾಧಿಕರಣಮ್
ಸರ್ವೋಪೇತಾ ಚ ತದ್ದರ್ಶನಾತ್ ॥ ೩೦ ॥
ಏಕಸ್ಯಾಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ವಿಚಿತ್ರಶಕ್ತಿಯೋಗಾದುಪಪದ್ಯತೇ ವಿಚಿತ್ರೋ ವಿಕಾರಪ್ರಪಂಚ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ತತ್ಪುನಃ ಕಥಮವಗಮ್ಯತೇ — ವಿಚಿತ್ರಶಕ್ತಿಯುಕ್ತಂ ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ? ತದುಚ್ಯತೇ — ಸರ್ವೋಪೇತಾ ಚ ತದ್ದರ್ಶನಾತ್ । ಸರ್ವಶಕ್ತಿಯುಕ್ತಾ ಚ ಪರಾ ದೇವತೇತ್ಯಭ್ಯುಪಗಂತವ್ಯಮ್ । ಕುತಃ ? ತದ್ದರ್ಶನಾತ್ । ತಥಾ ಹಿ ದರ್ಶಯತಿ ಶ್ರುತಿಃ ಸರ್ವಶಕ್ತಿಯೋಗಂ ಪರಸ್ಯಾ ದೇವತಾಯಾಃ — ‘ಸರ್ವಕರ್ಮಾ ಸರ್ವಕಾಮಃ ಸರ್ವಗಂಧಃ ಸರ್ವರಸಃ ಸರ್ವಮಿದಮಭ್ಯಾತ್ತೋಽವಾಕ್ಯನಾದರಃ’ (ಛಾ. ಉ. ೩ । ೧೪ । ೪) ‘ಸತ್ಯಕಾಮಃ ಸತ್ಯಸಂಕಲ್ಪಃ’ (ಛಾ. ಉ. ೮ । ೭ । ೧) ‘ಯಃ ಸರ್ವಜ್ಞಃ ಸರ್ವವಿತ್’ (ಮು. ಉ. ೧ । ೧ । ೯) ‘ಏತಸ್ಯ ವಾ ಅಕ್ಷರಸ್ಯ ಪ್ರಶಾಸನೇ ಗಾರ್ಗಿ ಸೂರ್ಯಾಚಂದ್ರಮಸೌ ವಿಧೃತೌ ತಿಷ್ಠತಃ’ (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೮ । ೯) ಇತ್ಯೇವಂಜಾತೀಯಕಾ ॥ ೩೦ ॥
ವಿಕರಣತ್ವಾನ್ನೇತಿ ಚೇತ್ತದುಕ್ತಮ್ ॥ ೩೧ ॥
ಸ್ಯಾದೇತತ್ — ವಿಕರಣಾಂ ಪರಾಂ ದೇವತಾಂ ಶಾಸ್ತಿ ಶಾಸ್ತ್ರಮ್ — ‘ಅಚಕ್ಷುಷ್ಕಮಶ್ರೋತ್ರಮವಾಗಮನಾಃ’ (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೮ । ೮) ಇತ್ಯೇವಂಜಾತೀಯಕಮ್ । ಕಥಂ ಸಾ ಸರ್ವಶಕ್ತಿಯುಕ್ತಾಪಿ ಸತೀ ಕಾರ್ಯಾಯ ಪ್ರಭವೇತ್ ? ದೇವಾದಯೋ ಹಿ ಚೇತನಾಃ ಸರ್ವಶಕ್ತಿಯುಕ್ತಾ ಅಪಿ ಸಂತ ಆಧ್ಯಾತ್ಮಿಕಕಾರ್ಯಕರಣಸಂಪನ್ನಾ ಏವ ತಸ್ಮೈ ತಸ್ಮೈ ಕಾರ್ಯಾಯ ಪ್ರಭವಂತೋ ವಿಜ್ಞಾಯಂತೇ । ಕಥಂ ಚ ‘ನೇತಿ ನೇತಿ’ (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೯ । ೨೬) ಇತಿ ಪ್ರತಿಷಿದ್ಧಸರ್ವವಿಶೇಷಾಯಾ ದೇವತಾಯಾಃ ಸರ್ವಶಕ್ತಿಯೋಗಃ ಸಂಭವೇತ್ , ಇತಿ ಚೇತ್ — ಯದತ್ರ ವಕ್ತವ್ಯಂ ತತ್ಪುರಸ್ತಾದೇವೋಕ್ತಮ್ । ಶ್ರುತ್ಯವಗಾಹ್ಯಮೇವೇದಮತಿಗಂಭೀರಂ ಬ್ರಹ್ಮ ನ ತರ್ಕಾವಗಾಹ್ಯಮ್ । ನ ಚ ಯಥೈಕಸ್ಯ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಂ ದೃಷ್ಟಂ ತಥಾನ್ಯಸ್ಯಾಪಿ ಸಾಮರ್ಥ್ಯೇನ ಭವಿತವ್ಯಮಿತಿ ನಿಯಮೋಽಸ್ತೀತಿ । ಪ್ರತಿಷಿದ್ಧಸರ್ವವಿಶೇಷಸ್ಯಾಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸರ್ವಶಕ್ತಿಯೋಗಃ ಸಂಭವತೀತ್ಯೇತದಪ್ಯವಿದ್ಯಾಕಲ್ಪಿತರೂಪಭೇದೋಪನ್ಯಾಸೇನೋಕ್ತಮೇವ । ತಥಾ ಚ ಶಾಸ್ತ್ರಮ್ — ‘ಅಪಾಣಿಪಾದೋ ಜವನೋ ಗ್ರಹೀತಾ ಪಶ್ಯತ್ಯಚಕ್ಷುಃ ಸ ಶೃಣೋತ್ಯಕರ್ಣಃ’ (ಶ್ವೇ. ಉ. ೩ । ೧೯) ಇತ್ಯಕರಣಸ್ಯಾಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸರ್ವಸಾಮರ್ಥ್ಯಯೋಗಂ ದರ್ಶಯತಿ ॥ ೩೧ ॥
ಪ್ರಯೋಜನವತ್ತ್ವಾಧಿಕರಣಮ್
ನ ಪ್ರಯೋಜನವತ್ತ್ವಾತ್ ॥ ೩೨ ॥
ಅನ್ಯಥಾ ಪುನಶ್ಚೇತನಕರ್ತೃಕತ್ವಂ ಜಗತ ಆಕ್ಷಿಪತಿ — ನ ಖಲು ಚೇತನಃ ಪರಮಾತ್ಮೇದಂ ಜಗದ್ಬಿಂಬಂ ವಿರಚಯಿತುಮರ್ಹತಿ । ಕುತಃ ? ಪ್ರಯೋಜನವತ್ತ್ವಾತ್ಪ್ರವೃತ್ತೀನಾಮ್ । ಚೇತನೋ ಹಿ ಲೋಕೇ ಬುದ್ಧಿಪೂರ್ವಕಾರೀ ಪುರುಷಃ ಪ್ರವರ್ತಮಾನೋ ನ ಮಂದೋಪಕ್ರಮಾಮಪಿ ತಾವತ್ಪ್ರವೃತ್ತಿಮಾತ್ಮಪ್ರಯೋಜನಾನುಪಯೋಗಿನೀಮಾರಭಮಾಣೋ ದೃಷ್ಟಃ, ಕಿಮುತ ಗುರುತರಸಂರಂಭಾಮ್ । ಭವತಿ ಚ ಲೋಕಪ್ರಸಿದ್ಧ್ಯನುವಾದಿನೀ ಶ್ರುತಿಃ — ‘ನ ವಾ ಅರೇ ಸರ್ವಸ್ಯ ಕಾಮಾಯ ಸರ್ವಂ ಪ್ರಿಯಂ ಭವತ್ಯಾತ್ಮನಸ್ತು ಕಾಮಾಯ ಸರ್ವಂ ಪ್ರಿಯಂ ಭವತಿ’ (ಬೃ. ಉ. ೨ । ೪ । ೫) ಇತಿ । ಗುರುತರಸಂರಂಭಾ ಚೇಯಂ ಪ್ರವೃತ್ತಿಃ — ಯದುಚ್ಚಾವಚಪ್ರಪಂಚಂ ಜಗದ್ಬಿಂಬಂ ವಿರಚಯಿತವ್ಯಮ್ । ಯದೀಯಮಪಿ ಪ್ರವೃತ್ತಿಶ್ಚೇತನಸ್ಯ ಪರಮಾತ್ಮನ ಆತ್ಮಪ್ರಯೋಜನೋಪಯೋಗಿನೀ ಪರಿಕಲ್ಪ್ಯೇತ, ಪರಿತೃಪ್ತತ್ವಂ ಪರಮಾತ್ಮನಃ ಶ್ರೂಯಮಾಣಂ ಬಾಧ್ಯೇತ । ಪ್ರಯೋಜನಾಭಾವೇ ವಾ ಪ್ರವೃತ್ತ್ಯಭಾವೋಽಪಿ ಸ್ಯಾತ್ । ಅಥ ಚೇತನೋಽಪಿ ಸನ್ ಉನ್ಮತ್ತೋ ಬುದ್ಧ್ಯಪರಾಧಾದಂತರೇಣೈವಾತ್ಮಪ್ರಯೋಜನಂ ಪ್ರವರ್ತಮಾನೋ ದೃಷ್ಟಃ, ತಥಾ ಪರಮಾತ್ಮಾಪಿ ಪ್ರವರ್ತಿಷ್ಯತೇ ಇತ್ಯುಚ್ಯೇತ — ತಥಾ ಸತಿ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಂ ಪರಮಾತ್ಮನಃ ಶ್ರೂಯಮಾಣಂ ಬಾಧ್ಯೇತ । ತಸ್ಮಾದಶ್ಲಿಷ್ಟಾ ಚೇತನಾತ್ಸೃಷ್ಟಿರಿತಿ ॥ ೩೨ ॥
ಲೋಕವತ್ತು ಲೀಲಾಕೈವಲ್ಯಮ್ ॥ ೩೩ ॥
ತುಶಬ್ದೇನಾಕ್ಷೇಪಂ ಪರಿಹರತಿ । ಯಥಾ ಲೋಕೇ ಕಸ್ಯಚಿದಾಪ್ತೈಷಣಸ್ಯ ರಾಜ್ಞೋ ರಾಜಾಮಾತ್ಯಸ್ಯ ವಾ ವ್ಯತಿರಿಕ್ತಂ ಕಿಂಚಿತ್ಪ್ರಯೋಜನಮನಭಿಸಂಧಾಯ ಕೇವಲಂ ಲೀಲಾರೂಪಾಃ ಪ್ರವೃತ್ತಯಃ ಕ್ರೀಡಾವಿಹಾರೇಷು ಭವಂತಿ; ಯಥಾ ಚೋಚ್ಛ್ವಾಸಪ್ರಶ್ವಾಸಾದಯೋಽನಭಿಸಂಧಾಯ ಬಾಹ್ಯಂ ಕಿಂಚಿತ್ಪ್ರಯೋಜನಂ ಸ್ವಭಾವಾದೇವ ಸಂಭವಂತಿ; ಏವಮೀಶ್ವರಸ್ಯಾಪ್ಯನಪೇಕ್ಷ್ಯ ಕಿಂಚಿತ್ಪ್ರಯೋಜನಾಂತರಂ ಸ್ವಭಾವಾದೇವ ಕೇವಲಂ ಲೀಲಾರೂಪಾ ಪ್ರವೃತ್ತಿರ್ಭವಿಷ್ಯತಿ । ನ ಹೀಶ್ವರಸ್ಯ ಪ್ರಯೋಜನಾಂತರಂ ನಿರೂಪ್ಯಮಾಣಂ ನ್ಯಾಯತಃ ಶ್ರುತಿತೋ ವಾ ಸಂಭವತಿ । ನ ಚ ಸ್ವಭಾವಃ ಪರ್ಯನುಯೋಕ್ತುಂ ಶಕ್ಯತೇ । ಯದ್ಯಪ್ಯಸ್ಮಾಕಮಿಯಂ ಜಗದ್ಬಿಂಬವಿರಚನಾ ಗುರುತರಸಂರಂಭೇವಾಭಾತಿ, ತಥಾಪಿ ಪರಮೇಶ್ವರಸ್ಯ ಲೀಲೈವ ಕೇವಲೇಯಮ್ , ಅಪರಿಮಿತಶಕ್ತಿತ್ವಾತ್ । ಯದಿ ನಾಮ ಲೋಕೇ ಲೀಲಾಸ್ವಪಿ ಕಿಂಚಿತ್ಸೂಕ್ಷ್ಮಂ ಪ್ರಯೋಜನಮುತ್ಪ್ರೇಕ್ಷ್ಯೇತ, ತಥಾಪಿ ನೈವಾತ್ರ ಕಿಂಚಿತ್ಪ್ರಯೋಜನಮುತ್ಪ್ರೇಕ್ಷಿತುಂ ಶಕ್ಯತೇ, ಆಪ್ತಕಾಮಶ್ರುತೇಃ । ನಾಪ್ಯಪ್ರವೃತ್ತಿರುನ್ಮತ್ತಪ್ರವೃತ್ತಿರ್ವಾ, ಸೃಷ್ಟಿಶ್ರುತೇಃ, ಸರ್ವಜ್ಞಶ್ರುತೇಶ್ಚ । ನ ಚೇಯಂ ಪರಮಾರ್ಥವಿಷಯಾ ಸೃಷ್ಟಿಶ್ರುತಿಃ । ಅವಿದ್ಯಾಕಲ್ಪಿತನಾಮರೂಪವ್ಯವಹಾರಗೋಚರತ್ವಾತ್ , ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮಭಾವಪ್ರತಿಪಾದನಪರತ್ವಾಚ್ಚ — ಇತ್ಯೇತದಪಿ ನೈವ ವಿಸ್ಮರ್ತವ್ಯಮ್ ॥ ೩೩ ॥
ವೈಷಮ್ಯನೈರ್ಘೃಣ್ಯಾಧಿಕರಣಮ್
ವೈಷಮ್ಯನೈರ್ಘೃಣ್ಯೇ ನ ಸಾಪೇಕ್ಷತ್ವಾತ್ತಥಾಹಿ ದರ್ಶಯತಿ ॥ ೩೪ ॥
ಪುನಶ್ಚ ಜಗಜ್ಜನ್ಮಾದಿಹೇತುತ್ವಮೀಶ್ವರಸ್ಯಾಕ್ಷಿಪ್ಯತೇ, ಸ್ಥೂಣಾನಿಖನನನ್ಯಾಯೇನ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾತಸ್ಯಾರ್ಥಸ್ಯ ದೃಢೀಕರಣಾಯ । ನೇಶ್ವರೋ ಜಗತಃ ಕಾರಣಮುಪಪದ್ಯತೇ । ಕುತಃ ? ವೈಷಮ್ಯನೈರ್ಘೃಣ್ಯಪ್ರಸಂಗಾತ್ — ಕಾಂಶ್ಚಿದತ್ಯಂತಸುಖಭಾಜಃ ಕರೋತಿ ದೇವಾದೀನ್ , ಕಾಂಶ್ಚಿದತ್ಯಂತದುಃಖಭಾಜಃ ಪಶ್ವಾದೀನ್ , ಕಾಂಶ್ಚಿನ್ಮಧ್ಯಮಭೋಗಭಾಜೋ ಮನುಷ್ಯಾದೀನ್ — ಇತ್ಯೇವಂ ವಿಷಮಾಂ ಸೃಷ್ಟಿಂ ನಿರ್ಮಿಮಾಣಸ್ಯೇಶ್ವರಸ್ಯ ಪೃಥಗ್ಜನಸ್ಯೇವ ರಾಗದ್ವೇಷೋಪಪತ್ತೇಃ, ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತ್ಯವಧಾರಿತಸ್ವಚ್ಛತ್ವಾದೀಶ್ವರಸ್ವಭಾವವಿಲೋಪಃ ಪ್ರಸಜ್ಯೇತ । ತಥಾ ಖಲಜನೈರಪಿ ಜುಗುಪ್ಸಿತಂ ನಿರ್ಘೃಣತ್ವಮತಿಕ್ರೂರತ್ವಂ ದುಃಖಯೋಗವಿಧಾನಾತ್ಸರ್ವಪ್ರಜೋಪಸಂಹಾರಾಚ್ಚ ಪ್ರಸಜ್ಯೇತ । ತಸ್ಮಾದ್ವೈಷಮ್ಯನೈರ್ಘೃಣ್ಯಪ್ರಸಂಗಾನ್ನೇಶ್ವರಃ ಕಾರಣಮಿತ್ಯೇವಂ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ಬ್ರೂಮಃ —
ವೈಷಮ್ಯನೈರ್ಘೃಣ್ಯೇ ನೇಶ್ವರಸ್ಯ ಪ್ರಸಜ್ಯೇತೇ । ಕಸ್ಮಾತ್ ? ಸಾಪೇಕ್ಷತ್ವಾತ್ । ಯದಿ ಹಿ ನಿರಪೇಕ್ಷಃ ಕೇವಲ ಈಶ್ವರೋ ವಿಷಮಾಂ ಸೃಷ್ಟಿಂ ನಿರ್ಮಿಮೀತೇ, ಸ್ಯಾತಾಮೇತೌ ದೋಷೌ — ವೈಷಮ್ಯಂ ನೈರ್ಘೃಣ್ಯಂ ಚ । ನ ತು ನಿರಪೇಕ್ಷಸ್ಯ ನಿರ್ಮಾತೃತ್ವಮಸ್ತಿ । ಸಾಪೇಕ್ಷೋ ಹೀಶ್ವರೋ ವಿಷಮಾಂ ಸೃಷ್ಟಿಂ ನಿರ್ಮಿಮೀತೇ । ಕಿಮಪೇಕ್ಷತ ಇತಿ ಚೇತ್ — ಧರ್ಮಾಧರ್ಮಾವಪೇಕ್ಷತ ಇತಿ ವದಾಮಃ । ಅತಃ ಸೃಜ್ಯಮಾನಪ್ರಾಣಿಧರ್ಮಾಧರ್ಮಾಪೇಕ್ಷಾ ವಿಷಮಾ ಸೃಷ್ಟಿರಿತಿ ನಾಯಮೀಶ್ವರಸ್ಯಾಪರಾಧಃ । ಈಶ್ವರಸ್ತು ಪರ್ಜನ್ಯವದ್ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಃ — ಯಥಾ ಹಿ ಪರ್ಜನ್ಯೋ ವ್ರೀಹಿಯವಾದಿಸೃಷ್ಟೌ ಸಾಧಾರಣಂ ಕಾರಣಂ ಭವತಿ, ವ್ರೀಹಿಯವಾದಿವೈಷಮ್ಯೇ ತು ತತ್ತದ್ಬೀಜಗತಾನ್ಯೇವಾಸಾಧಾರಣಾನಿ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಾನಿ ಕಾರಣಾನಿ ಭವಂತಿ, ಏವಮೀಶ್ವರೋ ದೇವಮನುಷ್ಯಾದಿಸೃಷ್ಟೌ ಸಾಧಾರಣಂ ಕಾರಣಂ ಭವತಿ, ದೇವಮನುಷ್ಯಾದಿವೈಷಮ್ಯೇ ತು ತತ್ತಜ್ಜೀವಗತಾನ್ಯೇವಾಸಾಧಾರಣಾನಿ ಕರ್ಮಾಣಿ ಕಾರಣಾನಿ ಭವಂತಿ । ಏವಮೀಶ್ವರಃ ಸಾಪೇಕ್ಷತ್ವಾನ್ನ ವೈಷಮ್ಯನೈರ್ಘೃಣ್ಯಾಭ್ಯಾಂ ದುಷ್ಯತಿ । ಕಥಂ ಪುನರವಗಮ್ಯತೇ ಸಾಪೇಕ್ಷ ಈಶ್ವರೋ ನೀಚಮಧ್ಯಮೋತ್ತಮಂ ಸಂಸಾರಂ ನಿರ್ಮಿಮೀತ ಇತಿ ? ತಥಾ ಹಿ ದರ್ಶಯತಿ ಶ್ರುತಿಃ — ‘ಏಷ ಹ್ಯೇವ ಸಾಧು ಕರ್ಮ ಕಾರಯತಿ ತಂ ಯಮೇಭ್ಯೋ ಲೋಕೇಭ್ಯ ಉನ್ನಿನೀಷತ ಏಷ ಉ ಏವಾಸಾಧು ಕರ್ಮ ಕಾರಯತಿ ತಂ ಯಮಧೋ ನಿನೀಷತೇ’ (ಕೌ. ಉ. ೩ । ೮) ಇತಿ, ‘ಪುಣ್ಯೋ ವೈ ಪುಣ್ಯೇನ ಕರ್ಮಣಾ ಭವತಿ ಪಾಪಃ ಪಾಪೇನ’ (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೨ । ೧೩) ಇತಿ ಚ । ಸ್ಮೃತಿರಪಿ ಪ್ರಾಣಿಕರ್ಮವಿಶೇಷಾಪೇಕ್ಷಮೇವೇಶ್ವರಸ್ಯಾನುಗ್ರಹೀತೃತ್ವಂ ನಿಗ್ರಹೀತೃತ್ವಂ ಚ ದರ್ಶಯತಿ — ‘ಯೇ ಯಥಾ ಮಾಂ ಪ್ರಪದ್ಯಂತೇ ತಾಂಸ್ತಥೈವ ಭಜಾಮ್ಯಹಮ್’ (ಭ. ಗೀ. ೪ । ೧೧) ಇತ್ಯೇವಂಜಾತೀಯಕಾ ॥ ೩೪ ॥
ನ ಕರ್ಮಾವಿಭಾಗಾದಿತಿ ಚೇನ್ನಾನಾದಿತ್ವಾತ್ ॥ ೩೫ ॥
‘ಸದೇವ ಸೋಮ್ಯೇದಮಗ್ರ ಆಸೀದೇಕಮೇವಾದ್ವಿತೀಯಮ್’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೨ । ೧) ಇತಿ ಪ್ರಾಕ್ಸೃಷ್ಟೇರವಿಭಾಗಾವಧಾರಣಾನ್ನಾಸ್ತಿ ಕರ್ಮ, ಯದಪೇಕ್ಷ್ಯ ವಿಷಮಾ ಸೃಷ್ಟಿಃ ಸ್ಯಾತ್ । ಸೃಷ್ಟ್ಯುತ್ತರಕಾಲಂ ಹಿ ಶರೀರಾದಿವಿಭಾಗಾಪೇಕ್ಷಂ ಕರ್ಮ, ಕರ್ಮಾಪೇಕ್ಷಶ್ಚ ಶರೀರಾದಿವಿಭಾಗಃ — ಇತೀತರೇತರಾಶ್ರಯತ್ವಂ ಪ್ರಸಜ್ಯೇತ । ಅತೋ ವಿಭಾಗಾದೂರ್ಧ್ವಂ ಕರ್ಮಾಪೇಕ್ಷ ಈಶ್ವರಃ ಪ್ರವರ್ತತಾಂ ನಾಮ । ಪ್ರಾಗ್ವಿಭಾಗಾದ್ವೈಚಿತ್ರ್ಯನಿಮಿತ್ತಸ್ಯ ಕರ್ಮಣೋಽಭಾವಾತ್ತುಲ್ಯೈವಾದ್ಯಾ ಸೃಷ್ಟಿಃ ಪ್ರಾಪ್ನೋತೀತಿ ಚೇತ್ , ನೈಷ ದೋಷಃ । ಅನಾದಿತ್ವಾತ್ಸಂಸಾರಸ್ಯ; ಭವೇದೇಷ ದೋಷಃ, ಯದ್ಯಾದಿಮಾನ್ ಸಂಸಾರಃ ಸ್ಯಾತ್ । ಅನಾದೌ ತು ಸಂಸಾರೇ ಬೀಜಾಂಕುರವದ್ಧೇತುಹೇತುಮದ್ಭಾವೇನ ಕರ್ಮಣಃ ಸರ್ಗವೈಷಮ್ಯಸ್ಯ ಚ ಪ್ರವೃತ್ತಿರ್ನ ವಿರುಧ್ಯತೇ ॥ ೩೫ ॥
ಕಥಂ ಪುನರವಗಮ್ಯತೇ — ಅನಾದಿರೇಷ ಸಂಸಾರ ಇತಿ ? ಅತ ಉತ್ತರಂ ಪಠತಿ —
ಉಪಪದ್ಯತೇ ಚಾಪ್ಯುಪಲಭ್ಯತೇ ಚ ॥ ೩೬ ॥
ಉಪಪದ್ಯತೇ ಚ ಸಂಸಾರಸ್ಯಾನಾದಿತ್ವಮ್ — ಆದಿಮತ್ತ್ವೇ ಹಿ ಸಂಸಾರಸ್ಯಾಕಸ್ಮಾದುದ್ಭೂತೇರ್ಮುಕ್ತಾನಾಮಪಿ ಪುನಃ ಸಂಸಾರೋದ್ಭೂತಿಪ್ರಸಂಗಃ, ಅಕೃತಾಭ್ಯಾಗಮಪ್ರಸಂಗಶ್ಚ, ಸುಖದುಃಖಾದಿವೈಷಮ್ಯಸ್ಯ ನಿರ್ನಿಮಿತ್ತತ್ವಾತ್; ನ ಚೇಶ್ವರೋ ವೈಷಮ್ಯಹೇತುರಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ನ ಚಾವಿದ್ಯಾ ಕೇವಲಾ ವೈಷಮ್ಯಸ್ಯ ಕಾರಣಮ್ , ಏಕರೂಪತ್ವಾತ್ । ರಾಗಾದಿಕ್ಲೇಶವಾಸನಾಕ್ಷಿಪ್ತಕರ್ಮಾಪೇಕ್ಷಾ ತ್ವವಿದ್ಯಾ ವೈಷಮ್ಯಕರೀ ಸ್ಯಾತ್ । ನ ಚ ಕರ್ಮ ಅಂತರೇಣ ಶರೀರಂ ಸಂಭವತಿ, ನ ಚ ಶರೀರಮಂತರೇಣ ಕರ್ಮ ಸಂಭವತಿ — ಇತೀತರೇತರಾಶ್ರಯತ್ವಪ್ರಸಂಗಃ । ಅನಾದಿತ್ವೇ ತು ಬೀಜಾಂಕುರನ್ಯಾಯೇನೋಪಪತ್ತೇರ್ನ ಕಶ್ಚಿದ್ದೋಷೋ ಭವತಿ । ಉಪಲಭ್ಯತೇ ಚ ಸಂಸಾರಸ್ಯಾನಾದಿತ್ವಂ ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತ್ಯೋಃ । ಶ್ರುತೌ ತಾವತ್ — ‘ಅನೇನ ಜೀವೇನಾತ್ಮನಾ’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೩ । ೨) ಇತಿ ಸರ್ಗಪ್ರಮುಖೇ ಶಾರೀರಮಾತ್ಮಾನಂ ಜೀವಶಬ್ದೇನ ಪ್ರಾಣಧಾರಣನಿಮಿತ್ತೇನಾಭಿಲಪನ್ನನಾದಿಃ ಸಂಸಾರ ಇತಿ ದರ್ಶಯತಿ । ಆದಿಮತ್ತ್ವೇ ತು ಪ್ರಾಗಧಾರಿತಪ್ರಾಣಃ ಸನ್ ಕಥಂ ಪ್ರಾಣಧಾರಣನಿಮಿತ್ತೇನ ಜೀವಶಬ್ದೇನ ಸರ್ಗಪ್ರಮುಖೇಽಭಿಲಪ್ಯೇತ ? ನ ಚ ಧಾರಯಿಷ್ಯತೀತ್ಯತೋಽಭಿಲಪ್ಯೇತ — ಅನಾಗತಾದ್ಧಿ ಸಂಬಂಧಾದತೀತಃ ಸಂಬಂಧೋ ಬಲವಾನ್ಭವತಿ, ಅಭಿನಿಷ್ಪನ್ನತ್ವಾತ್ । ‘ಸೂರ್ಯಾಚಂದ್ರಮಸೌ ಧಾತಾ ಯಥಾಪೂರ್ವಮಕಲ್ಪಯತ್’ (ಋ. ಸಂ. ೧೦ । ೧೯೦ । ೩) ಇತಿ ಚ ಮಂತ್ರವರ್ಣಃ ಪೂರ್ವಕಲ್ಪಸದ್ಭಾವಂ ದರ್ಶಯತಿ । ಸ್ಮೃತಾವಪ್ಯನಾದಿತ್ವಂ ಸಂಸಾರಸ್ಯೋಪಲಭ್ಯತೇ — ‘ನ ರೂಪಮಸ್ಯೇಹ ತಥೋಪಲಭ್ಯತೇ ನಾಂತೋ ನ ಚಾದಿರ್ನ ಚ ಸಂಪ್ರತಿಷ್ಠಾ’ (ಭ. ಗೀ. ೧೫ । ೩) ಇತಿ । ಪುರಾಣೇ ಚಾತೀತಾನಾಮನಾಗತಾನಾಂ ಚ ಕಲ್ಪಾನಾಂ ನ ಪರಿಮಾಣಮಸ್ತೀತಿ ಸ್ಥಾಪಿತಮ್ ॥ ೩೬ ॥
ಸರ್ವಧರ್ಮೋಪಪತ್ತ್ಯಧಿಕರಣಮ್
ಸರ್ವಧರ್ಮೋಪಪತ್ತೇಶ್ಚ ॥ ೩೭ ॥
ಚೇತನಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಜಗತಃ ಕಾರಣಂ ಪ್ರಕೃತಿಶ್ಚೇತ್ಯಸ್ಮಿನ್ನವಧಾರಿತೇ ವೇದಾರ್ಥೇ ಪರೈರುಪಕ್ಷಿಪ್ತಾನ್ವಿಲಕ್ಷಣತ್ವಾದೀಂದೋಷಾನ್ಪರ್ಯಹಾರ್ಷೀದಾಚಾರ್ಯಃ । ಇದಾನೀಂ ಪರಪಕ್ಷಪ್ರತಿಷೇಧಪ್ರಧಾನಂ ಪ್ರಕರಣಂ ಪ್ರಾರಿಪ್ಸಮಾಣಃ ಸ್ವಪಕ್ಷಪರಿಗ್ರಹಪ್ರಧಾನಂ ಪ್ರಕರಣಮುಪಸಂಹರತಿ । ಯಸ್ಮಾದಸ್ಮಿನ್ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಕಾರಣೇ ಪರಿಗೃಹ್ಯಮಾಣೇ ಪ್ರದರ್ಶಿತೇನ ಪ್ರಕಾರೇಣ ಸರ್ವೇ ಕಾರಣಧರ್ಮಾ ಉಪಪದ್ಯಂತೇ ‘ಸರ್ವಜ್ಞಂ ಸರ್ವಶಕ್ತಿ ಮಹಾಮಾಯಂ ಚ ಬ್ರಹ್ಮ’ ಇತಿ, ತಸ್ಮಾದನತಿಶಂಕನೀಯಮಿದಮೌಪನಿಷದಂ ದರ್ಶನಮಿತಿ ॥ ೩೭ ॥
ದ್ವಿತೀಯಃ ಪಾದಃ
ಯದ್ಯಪೀದಂ ವೇದಾಂತವಾಕ್ಯಾನಾಮೈದಂಪರ್ಯಂ ನಿರೂಪಯಿತುಂ ಶಾಸ್ತ್ರಂ ಪ್ರವೃತ್ತಮ್ , ನ ತರ್ಕಶಾಸ್ತ್ರವತ್ಕೇವಲಾಭಿರ್ಯುಕ್ತಿಭಿಃ ಕಂಚಿತ್ಸಿದ್ಧಾಂತಂ ಸಾಧಯಿತುಂ ದೂಷಯಿತುಂ ವಾ ಪ್ರವೃತ್ತಮ್ , ತಥಾಪಿ ವೇದಾಂತವಾಕ್ಯಾನಿ ವ್ಯಾಚಕ್ಷಾಣೈಃ ಸಮ್ಯಗ್ದರ್ಶನಪ್ರತಿಪಕ್ಷಭೂತಾನಿ ಸಾಂಖ್ಯಾದಿದರ್ಶನಾನಿ ನಿರಾಕರಣೀಯಾನೀತಿ ತದರ್ಥಃ ಪರಃ ಪಾದಃ ಪ್ರವರ್ತತೇ । ವೇದಾಂತಾರ್ಥನಿರ್ಣಯಸ್ಯ ಚ ಸಮ್ಯಗ್ದರ್ಶನಾರ್ಥತ್ವಾತ್ತನ್ನಿರ್ಣಯೇನ ಸ್ವಪಕ್ಷಸ್ಥಾಪನಂ ಪ್ರಥಮಂ ಕೃತಮ್ — ತದ್ಧ್ಯಭ್ಯರ್ಹಿತಂ ಪರಪಕ್ಷಪ್ರತ್ಯಾಖ್ಯಾನಾದಿತಿ । ನನು ಮುಮುಕ್ಷೂಣಾಂ ಮೋಕ್ಷಸಾಧನತ್ವೇನ ಸಮ್ಯಗ್ದರ್ಶನನಿರೂಪಣಾಯ ಸ್ವಪಕ್ಷಸ್ಥಾಪನಮೇವ ಕೇವಲಂ ಕರ್ತುಂ ಯುಕ್ತಮ್ । ಕಿಂ ಪರಪಕ್ಷನಿರಾಕರಣೇನ ಪರವಿದ್ವೇಷಕರೇಣ ? ಬಾಢಮೇವಮ್ । ತಥಾಪಿ ಮಹಾಜನಪರಿಗೃಹೀತಾನಿ ಮಹಾಂತಿ ಸಾಂಖ್ಯಾದಿತಂತ್ರಾಣಿ ಸಮ್ಯಗ್ದರ್ಶನಾಪದೇಶೇನ ಪ್ರವೃತ್ತಾನ್ಯುಪಲಭ್ಯ ಭವೇತ್ಕೇಷಾಂಚಿನ್ಮಂದಮತೀನಾಮ್ — ಏತಾನ್ಯಪಿ ಸಮ್ಯಗ್ದರ್ಶನಾಯೋಪಾದೇಯಾನಿ — ಇತ್ಯಪೇಕ್ಷಾ, ತಥಾ ಯುಕ್ತಿಗಾಢತ್ವಸಂಭವೇನ ಸರ್ವಜ್ಞಭಾಷಿತತ್ವಾಚ್ಚ ಶ್ರದ್ಧಾ ಚ ತೇಷು — ಇತ್ಯತಸ್ತದಸಾರತೋಪಪಾದನಾಯ ಪ್ರಯತ್ಯತೇ । ನನು ‘ಈಕ್ಷತೇರ್ನಾಶಬ್ದಮ್’ (ಬ್ರ. ಸೂ. ೧ । ೧ । ೫) ‘ಕಾಮಾಚ್ಚ ನಾನುಮಾನಾಪೇಕ್ಷಾ’ (ಬ್ರ. ಸೂ. ೧ । ೧ । ೧೮) ‘ಏತೇನ ಸರ್ವೇ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಾ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಾಃ’ (ಬ್ರ. ಸೂ. ೧ । ೪ । ೨೮) ಇತಿ ಚ ಪೂರ್ವತ್ರಾಪಿ ಸಾಂಖ್ಯಾದಿಪಕ್ಷಪ್ರತಿಕ್ಷೇಪಃ ಕೃತಃ; ಕಿಂ ಪುನಃ ಕೃತಕರಣೇನೇತಿ । ತದುಚ್ಯತೇ — ಸಾಂಖ್ಯಾದಯಃ ಸ್ವಪಕ್ಷಸ್ಥಾಪನಾಯ ವೇದಾಂತವಾಕ್ಯಾನ್ಯಪ್ಯುದಾಹೃತ್ಯ ಸ್ವಪಕ್ಷಾನುಗುಣ್ಯೇನೈವ ಯೋಜಯಂತೋ ವ್ಯಾಚಕ್ಷತೇ, ತೇಷಾಂ ಯದ್ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಂ ತದ್ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಾಭಾಸಮ್ , ನ ಸಮ್ಯಗ್ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಮ್ — ಇತ್ಯೇತಾವತ್ಪೂರ್ವಂ ಕೃತಮ್; ಇಹ ತು ವಾಕ್ಯನಿರಪೇಕ್ಷಃ ಸ್ವತಂತ್ರಸ್ತದ್ಯುಕ್ತಿಪ್ರತಿಷೇಧಃ ಕ್ರಿಯತ ಇತ್ಯೇಷ ವಿಶೇಷಃ ॥
ರಚನಾನುಪಪತ್ತ್ಯಧಿಕರಣಮ್
ರಚನಾನುಪಪತ್ತೇಶ್ಚ ನಾನುಮಾನಮ್ ॥ ೧ ॥
ತತ್ರ ಸಾಂಖ್ಯಾ ಮನ್ಯಂತೇ — ಯಥಾ ಘಟಶರಾವಾದಯೋ ಭೇದಾ ಮೃದಾತ್ಮಕತಯಾನ್ವೀಯಮಾನಾ ಮೃದಾತ್ಮಕಸಾಮಾನ್ಯಪೂರ್ವಕಾ ಲೋಕೇ ದೃಷ್ಟಾಃ, ತಥಾ ಸರ್ವ ಏವ ಬಾಹ್ಯಾಧ್ಯಾತ್ಮಿಕಾ ಭೇದಾಃ ಸುಖದುಃಖಮೋಹಾತ್ಮಕತಯಾನ್ವೀಯಮಾನಾಃ ಸುಖದುಃಖಮೋಹಾತ್ಮಕಸಾಮಾನ್ಯಪೂರ್ವಕಾ ಭವಿತುಮರ್ಹಂತಿ । ಯತ್ತತ್ಸುಖದುಃಖಮೋಹಾತ್ಮಕಂ ಸಾಮಾನ್ಯಂ ತತ್ತ್ರಿಗುಣಂ ಪ್ರಧಾನಂ ಮೃದ್ವದಚೇತನಂ ಚೇತನಸ್ಯ ಪುರುಷಸ್ಯಾರ್ಥಂ ಸಾಧಯಿತುಂ ಸ್ವಭಾವೇನೈವ ವಿಚಿತ್ರೇಣ ವಿಕಾರಾತ್ಮನಾ ಪ್ರವರ್ತತ ಇತಿ । ತಥಾ ಪರಿಮಾಣಾದಿಭಿರಪಿ ಲಿಂಗೈಸ್ತದೇವ ಪ್ರಧಾನಮನುಮಿಮತೇ ॥
ತತ್ರ ವದಾಮಃ — ಯದಿ ದೃಷ್ಟಾಂತಬಲೇನೈವೈತನ್ನಿರೂಪ್ಯೇತ, ನಾಚೇತನಂ ಲೋಕೇ ಚೇತನಾನಧಿಷ್ಠಿತಂ ಸ್ವತಂತ್ರಂ ಕಿಂಚಿದ್ವಿಶಿಷ್ಟಪುರುಷಾರ್ಥನಿರ್ವರ್ತನಸಮರ್ಥಾನ್ವಿಕಾರಾನ್ವಿರಚಯದ್ದೃಷ್ಟಮ್ । ಗೇಹಪ್ರಾಸಾದಶಯನಾಸನವಿಹಾರಭೂಮ್ಯಾದಯೋ ಹಿ ಲೋಕೇ ಪ್ರಜ್ಞಾವದ್ಭಿಃ ಶಿಲ್ಪಿಭಿರ್ಯಥಾಕಾಲಂ ಸುಖದುಃಖಪ್ರಾಪ್ತಿಪರಿಹಾರಯೋಗ್ಯಾ ರಚಿತಾ ದೃಶ್ಯಂತೇ । ತಥೇದಂ ಜಗದಖಿಲಂ ಪೃಥಿವ್ಯಾದಿ ನಾನಾಕರ್ಮಫಲೋಪಭೋಗಯೋಗ್ಯಂ ಬಾಹ್ಯಮಾಧ್ಯಾತ್ಮಿಕಂ ಚ ಶರೀರಾದಿ ನಾನಾಜಾತ್ಯನ್ವಿತಂ ಪ್ರತಿನಿಯತಾವಯವವಿನ್ಯಾಸಮನೇಕಕರ್ಮಫಲಾನುಭವಾಧಿಷ್ಠಾನಂ ದೃಶ್ಯಮಾನಂ ಪ್ರಜ್ಞಾವದ್ಭಿಃ ಸಂಭಾವಿತತಮೈಃ ಶಿಲ್ಪಿಭಿರ್ಮನಸಾಪ್ಯಾಲೋಚಯಿತುಮಶಕ್ಯಂ ಸತ್ ಕಥಮಚೇತನಂ ಪ್ರಧಾನಂ ರಚಯೇತ್ ? ಲೋಷ್ಟಪಾಷಾಣಾದಿಷ್ವದೃಷ್ಟತ್ವಾತ್ । ಮೃದಾದಿಷ್ವಪಿ ಕುಂಭಕಾರಾದ್ಯಧಿಷ್ಠಿತೇಷು ವಿಶಿಷ್ಟಾಕಾರಾ ರಚನಾ ದೃಶ್ಯತೇ — ತದ್ವತ್ಪ್ರಧಾನಸ್ಯಾಪಿ ಚೇತನಾಂತರಾಧಿಷ್ಠಿತತ್ವಪ್ರಸಂಗಃ । ನ ಚ ಮೃದಾದ್ಯುಪಾದಾನಸ್ವರೂಪವ್ಯಪಾಶ್ರಯೇಣೈವ ಧರ್ಮೇಣ ಮೂಲಕಾರಣಮವಧಾರಣೀಯಮ್ , ನ ಬಾಹ್ಯಕುಂಭಕಾರಾದಿವ್ಯಪಾಶ್ರಯೇಣ — ಇತಿ ಕಿಂಚಿನ್ನಿಯಾಮಕಮಸ್ತಿ । ನ ಚೈವಂ ಸತಿ ಕಿಂಚಿದ್ವಿರುಧ್ಯತೇ, ಪ್ರತ್ಯುತ ಶ್ರುತಿರನುಗೃಹ್ಯತೇ, ಚೇತನಕಾರಣಸಮರ್ಪಣಾತ್ । ಅತೋ ರಚನಾನುಪಪತ್ತೇಶ್ಚ ಹೇತೋರ್ನಾಚೇತನಂ ಜಗತ್ಕಾರಣಮನುಮಾತವ್ಯಂ ಭವತಿ । ಅನ್ವಯಾದ್ಯನುಪಪತ್ತೇಶ್ಚೇತಿ ಚಶಬ್ದೇನ ಹೇತೋರಸಿದ್ಧಿಂ ಸಮುಚ್ಚಿನೋತಿ । ನ ಹಿ ಬಾಹ್ಯಾಧ್ಯಾತ್ಮಿಕಾನಾಂ ಭೇದಾನಾಂ ಸುಖದುಃಖಮೋಹಾತ್ಮಕತಯಾನ್ವಯ ಉಪಪದ್ಯತೇ, ಸುಖಾದೀನಾಂ ಚಾಂತರತ್ವಪ್ರತೀತೇಃ, ಶಬ್ದಾದೀನಾಂ ಚಾತದ್ರೂಪತ್ವಪ್ರತೀತೇಃ, ತನ್ನಿಮಿತ್ತತ್ವಪ್ರತೀತೇಶ್ಚ, ಶಬ್ದಾದ್ಯವಿಶೇಷೇಽಪಿ ಚ ಭಾವನಾವಿಶೇಷಾತ್ಸುಖಾದಿವಿಶೇಷೋಪಲಬ್ಧೇಃ । ತಥಾ ಪರಿಮಿತಾನಾಂ ಭೇದಾನಾಂ ಮೂಲಾಂಕುರಾದೀನಾಂ ಸಂಸರ್ಗಪೂರ್ವಕತ್ವಂ ದೃಷ್ಟ್ವಾ ಬಾಹ್ಯಾಧ್ಯಾತ್ಮಿಕಾನಾಂ ಭೇದಾನಾಂ ಪರಿಮಿತತ್ವಾತ್ಸಂಸರ್ಗಪೂರ್ವಕತ್ವಮನುಮಿಮಾನಸ್ಯ ಸತ್ತ್ವರಜಸ್ತಮಸಾಮಪಿ ಸಂಸರ್ಗಪೂರ್ವಕತ್ವಪ್ರಸಂಗಃ, ಪರಿಮಿತತ್ವಾವಿಶೇಷಾತ್ । ಕಾರ್ಯಕಾರಣಭಾವಸ್ತು ಪ್ರೇಕ್ಷಾಪೂರ್ವಕನಿರ್ಮಿತಾನಾಂ ಶಯನಾಸನಾದೀನಾಂ ದೃಷ್ಟ ಇತಿ ನ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಭಾವಾದ್ಬಾಹ್ಯಾಧ್ಯಾತ್ಮಿಕಾನಾಂ ಭೇದಾನಾಮಚೇತನಪೂರ್ವಕತ್ವಂ ಶಕ್ಯಂ ಕಲ್ಪಯಿತುಮ್ ॥ ೧ ॥
ಪ್ರವೃತ್ತೇಶ್ಚ ॥ ೨ ॥
ಆಸ್ತಾಂ ತಾವದಿಯಂ ರಚನಾ । ತತ್ಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಾ ಯಾ ಪ್ರವೃತ್ತಿಃ — ಸಾಮ್ಯಾವಸ್ಥಾನಾತ್ಪ್ರಚ್ಯುತಿಃ, ಸತ್ತ್ವರಜಸ್ತಮಸಾಮಂಗಾಂಗಿಭಾವರೂಪಾಪತ್ತಿಃ, ವಿಶಿಷ್ಟಕಾರ್ಯಾಭಿಮುಖಪ್ರವೃತ್ತಿತಾ — ಸಾಪಿ ನಾಚೇತನಸ್ಯ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯ ಸ್ವತಂತ್ರಸ್ಯೋಪಪದ್ಯತೇ, ಮೃದಾದಿಷ್ವದರ್ಶನಾದ್ರಥಾದಿಷು ಚ । ನ ಹಿ ಮೃದಾದಯೋ ರಥಾದಯೋ ವಾ ಸ್ವಯಮಚೇತನಾಃ ಸಂತಶ್ಚೇತನೈಃ ಕುಲಾಲಾದಿಭಿರಶ್ವಾದಿಭಿರ್ವಾನಧಿಷ್ಠಿತಾ ವಿಶಿಷ್ಟಕಾರ್ಯಾಭಿಮುಖಪ್ರವೃತ್ತಯೋ ದೃಶ್ಯಂತೇ । ದೃಷ್ಟಾಚ್ಚಾದೃಷ್ಟಸಿದ್ಧಿಃ । ಅತಃ ಪ್ರವೃತ್ತ್ಯನುಪಪತ್ತೇರಪಿ ಹೇತೋರ್ನಾಚೇತನಂ ಜಗತ್ಕಾರಣಮನುಮಾತವ್ಯಂ ಭವತಿ । ನನು ಚೇತನಸ್ಯಾಪಿ ಪ್ರವೃತ್ತಿಃ ಕೇವಲಸ್ಯ ನ ದೃಷ್ಟಾ — ಸತ್ಯಮೇತತ್ — ತಥಾಪಿ ಚೇತನಸಂಯುಕ್ತಸ್ಯ ರಥಾದೇರಚೇತನಸ್ಯ ಪ್ರವೃತ್ತಿರ್ದೃಷ್ಟಾ; ನ ತ್ವಚೇತನಸಂಯುಕ್ತಸ್ಯ ಚೇತನಸ್ಯ ಪ್ರವೃತ್ತಿರ್ದೃಷ್ಟಾ । ಕಿಂ ಪುನರತ್ರ ಯುಕ್ತಮ್ — ಯಸ್ಮಿನ್ಪ್ರವೃತ್ತಿರ್ದೃಷ್ಟಾ ತಸ್ಯ ಸಾ, ಉತ ಯತ್ಸಂಪ್ರಯುಕ್ತಸ್ಯ ದೃಷ್ಟಾ ತಸ್ಯ ಸೇತಿ ? ನನು ಯಸ್ಮಿಂದೃಶ್ಯತೇ ಪ್ರವೃತ್ತಿಸ್ತಸ್ಯೈವ ಸೇತಿ ಯುಕ್ತಮ್ , ಉಭಯೋಃ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತ್ವಾತ್; ನ ತು ಪ್ರವೃತ್ತ್ಯಾಶ್ರಯತ್ವೇನ ಕೇವಲಶ್ಚೇತನೋ ರಥಾದಿವತ್ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಃ । ಪ್ರವೃತ್ತ್ಯಾಶ್ರಯದೇಹಾದಿಸಂಯುಕ್ತಸ್ಯೈವ ತು ಚೇತನಸ್ಯ ಸದ್ಭಾವಸಿದ್ಧಿಃ — ಕೇವಲಾಚೇತನರಥಾದಿವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಂ ಜೀವದ್ದೇಹಸ್ಯ ದೃಷ್ಟಮಿತಿ । ಅತ ಏವ ಚ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೇ ದೇಹೇ ಸತಿ ದರ್ಶನಾದಸತಿ ಚಾದರ್ಶನಾದ್ದೇಹಸ್ಯೈವ ಚೈತನ್ಯಮಪೀತಿ ಲೋಕಾಯತಿಕಾಃ ಪ್ರತಿಪನ್ನಾಃ । ತಸ್ಮಾದಚೇತನಸ್ಯೈವ ಪ್ರವೃತ್ತಿರಿತಿ । ತದಭಿಧೀಯತೇ — ನ ಬ್ರೂಮಃ ಯಸ್ಮಿನ್ನಚೇತನೇ ಪ್ರವೃತ್ತಿರ್ದೃಶ್ಯತೇ ನ ತಸ್ಯ ಸೇತಿ । ಭವತು ತಸ್ಯೈವ ಸಾ । ಸಾ ತು ಚೇತನಾದ್ಭವತೀತಿ ಬ್ರೂಮಃ, ತದ್ಭಾವೇ ಭಾವಾತ್ತದಭಾವೇ ಚಾಭಾವಾತ್ — ಯಥಾ ಕಾಷ್ಠಾದಿವ್ಯಪಾಶ್ರಯಾಪಿ ದಾಹಪ್ರಕಾಶಾದಿಲಕ್ಷಣಾ ವಿಕ್ರಿಯಾ, ಅನುಪಲಭ್ಯಮಾನಾಪಿ ಚ ಕೇವಲೇ ಜ್ವಲನೇ, ಜ್ವಲನಾದೇವ ಭವತಿ, ತತ್ಸಂಯೋಗೇ ದರ್ಶನಾತ್ತದ್ವಿಯೋಗೇ ಚಾದರ್ಶನಾತ್ — ತದ್ವತ್ । ಲೋಕಾಯತಿಕಾನಾಮಪಿ ಚೇತನ ಏವ ದೇಹೋಽಚೇತನಾನಾಂ ರಥಾದೀನಾಂ ಪ್ರವರ್ತಕೋ ದೃಷ್ಟ ಇತ್ಯವಿಪ್ರತಿಷಿದ್ಧಂ ಚೇತನಸ್ಯ ಪ್ರವರ್ತಕತ್ವಮ್ । ನನು ತವ ದೇಹಾದಿಸಂಯುಕ್ತಸ್ಯಾಪ್ಯಾತ್ಮನೋ ವಿಜ್ಞಾನಸ್ವರೂಪಮಾತ್ರವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ಪ್ರವೃತ್ತ್ಯನುಪಪತ್ತೇರನುಪಪನ್ನಂ ಪ್ರವರ್ತಕತ್ವಮಿತಿ ಚೇತ್ , ನ । ಅಯಸ್ಕಾಂತವದ್ರೂಪಾದಿವಚ್ಚ ಪ್ರವೃತ್ತಿರಹಿತಸ್ಯಾಪಿ ಪ್ರವರ್ತಕತ್ವೋಪಪತ್ತೇಃ । ಯಥಾಯಸ್ಕಾಂತೋ ಮಣಿಃ ಸ್ವಯಂ ಪ್ರವೃತ್ತಿರಹಿತೋಽಪ್ಯಯಸಃ ಪ್ರವರ್ತಕೋ ಭವತಿ, ಯಥಾ ವಾ ರೂಪಾದಯೋ ವಿಷಯಾಃ ಸ್ವಯಂ ಪ್ರವೃತ್ತಿರಹಿತಾ ಅಪಿ ಚಕ್ಷುರಾದೀನಾಂ ಪ್ರವರ್ತಕಾ ಭವಂತಿ, ಏವಂ ಪ್ರವೃತ್ತಿರಹಿತೋಽಪೀಶ್ವರಃ ಸರ್ವಗತಃ ಸರ್ವಾತ್ಮಾ ಸರ್ವಜ್ಞಃ ಸರ್ವಶಕ್ತಿಶ್ಚ ಸನ್ ಸರ್ವಂ ಪ್ರವರ್ತಯೇದಿತ್ಯುಪಪನ್ನಮ್ । ಏಕತ್ವಾತ್ಪ್ರವರ್ತ್ಯಾಭಾವೇ ಪ್ರವರ್ತಕತ್ವಾನುಪಪತ್ತಿರಿತಿ ಚೇತ್ , ನ । ಅವಿದ್ಯಾಪ್ರತ್ಯುಪಸ್ಥಾಪಿತನಾಮರೂಪಮಾಯಾವೇಶವಶೇನಾಸಕೃತ್ಪ್ರತ್ಯುಕ್ತತ್ವಾತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ಸಂಭವತಿ ಪ್ರವೃತ್ತಿಃ ಸರ್ವಜ್ಞಕಾರಣತ್ವೇ, ನ ತ್ವಚೇತನಕಾರಣತ್ವೇ ॥ ೨ ॥
ಪಯೋಂಬುವಚ್ಚೇತ್ತತ್ರಾಪಿ ॥ ೩ ॥
ಸ್ಯಾದೇತತ್ — ಯಥಾ ಕ್ಷೀರಮಚೇತನಂ ಸ್ವಭಾವೇನೈವ ವತ್ಸವಿವೃದ್ಧ್ಯರ್ಥಂ ಪ್ರವರ್ತತೇ, ಯಥಾ ಚ ಜಲಮಚೇತನಂ ಸ್ವಭಾವೇನೈವ ಲೋಕೋಪಕಾರಾಯ ಸ್ಯಂದತೇ, ಏವಂ ಪ್ರಧಾನಮಚೇತನಂ ಸ್ವಭಾವೇನೈವ ಪುರುಷಾರ್ಥಸಿದ್ಧಯೇ ಪ್ರವರ್ತಿಷ್ಯತ ಇತಿ । ನೈತತ್ಸಾಧೂಚ್ಯತೇ, ಯತಸ್ತತ್ರಾಪಿ ಪಯೋಂಬುನೋಶ್ಚೇತನಾಧಿಷ್ಠಿತಯೋರೇವ ಪ್ರವೃತ್ತಿರಿತ್ಯನುಮಿಮೀಮಹೇ, ಉಭಯವಾದಿಪ್ರಸಿದ್ಧೇ ರಥಾದಾವಚೇತನೇ ಕೇವಲೇ ಪ್ರವೃತ್ತ್ಯದರ್ಶನಾತ್ । ಶಾಸ್ತ್ರಂ ಚ — ‘ಯೋಽಪ್ಸು ತಿಷ್ಠನ್ … ಯೋಽಪೋಽಂತರೋ ಯಮಯತಿ’ (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೭ । ೪) ‘ಏತಸ್ಯ ವಾ ಅಕ್ಷರಸ್ಯ ಪ್ರಶಾಸನೇ ಗಾರ್ಗಿ ಪ್ರಾಚ್ಯೋಽನ್ಯಾ ನದ್ಯಃ ಸ್ಯಂದಂತೇ’ (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೮ । ೯) ಇತ್ಯೇವಂಜಾತೀಯಕಂ ಸಮಸ್ತಸ್ಯ ಲೋಕಪರಿಸ್ಪಂದಿತಸ್ಯೇಶ್ವರಾಧಿಷ್ಠಿತತಾಂ ಶ್ರಾವಯತಿ । ತಸ್ಮಾತ್ಸಾಧ್ಯಪಕ್ಷನಿಕ್ಷಿಪ್ತತ್ವಾತ್ಪಯೋಂಬುವದಿತ್ಯನುಪನ್ಯಾಸಃ — ಚೇತನಾಯಾಶ್ಚ ಧೇನ್ವಾಃ ಸ್ನೇಹೇಚ್ಛಯಾ ಪಯಸಃ ಪ್ರವರ್ತಕತ್ವೋಪಪತ್ತೇಃ, ವತ್ಸಚೋಷಣೇನ ಚ ಪಯಸ ಆಕೃಷ್ಯಮಾಣತ್ವಾತ್ । ನ ಚಾಂಬುನೋಽಪ್ಯತ್ಯಂತಮನಪೇಕ್ಷಾ, ನಿಮ್ನಭೂಮ್ಯಾದ್ಯಪೇಕ್ಷತ್ವಾತ್ಸ್ಯಂದನಸ್ಯ; ಚೇತನಾಪೇಕ್ಷತ್ವಂ ತು ಸರ್ವತ್ರೋಪದರ್ಶಿತಮ್ । ‘ಉಪಸಂಹಾರದರ್ಶನಾನ್ನೇತಿ ಚೇನ್ನ ಕ್ಷೀರವದ್ಧಿ’ (ಬ್ರ. ಸೂ. ೨ । ೧ । ೨೪) ಇತ್ಯತ್ರ ತು ಬಾಹ್ಯನಿಮಿತ್ತನಿರಪೇಕ್ಷಮಪಿ ಸ್ವಾಶ್ರಯಂ ಕಾರ್ಯಂ ಭವತೀತ್ಯೇತಲ್ಲೋಕದೃಷ್ಟ್ಯಾ ನಿದರ್ಶಿತಮ್ । ಶಾಸ್ತ್ರದೃಷ್ಟ್ಯಾ ಪುನಃ ಸರ್ವತ್ರೈವೇಶ್ವರಾಪೇಕ್ಷತ್ವಮಾಪದ್ಯಮಾನಂ ನ ಪರಾಣುದ್ಯತೇ ॥ ೩ ॥
ವ್ಯತಿರೇಕಾನವಸ್ಥಿತೇಶ್ಚಾನಪೇಕ್ಷತ್ವಾತ್ ॥ ೪ ॥
ಸಾಂಖ್ಯಾನಾಂ ತ್ರಯೋ ಗುಣಾಃ ಸಾಮ್ಯೇನಾವತಿಷ್ಠಮಾನಾಃ ಪ್ರಧಾನಮ್; ನ ತು ತದ್ವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯ ಪ್ರವರ್ತಕಂ ನಿವರ್ತಕಂ ವಾ ಕಿಂಚಿದ್ಬಾಹ್ಯಮಪೇಕ್ಷ್ಯಮವಸ್ಥಿತಮಸ್ತಿ । ಪುರುಷಸ್ತೂದಾಸೀನೋ ನ ಪ್ರವರ್ತಕೋ ನ ನಿವರ್ತಕಃ — ಇತ್ಯತೋಽನಪೇಕ್ಷಂ ಪ್ರಧಾನಮ್ । ಅನಪೇಕ್ಷತ್ವಾಚ್ಚ ಕದಾಚಿತ್ಪ್ರಧಾನಂ ಮಹದಾದ್ಯಾಕಾರೇಣ ಪರಿಣಮತೇ, ಕದಾಚಿನ್ನ ಪರಿಣಮತೇ, ಇತ್ಯೇತದಯುಕ್ತಮ್ । ಈಶ್ವರಸ್ಯ ತು ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಾತ್ಸರ್ವಶಕ್ತಿತ್ವಾನ್ಮಹಾಮಾಯತ್ವಾಚ್ಚ ಪ್ರವೃತ್ತ್ಯಪ್ರವೃತ್ತೀ ನ ವಿರುಧ್ಯೇತೇ ॥ ೪ ॥
ಅನ್ಯತ್ರಾಭಾವಾಚ್ಚ ನ ತೃಣಾದಿವತ್ ॥ ೫ ॥
ಸ್ಯಾದೇತತ್ — ಯಥಾ ತೃಣಪಲ್ಲವೋದಕಾದಿ ನಿಮಿತ್ತಾಂತರನಿರಪೇಕ್ಷಂ ಸ್ವಭಾವಾದೇವ ಕ್ಷೀರಾದ್ಯಾಕಾರೇಣ ಪರಿಣಮತೇ, ಏವಂ ಪ್ರಧಾನಮಪಿ ಮಹದಾದ್ಯಾಕಾರೇಣ ಪರಿಣಂಸ್ಯತ ಇತಿ । ಕಥಂ ಚ ನಿಮಿತ್ತಾಂತರನಿರಪೇಕ್ಷಂ ತೃಣಾದೀತಿ ಗಮ್ಯತೇ ? ನಿಮಿತ್ತಾಂತರಾನುಪಲಂಭಾತ್ । ಯದಿ ಹಿ ಕಿಂಚಿನ್ನಿಮಿತ್ತಮುಪಲಭೇಮಹಿ, ತತೋ ಯಥಾಕಾಮಂ ತೇನ ತೇನ ತೃಣಾದ್ಯುಪಾದಾಯ ಕ್ಷೀರಂ ಸಂಪಾದಯೇಮಹಿ; ನ ತು ಸಂಪಾದಯಾಮಹೇ । ತಸ್ಮಾತ್ಸ್ವಾಭಾವಿಕಸ್ತೃಣಾದೇಃ ಪರಿಣಾಮಃ । ತಥಾ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯಾಪಿ ಸ್ಯಾದಿತಿ । ಅತ್ರೋಚ್ಯತೇ — ಭವೇತ್ತೃಣಾದಿವತ್ಸ್ವಾಭಾವಿಕಃ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯಾಪಿ ಪರಿಣಾಮಃ, ಯದಿ ತೃಣಾದೇರಪಿ ಸ್ವಾಭಾವಿಕಃ ಪರಿಣಾಮೋಽಭ್ಯುಪಗಮ್ಯೇತ; ನ ತ್ವಭ್ಯುಪಗಮ್ಯತೇ, ನಿಮಿತ್ತಾಂತರೋಪಲಬ್ಧೇಃ । ಕಥಂ ನಿಮಿತ್ತಾಂತರೋಪಲಬ್ಧಿಃ ? ಅನ್ಯತ್ರಾಭಾವಾತ್ । ಧೇನ್ವೈವ ಹ್ಯುಪಭುಕ್ತಂ ತೃಣಾದಿ ಕ್ಷೀರೀಭವತಿ, ನ ಪ್ರಹೀಣಮ್ ಅನಡುದಾದ್ಯುಪಭುಕ್ತಂ ವಾ । ಯದಿ ಹಿ ನಿರ್ನಿಮಿತ್ತಮೇತತ್ಸ್ಯಾತ್ , ಧೇನುಶರೀರಸಂಬಂಧಾದನ್ಯತ್ರಾಪಿ ತೃಣಾದಿ ಕ್ಷೀರೀಭವೇತ್ । ನ ಚ ಯಥಾಕಾಮಂ ಮಾನುಷೈರ್ನ ಶಕ್ಯಂ ಸಂಪಾದಯಿತುಮಿತ್ಯೇತಾವತಾ ನಿರ್ನಿಮಿತ್ತಂ ಭವತಿ । ಭವತಿ ಹಿ ಕಿಂಚಿತ್ಕಾರ್ಯಂ ಮಾನುಷಸಂಪಾದ್ಯಮ್ , ಕಿಂಚಿದ್ದೈವಸಂಪಾದ್ಯಮ್ । ಮನುಷ್ಯಾ ಅಪಿ ಶಕ್ನುವಂತ್ಯೇವೋಚಿತೇನೋಪಾಯೇನ ತೃಣಾದ್ಯುಪಾದಾಯ ಕ್ಷೀರಂ ಸಂಪಾದಯಿತುಮ್ । ಪ್ರಭೂತಂ ಹಿ ಕ್ಷೀರಂ ಕಾಮಯಮಾನಾಃ ಪ್ರಭೂತಂ ಘಾಸಂ ಧೇನುಂ ಚಾರಯಂತಿ; ತತಶ್ಚ ಪ್ರಭೂತಂ ಕ್ಷೀರಂ ಲಭಂತೇ । ತಸ್ಮಾನ್ನ ತೃಣಾದಿವತ್ಸ್ವಾಭಾವಿಕಃ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯ ಪರಿಣಾಮಃ ॥ ೫ ॥
ಅಭ್ಯುಪಗಮೇಽಪ್ಯರ್ಥಾಭಾವಾತ್ ॥ ೬ ॥
ಸ್ವಾಭಾವಿಕೀ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯ ಪ್ರವೃತ್ತಿರ್ನ ಭವತೀತಿ ಸ್ಥಾಪಿತಮ್ । ಅಥಾಪಿ ನಾಮ ಭವತಃ ಶ್ರದ್ಧಾಮನುರುಧ್ಯಮಾನಾಃ ಸ್ವಾಭಾವಿಕೀಮೇವ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯ ಪ್ರವೃತ್ತಿಮಭ್ಯುಪಗಚ್ಛೇಮ, ತಥಾಪಿ ದೋಷೋಽನುಷಜ್ಯೇತೈವ । ಕುತಃ ? ಅರ್ಥಾಭಾವಾತ್ । ಯದಿ ತಾವತ್ಸ್ವಾಭಾವಿಕೀ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯ ಪ್ರವೃತ್ತಿರ್ನ ಕಿಂಚಿದನ್ಯದಿಹಾಪೇಕ್ಷತ ಇತ್ಯುಚ್ಯತೇ, ತತೋ ಯಥೈವ ಸಹಕಾರಿ ಕಿಂಚಿನ್ನಾಪೇಕ್ಷತೇ ಏವಂ ಪ್ರಯೋಜನಮಪಿ ಕಿಂಚಿನ್ನಾಪೇಕ್ಷಿಷ್ಯತೇ — ಇತ್ಯತಃ ಪ್ರಧಾನಂ ಪುರುಷಸ್ಯಾರ್ಥಂ ಸಾಧಯಿತುಂ ಪ್ರವರ್ತತ ಇತೀಯಂ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾ ಹೀಯೇತ । ಸ ಯದಿ ಬ್ರೂಯಾತ್ — ಸಹಕಾರ್ಯೇವ ಕೇವಲಂ ನಾಪೇಕ್ಷತೇ, ನ ಪ್ರಯೋಜನಮಪೀತಿ । ತಥಾಪಿ ಪ್ರಧಾನಪ್ರವೃತ್ತೇಃ ಪ್ರಯೋಜನಂ ವಿವೇಕ್ತವ್ಯಮ್ — ಭೋಗೋ ವಾ ಸ್ಯಾತ್ , ಅಪವರ್ಗೋ ವಾ, ಉಭಯಂ ವೇತಿ । ಭೋಗಶ್ಚೇತ್ — ಕೀದೃಶೋಽನಾಧೇಯಾತಿಶಯಸ್ಯ ಪುರುಷಸ್ಯ ಭೋಗೋ ಭವೇತ್ ? ಅನಿರ್ಮೋಕ್ಷಪ್ರಸಂಗಶ್ಚ । ಅಪವರ್ಗಶ್ಚೇತ್ — ಪ್ರಾಗಪಿ ಪ್ರವೃತ್ತೇರಪವರ್ಗಸ್ಯ ಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ಪ್ರವೃತ್ತಿರನರ್ಥಿಕಾ ಸ್ಯಾತ್ , ಶಬ್ದಾದ್ಯನುಪಲಬ್ಧಿಪ್ರಸಂಗಶ್ಚ । ಉಭಯಾರ್ಥತಾಭ್ಯುಪಗಮೇಽಪಿ ಭೋಕ್ತವ್ಯಾನಾಂ ಪ್ರಧಾನಮಾತ್ರಾಣಾಮಾನಂತ್ಯಾದನಿರ್ಮೋಕ್ಷಪ್ರಸಂಗ ಏವ । ನ ಚೌತ್ಸುಕ್ಯನಿವೃತ್ತ್ಯರ್ಥಾ ಪ್ರವೃತ್ತಿಃ । ನ ಹಿ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯಾಚೇತನಸ್ಯೌತ್ಸುಕ್ಯಂ ಸಂಭವತಿ । ನ ಚ ಪುರುಷಸ್ಯ ನಿರ್ಮಲಸ್ಯ ನಿಷ್ಕಲಸ್ಯೌತ್ಸುಕ್ಯಮ್ । ದೃಕ್ಶಕ್ತಿಸರ್ಗಶಕ್ತಿವೈಯರ್ಥ್ಯಭಯಾಚ್ಚೇತ್ಪ್ರವೃತ್ತಿಃ, ತರ್ಹಿ ದೃಕ್ಶಕ್ತ್ಯನುಚ್ಛೇದವತ್ಸರ್ಗಶಕ್ತ್ಯನುಚ್ಛೇದಾತ್ಸಂಸಾರಾನುಚ್ಛೇದಾದನಿರ್ಮೋಕ್ಷಪ್ರಸಂಗ ಏವ । ತಸ್ಮಾತ್ಪ್ರಧಾನಸ್ಯ ಪುರುಷಾರ್ಥಾ ಪ್ರವೃತ್ತಿರಿತ್ಯೇತದಯುಕ್ತಮ್ ॥ ೬ ॥
ಪುರುಷಾಶ್ಮವದಿತಿ ಚೇತ್ತಥಾಪಿ ॥ ೭ ॥
ಸ್ಯಾದೇತತ್ — ಯಥಾ ಕಶ್ಚಿತ್ಪುರುಷೋ ದೃಕ್ಶಕ್ತಿಸಂಪನ್ನಃ ಪ್ರವೃತ್ತಿಶಕ್ತಿವಿಹೀನಃ ಪಂಗುಃ ಅಪರಂ ಪುರುಷಂ ಪ್ರವೃತ್ತಿಶಕ್ತಿಸಂಪನ್ನಂ ದೃಕ್ಶಕ್ತಿವಿಹೀನಮಂಧಮಧಿಷ್ಠಾಯ ಪ್ರವರ್ತಯತಿ, ಯಥಾ ವಾ ಅಯಸ್ಕಾಂತೋಽಶ್ಮಾ ಸ್ವಯಮಪ್ರವರ್ತಮಾನೋಽಪ್ಯಯಃ ಪ್ರವರ್ತಯತಿ, ಏವಂ ಪುರುಷಃ ಪ್ರಧಾನಂ ಪ್ರವರ್ತಯಿಷ್ಯತಿ — ಇತಿ ದೃಷ್ಟಾಂತಪ್ರತ್ಯಯೇನ ಪುನಃ ಪ್ರತ್ಯವಸ್ಥಾನಮ್ । ಅತ್ರೋಚ್ಯತೇ — ತಥಾಪಿ ನೈವ ದೋಷಾನ್ನಿರ್ಮೋಕ್ಷೋಽಸ್ತಿ । ಅಭ್ಯುಪೇತಹಾನಂ ತಾವದ್ದೋಷ ಆಪತತಿ, ಪ್ರಧಾನಸ್ಯ ಸ್ವತಂತ್ರಸ್ಯ ಪ್ರವೃತ್ತ್ಯಭ್ಯುಪಗಮಾತ್ , ಪುರುಷಸ್ಯ ಚ ಪ್ರವರ್ತಕತ್ವಾನಭ್ಯುಪಗಮಾತ್ । ಕಥಂ ಚೋದಾಸೀನಃ ಪುರುಷಃ ಪ್ರಧಾನಂ ಪ್ರವರ್ತಯೇತ್ ? ಪಂಗುರಪಿ ಹ್ಯಂಧಂ ಪುರುಷಂ ವಾಗಾದಿಭಿಃ ಪ್ರವರ್ತಯತಿ । ನೈವಂ ಪುರುಷಸ್ಯ ಕಶ್ಚಿದಪಿ ಪ್ರವರ್ತನವ್ಯಾಪಾರೋಽಸ್ತಿ, ನಿಷ್ಕ್ರಿಯತ್ವಾನ್ನಿರ್ಗುಣತ್ವಾಚ್ಚ । ನಾಪ್ಯಯಸ್ಕಾಂತವತ್ಸನ್ನಿಧಿಮಾತ್ರೇಣ ಪ್ರವರ್ತಯೇತ್ , ಸನ್ನಿಧಿನಿತ್ಯತ್ವೇನ ಪ್ರವೃತ್ತಿನಿತ್ಯತ್ವಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ಅಯಸ್ಕಾಂತಸ್ಯ ತ್ವನಿತ್ಯಸನ್ನಿಧೇರಸ್ತಿ ಸ್ವವ್ಯಾಪಾರಃ ಸನ್ನಿಧಿಃ, ಪರಿಮಾರ್ಜನಾದ್ಯಪೇಕ್ಷಾ ಚಾಸ್ಯಾಸ್ತಿ — ಇತ್ಯನುಪನ್ಯಾಸಃ ಪುರುಷಾಶ್ಮವದಿತಿ । ತಥಾ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯಾಚೈತನ್ಯಾತ್ಪುರುಷಸ್ಯ ಚೌದಾಸೀನ್ಯಾತ್ತೃತೀಯಸ್ಯ ಚ ತಯೋಃ ಸಂಬಂಧಯಿತುರಭಾವಾತ್ಸಂಬಂಧಾನುಪಪತ್ತಿಃ । ಯೋಗ್ಯತಾನಿಮಿತ್ತೇ ಚ ಸಂಬಂಧೇ ಯೋಗ್ಯತಾನುಚ್ಛೇದಾದನಿರ್ಮೋಕ್ಷಪ್ರಸಂಗಃ । ಪೂರ್ವವಚ್ಚೇಹಾಪ್ಯರ್ಥಾಭಾವೋ ವಿಕಲ್ಪಯಿತವ್ಯಃ; ಪರಮಾತ್ಮನಸ್ತು ಸ್ವರೂಪವ್ಯಪಾಶ್ರಯಮೌದಾಸೀನ್ಯಮ್ , ಮಾಯಾವ್ಯಪಾಶ್ರಯಂ ಚ ಪ್ರವರ್ತಕತ್ವಮ್ — ಇತ್ಯಸ್ತ್ಯತಿಶಯಃ ॥ ೭ ॥
ಅಂಗಿತ್ವಾನುಪಪತ್ತೇಶ್ಚ ॥ ೮ ॥
ಇತಶ್ಚ ನ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯ ಪ್ರವೃತ್ತಿರವಕಲ್ಪತೇ — ಯದ್ಧಿ ಸತ್ತ್ವರಜಸ್ತಮಸಾಮನ್ಯೋನ್ಯಗುಣಪ್ರಧಾನಭಾವಮುತ್ಸೃಜ್ಯ ಸಾಮ್ಯೇನ ಸ್ವರೂಪಮಾತ್ರೇಣಾವಸ್ಥಾನಮ್ , ಸಾ ಪ್ರಧಾನಾವಸ್ಥಾ । ತಸ್ಯಾಮವಸ್ಥಾಯಾಮನಪೇಕ್ಷಸ್ವರೂಪಾಣಾಂ ಸ್ವರೂಪಪ್ರಣಾಶಭಯಾತ್ಪರಸ್ಪರಂ ಪ್ರತ್ಯಂಗಾಂಗಿಭಾವಾನುಪಪತ್ತೇಃ, ಬಾಹ್ಯಸ್ಯ ಚ ಕಸ್ಯಚಿತ್ಕ್ಷೋಭಯಿತುರಭಾವಾತ್ , ಗುಣವೈಷಮ್ಯನಿಮಿತ್ತೋ ಮಹದಾದ್ಯುತ್ಪಾದೋ ನ ಸ್ಯಾತ್ ॥ ೮ ॥
ಅನ್ಯಥಾನುಮಿತೌ ಚ ಜ್ಞಶಕ್ತಿವಿಯೋಗಾತ್ ॥ ೯ ॥
ಅಥಾಪಿ ಸ್ಯಾತ್ — ಅನ್ಯಥಾ ವಯಮನುಮಿಮೀಮಹೇ — ಯಥಾ ನಾಯಮನಂತರೋ ದೋಷಃ ಪ್ರಸಜ್ಯೇತ । ನ ಹ್ಯನಪೇಕ್ಷಸ್ವಭಾವಾಃ ಕೂಟಸ್ಥಾಶ್ಚಾಸ್ಮಾಭಿರ್ಗುಣಾ ಅಭ್ಯುಪಗಮ್ಯಂತೇ, ಪ್ರಮಾಣಾಭಾವಾತ್ । ಕಾರ್ಯವಶೇನ ತು ಗುಣಾನಾಂ ಸ್ವಭಾವೋಽಭ್ಯುಪಗಮ್ಯತೇ । ಯಥಾ ಯಥಾ ಕಾರ್ಯೋತ್ಪಾದ ಉಪಪದ್ಯತೇ, ತಥಾ ತಥೈತೇಷಾಂ ಸ್ವಭಾವೋಽಭ್ಯುಪಗಮ್ಯತೇ; ಚಲಂ ಗುಣವೃತ್ತಮಿತಿ ಚಾಸ್ತ್ಯಭ್ಯುಪಗಮಃ । ತಸ್ಮಾತ್ಸಾಮ್ಯಾವಸ್ಥಾಯಾಮಪಿ ವೈಷಮ್ಯೋಪಗಮಯೋಗ್ಯಾ ಏವ ಗುಣಾ ಅವತಿಷ್ಠಂತ ಇತಿ । ಏವಮಪಿ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯ ಜ್ಞಶಕ್ತಿವಿಯೋಗಾದ್ರಚನಾನುಪಪತ್ತ್ಯಾದಯಃ ಪೂರ್ವೋಕ್ತಾ ದೋಷಾಸ್ತದವಸ್ಥಾ ಏವ । ಜ್ಞಶಕ್ತಿಮಪಿ ತ್ವನುಮಿಮಾನಃ ಪ್ರತಿವಾದಿತ್ವಾನ್ನಿವರ್ತೇತ, ಚೇತನಮೇಕಮನೇಕಪ್ರಪಂಚಸ್ಯ ಜಗತ ಉಪಾದಾನಮಿತಿ ಬ್ರಹ್ಮವಾದಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ವೈಷಮ್ಯೋಪಗಮಯೋಗ್ಯಾ ಅಪಿ ಗುಣಾಃ ಸಾಮ್ಯಾವಸ್ಥಾಯಾಂ ನಿಮಿತ್ತಾಭಾವಾನ್ನೈವ ವೈಷಮ್ಯಂ ಭಜೇರನ್ , ಭಜಮಾನಾ ವಾ ನಿಮಿತ್ತಾಭಾವಾವಿಶೇಷಾತ್ಸರ್ವದೈವ ವೈಷಮ್ಯಂ ಭಜೇರನ್ — ಇತಿ ಪ್ರಸಜ್ಯತ ಏವಾಯಮನಂತರೋಽಪಿ ದೋಷಃ ॥ ೯ ॥
ವಿಪ್ರತಿಷೇಧಾಚ್ಚಾಸಮಂಜಸಮ್ ॥ ೧೦ ॥
ಪರಸ್ಪರವಿರುದ್ಧಶ್ಚಾಯಂ ಸಾಂಖ್ಯಾನಾಮಭ್ಯುಪಗಮಃ — ಕ್ವಚಿತ್ಸಪ್ತೇಂದ್ರಿಯಾಣ್ಯನುಕ್ರಾಮಂತಿ, ಕ್ವಚಿದೇಕಾದಶ; ತಥಾ ಕ್ವಚಿನ್ಮಹತಸ್ತನ್ಮಾತ್ರಸರ್ಗಮುಪದಿಶಂತಿ, ಕ್ವಚಿದಹಂಕಾರಾತ್; ತಥಾ ಕ್ವಚಿತ್ತ್ರೀಣ್ಯಂತಃಕರಣಾನಿ ವರ್ಣಯಂತಿ, ಕ್ವಚಿದೇಕಮಿತಿ । ಪ್ರಸಿದ್ಧ ಏವ ತು ಶ್ರುತ್ಯೇಶ್ವರಕಾರಣವಾದಿನ್ಯಾ ವಿರೋಧಸ್ತದನುವರ್ತಿನ್ಯಾ ಚ ಸ್ಮೃತ್ಯಾ । ತಸ್ಮಾದಪ್ಯಸಮಂಜಸಂ ಸಾಂಖ್ಯಾನಾಂ ದರ್ಶನಮಿತಿ ॥
ಅತ್ರಾಹ — ನನ್ವೌಪನಿಷದಾನಾಮಪ್ಯಸಮಂಜಸಮೇವ ದರ್ಶನಮ್ , ತಪ್ಯತಾಪಕಯೋರ್ಜಾತ್ಯಂತರಭಾವಾನಭ್ಯುಪಗಮಾತ್ । ಏಕಂ ಹಿ ಬ್ರಹ್ಮ ಸರ್ವಾತ್ಮಕಂ ಸರ್ವಸ್ಯ ಪ್ರಪಂಚಸ್ಯ ಕಾರಣಮಭ್ಯುಪಗಚ್ಛತಾಮ್ — ಏಕಸ್ಯೈವಾತ್ಮನೋ ವಿಶೇಷೌ ತಪ್ಯತಾಪಕೌ, ನ ಜಾತ್ಯಂತರಭೂತೌ — ಇತ್ಯಭ್ಯುಪಗಂತವ್ಯಂ ಸ್ಯಾತ್ । ಯದಿ ಚೈತೌ ತಪ್ಯತಾಪಕಾವೇಕಸ್ಯಾತ್ಮನೋ ವಿಶೇಷೌ ಸ್ಯಾತಾಮ್ , ಸ ತಾಭ್ಯಾಂ ತಪ್ಯತಾಪಕಾಭ್ಯಾಂ ನ ನಿರ್ಮುಚ್ಯೇತ — ಇತಿ ತಾಪೋಪಶಾಂತಯೇ ಸಮ್ಯಗ್ದರ್ಶನಮುಪದಿಶಚ್ಛಾಸ್ತ್ರಮನರ್ಥಕಂ ಸ್ಯಾತ್ । ನ ಹ್ಯೌಷ್ಣ್ಯಪ್ರಕಾಶಧರ್ಮಕಸ್ಯ ಪ್ರದೀಪಸ್ಯ ತದವಸ್ಥಸ್ಯೈವ ತಾಭ್ಯಾಂ ನಿರ್ಮೋಕ್ಷ ಉಪಪದ್ಯತೇ । ಯೋಽಪಿ ಜಲತರಂಗವೀಚೀಫೇನಾದ್ಯುಪನ್ಯಾಸಃ, ತತ್ರಾಪಿ ಜಲಾತ್ಮನ ಏಕಸ್ಯ ವೀಚ್ಯಾದಯೋ ವಿಶೇಷಾ ಆವಿರ್ಭಾವತಿರೋಭಾವರೂಪೇಣ ನಿತ್ಯಾ ಏವ ಇತಿ, ಸಮಾನೋ ಜಲಾತ್ಮನೋ ವೀಚ್ಯಾದಿಭಿರನಿರ್ಮೋಕ್ಷಃ । ಪ್ರಸಿದ್ಧಶ್ಚಾಯಂ ತಪ್ಯತಾಪಕಯೋರ್ಜಾತ್ಯಂತರಭಾವೋ ಲೋಕೇ । ತಥಾ ಹಿ — ಅರ್ಥೀ ಚಾರ್ಥಶ್ಚಾನ್ಯೋನ್ಯಭಿನ್ನೌ ಲಕ್ಷ್ಯೇತೇ । ಯದ್ಯರ್ಥಿನಃ ಸ್ವತೋಽನ್ಯೋಽರ್ಥೋ ನ ಸ್ಯಾತ್ , ಯಸ್ಯಾರ್ಥಿನೋ ಯದ್ವಿಷಯಮರ್ಥಿತ್ವಂ ಸ ತಸ್ಯಾರ್ಥೋ ನಿತ್ಯಸಿದ್ಧ ಏವೇತಿ, ನ ತಸ್ಯ ತದ್ವಿಷಯಮರ್ಥಿತ್ವಂ ಸ್ಯಾತ್ — ಯಥಾ ಪ್ರಕಾಶಾತ್ಮನಃ ಪ್ರದೀಪಸ್ಯ ಪ್ರಕಾಶಾಖ್ಯೋಽರ್ಥೋ ನಿತ್ಯಸಿದ್ಧ ಏವೇತಿ, ನ ತಸ್ಯ ತದ್ವಿಷಯಮರ್ಥಿತ್ವಂ ಭವತಿ — ಅಪ್ರಾಪ್ತೇ ಹ್ಯರ್ಥೇಽರ್ಥಿನೋಽರ್ಥಿತ್ವಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ । ತಥಾರ್ಥಸ್ಯಾಪ್ಯರ್ಥತ್ವಂ ನ ಸ್ಯಾತ್ । ಯದಿ ಸ್ಯಾತ್ ಸ್ವಾರ್ಥತ್ವಮೇವ ಸ್ಯಾತ್ । ನ ಚೈತದಸ್ತಿ । ಸಂಬಂಧಿಶಬ್ದೌ ಹ್ಯೇತಾವರ್ಥೀ ಚಾರ್ಥಶ್ಚೇತಿ । ದ್ವಯೋಶ್ಚ ಸಂಬಂಧಿನೋಃ ಸಂಬಂಧಃ ಸ್ಯಾತ್ , ನೈಕಸ್ಯೈವ । ತಸ್ಮಾದ್ಭಿನ್ನಾವೇತಾವರ್ಥಾರ್ಥಿನೌ । ತಥಾನರ್ಥಾನರ್ಥಿನಾವಪಿ; ಅರ್ಥಿನೋಽನುಕೂಲಃ ಅರ್ಥಃ, ಪ್ರತಿಕೂಲಃ ಅನರ್ಥಃ । ತಾಭ್ಯಾಮೇಕಃ ಪರ್ಯಾಯೇಣೋಭಾಭ್ಯಾಂ ಸಂಬಧ್ಯತೇ । ತತ್ರಾರ್ಥಸ್ಯಾಲ್ಪೀಯಸ್ತ್ವಾತ್ , ಭೂಯಸ್ತ್ವಾಚ್ಚಾನರ್ಥಸ್ಯ ಉಭಾವಪ್ಯರ್ಥಾನರ್ಥೌ ಅನರ್ಥ ಏವೇತಿ , ತಾಪಕಃ ಸ ಉಚ್ಯತೇ । ತಪ್ಯಸ್ತು ಪುರುಷಃ , ಯ ಏಕಃ ಪರ್ಯಾಯೇಣೋಭಾಭ್ಯಾಂ ಸಂಬಧ್ಯತೇ ಇತಿ ತಯೋಸ್ತಪ್ಯತಾಪಕಯೋರೇಕಾತ್ಮತಾಯಾಂ ಮೋಕ್ಷಾನುಪಪತ್ತಿಃ । ಜಾತ್ಯಂತರಭಾವೇ ತು ತತ್ಸಂಯೋಗಹೇತುಪರಿಹಾರಾತ್ಸ್ಯಾದಪಿ ಕದಾಚಿನ್ಮೋಕ್ಷೋಪಪತ್ತಿರಿತಿ ॥
ಅತ್ರೋಚ್ಯತೇ — ನ, ಏಕತ್ವಾದೇವ ತಪ್ಯತಾಪಕಭಾವಾನುಪಪತ್ತೇಃ — ಭವೇದೇಷ ದೋಷಃ, ಯದ್ಯೇಕಾತ್ಮತಾಯಾಂ ತಪ್ಯತಾಪಕಾವನ್ಯೋನ್ಯಸ್ಯ ವಿಷಯವಿಷಯಿಭಾವಂ ಪ್ರತಿಪದ್ಯೇಯಾತಾಮ್ । ನ ತ್ವೇತದಸ್ತಿ, ಏಕತ್ವಾದೇವ; ನ ಹ್ಯಗ್ನಿರೇಕಃ ಸನ್ಸ್ವಮಾತ್ಮಾನಂ ದಹತಿ, ಪ್ರಕಾಶಯತಿ ವಾ, ಸತ್ಯಪ್ಯೌಷ್ಣ್ಯಪ್ರಕಾಶಾದಿಧರ್ಮಭೇದೇ ಪರಿಣಾಮಿತ್ವೇ ಚ । ಕಿಮು ಕೂಟಸ್ಥೇ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯೇಕಸ್ಮಿಂಸ್ತಪ್ಯತಾಪಕಭಾವಃ ಸಂಭವೇತ್ । ಕ್ವ ಪುನರಯಂ ತಪ್ಯತಾಪಕಭಾವಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ? ಉಚ್ಯತೇ — ಕಿಂ ನ ಪಶ್ಯಸಿ — ಕರ್ಮಭೂತೋ ಜೀವದ್ದೇಹಸ್ತಪ್ಯಃ, ತಾಪಕಃ ಸವಿತೇತಿ ? ನನು ತಪ್ತಿರ್ನಾಮ ದುಃಖಮ್; ಸಾ ಚೇತಯಿತುಃ; ನಾಚೇತನಸ್ಯ ದೇಹಸ್ಯ । ಯದಿ ಹಿ ದೇಹಸ್ಯೈವ ತಪ್ತಿಃ ಸ್ಯಾತ್ , ಸಾ ದೇಹನಾಶೇ ಸ್ವಯಮೇವ ನಶ್ಯತೀತಿ ತನ್ನಾಶಾಯ ಸಾಧನಂ ನೈಷಿತವ್ಯಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ । ಉಚ್ಯತೇ — ದೇಹಾಭಾವೇ ಹಿ ಕೇವಲಸ್ಯ ಚೇತನಸ್ಯ ತಪ್ತಿರ್ನ ದೃಷ್ಟಾ । ನ ಚ ತ್ವಯಾಪಿ ತಪ್ತಿರ್ನಾಮ ವಿಕ್ರಿಯಾ ಚೇತಯಿತುಃ ಕೇವಲಸ್ಯೇಷ್ಯತೇ । ನಾಪಿ ದೇಹಚೇತನಯೋಃ ಸಂಹತತ್ವಮ್ , ಅಶುದ್ಧ್ಯಾದಿದೋಷಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ನ ಚ ತಪ್ತೇರೇವ ತಪ್ತಿಮಭ್ಯುಪಗಚ್ಛಸಿ । ಕಥಂ ತವಾಪಿ ತಪ್ಯತಾಪಕಭಾವಃ ? ಸತ್ತ್ವಂ ತಪ್ಯಮ್ , ತಾಪಕಂ ರಜಃ — ಇತಿ ಚೇತ್ , ನ । ತಾಭ್ಯಾಂ ಚೇತನಸ್ಯ ಸಂಹತತ್ವಾನುಪಪತ್ತೇಃ । ಸತ್ತ್ವಾನುರೋಧಿತ್ವಾಚ್ಚೇತನೋಽಪಿ ತಪ್ಯತ ಇವೇತಿ ಚೇತ್; ಪರಮಾರ್ಥತಸ್ತರ್ಹಿ ನೈವ ತಪ್ಯತ ಇತ್ಯಾಪತತಿ ಇವಶಬ್ದಪ್ರಯೋಗಾತ್ । ನ ಚೇತ್ತಪ್ಯತೇ ನೇವಶಬ್ದೋ ದೋಷಾಯ । ನ ಹಿ — ಡುಂಡುಭಃ ಸರ್ಪ ಇವ ಇತ್ಯೇತಾವತಾ ಸವಿಷೋ ಭವತಿ, ಸರ್ಪೋ ವಾ ಡುಂಡುಭ ಇವ ಇತ್ಯೇತಾವತಾ ನಿರ್ವಿಷೋ ಭವತಿ । ಅತಶ್ಚಾವಿದ್ಯಾಕೃತೋಽಯಂ ತಪ್ಯತಾಪಕಭಾವಃ, ನ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕಃ — ಇತ್ಯಭ್ಯುಪಗಂತವ್ಯಮಿತಿ; ನೈವಂ ಸತಿ ಮಮಾಪಿ ಕಿಂಚಿದ್ದುಷ್ಯತಿ । ಅಥ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕಮೇವ ಚೇತನಸ್ಯ ತಪ್ಯತ್ವಮಭ್ಯುಪಗಚ್ಛಸಿ, ತವೈವ ಸುತರಾಮನಿರ್ಮೋಕ್ಷಃ ಪ್ರಸಜ್ಯೇತ, ನಿತ್ಯತ್ವಾಭ್ಯುಪಗಮಾಚ್ಚ ತಾಪಕಸ್ಯ । ತಪ್ಯತಾಪಕಶಕ್ತ್ಯೋರ್ನಿತ್ಯತ್ವೇಽಪಿ ಸನಿಮಿತ್ತಸಂಯೋಗಾಪೇಕ್ಷತ್ವಾತ್ತಪ್ತೇಃ, ಸಂಯೋಗನಿಮಿತ್ತಾದರ್ಶನನಿವೃತ್ತೌ ಆತ್ಯಂತಿಕಃ ಸಂಯೋಗೋಪರಮಃ, ತತಶ್ಚಾತ್ಯಂತಿಕೋ ಮೋಕ್ಷ ಉಪಪನ್ನಃ — ಇತಿ ಚೇತ್ , ನ । ಅದರ್ಶನಸ್ಯ ತಮಸೋ ನಿತ್ಯತ್ವಾಭ್ಯುಪಗಮಾತ್ । ಗುಣಾನಾಂ ಚೋದ್ಭವಾಭಿಭವಯೋರನಿಯತತ್ವಾದನಿಯತಃ ಸಂಯೋಗನಿಮಿತ್ತೋಪರಮ ಇತಿ ವಿಯೋಗಸ್ಯಾಪ್ಯನಿಯತತ್ವಾತ್ಸಾಂಖ್ಯಸ್ಯೈವಾನಿರ್ಮೋಕ್ಷೋಽಪರಿಹಾರ್ಯಃ ಸ್ಯಾತ್ । ಔಪನಿಷದಸ್ಯ ತು ಆತ್ಮೈಕತ್ವಾಭ್ಯುಪಗಮಾತ್ , ಏಕಸ್ಯ ಚ ವಿಷಯವಿಷಯಿಭಾವಾನುಪಪತ್ತೇಃ, ವಿಕಾರಭೇದಸ್ಯ ಚ ವಾಚಾರಂಭಣಮಾತ್ರತ್ವಶ್ರವಣಾತ್ , ಅನಿರ್ಮೋಕ್ಷಶಂಕಾ ಸ್ವಪ್ನೇಽಪಿ ನೋಪಜಾಯತೇ । ವ್ಯವಹಾರೇ ತು — ಯತ್ರ ಯಥಾ ದೃಷ್ಟಸ್ತಪ್ಯತಾಪಕಭಾವಸ್ತತ್ರ ತಥೈವ ಸಃ — ಇತಿ ನ ಚೋದಯಿತವ್ಯಃ ಪರಿಹರ್ತವ್ಯೋ ವಾ ಭವತಿ ॥೧೦॥
ಮಹದ್ದೀರ್ಘಾಧಿಕರಣಮ್
ಪ್ರಧಾನಕಾರಣವಾದೋ ನಿರಾಕೃತಃ, ಪರಮಾಣುಕಾರಣವಾದ ಇದಾನೀಂ ನಿರಾಕರ್ತವ್ಯಃ । ತತ್ರಾದೌ ತಾವತ್ — ಯೋಽಣುವಾದಿನಾ ಬ್ರಹ್ಮವಾದಿನಿ ದೋಷ ಉತ್ಪ್ರೇಕ್ಷ್ಯತೇ, ಸ ಪ್ರತಿಸಮಾಧೀಯತೇ । ತತ್ರಾಯಂ ವೈಶೇಷಿಕಾಣಾಮಭ್ಯುಪಗಮಃ ಕಾರಣದ್ರವ್ಯಸಮವಾಯಿನೋ ಗುಣಾಃ ಕಾರ್ಯದ್ರವ್ಯೇ ಸಮಾನಜಾತೀಯಂ ಗುಣಾಂತರಮಾರಭಂತೇ, ಶುಕ್ಲೇಭ್ಯಸ್ತಂತುಭ್ಯಃ ಶುಕ್ಲಸ್ಯ ಪಟಸ್ಯ ಪ್ರಸವದರ್ಶನಾತ್ , ತದ್ವಿಪರ್ಯಯಾದರ್ಶನಾಚ್ಚ । ತಸ್ಮಾಚ್ಚೇತನಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಜಗತ್ಕಾರಣತ್ವೇಽಭ್ಯುಪಗಮ್ಯಮಾನೇ, ಕಾರ್ಯೇಽಪಿ ಜಗತಿ ಚೈತನ್ಯಂ ಸಮವೇಯಾತ್ । ತದದರ್ಶನಾತ್ತು ನ ಚೇತನಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಜಗತ್ಕಾರಣಂ ಭವಿತುಮರ್ಹತೀತಿ । ಇಮಮಭ್ಯುಪಗಮಂ ತದೀಯಯೈವ ಪ್ರಕ್ರಿಯಯಾ ವ್ಯಭಿಚಾರಯತಿ —
ಮಹದ್ದೀರ್ಘವದ್ವಾ ಹ್ರಸ್ವಪರಿಮಂಡಲಾಭ್ಯಾಮ್ ॥ ೧೧ ॥
ಏಷಾ ತೇಷಾಂ ಪ್ರಕ್ರಿಯಾ — ಪರಮಾಣವಃ ಕಿಲ ಕಂಚಿತ್ಕಾಲಮನಾರಬ್ಧಕಾರ್ಯಾ ಯಥಾಯೋಗಂ ರೂಪಾದಿಮಂತಃ ಪಾರಿಮಾಂಡಲ್ಯಪರಿಮಾಣಾಶ್ಚ ತಿಷ್ಠಂತಿ । ತೇ ಚ ಪಶ್ಚಾದದೃಷ್ಟಾದಿಪುರಃಸರಾಃ ಸಂಯೋಗಸಚಿವಾಶ್ಚ ಸಂತೋ ದ್ವ್ಯಣುಕಾದಿಕ್ರಮೇಣ ಕೃತ್ಸ್ನಂ ಕಾರ್ಯಜಾತಮಾರಭಂತೇ, ಕಾರಣಗುಣಾಶ್ಚ ಕಾರ್ಯೇ ಗುಣಾಂತರಮ್ । ಯದಾ ದ್ವೌ ಪರಮಾಣೂ ದ್ವ್ಯಣುಕಮಾರಭೇತೇ, ತದಾ ಪರಮಾಣುಗತಾ ರೂಪಾದಿಗುಣವಿಶೇಷಾಃ ಶುಕ್ಲಾದಯೋ ದ್ವ್ಯಣುಕೇ ಶುಕ್ಲಾದೀನಪರಾನಾರಭಂತೇ । ಪರಮಾಣುಗುಣವಿಶೇಷಸ್ತು ಪಾರಿಮಾಂಡಲ್ಯಂ ನ ದ್ವ್ಯಣುಕೇ ಪಾರಿಮಾಂಡಲ್ಯಮಪರಮಾರಭತೇ, ದ್ವ್ಯಣುಕಸ್ಯ ಪರಿಮಾಣಾಂತರಯೋಗಾಭ್ಯುಪಗಮಾತ್ । ಅಣುತ್ವಹ್ರಸ್ವತ್ವೇ ಹಿ ದ್ವ್ಯಣುಕವರ್ತಿನೀ ಪರಿಮಾಣೇ ವರ್ಣಯಂತಿ । ಯದಾಪಿ ದ್ವೇ ದ್ವ್ಯಣುಕೇ ಚತುರಣುಕಮಾರಭೇತೇ, ತದಾಪಿ ಸಮಾನಂ ದ್ವ್ಯಣುಕಸಮವಾಯಿನಾಂ ಶುಕ್ಲಾದೀನಾಮಾರಂಭಕತ್ವಮ್ । ಅಣುತ್ವಹ್ರಸ್ವತ್ವೇ ತು ದ್ವ್ಯಣುಕಸಮವಾಯಿನೀ ಅಪಿ ನೈವಾರಭೇತೇ, ಚತುರಣುಕಸ್ಯ ಮಹತ್ತ್ವದೀರ್ಘತ್ವಪರಿಮಾಣಯೋಗಾಭ್ಯುಪಗಮಾತ್ । ಯದಾಪಿ ಬಹವಃ ಪರಮಾಣವಃ, ಬಹೂನಿ ವಾ ದ್ವ್ಯಣುಕಾನಿ, ದ್ವ್ಯಣುಕಸಹಿತೋ ವಾ ಪರಮಾಣುಃ ಕಾರ್ಯಮಾರಭತೇ, ತದಾಪಿ ಸಮಾನೈಷಾ ಯೋಜನಾ । ತದೇವಂ ಯಥಾ ಪರಮಾಣೋಃ ಪರಿಮಂಡಲಾತ್ಸತೋಽಣು ಹ್ರಸ್ವಂ ಚ ದ್ವ್ಯಣುಕಂ ಜಾಯತೇ, ಮಹದ್ದೀರ್ಘಂ ಚ ತ್ರ್ಯಣುಕಾದಿ, ನ ಪರಿಮಂಡಲಮ್; ಯಥಾ ವಾ ದ್ವ್ಯಣುಕಾದಣೋರ್ಹ್ರಸ್ವಾಚ್ಚ ಸತೋ ಮಹದ್ದೀರ್ಘಂ ಚ ತ್ರ್ಯಣುಕಂ ಜಾಯತೇ, ನಾಣು, ನೋ ಹ್ರಸ್ವಮ್; ಏವಂ ಚೇತನಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಚೇತನಂ ಜಗಜ್ಜನಿಷ್ಯತೇ — ಇತ್ಯಭ್ಯುಪಗಮೇ ಕಿಂ ತವ ಚ್ಛಿನ್ನಮ್ ॥
ಅಥ ಮನ್ಯಸೇ — ವಿರೋಧಿನಾ ಪರಿಮಾಣಾಂತರೇಣಾಕ್ರಾಂತಂ ಕಾರ್ಯದ್ರವ್ಯಂ ದ್ವ್ಯಣುಕಾದಿ ಇತ್ಯತೋ ನಾರಂಭಕಾಣಿ ಕಾರಣಗತಾನಿ ಪಾರಿಮಾಂಡಲ್ಯಾದೀನಿ — ಇತ್ಯಭ್ಯುಪಗಚ್ಛಾಮಿ; ನ ತು ಚೇತನಾವಿರೋಧಿನಾ ಗುಣಾಂತರೇಣ ಜಗತ ಆಕ್ರಾಂತತ್ವಮಸ್ತಿ, ಯೇನ ಕಾರಣಗತಾ ಚೇತನಾ ಕಾರ್ಯೇ ಚೇತನಾಂತರಂ ನಾರಭೇತ; ನ ಹ್ಯಚೇತನಾ ನಾಮ ಚೇತನಾವಿರೋಧೀ ಕಶ್ಚಿದ್ಗುಣೋಽಸ್ತಿ, ಚೇತನಾಪ್ರತಿಷೇಧಮಾತ್ರತ್ವಾತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ಪಾರಿಮಾಂಡಲ್ಯಾದಿವೈಷಮ್ಯಾತ್ಪ್ರಾಪ್ನೋತಿ ಚೇತನಾಯಾ ಆರಂಭಕತ್ವಮಿತಿ । ಮೈವಂ ಮಂಸ್ಥಾಃ — ಯಥಾ ಕಾರಣೇ ವಿದ್ಯಮಾನಾನಾಮಪಿ ಪಾರಿಮಾಂಡಲ್ಯಾದೀನಾಮನಾರಂಭಕತ್ವಮ್ , ಏವಂ ಚೈತನ್ಯಸ್ಯಾಪಿ — ಇತ್ಯಸ್ಯಾಂಶಸ್ಯ ಸಮಾನತ್ವಾತ್ । ನ ಚ ಪರಿಮಾಣಾಂತರಾಕ್ರಾಂತತ್ವಂ ಪಾರಿಮಾಂಡಲ್ಯಾದೀನಾಮನಾರಂಭಕತ್ವೇ ಕಾರಣಮ್ , ಪ್ರಾಕ್ಪರಿಮಾಣಾಂತರಾರಂಭಾತ್ಪಾರಿಮಾಂಡಲ್ಯಾದೀನಾಮಾರಂಭಕತ್ವೋಪಪತ್ತೇಃ; ಆರಬ್ಧಮಪಿ ಕಾರ್ಯದ್ರವ್ಯಂ ಪ್ರಾಗ್ಗುಣಾರಂಭಾತ್ಕ್ಷಣಮಾತ್ರಮಗುಣಂ ತಿಷ್ಠತೀತ್ಯಭ್ಯುಪಗಮಾತ್ । ನ ಚ ಪರಿಮಾಣಾಂತರಾರಂಭೇ ವ್ಯಗ್ರಾಣಿ ಪಾರಿಮಾಂಡಲ್ಯಾದೀನೀತ್ಯತಃ ಸ್ವಸಮಾನಜಾತೀಯಂ ಪರಿಮಾಣಾಂತರಂ ನಾರಭಂತೇ, ಪರಿಮಾಣಾಂತರಸ್ಯಾನ್ಯಹೇತುಕತ್ವಾಭ್ಯುಪಗಮಾತ್; ‘ಕಾರಣಬಹುತ್ವಾತ್ಕಾರಣಮಹತ್ತ್ವಾತ್ಪ್ರಚಯವಿಶೇಷಾಚ್ಚ ಮಹತ್’ (ವೈ. ಸೂ. ೭ । ೧ । ೯) ‘ತದ್ವಿಪರೀತಮಣು’ (ವೈ. ಸೂ. ೭ । ೧ । ೧೦) ‘ಏತೇನ ದೀರ್ಘತ್ವಹ್ರಸ್ವತ್ವೇ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತೇ’ (ವೈ. ಸೂ. ೭ । ೧ । ೧೭) ಇತಿ ಹಿ ಕಾಣಭುಜಾನಿ ಸೂತ್ರಾಣಿ । ನ ಚ — ಸನ್ನಿಧಾನವಿಶೇಷಾತ್ಕುತಶ್ಚಿತ್ಕಾರಣಬಹುತ್ವಾದೀನ್ಯೇವಾರಭಂತೇ, ನ ಪಾರಿಮಾಂಡಲ್ಯಾದೀನೀತಿ — ಉಚ್ಯೇತ, ದ್ರವ್ಯಾಂತರೇ ಗುಣಾಂತರೇ ವಾ ಆರಭ್ಯಮಾಣೇ ಸರ್ವೇಷಾಮೇವ ಕಾರಣಗುಣಾನಾಂ ಸ್ವಾಶ್ರಯಸಮವಾಯಾವಿಶೇಷಾತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ಸ್ವಭಾವಾದೇವ ಪಾರಿಮಾಂಡಲ್ಯಾದೀನಾಮನಾರಂಭಕತ್ವಮ್ , ತಥಾ ಚೇತನಾಯಾ ಅಪೀತಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ ॥
ಸಂಯೋಗಾಚ್ಚ ದ್ರವ್ಯಾದೀನಾಂ ವಿಲಕ್ಷಣಾನಾಮುತ್ಪತ್ತಿದರ್ಶನಾತ್ಸಮಾನಜಾತೀಯೋತ್ಪತ್ತಿವ್ಯಭಿಚಾರಃ । ದ್ರವ್ಯೇ ಪ್ರಕೃತೇ ಗುಣೋದಾಹರಣಮಯುಕ್ತಮಿತಿ ಚೇತ್ , ನ; ದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ವಿಲಕ್ಷಣಾರಂಭಮಾತ್ರಸ್ಯ ವಿವಕ್ಷಿತತ್ವಾತ್ । ನ ಚ ದ್ರವ್ಯಸ್ಯ ದ್ರವ್ಯಮೇವೋದಾಹರ್ತವ್ಯಮ್ , ಗುಣಸ್ಯ ವಾ ಗುಣ ಏವೇತಿ ಕಶ್ಚಿನ್ನಿಯಮೇ ಹೇತುರಸ್ತಿ; ಸೂತ್ರಕಾರೋಽಪಿ ಭವತಾಂ ದ್ರವ್ಯಸ್ಯ ಗುಣಮುದಾಜಹಾರ — ‘ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾಣಾಮಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತ್ವಾತ್ಸಂಯೋಗಸ್ಯ ಪಂಚಾತ್ಮಕಂ ನ ವಿದ್ಯತೇ’ (ವೈ. ಸೂ. ೪ । ೨ । ೨) ಇತಿ — ಯಥಾ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಯೋರ್ಭೂಮ್ಯಾಕಾಶಯೋಃ ಸಮವಯನ್ಸಂಯೋಗೋಽಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಃ, ಏವಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೇಷು ಪಂಚಸು ಭೂತೇಷು ಸಮವಯಚ್ಛರೀರಮಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಂ ಸ್ಯಾತ್; ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಂ ಹಿ ಶರೀರಮ್ , ತಸ್ಮಾನ್ನ ಪಾಂಚಭೌತಿಕಮಿತಿ — ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ — ಗುಣಶ್ಚ ಸಂಯೋಗೋ ದ್ರವ್ಯಂ ಶರೀರಮ್ । ‘ದೃಶ್ಯತೇ ತು’ (ಬ್ರ. ಸೂ. ೨ । ೧ । ೬) ಇತಿ ಚಾತ್ರಾಪಿ ವಿಲಕ್ಷಣೋತ್ಪತ್ತಿಃ ಪ್ರಪಂಚಿತಾ । ನನ್ವೇವಂ ಸತಿ ತೇನೈವೈತದ್ಗತಮ್; ನೇತಿ ಬ್ರೂಮಃ; ತತ್ಸಾಂಖ್ಯಂ ಪ್ರತ್ಯುಕ್ತಮೇತತ್ತು ವೈಶೇಷಿಕಂ ಪ್ರತಿ । ನನ್ವತಿದೇಶೋಽಪಿ ಸಮಾನನ್ಯಾಯತಯಾ ಕೃತಃ — ‘ಏತೇನ ಶಿಷ್ಟಾಪರಿಗ್ರಹಾ ಅಪಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಾಃ’ (ಬ್ರ. ಸೂ. ೨ । ೧ । ೧೨) ಇತಿ; ಸತ್ಯಮೇತತ್; ತಸ್ಯೈವ ತ್ವಯಂ ವೈಶೇಷಿಕಪರೀಕ್ಷಾರಂಭೇ ತತ್ಪ್ರಕ್ರಿಯಾನುಗತೇನ ನಿದರ್ಶನೇನ ಪ್ರಪಂಚಃ ಕೃತಃ ॥ ೧೧ ॥
ಪರಮಾಣುಜಗದಕಾರಣತ್ವಾಧಿಕರಣಮ್
ಉಭಯಥಾಪಿ ನ ಕರ್ಮಾತಸ್ತದಭಾವಃ ॥ ೧೨ ॥
ಇದಾನೀಂ ಪರಮಾಣುಕಾರಣವಾದಂ ನಿರಾಕರೋತಿ । ಸ ಚ ವಾದ ಇತ್ಥಂ ಸಮುತ್ತಿಷ್ಠತೇ — ಪಟಾದೀನಿ ಹಿ ಲೋಕೇ ಸಾವಯವಾನಿ ದ್ರವ್ಯಾಣಿ ಸ್ವಾನುಗತೈರೇವ ಸಂಯೋಗಸಚಿವೈಸ್ತಂತ್ವಾದಿಭಿರ್ದ್ರವ್ಯೈರಾರಭ್ಯಮಾಣಾನಿ ದೃಷ್ಟಾನಿ । ತತ್ಸಾಮಾನ್ಯೇನ ಯಾವತ್ಕಿಂಚಿತ್ಸಾವಯವಮ್ , ತತ್ಸರ್ವಂ ಸ್ವಾನುಗತೈರೇವ ಸಂಯೋಗಸಚಿವೈಸ್ತೈಸ್ತೈರ್ದ್ರವ್ಯೈರಾರಬ್ಧಮಿತಿ ಗಮ್ಯತೇ । ಸ ಚಾಯಮವಯವಾವಯವಿವಿಭಾಗೋ ಯತೋ ನಿವರ್ತತೇ, ಸೋಽಪಕರ್ಷಪರ್ಯಂತಗತಃ ಪರಮಾಣುಃ । ಸರ್ವಂ ಚೇದಂ ಗಿರಿಸಮುದ್ರಾದಿಕಂ ಜಗತ್ಸಾವಯವಮ್; ಸಾವಯತ್ವಾಚ್ಚಾದ್ಯಂತವತ್ । ನ ಚಾಕಾರಣೇನ ಕಾರ್ಯೇಣ ಭವಿತವ್ಯಮ್ — ಇತ್ಯತಃ ಪರಮಾಣವೋ ಜಗತಃ ಕಾರಣಮ್ — ಇತಿ ಕಣಭುಗಭಿಪ್ರಾಯಃ । ತಾನೀಮಾನಿ ಚತ್ವಾರಿ ಭೂತಾನಿ ಭೂಮ್ಯುದಕತೇಜಃಪವನಾಖ್ಯಾನಿ ಸಾವಯವಾನ್ಯುಪಲಭ್ಯ ಚತುರ್ವಿಧಾಃ ಪರಮಾಣವಃ ಪರಿಕಲ್ಪ್ಯಂತೇ । ತೇಷಾಂ ಚಾಪಕರ್ಷಪರ್ಯಂತಗತತ್ವೇನ ಪರತೋ ವಿಭಾಗಾಸಂಭವಾದ್ವಿನಶ್ಯತಾಂ ಪೃಥಿವ್ಯಾದೀನಾಂ ಪರಮಾಣುಪರ್ಯಂತೋ ವಿಭಾಗೋ ಭವತಿ; ಸ ಪ್ರಲಯಕಾಲಃ । ತತಃ ಸರ್ಗಕಾಲೇ ಚ ವಾಯವೀಯೇಷ್ವಣುಷ್ವದೃಷ್ಟಾಪೇಕ್ಷಂ ಕರ್ಮೋತ್ಪದ್ಯತೇ । ತತ್ಕರ್ಮ ಸ್ವಾಶ್ರಯಮಣುಮಣ್ವಂತರೇಣ ಸಂಯುನಕ್ತಿ । ತತೋ ದ್ವ್ಯಣುಕಾದಿಕ್ರಮೇಣ ವಾಯುರುತ್ಪದ್ಯತೇ; ಏವಮಗ್ನಿಃ; ಏವಮಾಪಃ; ಏವಂ ಪೃಥಿವೀ; ಏವಮೇವ ಶರೀರಂ ಸೇಂದ್ರಿಯಮ್ — ಇತ್ಯೇವಂ ಸರ್ವಮಿದಂ ಜಗತ್ ಅಣುಭ್ಯಃ ಸಂಭವತಿ । ಅಣುಗತೇಭ್ಯಶ್ಚ ರೂಪಾದಿಭ್ಯೋ ದ್ವ್ಯಣುಕಾದಿಗತಾನಿ ರೂಪಾದೀನಿ ಸಂಭವಂತಿ, ತಂತುಪಟನ್ಯಾಯೇನ — ಇತಿ ಕಾಣಾದಾ ಮನ್ಯಂತೇ ॥
ತತ್ರೇದಮಭಿಧೀಯತೇ — ವಿಭಾಗಾವಸ್ಥಾನಾಂ ತಾವದಣೂನಾಂ ಸಂಯೋಗಃ ಕರ್ಮಾಪೇಕ್ಷೋಽಭ್ಯುಪಗಂತವ್ಯಃ, ಕರ್ಮವತಾಂ ತಂತ್ವಾದೀನಾಂ ಸಂಯೋಗದರ್ಶನಾತ್ । ಕರ್ಮಣಶ್ಚ ಕಾರ್ಯತ್ವಾನ್ನಿಮಿತ್ತಂ ಕಿಮಪ್ಯಭ್ಯುಪಗಂತವ್ಯಮ್ । ಅನಭ್ಯುಪಗಮೇ ನಿಮಿತ್ತಾಭಾವಾನ್ನಾಣುಷ್ವಾದ್ಯಂ ಕರ್ಮ ಸ್ಯಾತ್ । ಅಭ್ಯುಪಗಮೇಽಪಿ — ಯದಿ ಪ್ರಯತ್ನೋಽಭಿಘಾತಾದಿರ್ವಾ ಯಥಾದೃಷ್ಟಂ ಕಿಮಪಿ ಕರ್ಮಣೋ ನಿಮಿತ್ತಮಭ್ಯುಪಗಮ್ಯೇತ, ತಸ್ಯಾಸಂಭವಾನ್ನೈವಾಣುಷ್ವಾದ್ಯಂ ಕರ್ಮ ಸ್ಯಾತ್ । ನ ಹಿ ತಸ್ಯಾಮವಸ್ಥಾಯಾಮಾತ್ಮಗುಣಃ ಪ್ರಯತ್ನಃ ಸಂಭವತಿ, ಶರೀರಾಭಾವಾತ್ । ಶರೀರಪ್ರತಿಷ್ಠೇ ಹಿ ಮನಸ್ಯಾತ್ಮನಃ ಸಂಯೋಗೇ ಸತಿ ಆತ್ಮಗುಣಃ ಪ್ರಯತ್ನೋ ಜಾಯತೇ । ಏತೇನಾಭಿಘಾತಾದ್ಯಪಿ ದೃಷ್ಟಂ ನಿಮಿತ್ತಂ ಪ್ರತ್ಯಾಖ್ಯಾತವ್ಯಮ್ । ಸರ್ಗೋತ್ತರಕಾಲಂ ಹಿ ತತ್ಸರ್ವಂ ನಾದ್ಯಸ್ಯ ಕರ್ಮಣೋ ನಿಮಿತ್ತಂ ಸಂಭವತಿ । ಅಥಾದೃಷ್ಟಮಾದ್ಯಸ್ಯ ಕರ್ಮಣೋ ನಿಮಿತ್ತಮಿತ್ಯುಚ್ಯೇತ — ತತ್ಪುನರಾತ್ಮಸಮವಾಯಿ ವಾ ಸ್ಯಾತ್ ಅಣುಸಮವಾಯಿ ವಾ । ಉಭಯಥಾಪಿ ನಾದೃಷ್ಟನಿಮಿತ್ತಮಣುಷು ಕರ್ಮಾವಕಲ್ಪೇತ, ಅದೃಷ್ಟಸ್ಯಾಚೇತನತ್ವಾತ್ । ನ ಹ್ಯಚೇತನಂ ಚೇತನೇನಾನಧಿಷ್ಠಿತಂ ಸ್ವತಂತ್ರಂ ಪ್ರವರ್ತತೇ ಪ್ರವರ್ತಯತಿ ವೇತಿ ಸಾಂಖ್ಯಪ್ರಕ್ರಿಯಾಯಾಮಭಿಹಿತಮ್ । ಆತ್ಮನಶ್ಚಾನುತ್ಪನ್ನಚೈತನ್ಯಸ್ಯ ತಸ್ಯಾಮವಸ್ಥಾಯಾಮಚೇತನತ್ವಾತ್ । ಆತ್ಮಸಮವಾಯಿತ್ವಾಭ್ಯುಪಗಮಾಚ್ಚ ನಾದೃಷ್ಟಮಣುಷು ಕರ್ಮಣೋ ನಿಮಿತ್ತಂ ಸ್ಯಾತ್ , ಅಸಂಬಂಧಾತ್ । ಅದೃಷ್ಟವತಾ ಪುರುಷೇಣಾಸ್ತ್ಯಣೂನಾಂ ಸಂಬಂಧ ಇತಿ ಚೇತ್ — ಸಂಬಂಧಸಾತತ್ಯಾತ್ಪ್ರವೃತ್ತಿಸಾತತ್ಯಪ್ರಸಂಗಃ, ನಿಯಾಮಕಾಂತರಾಭಾವಾತ್ । ತದೇವಂ ನಿಯತಸ್ಯ ಕಸ್ಯಚಿತ್ಕರ್ಮನಿಮಿತ್ತಸ್ಯಾಭಾವಾನ್ನಾಣುಷ್ವಾದ್ಯಂ ಕರ್ಮ ಸ್ಯಾತ್; ಕರ್ಮಾಭಾವಾತ್ತನ್ನಿಬಂಧನಃ ಸಂಯೋಗೋ ನ ಸ್ಯಾತ್; ಸಂಯೋಗಾಭಾವಾಚ್ಚ ತನ್ನಿಬಂಧನಂ ದ್ವ್ಯಣುಕಾದಿ ಕಾರ್ಯಜಾತಂ ನ ಸ್ಯಾತ್ । ಸಂಯೋಗಶ್ಚಾಣೋರಣ್ವಂತರೇಣ ಸರ್ವಾತ್ಮನಾ ವಾ ಸ್ಯಾತ್ ಏಕದೇಶೇನ ವಾ ? ಸರ್ವಾತ್ಮನಾ ಚೇತ್ , ಉಪಚಯಾನುಪಪತ್ತೇರಣುಮಾತ್ರತ್ವಪ್ರಸಂಗಃ, ದೃಷ್ಟವಿಪರ್ಯಯಪ್ರಸಂಗಶ್ಚ, ಪ್ರದೇಶವತೋ ದ್ರವ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರದೇಶವತಾ ದ್ರವ್ಯಾಂತರೇಣ ಸಂಯೋಗಸ್ಯ ದೃಷ್ಟತ್ವಾತ್ । ಏಕದೇಶೇನ ಚೇತ್ , ಸಾವಯವತ್ವಪ್ರಸಂಗಃ । ಪರಮಾಣೂನಾಂ ಕಲ್ಪಿತಾಃ ಪ್ರದೇಶಾಃ ಸ್ಯುರಿತಿ ಚೇತ್ , ಕಲ್ಪಿತಾನಾಮವಸ್ತುತ್ವಾದವಸ್ತ್ವೇವ ಸಂಯೋಗ ಇತಿ ವಸ್ತುನಃ ಕಾರ್ಯಸ್ಯಾಸಮವಾಯಿಕಾರಣಂ ನ ಸ್ಯಾತ್; ಅಸತಿ ಚಾಸಮವಾಯಿಕಾರಣೇ ದ್ವ್ಯಣುಕಾದಿಕಾರ್ಯದ್ರವ್ಯಂ ನೋತ್ಪದ್ಯೇತ । ಯಥಾ ಚಾದಿಸರ್ಗೇ ನಿಮಿತ್ತಾಭಾವಾತ್ಸಂಯೋಗೋತ್ಪತ್ತ್ಯರ್ಥಂ ಕರ್ಮ ನಾಣೂನಾಂ ಸಂಭವತಿ, ಏವಂ ಮಹಾಪ್ರಲಯೇಽಪಿ ವಿಭಾಗೋತ್ಪತ್ತ್ಯರ್ಥಂ ಕರ್ಮ ನೈವಾಣೂನಾಂ ಸಂಭವೇತ್ । ನ ಹಿ ತತ್ರಾಪಿ ಕಿಂಚಿನ್ನಿಯತಂ ತನ್ನಿಮಿತ್ತಂ ದೃಷ್ಟಮಸ್ತಿ । ಅದೃಷ್ಟಮಪಿ ಭೋಗಪ್ರಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಮ್ , ನ ಪ್ರಲಯಪ್ರಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಮ್ — ಇತ್ಯತೋ ನಿಮಿತ್ತಾಭಾವಾನ್ನ ಸ್ಯಾದಣೂನಾಂ ಸಂಯೋಗೋತ್ಪತ್ತ್ಯರ್ಥಂ ವಿಭಾಗೋತ್ಪತ್ತ್ಯರ್ಥಂ ವಾ ಕರ್ಮ । ಅತಶ್ಚ ಸಂಯೋಗವಿಭಾಗಾಭಾವಾತ್ತದಾಯತ್ತಯೋಃ ಸರ್ಗಪ್ರಲಯಯೋರಭಾವಃ ಪ್ರಸಜ್ಯೇತ । ತಸ್ಮಾದನುಪಪನ್ನೋಽಯಂ ಪರಮಾಣುಕಾರಣವಾದಃ ॥ ೧೨ ॥
ಸಮವಾಯಾಭ್ಯುಪಗಮಾಚ್ಚ ಸಾಮ್ಯಾದನವಸ್ಥಿತೇಃ ॥ ೧೩ ॥
ಸಮವಾಯಾಭ್ಯುಪಗಮಾಚ್ಚ — ತದಭಾವ ಇತಿ — ಪ್ರಕೃತೇನಾಣುವಾದನಿರಾಕರಣೇನ ಸಂಬಧ್ಯತೇ । ದ್ವಾಭ್ಯಾಂ ಚಾಣುಭ್ಯಾಂ ದ್ವ್ಯಣುಕಮುತ್ಪದ್ಯಮಾನಮತ್ಯಂತಭಿನ್ನಮಣುಭ್ಯಾಮಣ್ವೋಃ ಸಮವೈತೀತ್ಯಭ್ಯುಪಗಮ್ಯತೇ ಭವತಾ । ನ ಚೈವಮಭ್ಯುಪಗಚ್ಛತಾ ಶಕ್ಯತೇಽಣುಕಾರಣತಾ ಸಮರ್ಥಯಿತುಮ್ । ಕುತಃ ? ಸಾಮ್ಯಾದನವಸ್ಥಿತೇಃ — ಯಥೈವ ಹ್ಯಣುಭ್ಯಾಮತ್ಯಂತಭಿನ್ನಂ ಸತ್ ದ್ವ್ಯಣುಕಂ ಸಮವಾಯಲಕ್ಷಣೇನ ಸಂಬಂಧೇನ ತಾಭ್ಯಾಂ ಸಂಬಧ್ಯತೇ, ಏವಂ ಸಮವಾಯೋಽಪಿ ಸಮವಾಯಿಭ್ಯೋಽತ್ಯಂತಭಿನ್ನಃ ಸನ್ ಸಮವಾಯಲಕ್ಷಣೇನಾನ್ಯೇನೈವ ಸಂಬಂಧೇನ ಸಮವಾಯಿಭಿಃ ಸಂಬಧ್ಯೇತ, ಅತ್ಯಂತಭೇದಸಾಮ್ಯಾತ್ । ತತಶ್ಚ ತಸ್ಯ ತಸ್ಯಾನ್ಯೋಽನ್ಯಃ ಸಂಬಂಧಃ ಕಲ್ಪಯಿತವ್ಯ ಇತ್ಯನವಸ್ಥೈವ ಪ್ರಸಜ್ಯೇತ । ನನು ಇಹಪ್ರತ್ಯಯಗ್ರಾಹ್ಯಃ ಸಮವಾಯೋ ನಿತ್ಯಸಂಬದ್ಧ ಏವ ಸಮವಾಯಿಭಿರ್ಗೃಹ್ಯತೇ, ನಾಸಂಬದ್ಧಃ, ಸಂಬಂಧಾಂತರಾಪೇಕ್ಷೋ ವಾ । ತತಶ್ಚ ನ ತಸ್ಯಾನ್ಯಃ ಸಂಬಂಧಃ ಕಲ್ಪಯಿತವ್ಯಃ ಯೇನಾನವಸ್ಥಾ ಪ್ರಸಜ್ಯೇತೇತಿ । ನೇತ್ಯುಚ್ಯತೇ; ಸಂಯೋಗೋಽಪ್ಯೇವಂ ಸತಿ ಸಂಯೋಗಿಭಿರ್ನಿತ್ಯಸಂಬದ್ಧ ಏವೇತಿ ಸಮವಾಯವನ್ನಾನ್ಯಂ ಸಂಬಂಧಮಪೇಕ್ಷೇತ । ಅಥಾರ್ಥಾಂತರತ್ವಾತ್ಸಂಯೋಗಃ ಸಂಬಂಧಾಂತರಮಪೇಕ್ಷೇತ, ಸಮವಾಯೋಽಪಿ ತರ್ಹ್ಯರ್ಥಾಂತರತ್ವಾತ್ಸಂಬಂಧಾಂತರಮಪೇಕ್ಷೇತ । ನ ಚ — ಗುಣತ್ವಾತ್ಸಂಯೋಗಃ ಸಂಬಂಧಾಂತರಮಪೇಕ್ಷತೇ, ನ ಸಮವಾಯಃ ಅಗುಣತ್ವಾದಿತಿ ಯುಜ್ಯತೇ ವಕ್ತುಮ್; ಅಪೇಕ್ಷಾಕಾರಣಸ್ಯ ತುಲ್ಯತ್ವಾತ್ , ಗುಣಪರಿಭಾಷಾಯಾಶ್ಚಾತಂತ್ರತ್ವಾತ್ । ತಸ್ಮಾದರ್ಥಾಂತರಂ ಸಮವಾಯಮಭ್ಯುಪಗಚ್ಛತಃ ಪ್ರಸಜ್ಯೇತೈವಾನವಸ್ಥಾ । ಪ್ರಸಜ್ಯಮಾನಾಯಾಂ ಚಾನವಸ್ಥಾಯಾಮೇಕಾಸಿದ್ಧೌ ಸರ್ವಾಸಿದ್ಧೇರ್ದ್ವಾಭ್ಯಾಮಣುಭ್ಯಾಂ ದ್ವ್ಯಣುಕಂ ನೈವೋತ್ಪದ್ಯೇತ । ತಸ್ಮಾದಪ್ಯನುಪಪನ್ನಃ ಪರಮಾಣುಕಾರಣವಾದಃ ॥ ೧೩ ॥
ನಿತ್ಯಮೇವ ಚ ಭಾವಾತ್ ॥ ೧೪ ॥
ಅಪಿ ಚಾಣವಃ ಪ್ರವೃತ್ತಿಸ್ವಭಾವಾ ವಾ, ನಿವೃತ್ತಿಸ್ವಭಾವಾ ವಾ, ಉಭಯಸ್ವಭಾವಾ ವಾ, ಅನುಭಯಸ್ವಭಾವಾ ವಾ ಅಭ್ಯುಪಗಮ್ಯಂತೇ — ಗತ್ಯಂತರಾಭಾವಾತ್ । ಚತುರ್ಧಾಪಿ ನೋಪಪದ್ಯತೇ — ಪ್ರವೃತ್ತಿಸ್ವಭಾವತ್ವೇ ನಿತ್ಯಮೇವ ಪ್ರವೃತ್ತೇರ್ಭಾವಾತ್ಪ್ರಲಯಾಭಾವಪ್ರಸಂಗಃ । ನಿವೃತ್ತಿಸ್ವಭಾವತ್ವೇಽಪಿ ನಿತ್ಯಮೇವ ನಿವೃತ್ತೇರ್ಭಾವಾತ್ಸರ್ಗಾಭಾವಪ್ರಸಂಗಃ । ಉಭಯಸ್ವಭಾವತ್ವಂ ಚ ವಿರೋಧಾದಸಮಂಜಸಮ್ । ಅನುಭಯಸ್ವಭಾವತ್ವೇ ತು ನಿಮಿತ್ತವಶಾತ್ಪ್ರವೃತ್ತಿನಿವೃತ್ತ್ಯೋರಭ್ಯುಪಗಮ್ಯಮಾನಯೋರದೃಷ್ಟಾದೇರ್ನಿಮಿತ್ತಸ್ಯ ನಿತ್ಯಸನ್ನಿಧಾನಾನ್ನಿತ್ಯಪ್ರವೃತ್ತಿಪ್ರಸಂಗಃ, ಅತಂತ್ರತ್ವೇಽಪ್ಯದೃಷ್ಟಾದೇರ್ನಿತ್ಯಾಪ್ರವೃತ್ತಿಪ್ರಸಂಗಃ । ತಸ್ಮಾದಪ್ಯನುಪಪನ್ನಃ ಪರಮಾಣುಕಾರಣವಾದಃ ॥ ೧೪ ॥
ರೂಪಾದಿಮತ್ತ್ವಾಚ್ಚ ವಿಪರ್ಯಯೋ ದರ್ಶನಾತ್ ॥ ೧೫ ॥
ಸಾವಯವಾನಾಂ ದ್ರವ್ಯಾಣಾಮವಯವಶೋ ವಿಭಜ್ಯಮಾನಾನಾಂ ಯತಃ ಪರೋ ವಿಭಾಗೋ ನ ಸಂಭವತಿ ತೇ ಚತುರ್ವಿಧಾ ರೂಪಾದಿಮಂತಃ ಪರಮಾಣವಶ್ಚತುರ್ವಿಧಸ್ಯ ರೂಪಾದಿಮತೋ ಭೂತಭೌತಿಕಸ್ಯಾರಂಭಕಾ ನಿತ್ಯಾಶ್ಚೇತಿ ಯದ್ವೈಶೇಷಿಕಾ ಅಭ್ಯುಪಗಚ್ಛಂತಿ, ಸ ತೇಷಾಮಭ್ಯುಪಗಮೋ ನಿರಾಲಂಬನ ಏವ; ಯತೋ ರೂಪಾದಿಮತ್ತ್ವಾತ್ಪರಮಾಣೂನಾಮಣುತ್ವನಿತ್ಯತ್ವವಿಪರ್ಯಯಃ ಪ್ರಸಜ್ಯೇತ । ಪರಮಕಾರಣಾಪೇಕ್ಷಯಾ ಸ್ಥೂಲತ್ವಮನಿತ್ಯತ್ವಂ ಚ ತೇಷಾಮಭಿಪ್ರೇತವಿಪರೀತಮಾಪದ್ಯೇತೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಕುತಃ ? ಏವಂ ಲೋಕೇ ದೃಷ್ಟತ್ವಾತ್ — ಯದ್ಧಿ ಲೋಕೇ ರೂಪಾದಿಮದ್ವಸ್ತು ತತ್ ಸ್ವಕಾರಣಾಪೇಕ್ಷಯಾ ಸ್ಥೂಲಮನಿತ್ಯಂ ಚ ದೃಷ್ಟಮ್; ತದ್ಯಥಾ — ಪಟಸ್ತಂತೂನಪೇಕ್ಷ್ಯ ಸ್ಥೂಲೋಽನಿತ್ಯಶ್ಚ ಭವತಿ; ತಂತವಶ್ಚಾಂಶೂನಪೇಕ್ಷ್ಯ ಸ್ಥೂಲಾ ಅನಿತ್ಯಾಶ್ಚ ಭವಂತಿ — ತಥಾ ಚಾಮೀ ಪರಮಾಣವೋ ರೂಪಾದಿಮಂತಸ್ತೈರಭ್ಯುಪಗಮ್ಯಂತೇ । ತಸ್ಮಾತ್ತೇಽಪಿ ಕಾರಣವಂತಸ್ತದಪೇಕ್ಷಯಾ ಸ್ಥೂಲಾ ಅನಿತ್ಯಾಶ್ಚ ಪ್ರಾಪ್ನುವಂತಿ । ಯಚ್ಚ ನಿತ್ಯತ್ವೇ ಕಾರಣಂ ತೈರುಕ್ತಮ್ — ‘ಸದಕಾರಣವನ್ನಿತ್ಯಮ್’ (ವೈ. ಸೂ. ೪ । ೧ । ೧) ಇತಿ, ತದಪ್ಯೇವಂ ಸತಿ ಅಣುಷು ನ ಸಂಭವತಿ, ಉಕ್ತೇನ ಪ್ರಕಾರೇಣಾಣೂನಾಮಪಿ ಕಾರಣವತ್ತ್ವೋಪಪತ್ತೇಃ । ಯದಪಿ ನಿತ್ಯತ್ವೇ ದ್ವಿತೀಯಂ ಕಾರಣಮುಕ್ತಮ್ — ‘ಅನಿತ್ಯಮಿತಿ ಚ ವಿಶೇಷತಃ ಪ್ರತಿಷೇಧಾಭಾವಃ’ (ವೈ. ಸೂ. ೪ । ೧ । ೪) ಇತಿ, ತದಪಿ ನಾವಶ್ಯಂ ಪರಮಾಣೂನಾಂ ನಿತ್ಯತ್ವಂ ಸಾಧಯತಿ । ಅಸತಿ ಹಿ ಯಸ್ಮಿನ್ಕಸ್ಮಿಂಶ್ಚಿನ್ನಿತ್ಯೇ ವಸ್ತುನಿ ನಿತ್ಯಶಬ್ದೇನ ನಞಃ ಸಮಾಸೋ ನೋಪಪದ್ಯತೇ । ನ ಪುನಃ ಪರಮಾಣುನಿತ್ಯತ್ವಮೇವಾಪೇಕ್ಷ್ಯತೇ । ತಚ್ಚಾಸ್ತ್ಯೇವ ನಿತ್ಯಂ ಪರಮಕಾರಣಂ ಬ್ರಹ್ಮ । ನ ಚ ಶಬ್ದಾರ್ಥವ್ಯವಹಾರಮಾತ್ರೇಣ ಕಸ್ಯಚಿದರ್ಥಸ್ಯ ಪ್ರಸಿದ್ಧಿರ್ಭವತಿ, ಪ್ರಮಾಣಾಂತರಸಿದ್ಧಯೋಃ ಶಬ್ದಾರ್ಥಯೋರ್ವ್ಯವಹಾರಾವತಾರಾತ್ । ಯದಪಿ ನಿತ್ಯತ್ವೇ ತೃತೀಯಂ ಕಾರಣಮುಕ್ತಮ್ — ‘ಅವಿದ್ಯಾ ಚ’ ಇತಿ — ತದ್ಯದ್ಯೇವಂ ವಿವ್ರೀಯತೇ — ಸತಾಂ ಪರಿದೃಶ್ಯಮಾನಕಾರ್ಯಾಣಾಂ ಕಾರಣಾನಾಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೇಣಾಗ್ರಹಣಮವಿದ್ಯೇತಿ, ತತೋ ದ್ವ್ಯಣುಕನಿತ್ಯತಾಪ್ಯಾಪದ್ಯೇತ । ಅಥಾದ್ರವ್ಯತ್ವೇ ಸತೀತಿ ವಿಶೇಷ್ಯೇತ, ತಥಾಪ್ಯಕಾರಣವತ್ತ್ವಮೇವ ನಿತ್ಯತಾನಿಮಿತ್ತಮಾಪದ್ಯೇತ, ತಸ್ಯ ಚ ಪ್ರಾಗೇವೋಕ್ತತ್ವಾತ್ ‘ಅವಿದ್ಯಾ ಚ’ (ವೈ. ಸೂ. ೪ । ೧ । ೫) ಇತಿ ಪುನರುಕ್ತಂ ಸ್ಯಾತ್ । ಅಥಾಪಿ ಕಾರಣವಿಭಾಗಾತ್ಕಾರಣವಿನಾಶಾಚ್ಚಾನ್ಯಸ್ಯ ತೃತೀಯಸ್ಯ ವಿನಾಶಹೇತೋರಸಂಭವೋಽವಿದ್ಯಾ, ಸಾ ಪರಮಾಣೂನಾಂ ನಿತ್ಯತ್ವಂ ಖ್ಯಾಪಯತಿ — ಇತಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯೇತ — ನಾವಶ್ಯಂ ವಿನಶ್ಯದ್ವಸ್ತು ದ್ವಾಭ್ಯಾಮೇವ ಹೇತುಭ್ಯಾಂ ವಿನಂಷ್ಟುಮರ್ಹತೀತಿ ನಿಯಮೋಽಸ್ತಿ । ಸಂಯೋಗಸಚಿವೇ ಹ್ಯನೇಕಸ್ಮಿಂಶ್ಚ ದ್ರವ್ಯೇ ದ್ರವ್ಯಾಂತರಸ್ಯಾರಂಭಕೇಽಭ್ಯುಪಗಮ್ಯಮಾನ ಏತದೇವಂ ಸ್ಯಾತ್ । ಯದಾ ತ್ವಪಾಸ್ತವಿಶೇಷಂ ಸಾಮಾನ್ಯಾತ್ಮಕಂ ಕಾರಣಂ ವಿಶೇಷವದವಸ್ಥಾಂತರಮಾಪದ್ಯಮಾನಮಾರಂಭಕಮಭ್ಯುಪಗಮ್ಯತೇ, ತದಾ ಘೃತಕಾಠಿನ್ಯವಿಲಯನವನ್ಮೂರ್ತ್ಯವಸ್ಥಾವಿಲಯನೇನಾಪಿ ವಿನಾಶ ಉಪಪದ್ಯತೇ । ತಸ್ಮಾದ್ರೂಪಾದಿಮತ್ತ್ವಾತ್ಸ್ಯಾದಭಿಪ್ರೇತವಿಪರ್ಯಯಃ ಪರಮಾಣೂನಾಮ್ । ತಸ್ಮಾದಪ್ಯನುಪಪನ್ನಃ ಪರಮಾಣುಕಾರಣವಾದಃ ॥ ೧೫ ॥
ಉಭಯಥಾ ಚ ದೋಷಾತ್ ॥ ೧೬ ॥
ಗಂಧರಸರೂಪಸ್ಪರ್ಶಗುಣಾ ಸ್ಥೂಲಾ ಪೃಥಿವೀ, ರೂಪರಸಸ್ಪರ್ಶಗುಣಾಃ ಸೂಕ್ಷ್ಮಾ ಆಪಃ, ರೂಪಸ್ಪರ್ಶಗುಣಂ ಸೂಕ್ಷ್ಮತರಂ ತೇಜಃ, ಸ್ಪರ್ಶಗುಣಃ ಸೂಕ್ಷ್ಮತಮೋ ವಾಯುಃ — ಇತ್ಯೇವಮೇತಾನಿ ಚತ್ವಾರಿ ಭೂತಾನ್ಯುಪಚಿತಾಪಚಿತಗುಣಾನಿ ಸ್ಥೂಲಸೂಕ್ಷ್ಮಸೂಕ್ಷ್ಮತರಸೂಕ್ಷ್ಮತಮತಾರತಮ್ಯೋಪೇತಾನಿ ಚ ಲೋಕೇ ಲಕ್ಷ್ಯಂತೇ । ತದ್ವತ್ಪರಮಾಣವೋಽಪ್ಯುಪಚಿತಾಪಚಿತಗುಣಾಃ ಕಲ್ಪ್ಯೇರನ್ ನ ವಾ ? ಉಭಯಥಾಪಿ ಚ ದೋಷಾನುಷಂಗೋಽಪರಿಹಾರ್ಯ ಏವ ಸ್ಯಾತ್ । ಕಲ್ಪ್ಯಮಾನೇ ತಾವದುಪಚಿತಾಪಚಿತಗುಣತ್ವೇ, ಉಪಚಿತಗುಣಾನಾಂ ಮೂರ್ತ್ಯುಪಚಯಾದಪರಮಾಣುತ್ವಪ್ರಸಂಗಃ । ನ ಚಾಂತರೇಣಾಪಿ ಮೂರ್ತ್ಯುಪಚಯಂ ಗುಣೋಪಚಯೋ ಭವತೀತ್ಯುಚ್ಯೇತ, ಕಾರ್ಯೇಷು ಭೂತೇಷು ಗುಣೋಪಚಯೇ ಮೂರ್ತ್ಯುಪಚಯದರ್ಶನಾತ್ । ಅಕಲ್ಪ್ಯಮಾನೇ ತೂಪಚಿತಾಪಚಿತಗುಣತ್ವೇ — ಪರಮಾಣುತ್ವಸಾಮ್ಯಪ್ರಸಿದ್ಧಯೇ ಯದಿ ತಾವತ್ಸರ್ವ ಏಕೈಕಗುಣಾ ಏವ ಕಲ್ಪ್ಯೇರನ್ , ತತಸ್ತೇಜಸಿ ಸ್ಪರ್ಶಸ್ಯೋಪಲಬ್ಧಿರ್ನ ಸ್ಯಾತ್ , ಅಪ್ಸು ರೂಪಸ್ಪರ್ಶಯೋಃ, ಪೃಥಿವ್ಯಾಂ ಚ ರಸರೂಪಸ್ಪರ್ಶಾನಾಮ್ , ಕಾರಣಗುಣಪೂರ್ವಕತ್ವಾತ್ಕಾರ್ಯಗುಣಾನಾಮ್ । ಅಥ ಸರ್ವೇ ಚತುರ್ಗುಣಾ ಏವ ಕಲ್ಪ್ಯೇರನ್ , ತತೋಽಪ್ಸ್ವಪಿ ಗಂಧಸ್ಯೋಪಲಬ್ಧಿಃ ಸ್ಯಾತ್ , ತೇಜಸಿ ಗಂಧರಸಯೋಃ, ವಾಯೌ ಗಂಧರೂಪರಸಾನಾಮ್ । ನ ಚೈವಂ ದೃಶ್ಯತೇ । ತಸ್ಮಾದಪ್ಯನುಪಪನ್ನಃ ಪರಮಾಣುಕಾರಣವಾದಃ ॥ ೧೬ ॥
ಅಪರಿಗ್ರಹಾಚ್ಚಾತ್ಯಂತಮನಪೇಕ್ಷಾ ॥ ೧೭ ॥
ಪ್ರಧಾನಕಾರಣವಾದೋ ವೇದವಿದ್ಭಿರಪಿ ಕೈಶ್ಚಿನ್ಮನ್ವಾದಿಭಿಃ ಸತ್ಕಾರ್ಯತ್ವಾದ್ಯಂಶೋಪಜೀವನಾಭಿಪ್ರಾಯೇಣೋಪನಿಬದ್ಧಃ । ಅಯಂ ತು ಪರಮಾಣುಕಾರಣವಾದೋ ನ ಕೈಶ್ಚಿದಪಿ ಶಿಷ್ಟೈಃ ಕೇನಚಿದಪ್ಯಂಶೇನ ಪರಿಗೃಹೀತ ಇತ್ಯತ್ಯಂತಮೇವಾನಾದರಣೀಯೋ ವೇದವಾದಿಭಿಃ । ಅಪಿ ಚ ವೈಶೇಷಿಕಾಸ್ತಂತ್ರಾರ್ಥಭೂತಾನ್ ಷಟ್ಪದಾರ್ಥಾನ್ ದ್ರವ್ಯಗುಣಕರ್ಮಸಾಮಾನ್ಯವಿಶೇಷಸಮವಾಯಾಖ್ಯಾನ್ ಅತ್ಯಂತಭಿನ್ನಾನ್ ಭಿನ್ನಲಕ್ಷಣಾನ್ ಅಭ್ಯುಪಗಚ್ಛಂತಿ — ಯಥಾ ಮನುಷ್ಯೋಽಶ್ವಃ ಶಶ ಇತಿ । ತಥಾತ್ವಂ ಚಾಭ್ಯುಪಗಮ್ಯ ತದ್ವಿರುದ್ಧಂ ದ್ರವ್ಯಾಧೀನತ್ವಂ ಶೇಷಾಣಾಮಭ್ಯುಪಗಚ್ಛಂತಿ; ತನ್ನೋಪಪದ್ಯತೇ । ಕಥಮ್ ? ಯಥಾ ಹಿ ಲೋಕೇ ಶಶಕುಶಪಲಾಶಪ್ರಭೃತೀನಾಮತ್ಯಂತಭಿನ್ನಾನಾಂ ಸತಾಂ ನೇತರೇತರಾಧೀನತ್ವಂ ಭವತಿ, ಏವಂ ದ್ರವ್ಯಾದೀನಾಮಪ್ಯತ್ಯಂತಭಿನ್ನತ್ವಾತ್ , ನೈವ ದ್ರವ್ಯಾಧೀನತ್ವಂ ಗುಣಾದೀನಾಂ ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ । ಅಥ ಭವತಿ ದ್ರವ್ಯಾಧೀನತ್ವಂ ಗುಣಾದೀನಾಮ್ , ತತೋ ದ್ರವ್ಯಭಾವೇ ಭಾವಾದ್ದ್ರವ್ಯಾಭಾವೇ ಚಾಭಾವಾದ್ದ್ರವ್ಯಮೇವ ಸಂಸ್ಥಾನಾದಿಭೇದಾದನೇಕಶಬ್ದಪ್ರತ್ಯಯಭಾಗ್ಭವತಿ — ಯಥಾ ದೇವದತ್ತ ಏಕ ಏವ ಸನ್ ಅವಸ್ಥಾಂತರಯೋಗಾದನೇಕಶಬ್ದಪ್ರತ್ಯಯಭಾಗ್ಭವತಿ, ತದ್ವತ್ । ತಥಾ ಸತಿ ಸಾಂಖ್ಯಸಿದ್ಧಾಂತಪ್ರಸಂಗಃ ಸ್ವಸಿದ್ಧಾಂತವಿರೋಧಶ್ಚಾಪದ್ಯೇಯಾತಾಮ್ । ನನ್ವಗ್ನೇರನ್ಯಸ್ಯಾಪಿ ಸತೋ ಧೂಮಸ್ಯಾಗ್ನ್ಯಧೀನತ್ವಂ ದೃಶ್ಯತೇ; ಸತ್ಯಂ ದೃಶ್ಯತೇ; ಭೇದಪ್ರತೀತೇಸ್ತು ತತ್ರಾಗ್ನಿಧೂಮಯೋರನ್ಯತ್ವಂ ನಿಶ್ಚೀಯತೇ । ಇಹ ತು — ಶುಕ್ಲಃ ಕಂಬಲಃ, ರೋಹಿಣೀ ಧೇನುಃ, ನೀಲಮುತ್ಪಲಮ್ — ಇತಿ ದ್ರವ್ಯಸ್ಯೈವ ತಸ್ಯ ತಸ್ಯ ತೇನ ತೇನ ವಿಶೇಷಣೇನ ಪ್ರತೀಯಮಾನತ್ವಾತ್ ನೈವ ದ್ರವ್ಯಗುಣಯೋರಗ್ನಿಧೂಮಯೋರಿವ ಭೇದಪ್ರತೀತಿರಸ್ತಿ । ತಸ್ಮಾದ್ದ್ರವ್ಯಾತ್ಮಕತಾ ಗುಣಸ್ಯ । ಏತೇನ ಕರ್ಮಸಾಮಾನ್ಯವಿಶೇಷಸಮವಾಯಾನಾಂ ದ್ರವ್ಯಾತ್ಮಕತಾ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಾ ॥
ಗುಣಾನಾಂ ದ್ರವ್ಯಾಧೀನತ್ವಂ ದ್ರವ್ಯಗುಣಯೋರಯುತಸಿದ್ಧತ್ವಾದಿತಿ ಯದುಚ್ಯತೇ, ತತ್ಪುನರಯುತಸಿದ್ಧತ್ವಮಪೃಥಗ್ದೇಶತ್ವಂ ವಾ ಸ್ಯಾತ್ , ಅಪೃಥಕ್ಕಾಲತ್ವಂ ವಾ, ಅಪೃಥಕ್ಸ್ವಭಾವತ್ವಂ ವಾ ? ಸರ್ವಥಾಪಿ ನೋಪಪದ್ಯತೇ — ಅಪೃಥಗ್ದೇಶತ್ವೇ ತಾವತ್ಸ್ವಾಭ್ಯುಪಗಮೋ ವಿರುಧ್ಯೇತ । ಕಥಮ್ ? ತಂತ್ವಾರಬ್ಧೋ ಹಿ ಪಟಸ್ತಂತುದೇಶೋಽಭ್ಯುಪಗಮ್ಯತೇ, ನ ಪಟದೇಶಃ । ಪಟಸ್ಯ ತು ಗುಣಾಃ ಶುಕ್ಲತ್ವಾದಯಃ ಪಟದೇಶಾ ಅಭ್ಯುಪಗಮ್ಯಂತೇ, ನ ತಂತುದೇಶಾಃ । ತಥಾ ಚಾಹುಃ — ‘ದ್ರವ್ಯಾಣಿ ದ್ರವ್ಯಾಂತರಮಾರಭಂತೇ ಗುಣಾಶ್ಚ ಗುಣಾಂತರಮ್’ (ವೈ. ಸೂ. ೧ । ೧ । ೧೦) ಇತಿ; ತಂತವೋ ಹಿ ಕಾರಣದ್ರವ್ಯಾಣಿ ಕಾರ್ಯದ್ರವ್ಯಂ ಪಟಮಾರಭಂತೇ, ತಂತುಗತಾಶ್ಚ ಗುಣಾಃ ಶುಕ್ಲಾದಯಃ ಕಾರ್ಯದ್ರವ್ಯೇ ಪಟೇ ಶುಕ್ಲಾದಿಗುಣಾಂತರಮಾರಭಂತೇ — ಇತಿ ಹಿ ತೇಽಭ್ಯುಪಗಚ್ಛಂತಿ । ಸೋಽಭ್ಯುಪಗಮೋ ದ್ರವ್ಯಗುಣಯೋರಪೃಥಗ್ದೇಶತ್ವೇಽಭ್ಯುಪಗಮ್ಯಮಾನೇ ಬಾಧ್ಯೇತ । ಅಥ ಅಪೃಥಕ್ಕಾಲತ್ವಮಯುತಸಿದ್ಧತ್ವಮುಚ್ಯೇತ, ಸವ್ಯದಕ್ಷಿಣಯೋರಪಿ ಗೋವಿಷಾಣಯೋರಯುತಸಿದ್ಧತ್ವಂ ಪ್ರಸಜ್ಯೇತ । ತಥಾ ಅಪೃಥಕ್ಸ್ವಭಾವತ್ವೇ ತ್ವಯುತಸಿದ್ಧತ್ವೇ, ನ ದ್ರವ್ಯಗುಣಯೋರಾತ್ಮಭೇದಃ ಸಂಭವತಿ, ತಸ್ಯ ತಾದಾತ್ಮ್ಯೇನೈವ ಪ್ರತೀಯಮಾನತ್ವಾತ್ ॥
ಯುತಸಿದ್ಧಯೋಃ ಸಂಬಂಧಃ ಸಂಯೋಗಃ, ಅಯುತಸಿದ್ಧಯೋಸ್ತು ಸಮವಾಯಃ — ಇತ್ಯಯಮಭ್ಯುಪಗಮೋ ಮೃಷೈವ ತೇಷಾಮ್ , ಪ್ರಾಕ್ಸಿದ್ಧಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಾತ್ಕಾರಣಸ್ಯಾಯುತಸಿದ್ಧತ್ವಾನುಪಪತ್ತೇಃ । ಅಥಾನ್ಯತರಾಪೇಕ್ಷ ಏವಾಯಮಭ್ಯುಪಗಮಃ ಸ್ಯಾತ್ — ಅಯುತಸಿದ್ಧಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಕಾರಣೇನ ಸಂಬಂಧಃ ಸಮವಾಯ ಇತಿ, ಏವಮಪಿ ಪ್ರಾಗಸಿದ್ಧಸ್ಯಾಲಬ್ಧಾತ್ಮಕಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಕಾರಣೇನ ಸಂಬಂಧೋ ನೋಪಪದ್ಯತೇ, ದ್ವಯಾಯತ್ತತ್ವಾತ್ಸಂಬಂಧಸ್ಯ । ಸಿದ್ಧಂ ಭೂತ್ವಾ ಸಂಬಧ್ಯತ ಇತಿ ಚೇತ್ , ಪ್ರಾಕ್ಕಾರಣಸಂಬಂಧಾತ್ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಸಿದ್ಧಾವಭ್ಯುಪಗಮ್ಯಮಾನಾಯಾಮಯುತಸಿದ್ಧ್ಯಭಾವಾತ್ , ಕಾರ್ಯಕಾರಣಯೋಃ ಸಂಯೋಗವಿಭಾಗೌ ನ ವಿದ್ಯೇತೇ ಇತೀದಂ ದುರುಕ್ತಂ ಸ್ಯಾತ್ । ಯಥಾ ಚೋತ್ಪನ್ನಮಾತ್ರಸ್ಯಾಕ್ರಿಯಸ್ಯ ಕಾರ್ಯದ್ರವ್ಯಸ್ಯ ವಿಭುಭಿರಾಕಾಶಾದಿಭಿರ್ದ್ರವ್ಯಾಂತರೈಃ ಸಂಬಂಧಃ ಸಂಯೋಗ ಏವಾಭ್ಯುಪಗಮ್ಯತೇ, ನ ಸಮವಾಯಃ, ಏವಂ ಕಾರಣದ್ರವ್ಯೇಣಾಪಿ ಸಂಬಂಧಃ ಸಂಯೋಗ ಏವ ಸ್ಯಾತ್ , ನ ಸಮವಾಯಃ । ನಾಪಿ ಸಂಯೋಗಸ್ಯ ಸಮವಾಯಸ್ಯ ವಾ ಸಂಬಂಧಸ್ಯ ಸಂಬಂಧಿವ್ಯತಿರೇಕೇಣಾಸ್ತಿತ್ವೇ ಕಿಂಚಿತ್ಪ್ರಮಾಣಮಸ್ತಿ । ಸಂಬಂಧಿಶಬ್ದಪ್ರತ್ಯಯವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ಸಂಯೋಗಸಮವಾಯಶಬ್ದಪ್ರತ್ಯಯದರ್ಶನಾತ್ತಯೋರಸ್ತಿತ್ವಮಿತಿ ಚೇತ್ , ನ; ಏಕತ್ವೇಽಪಿ ಸ್ವರೂಪಬಾಹ್ಯರೂಪಾಪೇಕ್ಷಯಾ ಅನೇಕಶಬ್ದಪ್ರತ್ಯಯದರ್ಶನಾತ್ । ಯಥೈಕೋಽಪಿ ಸನ್ ದೇವದತ್ತೋ ಲೋಕೇ ಸ್ವರೂಪಂ ಸಂಬಂಧಿರೂಪಂ ಚಾಪೇಕ್ಷ್ಯ ಅನೇಕಶಬ್ದಪ್ರತ್ಯಯಭಾಗ್ಭವತಿ — ಮನುಷ್ಯೋ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಃ ಶ್ರೋತ್ರಿಯೋ ವದಾನ್ಯೋ ಬಾಲೋ ಯುವಾ ಸ್ಥವಿರಃ ಪಿತಾ ಪುತ್ರಃ ಪೌತ್ರೋ ಭ್ರಾತಾ ಜಾಮಾತೇತಿ, ಯಥಾ ಚೈಕಾಪಿ ಸತೀ ರೇಖಾ ಸ್ಥಾನಾನ್ಯತ್ವೇನ ನಿವಿಶಮಾನಾ ಏಕದಶಶತಸಹಸ್ರಾದಿಶಬ್ದಪ್ರತ್ಯಯಭೇದಮನುಭವತಿ, ತಥಾ ಸಂಬಂಧಿನೋರೇವ ಸಂಬಂಧಿಶಬ್ದಪ್ರತ್ಯಯವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ಸಂಯೋಗಸಮವಾಯಶಬ್ದಪ್ರತ್ಯಯಾರ್ಹತ್ವಮ್ , ನ ವ್ಯತಿರಿಕ್ತವಸ್ತ್ವಸ್ತಿತ್ವೇನ — ಇತ್ಯುಪಲಬ್ಧಿಲಕ್ಷಣಪ್ರಾಪ್ತಸ್ಯಾನುಪಲಬ್ಧೇಃ ಅಭಾವಃ ವಸ್ತ್ವಂತರಸ್ಯ; ನಾಪಿ ಸಂಬಂಧಿವಿಷಯತ್ವೇ ಸಂಬಂಧಶಬ್ದಪ್ರತ್ಯಯಯೋಃ ಸಂತತಭಾವಪ್ರಸಂಗಃ; ಸ್ವರೂಪಬಾಹ್ಯರೂಪಾಪೇಕ್ಷಯೇತಿ — ಉಕ್ತೋತ್ತರತ್ವಾತ್ । ತಥಾಣ್ವಾತ್ಮಮನಸಾಮಪ್ರದೇಶತ್ವಾನ್ನ ಸಂಯೋಗಃ ಸಂಭವತಿ, ಪ್ರದೇಶವತೋ ದ್ರವ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರದೇಶವತಾ ದ್ರವ್ಯಾಂತರೇಣ ಸಂಯೋಗದರ್ಶನಾತ್ । ಕಲ್ಪಿತಾಃ ಪ್ರದೇಶಾ ಅಣ್ವಾತ್ಮಮನಸಾಂ ಭವಿಷ್ಯಂತೀತಿ ಚೇತ್ , ನ; ಅವಿದ್ಯಮಾನಾರ್ಥಕಲ್ಪನಾಯಾಂ ಸರ್ವಾರ್ಥಸಿದ್ಧಿಪ್ರಸಂಗಾತ್ , ಇಯಾನೇವಾವಿದ್ಯಮಾನೋ ವಿರುದ್ಧೋಽವಿರುದ್ಧೋ ವಾ ಅರ್ಥಃ ಕಲ್ಪನೀಯಃ, ನಾತೋಽಧಿಕಃ — ಇತಿ ನಿಯಮಹೇತ್ವಭಾವಾತ್ , ಕಲ್ಪನಾಯಾಶ್ಚ ಸ್ವಾಯತ್ತತ್ವಾತ್ಪ್ರಭೂತತ್ವಸಂಭವಾಚ್ಚ — ನ ಚ ವೈಶೇಷಿಕೈಃ ಕಲ್ಪಿತೇಭ್ಯಃ ಷಡ್ಭ್ಯಃ ಪದಾರ್ಥೇಭ್ಯೋಽನ್ಯೇಽಧಿಕಾಃ ಶತಂ ಸಹಸ್ರಂ ವಾ ಅರ್ಥಾ ನ ಕಲ್ಪಯಿತವ್ಯಾ ಇತಿ ನಿವಾರಕೋ ಹೇತುರಸ್ತಿ । ತಸ್ಮಾದ್ಯಸ್ಮೈ ಯಸ್ಮೈ ಯದ್ಯದ್ರೋಚತೇ ತತ್ತತ್ಸಿಧ್ಯೇತ್ । ಕಶ್ಚಿತ್ಕೃಪಾಲುಃ ಪ್ರಾಣಿನಾಂ ದುಃಖಬಹುಲಃ ಸಂಸಾರ ಏವ ಮಾ ಭೂದಿತಿ ಕಲ್ಪಯೇತ್; ಅನ್ಯೋ ವಾ ವ್ಯಸನೀ ಮುಕ್ತಾನಾಮಪಿ ಪುನರುತ್ಪತ್ತಿಂ ಕಲ್ಪಯೇತ್; ಕಸ್ತಯೋರ್ನಿವಾರಕಃ ಸ್ಯಾತ್ । ಕಿಂಚಾನ್ಯತ್ — ದ್ವಾಭ್ಯಾಂ ಪರಮಾಣುಭ್ಯಾಂ ನಿರವಯವಾಭ್ಯಾಂ ಸಾವಯವಸ್ಯ ದ್ವ್ಯಣುಕಸ್ಯಾಕಾಶೇನೇವ ಸಂಶ್ಲೇಷಾನುಪಪತ್ತಿಃ । ನ ಹ್ಯಾಕಾಶಸ್ಯ ಪೃಥಿವ್ಯಾದೀನಾಂ ಚ ಜತುಕಾಷ್ಠವತ್ಸಂಶ್ಲೇಷೋಽಸ್ತಿ । ಕಾರ್ಯಕಾರಣದ್ರವ್ಯಯೋರಾಶ್ರಿತಾಶ್ರಯಭಾವೋಽನ್ಯಥಾ ನೋಪಪದ್ಯತ ಇತ್ಯವಶ್ಯಂ ಕಲ್ಪ್ಯಃ ಸಮವಾಯ ಇತಿ ಚೇತ್ , ನ; ಇತರೇತರಾಶ್ರಯತ್ವಾತ್ — ಕಾರ್ಯಕಾರಣಯೋರ್ಹಿ ಭೇದಸಿದ್ಧಾವಾಶ್ರಿತಾಶ್ರಯಭಾವಸಿದ್ಧಿಃ ಆಶ್ರಿತಾಶ್ರಯಭಾವಸಿದ್ಧೌ ಚ ತಯೋರ್ಭೇದಸಿದ್ಧಿಃ — ಕುಂಡಬದರವತ್ — ಇತೀತರೇತರಾಶ್ರಯತಾ ಸ್ಯಾತ್ । ನ ಹಿ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಯೋರ್ಭೇದ ಆಶ್ರಿತಾಶ್ರಯಭಾವೋ ವಾ ವೇದಾಂತವಾದಿಭಿರಭ್ಯುಪಗಮ್ಯತೇ, ಕಾರಣಸ್ಯೈವ ಸಂಸ್ಥಾನಮಾತ್ರಂ ಕಾರ್ಯಮಿತ್ಯಭ್ಯುಪಗಮಾತ್ ॥
ಕಿಂಚಾನ್ಯತ್ — ಪರಮಾಣೂನಾಂ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನತ್ವಾತ್ , ಯಾವತ್ಯೋ ದಿಶಃ — ಷಟ್ ಅಷ್ಟೌ ದಶ ವಾ — ತಾವದ್ಭಿರವಯವೈಃ ಸಾವಯವಾಸ್ತೇ ಸ್ಯುಃ, ಸಾವಯವತ್ವಾದನಿತ್ಯಾಶ್ಚ — ಇತಿ ನಿತ್ಯತ್ವನಿರವಯವತ್ವಾಭ್ಯುಪಗಮೋ ಬಾಧ್ಯೇತ । ಯಾಂಸ್ತ್ವಂ ದಿಗ್ಭೇದಭೇದಿನೋಽವಯವಾನ್ಕಲ್ಪಯಸಿ, ತ ಏವ ಮಮ ಪರಮಾಣವ ಇತಿ ಚೇತ್ , ನ; ಸ್ಥೂಲಸೂಕ್ಷ್ಮತಾರತಮ್ಯಕ್ರಮೇಣ ಆ ಪರಮಕಾರಣಾದ್ವಿನಾಶೋಪಪತ್ತೇಃ — ಯಥಾ ಪೃಥಿವೀ ದ್ವ್ಯಣುಕಾದ್ಯಪೇಕ್ಷಯಾ ಸ್ಥೂಲತಮಾ ವಸ್ತುಭೂತಾಪಿ ವಿನಶ್ಯತಿ, ತತಃ ಸೂಕ್ಷ್ಮಂ ಸೂಕ್ಷ್ಮತರಂ ಚ ಪೃಥಿವ್ಯೇಕಜಾತೀಯಕಂ ವಿನಶ್ಯತಿ, ತತೋ ದ್ವ್ಯಣುಕಮ್ , ತಥಾ ಪರಮಾಣವೋಽಪಿ ಪೃಥಿವ್ಯೇಕಜಾತೀಯಕತ್ವಾದ್ವಿನಶ್ಯೇಯುಃ । ವಿನಶ್ಯಂತೋಽಪ್ಯವಯವವಿಭಾಗೇನೈವ ವಿನಶ್ಯಂತೀತಿ ಚೇತ್ , ನಾಯಂ ದೋಷಃ; ಯತೋ ಘೃತಕಾಠಿನ್ಯವಿಲಯನವದಪಿ ವಿನಾಶೋಪಪತ್ತಿಮವೋಚಾಮ — ಯಥಾ ಹಿ ಘೃತಸುವರ್ಣಾದೀನಾಮವಿಭಜ್ಯಮಾನಾವಯವಾನಾಮಪ್ಯಗ್ನಿಸಂಯೋಗಾತ್ ದ್ರವಭಾವಾಪತ್ತ್ಯಾ ಕಾಠಿನ್ಯವಿನಾಶೋ ಭವತಿ, ಏವಂ ಪರಮಾಣೂನಾಮಪಿ ಪರಮಕಾರಣಭಾವಾಪತ್ತ್ಯಾ ಮೂರ್ತ್ಯಾದಿವಿನಾಶೋ ಭವಿಷ್ಯತಿ । ತಥಾ ಕಾರ್ಯಾರಂಭೋಽಪಿ ನಾವಯವಸಂಯೋಗೇನೈವ ಕೇವಲೇನ ಭವತಿ, ಕ್ಷೀರಜಲಾದೀನಾಮಂತರೇಣಾಪ್ಯವಯವಸಂಯೋಗಾಂತರಂ ದಧಿಹಿಮಾದಿಕಾರ್ಯಾರಂಭದರ್ಶನಾತ್ । ತದೇವಮಸಾರತರತರ್ಕಸಂದೃಬ್ಧತ್ವಾದೀಶ್ವರಕಾರಣಶ್ರುತಿವಿರುದ್ಧತ್ವಾಚ್ಛ್ರುತಿಪ್ರವಣೈಶ್ಚ ಶಿಷ್ಟೈರ್ಮನ್ವಾದಿಭಿರಪರಿಗೃಹೀತತ್ವಾದತ್ಯಂತಮೇವಾನಪೇಕ್ಷಾ ಅಸ್ಮಿನ್ಪರಮಾಣುಕಾರಣವಾದೇ ಕಾರ್ಯಾ ಶ್ರೇಯೋರ್ಥಿಭಿರಿತಿ ವಾಕ್ಯಶೇಷಃ ॥ ೧೭ ॥
ಸಮುದಾಯಾಧಿಕರಣಮ್
ಸಮುದಾಯ ಉಭಯಹೇತುಕೇಽಪಿ ತದಪ್ರಾಪ್ತಿಃ ॥ ೧೮ ॥
ವೈಶೇಷಿಕರಾದ್ಧಾಂತೋ ದುರ್ಯುಕ್ತಿಯೋಗಾದ್ವೇದವಿರೋಧಾಚ್ಛಿಷ್ಟಾಪರಿಗ್ರಹಾಚ್ಚ ನಾಪೇಕ್ಷಿತವ್ಯ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಸೋಽರ್ಧವೈನಾಶಿಕ ಇತಿ ವೈನಾಶಿಕತ್ವಸಾಮ್ಯಾತ್ಸರ್ವವೈನಾಶಿಕರಾದ್ಧಾಂತೋ ನತರಾಮಪೇಕ್ಷಿತವ್ಯ ಇತೀದಮಿದಾನೀಮುಪಪಾದಯಾಮಃ । ಸ ಚ ಬಹುಪ್ರಕಾರಃ, ಪ್ರತಿಪತ್ತಿಭೇದಾದ್ವಿನೇಯಭೇದಾದ್ವಾ । ತತ್ರೈತೇ ತ್ರಯೋ ವಾದಿನೋ ಭವಂತಿ — ಕೇಚಿತ್ಸರ್ವಾಸ್ತಿತ್ವವಾದಿನಃ; ಕೇಚಿದ್ವಿಜ್ಞಾನಾಸ್ತಿತ್ವಮಾತ್ರವಾದಿನಃ; ಅನ್ಯೇ ಪುನಃ ಸರ್ವಶೂನ್ಯತ್ವವಾದಿನ ಇತಿ । ತತ್ರ ಯೇ ಸರ್ವಾಸ್ತಿತ್ವವಾದಿನೋ ಬಾಹ್ಯಮಾಂತರಂ ಚ ವಸ್ತ್ವಭ್ಯುಪಗಚ್ಛಂತಿ, ಭೂತಂ ಭೌತಿಕಂ ಚ, ಚಿತ್ತಂ ಚೈತ್ತಂ ಚ, ತಾಂಸ್ತಾವತ್ಪ್ರತಿಬ್ರೂಮಃ । ತತ್ರ ಭೂತಂ ಪೃಥಿವೀಧಾತ್ವಾದಯಃ, ಭೌತಿಕಂ ರೂಪಾದಯಶ್ಚಕ್ಷುರಾದಯಶ್ಚ, ಚತುಷ್ಟಯೇ ಚ ಪೃಥಿವ್ಯಾದಿಪರಮಾಣವಃ ಖರಸ್ನೇಹೋಷ್ಣೇರಣಸ್ವಭಾವಾಃ, ತೇ ಪೃಥಿವ್ಯಾದಿಭಾವೇನ ಸಂಹನ್ಯಂತೇ — ಇತಿ ಮನ್ಯಂತೇ । ತಥಾ ರೂಪವಿಜ್ಞಾನವೇದನಾಸಂಜ್ಞಾಸಂಸ್ಕಾರಸಂಜ್ಞಕಾಃ ಪಂಚಸ್ಕಂಧಾಃ, ತೇಽಪ್ಯಧ್ಯಾತ್ಮಂ ಸರ್ವವ್ಯವಹಾರಾಸ್ಪದಭಾವೇನ ಸಂಹನ್ಯಂತೇ — ಇತಿ ಮನ್ಯಂತೇ ॥
ತತ್ರೇದಮಭಿಧೀಯತೇ — ಯೋಽಯಮುಭಯಹೇತುಕ ಉಭಯಪ್ರಕಾರಃ ಸಮುದಾಯಃ ಪರೇಷಾಮಭಿಪ್ರೇತಃ — ಅಣುಹೇತುಕಶ್ಚ ಭೂತಭೌತಿಕಸಂಹತಿರೂಪಃ, ಸ್ಕಂಧಹೇತುಕಶ್ಚ ಪಂಚಸ್ಕಂಧೀರೂಪಃ — ತಸ್ಮಿನ್ನುಭಯಹೇತುಕೇಽಪಿ ಸಮುದಾಯೇಽಭಿಪ್ರೇಯಮಾಣೇ, ತದಪ್ರಾಪ್ತಿಃ ಸ್ಯಾತ್ — ಸಮುದಾಯಾಪ್ರಾಪ್ತಿಃ ಸಮುದಾಯಭಾವಾನುಪಪತ್ತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಕುತಃ ? ಸಮುದಾಯಿನಾಮಚೇತನತ್ವಾತ್ । ಚಿತ್ತಾಭಿಜ್ವಲನಸ್ಯ ಚ ಸಮುದಾಯಸಿದ್ಧ್ಯಧೀನತ್ವಾತ್ । ಅನ್ಯಸ್ಯ ಚ ಕಸ್ಯಚಿಚ್ಚೇತನಸ್ಯ ಭೋಕ್ತುಃ ಪ್ರಶಾಸಿತುರ್ವಾ ಸ್ಥಿರಸ್ಯ ಸಂಹಂತುರನಭ್ಯುಪಗಮಾತ್ । ನಿರಪೇಕ್ಷಪ್ರವೃತ್ತ್ಯಭ್ಯುಪಗಮೇ ಚ ಪ್ರವೃತ್ತ್ಯನುಪರಮಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ಆಶಯಸ್ಯಾಪ್ಯನ್ಯತ್ವಾನನ್ಯತ್ವಾಭ್ಯಾಮನಿರೂಪ್ಯತ್ವಾತ್ । ಕ್ಷಣಿಕತ್ವಾಭ್ಯುಪಗಮಾಚ್ಚ ನಿರ್ವ್ಯಾಪಾರತ್ವಾತ್ಪ್ರವೃತ್ತ್ಯನುಪಪತ್ತೇಃ । ತಸ್ಮಾತ್ಸಮುದಾಯಾನುಪಪತ್ತಿಃ; ಸಮುದಾಯಾನುಪಪತ್ತೌ ಚ ತದಾಶ್ರಯಾ ಲೋಕಯಾತ್ರಾ ಲುಪ್ಯೇತ ॥ ೧೮ ॥
ಇತರೇತರಪ್ರತ್ಯಯತ್ವಾದಿತಿ ಚೇನ್ನೋತ್ಪತ್ತಿಮಾತ್ರನಿಮಿತ್ತತ್ವಾತ್ ॥ ೧೯ ॥
ಯದ್ಯಪಿ ಭೋಕ್ತಾ ಪ್ರಶಾಸಿತಾ ವಾ ಕಶ್ಚಿಚ್ಚೇತನಃ ಸಂಹಂತಾ ಸ್ಥಿರೋ ನಾಭ್ಯುಪಗಮ್ಯತೇ, ತಥಾಪ್ಯವಿದ್ಯಾದೀನಾಮಿತರೇತರಕಾರಣತ್ವಾದುಪಪದ್ಯತೇ ಲೋಕಯಾತ್ರಾ । ತಸ್ಯಾಂ ಚೋಪಪದ್ಯಮಾನಾಯಾಂ ನ ಕಿಂಚಿದಪರಮಪೇಕ್ಷಿತವ್ಯಮಸ್ತಿ । ತೇ ಚಾವಿದ್ಯಾದಯಃ — ಅವಿದ್ಯಾ ಸಂಸ್ಕಾರಃ ವಿಜ್ಞಾನಂ ನಾಮ ರೂಪಂ ಷಡಾಯತನಂ ಸ್ಪರ್ಶಃ ವೇದನಾ ತೃಷ್ಣಾ ಉಪಾದಾನಂ ಭವಃ ಜಾತಿಃ ಜರಾ ಮರಣಂ ಶೋಕಃ ಪರಿದೇವನಾ ದುಃಖಂ ದುರ್ಮನಸ್ತಾ — ಇತ್ಯೇವಂಜಾತೀಯಕಾ ಇತರೇತರಹೇತುಕಾಃ ಸೌಗತೇ ಸಮಯೇ ಕ್ವಚಿತ್ಸಂಕ್ಷಿಪ್ತಾ ನಿರ್ದಿಷ್ಟಾಃ, ಕ್ವಚಿತ್ಪ್ರಪಂಚಿತಾಃ । ಸರ್ವೇಷಾಮಪ್ಯಯಮವಿದ್ಯಾದಿಕಲಾಪೋಽಪ್ರತ್ಯಾಖ್ಯೇಯಃ । ತದೇವಮವಿದ್ಯಾದಿಕಲಾಪೇ ಪರಸ್ಪರನಿಮಿತ್ತನೈಮಿತ್ತಿಕಭಾವೇನ ಘಟೀಯಂತ್ರವದನಿಶಮಾವರ್ತಮಾನೇಽರ್ಥಾಕ್ಷಿಪ್ತ ಉಪಪನ್ನಃ ಸಂಘಾತ ಇತಿ ಚೇತ್ , ತನ್ನ । ಕಸ್ಮಾತ್ ? ಉತ್ಪತ್ತಿಮಾತ್ರನಿಮಿತ್ತತ್ವಾತ್ — ಭವೇದುಪಪನ್ನಃ ಸಂಘಾತಃ, ಯದಿ ಸಂಘಾತಸ್ಯ ಕಿಂಚಿನ್ನಿಮಿತ್ತಮವಗಮ್ಯೇತ; ನ ತ್ವವಗಮ್ಯತೇ; ಯತ ಇತರೇತರಪ್ರತ್ಯಯತ್ವೇಽಪ್ಯವಿದ್ಯಾದೀನಾಂ ಪೂರ್ವಪೂರ್ವಮ್ ಉತ್ತರೋತ್ತರಸ್ಯೋತ್ಪತ್ತಿಮಾತ್ರನಿಮಿತ್ತಂ ಭವತ್ ಭವೇತ್ , ನ ತು ಸಂಘಾತೋತ್ಪತ್ತೇಃ ಕಿಂಚಿನ್ನಿಮಿತ್ತಂ ಸಂಭವತಿ । ನನ್ವವಿದ್ಯಾದಿಭಿರರ್ಥಾದಾಕ್ಷಿಪ್ಯತೇ ಸಂಘಾತ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್; ಅತ್ರೋಚ್ಯತೇ — ಯದಿ ತಾವದಯಮಭಿಪ್ರಾಯಃ — ಅವಿದ್ಯಾದಯಃ ಸಂಘಾತಮಂತರೇಣಾತ್ಮಾನಮಲಭಮಾನಾ ಅಪೇಕ್ಷಂತೇ ಸಂಘಾತಮಿತಿ, ತತಸ್ತಸ್ಯ ಸಂಘಾತಸ್ಯ ಕಿಂಚಿನ್ನಿಮಿತ್ತಂ ವಕ್ತವ್ಯಮ್ । ತಚ್ಚ ನಿತ್ಯೇಷ್ವಪ್ಯಣುಷ್ವಭ್ಯುಗಮ್ಯಮಾನೇಷ್ವಾಶ್ರಯಾಶ್ರಯಿಭೂತೇಷು ಚ ಭೋಕ್ತೃಷು ಸತ್ಸು ನ ಸಂಭವತೀತ್ಯುಕ್ತಂ ವೈಶೇಷಿಕಪರೀಕ್ಷಾಯಾಮ್; ಕಿಮಂಗ ಪುನಃ ಕ್ಷಣಿಕೇಷ್ವಣುಷು ಭೋಕ್ತೃರಹಿತೇಷ್ವಾಶ್ರಯಾಶ್ರಯಿಶೂನ್ಯೇಷು ವಾಭ್ಯುಪಗಮ್ಯಮಾನೇಷು ಸಂಭವೇತ್ । ಅಥಾಯಮಭಿಪ್ರಾಯಃ — ಅವಿದ್ಯಾದಯ ಏವ ಸಂಘಾತಸ್ಯ ನಿಮಿತ್ತಮಿತಿ, ಕಥಂ ತಮೇವಾಶ್ರಿತ್ಯಾತ್ಮಾನಂ ಲಭಮಾನಾಸ್ತಸ್ಯೈವ ನಿಮಿತ್ತಂ ಸ್ಯುಃ । ಅಥ ಮನ್ಯಸೇ — ಸಂಘಾತಾ ಏವಾನಾದೌ ಸಂಸಾರೇ ಸಂತತ್ಯಾನುವರ್ತಂತೇ, ತದಾಶ್ರಯಾಶ್ಚಾವಿದ್ಯಾದಯ ಇತಿ, ತದಪಿ ಸಂಘಾತಾತ್ಸಂಘಾತಾಂತರಮುತ್ಪದ್ಯಮಾನಂ ನಿಯಮೇನ ವಾ ಸದೃಶಮೇವೋತ್ಪದ್ಯೇತ, ಅನಿಯಮೇನ ವಾ ಸದೃಶಂ ವಿಸದೃಶಂ ವೋತ್ಪದ್ಯೇತ । ನಿಯಮಾಭ್ಯುಪಗಮೇ ಮನುಷ್ಯಪುದ್ಗಲಸ್ಯ ದೇವತಿರ್ಯಗ್ಯೋನಿನಾರಕಪ್ರಾಪ್ತ್ಯಭಾವಃ ಪ್ರಾಪ್ನುಯಾತ್ । ಅನಿಯಮಾಭ್ಯುಪಗಮೇಽಪಿ ಮನುಷ್ಯಪುದ್ಗಲಃ ಕದಾಚಿತ್ಕ್ಷಣೇನ ಹಸ್ತೀ ಭೂತ್ವಾ ದೇವೋ ವಾ ಪುನರ್ಮನುಷ್ಯೋ ವಾ ಭವೇದಿತಿ ಪ್ರಾಪ್ನುಯಾತ್ । ಉಭಯಮಪ್ಯಭ್ಯುಪಗಮವಿರುದ್ಧಮ್ । ಅಪಿ ಚ ಯದ್ಭೋಗಾರ್ಥಃ ಸಂಘಾತಃ ಸ್ಯಾತ್ , ಸ ಜೀವೋ ನಾಸ್ತಿ ಸ್ಥಿರೋ ಭೋಕ್ತಾ ಇತಿ ತವಾಭ್ಯುಪಗಮಃ । ತತಶ್ಚ ಭೋಗೋ ಭೋಗಾರ್ಥ ಏವ, ಸ ನಾನ್ಯೇನ ಪ್ರಾರ್ಥನೀಯಃ । ತಥಾ ಮೋಕ್ಷೋ ಮೋಕ್ಷಾರ್ಥ ಏವೇತಿ ಮುಮುಕ್ಷುಣಾ ನಾನ್ಯೇನ ಭವಿತವ್ಯಮ್ । ಅನ್ಯೇನ ಚೇತ್ಪ್ರಾರ್ಥ್ಯೇತೋಭಯಮ್ , ಭೋಗಮೋಕ್ಷಕಾಲಾವಸ್ಥಾಯಿನಾ ತೇನ ಭವಿತವ್ಯಮ್ । ಅವಸ್ಥಾಯಿತ್ವೇ ಕ್ಷಣಿಕತ್ವಾಭ್ಯುಪಗಮವಿರೋಧಃ । ತಸ್ಮಾದಿತರೇತರೋತ್ಪತ್ತಿಮಾತ್ರನಿಮಿತ್ತತ್ವಮವಿದ್ಯಾದೀನಾಂ ಯದಿ ಭವೇತ್ , ಭವತು ನಾಮ; ನ ತು ಸಂಘಾತಃ ಸಿಧ್ಯೇತ್ , ಭೋಕ್ತ್ರಭಾವಾತ್ — ಇತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ ॥ ೧೯ ॥
ಉತ್ತರೋತ್ಪಾದೇ ಚ ಪೂರ್ವನಿರೋಧಾತ್ ॥ ೨೦ ॥
ಉಕ್ತಮೇತತ್ — ಅವಿದ್ಯಾದೀನಾಮುತ್ಪತ್ತಿಮಾತ್ರನಿಮಿತ್ತತ್ವಾನ್ನ ಸಂಘಾತಸಿದ್ಧಿರಸ್ತೀತಿ; ತದಪಿ ತು ಉತ್ಪತ್ತಿಮಾತ್ರನಿಮಿತ್ತತ್ವಂ ನ ಸಂಭವತೀತೀದಮಿದಾನೀಮುಪಪಾದ್ಯತೇ । ಕ್ಷಣಭಂಗವಾದಿನೋಽಯಮಭ್ಯುಪಗಮಃ — ಉತ್ತರಸ್ಮಿನ್ಕ್ಷಣೇ ಉತ್ಪದ್ಯಮಾನೇ ಪೂರ್ವಃ ಕ್ಷಣೋ ನಿರುಧ್ಯತ ಇತಿ । ನ ಚೈವಮಭ್ಯುಪಗಚ್ಛತಾ ಪೂರ್ವೋತ್ತರಯೋಃ ಕ್ಷಣಯೋರ್ಹೇತುಫಲಭಾವಃ ಶಕ್ಯತೇ ಸಂಪಾದಯಿತುಮ್ , ನಿರುಧ್ಯಮಾನಸ್ಯ ನಿರುದ್ಧಸ್ಯ ವಾ ಪೂರ್ವಕ್ಷಣಸ್ಯಾಭಾವಗ್ರಸ್ತತ್ವಾದುತ್ತರಕ್ಷಣಹೇತುತ್ವಾನುಪಪತ್ತೇಃ । ಅಥ ಭಾವಭೂತಃ ಪರಿನಿಷ್ಪನ್ನಾವಸ್ಥಃ ಪೂರ್ವಕ್ಷಣ ಉತ್ತರಕ್ಷಣಸ್ಯ ಹೇತುರಿತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ, ತಥಾಪಿ ನೋಪಪದ್ಯತೇ, ಭಾವಭೂತಸ್ಯ ಪುನರ್ವ್ಯಾಪಾರಕಲ್ಪನಾಯಾಂ ಕ್ಷಣಾಂತರಸಂಬಂಧಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ಅಥ ಭಾವ ಏವಾಸ್ಯ ವ್ಯಾಪಾರ ಇತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ, ತಥಾಪಿ ನೈವೋಪಪದ್ಯತೇ, ಹೇತುಸ್ವಭಾವಾನುಪರಕ್ತಸ್ಯ ಫಲಸ್ಯೋತ್ಪತ್ತ್ಯಸಂಭವಾತ್ । ಸ್ವಭಾವೋಪರಾಗಾಭ್ಯುಪಗಮೇ ಚ, ಹೇತುಸ್ವಭಾವಸ್ಯ ಫಲಕಾಲಾವಸ್ಥಾಯಿತ್ವೇ ಸತಿ, ಕ್ಷಣಭಂಗಾಭ್ಯುಪಗಮತ್ಯಾಗಪ್ರಸಂಗಃ । ವಿನೈವ ವಾ ಸ್ವಭಾವೋಪರಾಗೇಣ ಹೇತುಫಲಭಾವಮಭ್ಯುಪಗಚ್ಛತಃ ಸರ್ವತ್ರ ತತ್ಪ್ರಾಪ್ತೇರತಿಪ್ರಸಂಗಃ । ಅಪಿ ಚೋತ್ಪಾದನಿರೋಧೌ ನಾಮ ವಸ್ತುನಃ ಸ್ವರೂಪಮೇವ ವಾ ಸ್ಯಾತಾಮ್ , ಅವಸ್ಥಾಂತರಂ ವಾ, ವಸ್ತ್ವಂತರಮೇವ ವಾ — ಸರ್ವಥಾಪಿ ನೋಪಪದ್ಯತೇ । ಯದಿ ತಾವದ್ವಸ್ತುನಃ ಸ್ವರೂಪಮೇವೋತ್ಪಾದನಿರೋಧೌ ಸ್ಯಾತಾಮ್ , ತತೋ ವಸ್ತುಶಬ್ದ ಉತ್ಪಾದನಿರೋಧಶಬ್ದೌ ಚ ಪರ್ಯಾಯಾಃ ಪ್ರಾಪ್ನುಯುಃ । ಅಥಾಸ್ತಿ ಕಶ್ಚಿದ್ವಿಶೇಷ ಇತಿ ಮನ್ಯೇತ — ಉತ್ಪಾದನಿರೋಧಶಬ್ದಾಭ್ಯಾಂ ಮಧ್ಯವರ್ತಿನೋ ವಸ್ತುನ ಆದ್ಯಂತಾಖ್ಯೇ ಅವಸ್ಥೇ ಅಭಿಲಪ್ಯೇತೇ ಇತಿ, ಏವಮಪ್ಯಾದ್ಯಂತಮಧ್ಯಕ್ಷಣತ್ರಯಸಂಬಂಧಿತ್ವಾದ್ವಸ್ತುನಃ ಕ್ಷಣಿಕತ್ವಾಭ್ಯುಪಗಮಹಾನಿಃ । ಅಥಾತ್ಯಂತವ್ಯತಿರಿಕ್ತಾವೇವೋತ್ಪಾದನಿರೋಧೌ ವಸ್ತುನಃ ಸ್ಯಾತಾಮ್ — ಅಶ್ವಮಹಿಷವತ್ , ತತೋ ವಸ್ತು ಉತ್ಪಾದನಿರೋಧಾಭ್ಯಾಮಸಂಸೃಷ್ಟಮಿತಿ ವಸ್ತುನಃ ಶಾಶ್ವತತ್ವಪ್ರಸಂಗಃ । ಯದಿ ಚ ದರ್ಶನಾದರ್ಶನೇ ವಸ್ತುನ ಉತ್ಪಾದನಿರೋಧೌ ಸ್ಯಾತಾಮ್ , ಏವಮಪಿ ದ್ರಷ್ಟೃಧರ್ಮೌ ತೌ ನ ವಸ್ತುಧರ್ಮಾವಿತಿ ವಸ್ತುನಃ ಶಾಶ್ವತತ್ವಪ್ರಸಂಗ ಏವ । ತಸ್ಮಾದಪ್ಯಸಂಗತಂ ಸೌಗತಂ ಮತಮ್ ॥ ೨೦ ॥
ಅಸತಿ ಪ್ರತಿಜ್ಞೋಪರೋಧೋ ಯೌಗಪದ್ಯಮನ್ಯಥಾ ॥ ೨೧ ॥
ಕ್ಷಣಭಂಗವಾದೇ ಪೂರ್ವಕ್ಷಣೋ ನಿರೋಧಗ್ರಸ್ತತ್ವಾನ್ನೋತ್ತರಸ್ಯ ಕ್ಷಣಸ್ಯ ಹೇತುರ್ಭವತೀತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಅಥಾಸತ್ಯೇವ ಹೇತೌ ಫಲೋತ್ಪತ್ತಿಂ ಬ್ರೂಯಾತ್ , ತತಃ ಪ್ರತಿಜ್ಞೋಪರೋಧಃ ಸ್ಯಾತ್ — ಚತುರ್ವಿಧಾನ್ಹೇತೂನ್ಪ್ರತೀತ್ಯ ಚಿತ್ತಚೈತ್ತಾ ಉತ್ಪದ್ಯಂತ ಇತೀಯಂ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾ ಹೀಯೇತ । ನಿರ್ಹೇತುಕಾಯಾಂ ಚೋತ್ಪತ್ತಾವಪ್ರತಿಬಂಧಾತ್ಸರ್ವಂ ಸರ್ವತ್ರೋತ್ಪದ್ಯೇತ । ಅಥೋತ್ತರಕ್ಷಣೋತ್ಪತ್ತಿರ್ಯಾವತ್ತಾವದವತಿಷ್ಠತೇ ಪೂರ್ವಕ್ಷಣ ಇತಿ ಬ್ರೂಯಾತ್ , ತತೋ ಯೌಗಪದ್ಯಂ ಹೇತುಫಲಯೋಃ ಸ್ಯಾತ್; ತಥಾಪಿ ಪ್ರತಿಜ್ಞೋಪರೋಧ ಏವ ಸ್ಯಾತ್ — ಕ್ಷಣಿಕಾಃ ಸರ್ವೇ ಸಂಸ್ಕಾರಾ ಇತೀಯಂ ಪ್ರತಿಜ್ಞೋಪರುಧ್ಯೇತ ॥ ೨೧ ॥
ಪ್ರತಿಸಂಖ್ಯಾಽಪ್ರತಿಸಂಖ್ಯಾನಿರೋಧಾಪ್ರಾಪ್ತಿರವಿಚ್ಛೇದಾತ್ ॥ ೨೨ ॥
ಅಪಿ ಚ ವೈನಾಶಿಕಾಃ ಕಲ್ಪಯಂತಿ — ಬುದ್ಧಿಬೋಧ್ಯಂ ತ್ರಯಾದನ್ಯತ್ಸಂಸ್ಕೃತಂ ಕ್ಷಣಿಕಂ ಚೇತಿ । ತದಪಿ ಚ ತ್ರಯಮ್ — ಪ್ರತಿಸಂಖ್ಯಾಪ್ರತಿಸಂಖ್ಯಾನಿರೋಧೌ ಆಕಾಶಂ ಚೇತ್ಯಾಚಕ್ಷತೇ । ತ್ರಯಮಪಿ ಚೈತತ್ ಅವಸ್ತು ಅಭಾವಮಾತ್ರಂ ನಿರುಪಾಖ್ಯಮಿತಿ ಮನ್ಯಂತೇ । ಬುದ್ಧಿಪೂರ್ವಕಃ ಕಿಲ ವಿನಾಶೋ ಭಾವಾನಾಂ ಪ್ರತಿಸಂಖ್ಯಾನಿರೋಧೋ ನಾಮ ಭಾಷ್ಯತೇ । ತದ್ವಿಪರೀತೋಽಪ್ರತಿಸಂಖ್ಯಾನಿರೋಧಃ । ಆವರಣಾಭಾವಮಾತ್ರಮಾಕಾಶಮಿತಿ । ತೇಷಾಮಾಕಾಶಂ ಪರಸ್ತಾತ್ಪ್ರತ್ಯಾಖ್ಯಾಸ್ಯತಿ । ನಿರೋಧದ್ವಯಮಿದಾನೀಂ ಪ್ರತ್ಯಾಚಷ್ಟೇ — ಪ್ರತಿಸಂಖ್ಯಾಪ್ರತಿಸಂಖ್ಯಾನಿರೋಧಯೋಃ ಅಪ್ರಾಪ್ತಿರಸಂಭವ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಕಸ್ಮಾತ್ ? ಅವಿಚ್ಛೇದಾತ್ — ಏತೌ ಹಿ ಪ್ರತಿಸಂಖ್ಯಾಪ್ರತಿಸಂಖ್ಯಾನಿರೋಧೌ ಸಂತಾನಗೋಚರೌ ವಾ ಸ್ಯಾತಾಮ್ , ಭಾವಗೋಚರೌ ವಾ ? ನ ತಾವತ್ಸಂತಾನಗೋಚರೌ ಸಂಭವತಃ, ಸರ್ವೇಷ್ವಪಿ ಸಂತಾನೇಷು ಸಂತಾನಿನಾಮವಿಚ್ಛಿನ್ನೇನ ಹೇತುಫಲಭಾವೇನ ಸಂತಾನವಿಚ್ಛೇದಸ್ಯಾಸಂಭವಾತ್ । ನಾಪಿ ಭಾವಗೋಚರೌ ಸಂಭವತಃ — ನ ಹಿ ಭಾವಾನಾಂ ನಿರನ್ವಯೋ ನಿರುಪಾಖ್ಯೋ ವಿನಾಶಃ ಸಂಭವತಿ, ಸರ್ವಾಸ್ವಪ್ಯವಸ್ಥಾಸು ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಬಲೇನಾನ್ವಯ್ಯವಿಚ್ಛೇದದರ್ಶನಾತ್ , ಅಸ್ಪಷ್ಟಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಾಸ್ವಪ್ಯವಸ್ಥಾಸು ಕ್ವಚಿದ್ದೃಷ್ಟೇನಾನ್ವಯ್ಯವಿಚ್ಛೇದೇನಾನ್ಯತ್ರಾಪಿ ತದನುಮಾನಾತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ಪರಪರಿಕಲ್ಪಿತಸ್ಯ ನಿರೋಧದ್ವಯಸ್ಯಾನುಪಪತ್ತಿಃ ॥ ೨೨ ॥
ಉಭಯಥಾ ಚ ದೋಷಾತ್ ॥ ೨೩ ॥
ಯೋಽಯಮವಿದ್ಯಾದಿನಿರೋಧಃ ಪ್ರತಿಸಂಖ್ಯಾನಿರೋಧಾಂತಃಪಾತೀ ಪರಪರಿಕಲ್ಪಿತಃ, ಸ ಸಮ್ಯಗ್ಜ್ಞಾನಾದ್ವಾ ಸಪರಿಕರಾತ್ಸ್ಯಾತ್; ಸ್ವಯಮೇವ ವಾ ? ಪೂರ್ವಸ್ಮಿನ್ವಿಕಲ್ಪೇ ನಿರ್ಹೇತುಕವಿನಾಶಾಭ್ಯುಪಗಮಹಾನಿಪ್ರಸಂಗಃ; ಉತ್ತರಸ್ಮಿಂಸ್ತು ಮಾರ್ಗೋಪದೇಶಾನರ್ಥಕ್ಯಪ್ರಸಂಗಃ । ಏವಮುಭಯಥಾಪಿ ದೋಷಪ್ರಸಂಗಾದಸಮಂಜಸಮಿದಂ ದರ್ಶನಮ್ ॥ ೨೩ ॥
ಆಕಾಶೇ ಚಾವಿಶೇಷಾತ್ ॥ ೨೪ ॥
ಯಚ್ಚ ತೇಷಾಮೇವಾಭಿಪ್ರೇತಂ ನಿರೋಧದ್ವಯಮಾಕಾಶಂ ಚ ನಿರುಪಾಖ್ಯಮಿತಿ — ತತ್ರ ನಿರೋಧದ್ವಯಸ್ಯ ನಿರುಪಾಖ್ಯತ್ವಂ ಪುರಸ್ತಾನ್ನಿರಾಕೃತಮ್ । ಆಕಾಶಸ್ಯೇದಾನೀಂ ನಿರಾಕ್ರಿಯತೇ । ಆಕಾಶೇ ಚಾಯುಕ್ತೋ ನಿರುಪಾಖ್ಯತ್ವಾಭ್ಯುಪಗಮಃ, ಪ್ರತಿಸಂಖ್ಯಾಪ್ರತಿಸಂಖ್ಯಾನಿರೋಧಯೋರಿವ ವಸ್ತುತ್ವಪ್ರತಿಪತ್ತೇರವಿಶೇಷಾತ್ । ಆಗಮಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾತ್ತಾವತ್ ‘ಆತ್ಮನ ಆಕಾಶಃ ಸಂಭೂತಃ’ (ತೈ. ಉ. ೨ । ೧ । ೧) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಭ್ಯ ಆಕಾಶಸ್ಯ ಚ ವಸ್ತುತ್ವಪ್ರಸಿದ್ಧಿಃ । ವಿಪ್ರತಿಪನ್ನಾನ್ಪ್ರತಿ ತು ಶಬ್ದಗುಣಾನುಮೇಯತ್ವಂ ವಕ್ತವ್ಯಮ್ — ಗಂಧಾದೀನಾಂ ಗುಣಾನಾಂ ಪೃಥಿವ್ಯಾದಿವಸ್ತ್ವಾಶ್ರಯತ್ವದರ್ಶನಾತ್ । ಅಪಿ ಚ ಆವರಣಾಭಾವಮಾತ್ರಮಾಕಾಶಮಿಚ್ಛತಾಮ್ , ಏಕಸ್ಮಿನ್ಸುಪರ್ಣೇ ಪತತ್ಯಾವರಣಸ್ಯ ವಿದ್ಯಮಾನತ್ವಾತ್ಸುಪರ್ಣಾಂತರಸ್ಯೋತ್ಪಿತ್ಸತೋಽನವಕಾಶತ್ವಪ್ರಸಂಗಃ । ಯತ್ರಾವರಣಾಭಾವಸ್ತತ್ರ ಪತಿಷ್ಯತೀತಿ ಚೇತ್ — ಯೇನಾವರಣಾಭಾವೋ ವಿಶೇಷ್ಯತೇ, ತತ್ತರ್ಹಿ ವಸ್ತುಭೂತಮೇವಾಕಾಶಂ ಸ್ಯಾತ್ , ನ ಆವರಣಾಭಾವಮಾತ್ರಮ್ । ಅಪಿ ಚ ಆವರಣಾಭಾವಮಾತ್ರಮಾಕಾಶಂ ಮನ್ಯಮಾನಸ್ಯ ಸೌಗತಸ್ಯ ಸ್ವಾಭ್ಯುಪಗಮವಿರೋಧಃ ಪ್ರಸಜ್ಯೇತ । ಸೌಗತೇ ಹಿ ಸಮಯೇ ‘ಪೃಥಿವೀ ಭಗವಃ ಕಿಂಸನ್ನಿಶ್ರಯಾ’ ಇತ್ಯಸ್ಮಿನ್ಪ್ರಶ್ನಪ್ರತಿವಚನಪ್ರವಾಹೇ ಪೃಥಿವ್ಯಾದೀನಾಮಂತೇ ‘ವಾಯುಃ ಕಿಂಸನ್ನಿಶ್ರಯಃ’ ಇತ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರಶ್ನಸ್ಯ ಪ್ರತಿವಚನಂ ಭವತಿ — ‘ವಾಯುರಾಕಾಶಸನ್ನಿಶ್ರಯಃ’ ಇತಿ । ತದಾಕಾಶಸ್ಯಾವಸ್ತುತ್ವೇ ನ ಸಮಂಜಸಂ ಸ್ಯಾತ್ । ತಸ್ಮಾದಪ್ಯಯುಕ್ತಮಾಕಾಶಸ್ಯಾವಸ್ತುತ್ವಮ್ । ಅಪಿ ಚ ನಿರೋಧದ್ವಯಮಾಕಾಶಂ ಚ ತ್ರಯಮಪ್ಯೇತನ್ನಿರುಪಾಖ್ಯಮವಸ್ತು ನಿತ್ಯಂ ಚೇತಿ ವಿಪ್ರತಿಷಿದ್ಧಮ್ । ನ ಹ್ಯವಸ್ತುನೋ ನಿತ್ಯತ್ವಮನಿತ್ಯತ್ವಂ ವಾ ಸಂಭವತಿ, ವಸ್ತ್ವಾಶ್ರಯತ್ವಾದ್ಧರ್ಮಧರ್ಮಿವ್ಯವಹಾರಸ್ಯ । ಧರ್ಮಧರ್ಮಿಭಾವೇ ಹಿ ಘಟಾದಿವದ್ವಸ್ತುತ್ವಮೇವ ಸ್ಯಾತ್ , ನ ನಿರುಪಾಖ್ಯತ್ವಮ್ ॥ ೨೪ ॥
ಅನುಸ್ಮೃತೇಶ್ಚ ॥ ೨೫ ॥
ಅಪಿ ಚ ವೈನಾಶಿಕಃ ಸರ್ವಸ್ಯ ವಸ್ತುನಃ ಕ್ಷಣಿಕತಾಮಭ್ಯುಪಯನ್ ಉಪಲಬ್ಧುರಪಿ ಕ್ಷಣಿಕತಾಮಭ್ಯುಪೇಯಾತ್ । ನ ಚ ಸಾ ಸಂಭವತಿ; ಅನುಸ್ಮೃತೇಃ — ಅನುಭವಮ್ ಉಪಲಬ್ಧಿಮನೂತ್ಪದ್ಯಮಾನಂ ಸ್ಮರಣಮೇವ ಅನುಸ್ಮೃತಿಃ । ಸಾ ಚೋಪಲಬ್ಧ್ಯೇಕಕರ್ತೃಕಾ ಸತೀ ಸಂಭವತಿ, ಪುರುಷಾಂತರೋಪಲಬ್ಧಿವಿಷಯೇ ಪುರುಷಾಂತರಸ್ಯ ಸ್ಮೃತ್ಯದರ್ಶನಾತ್ । ಕಥಂ ಹಿ ‘ಅಹಮದೋಽದ್ರಾಕ್ಷಮ್ — ಇದಂ ಪಶ್ಯಾಮಿ’ ಇತಿ ಚ ಪೂರ್ವೋತ್ತರದರ್ಶಿನ್ಯೇಕಸ್ಮಿನ್ನಸತಿ ಪ್ರತ್ಯಯಃ ಸ್ಯಾತ್ । ಅಪಿ ಚ ದರ್ಶನಸ್ಮರಣಯೋಃ ಕರ್ತರ್ಯೇಕಸ್ಮಿನ್ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಃ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಪ್ರತ್ಯಯಃ ಸರ್ವಸ್ಯ ಲೋಕಸ್ಯ ಪ್ರಸಿದ್ಧಃ — ‘ಅಹಮದೋಽದ್ರಾಕ್ಷಮ್ — ಇದಂ ಪಶ್ಯಾಮಿ’ ಇತಿ । ಯದಿ ಹಿ ತಯೋರ್ಭಿನ್ನಃ ಕರ್ತಾ ಸ್ಯಾತ್ , ತತಃ ‘ಅಹಂ ಸ್ಮರಾಮಿ — ಅದ್ರಾಕ್ಷೀದನ್ಯಃ’ ಇತಿ ಪ್ರತೀಯಾತ್; ನ ತ್ವೇವಂ ಪ್ರತ್ಯೇತಿ ಕಶ್ಚಿತ್ । ಯತ್ರೈವಂ ಪ್ರತ್ಯಯಸ್ತತ್ರ ದರ್ಶನಸ್ಮರಣಯೋರ್ಭಿನ್ನಮೇವ ಕರ್ತಾರಂ ಸರ್ವಲೋಕೋಽವಗಚ್ಛತಿ — ‘ಸ್ಮರಾಮ್ಯಹಮ್ — ಅಸಾವದೋಽದ್ರಾಕ್ಷೀತ್’ ಇತಿ । ಇಹ ತು ‘ಅಹಮದೋಽದ್ರಾಕ್ಷಮ್’ ಇತಿ ದರ್ಶನಸ್ಮರಣಯೋರ್ವೈನಾಶಿಕೋಽಪ್ಯಾತ್ಮಾನಮೇವೈಕಂ ಕರ್ತಾರಮವಗಚ್ಛತಿ; ನ ‘ನಾಹಮ್’ ಇತ್ಯಾತ್ಮನೋ ದರ್ಶನಂ ನಿರ್ವೃತ್ತಂ ನಿಹ್ನುತೇ — ಯಥಾ ಅಗ್ನಿರನುಷ್ಣೋಽಪ್ರಕಾಶ ಇತಿ ವಾ । ತತ್ರೈವಂ ಸತ್ಯೇಕಸ್ಯ ದರ್ಶನಸ್ಮರಣಲಕ್ಷಣಕ್ಷಣದ್ವಯಸಂಬಂಧೇ ಕ್ಷಣಿಕತ್ವಾಭ್ಯುಪಗಮಹಾನಿರಪರಿಹಾರ್ಯಾ ವೈನಾಶಿಕಸ್ಯ ಸ್ಯಾತ್ । ತಥಾ ಅನಂತರಾಮನಂತರಾಮಾತ್ಮನ ಏವ ಪ್ರತಿಪತ್ತಿಂ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜಾನನ್ನೇಕಕರ್ತೃಕಾಮ್ ಆ ಉತ್ತಮಾದುಚ್ಛ್ವಾಸಾತ್ , ಅತೀತಾಶ್ಚ ಪ್ರತಿಪತ್ತೀಃ ಆ ಜನ್ಮನ ಆತ್ಮೈಕಕರ್ತೃಕಾಃ ಪ್ರತಿಸಂದಧಾನಃ, ಕಥಂ ಕ್ಷಣಭಂಗವಾದೀ ವೈನಾಶಿಕೋ ನಾಪತ್ರಪೇತ ? ಸ ಯದಿ ಬ್ರೂಯಾತ್ ಸಾದೃಶ್ಯಾದೇತತ್ಸಂಪತ್ಸ್ಯತ ಇತಿ, ತಂ ಪ್ರತಿಬ್ರೂಯಾತ್ — ತೇನೇದಂ ಸದೃಶಮಿತಿ ದ್ವಯಾಯತ್ತತ್ವಾತ್ಸಾದೃಶ್ಯಸ್ಯ, ಕ್ಷಣಭಂಗವಾದಿನಃ ಸದೃಶಯೋರ್ದ್ವಯೋರ್ವಸ್ತುನೋರ್ಗ್ರಹೀತುರೇಕಸ್ಯಾಭಾವಾತ್ , ಸಾದೃಶ್ಯನಿಮಿತ್ತಂ ಪ್ರತಿಸಂಧಾನಮಿತಿ ಮಿಥ್ಯಾಪ್ರಲಾಪ ಏವ ಸ್ಯಾತ್ । ಸ್ಯಾಚ್ಚೇತ್ಪೂರ್ವೋತ್ತರಯೋಃ ಕ್ಷಣಯೋಃ ಸಾದೃಶ್ಯಸ್ಯ ಗ್ರಹೀತೈಕಃ, ತಥಾ ಸತ್ಯೇಕಸ್ಯ ಕ್ಷಣದ್ವಯಾವಸ್ಥಾನಾತ್ಕ್ಷಣಿಕತ್ವಪ್ರತಿಜ್ಞಾ ಪೀಡ್ಯೇತ । ‘ತೇನೇದಂ ಸದೃಶಮ್’ ಇತಿ ಪ್ರತ್ಯಯಾಂತರಮೇವೇದಮ್ , ನ ಪೂರ್ವೋತ್ತರಕ್ಷಣದ್ವಯಗ್ರಹಣನಿಮಿತ್ತಮಿತಿ ಚೇತ್ , ನ; ತೇನ ಇದಮ್ ಇತಿ ಭಿನ್ನಪದಾರ್ಥೋಪಾದಾನಾತ್ । ಪ್ರತ್ಯಯಾಂತರಮೇವ ಚೇತ್ಸಾದೃಶ್ಯವಿಷಯಂ ಸ್ಯಾತ್ , ‘ತೇನೇದಂ ಸದೃಶಮ್’ ಇತಿ ವಾಕ್ಯಪ್ರಯೋಗೋಽನರ್ಥಕಃ ಸ್ಯಾತ್ , ಸಾದೃಶ್ಯಮ್ ಇತ್ಯೇವ ಪ್ರಯೋಗಃ ಪ್ರಾಪ್ನುಯಾತ್ । ಯದಾ ಹಿ ಲೋಕಪ್ರಸಿದ್ಧಃ ಪದಾರ್ಥಃ ಪರೀಕ್ಷಕೈರ್ನ ಪರಿಗೃಹ್ಯತೇ, ತದಾ ಸ್ವಪಕ್ಷಸಿದ್ಧಿಃ ಪರಪಕ್ಷದೋಷೋ ವಾ ಉಭಯಮಪ್ಯುಚ್ಯಮಾನಂ ಪರೀಕ್ಷಕಾಣಾಮಾತ್ಮನಶ್ಚ ಯಥಾರ್ಥತ್ವೇನ ನ ಬುದ್ಧಿಸಂತಾನಮಾರೋಹತಿ । ಏವಮೇವೈಷೋಽರ್ಥಃ ಇತಿ ನಿಶ್ಚಿತಂ ಯತ್ , ತದೇವ ವಕ್ತವ್ಯಮ್ । ತತೋಽನ್ಯದುಚ್ಯಮಾನಂ ಬಹುಪ್ರಲಾಪಿತ್ವಮಾತ್ಮನಃ ಕೇವಲಂ ಪ್ರಖ್ಯಾಪಯೇತ್ । ನ ಚಾಯಂ ಸಾದೃಶ್ಯಾತ್ಸಂವ್ಯವಹಾರೋ ಯುಕ್ತಃ; ತದ್ಭಾವಾವಗಮಾತ್ , ತತ್ಸದೃಶಭಾವಾನವಗಮಾಚ್ಚ । ಭವೇದಪಿ ಕದಾಚಿದ್ಬಾಹ್ಯವಸ್ತುನಿ ವಿಪ್ರಲಂಭಸಂಭವಾತ್ ‘ತದೇವೇದಂ ಸ್ಯಾತ್ , ತತ್ಸದೃಶಂ ವಾ’ ಇತಿ ಸಂದೇಹಃ । ಉಪಲಬ್ಧರಿ ತು ಸಂದೇಹೋಽಪಿ ನ ಕದಾಚಿದ್ಭವತಿ — ‘ಸ ಏವಾಹಂ ಸ್ಯಾಂ ತತ್ಸದೃಶೋ ವಾ’ ಇತಿ, ‘ಯ ಏವಾಹಂ ಪೂರ್ವೇದ್ಯುರದ್ರಾಕ್ಷಂ ಸ ಏವಾಹಮದ್ಯ ಸ್ಮರಾಮಿ’ ಇತಿ ನಿಶ್ಚಿತತದ್ಭಾವೋಪಲಂಭಾತ್ । ತಸ್ಮಾದಪ್ಯನುಪಪನ್ನೋ ವೈನಾಶಿಕಸಮಯಃ ॥ ೨೫ ॥
ನಾಸತೋಽದೃಷ್ಟತ್ವಾತ್ ॥ ೨೬ ॥
ಇತಶ್ಚಾನುಪಪನ್ನೋ ವೈನಾಶಿಕಸಮಯಃ, ಯತಃ ಸ್ಥಿರಮನುಯಾಯಿಕಾರಣಮನಭ್ಯುಪಗಚ್ಛತಾಮ್ ಅಭಾವಾದ್ಭಾವೋತ್ಪತ್ತಿರಿತ್ಯೇತದಾಪದ್ಯೇತ । ದರ್ಶಯಂತಿ ಚಾಭಾವಾದ್ಭಾವೋತ್ಪತ್ತಿಮ್ — ‘ನಾನುಪಮೃದ್ಯ ಪ್ರಾದುರ್ಭಾವಾತ್’ ಇತಿ । ವಿನಷ್ಟಾದ್ಧಿ ಕಿಲ ಬೀಜಾದಂಕುರ ಉತ್ಪದ್ಯತೇ, ತಥಾ ವಿನಷ್ಟಾತ್ಕ್ಷೀರಾದ್ದಧಿ, ಮೃತ್ಪಿಂಡಾಚ್ಚ ಘಟಃ । ಕೂಟಸ್ಥಾಚ್ಚೇತ್ಕಾರಣಾತ್ಕಾರ್ಯಮುತ್ಪದ್ಯೇತ, ಅವಿಶೇಷಾತ್ಸರ್ವಂ ಸರ್ವತ ಉತ್ಪದ್ಯೇತ । ತಸ್ಮಾದಭಾವಗ್ರಸ್ತೇಭ್ಯೋ ಬೀಜಾದಿಭ್ಯೋಽಂಕುರಾದೀನಾಮುತ್ಪದ್ಯಮಾನತ್ವಾದಭಾವಾದ್ಭಾವೋತ್ಪತ್ತಿಃ — ಇತಿ ಮನ್ಯಂತೇ । ತತ್ರೇದಮುಚ್ಯತೇ — ‘ನಾಸತೋಽದೃಷ್ಟತ್ವಾತ್’ ಇತಿ । ನಾಭಾವಾದ್ಭಾವ ಉತ್ಪದ್ಯತೇ । ಯದ್ಯಭಾವಾದ್ಭಾವ ಉತ್ಪದ್ಯೇತ, ಅಭಾವತ್ವಾವಿಶೇಷಾತ್ಕಾರಣವಿಶೇಷಾಭ್ಯುಪಗಮೋಽನರ್ಥಕಃ ಸ್ಯಾತ್ । ನ ಹಿ, ಬೀಜಾದೀನಾಮುಪಮೃದಿತಾನಾಂ ಯೋಽಭಾವಸ್ತಸ್ಯಾಭಾವಸ್ಯ ಶಶವಿಷಾಣಾದೀನಾಂ ಚ, ನಿಃಸ್ವಭಾವತ್ವಾವಿಶೇಷಾದಭಾವತ್ವೇ ಕಶ್ಚಿದ್ವಿಶೇಷೋಽಸ್ತಿ; ಯೇನ, ಬೀಜಾದೇವಾಂಕುರೋ ಜಾಯತೇ ಕ್ಷೀರಾದೇವ ದಧಿ — ಇತ್ಯೇವಂಜಾತೀಯಕಃ ಕಾರಣವಿಶೇಷಾಭ್ಯುಪಗಮೋಽರ್ಥವಾನ್ಸ್ಯಾತ್ । ನಿರ್ವಿಶೇಷಸ್ಯ ತ್ವಭಾವಸ್ಯ ಕಾರಣತ್ವಾಭ್ಯುಪಗಮೇ ಶಶವಿಷಾಣಾದಿಭ್ಯೋಽಪ್ಯಂಕುರಾದಯೋ ಜಾಯೇರನ್; ನ ಚೈವಂ ದೃಶ್ಯತೇ । ಯದಿ ಪುನರಭಾವಸ್ಯಾಪಿ ವಿಶೇಷೋಽಭ್ಯುಪಗಮ್ಯೇತ — ಉತ್ಪಲಾದೀನಾಮಿವ ನೀಲತ್ವಾದಿಃ, ತತೋ ವಿಶೇಷವತ್ತ್ವಾದೇವಾಭಾವಸ್ಯ ಭಾವತ್ವಮುತ್ಪಲಾದಿವತ್ಪ್ರಸಜ್ಯೇತ । ನಾಪ್ಯಭಾವಃ ಕಸ್ಯಚಿದುತ್ಪತ್ತಿಹೇತುಃ ಸ್ಯಾತ್ , ಅಭಾವತ್ವಾದೇವ, ಶಶವಿಷಾಣಾದಿವತ್ । ಅಭಾವಾಚ್ಚ ಭಾವೋತ್ಪತ್ತಾವಭಾವಾನ್ವಿತಮೇವ ಸರ್ವಂ ಕಾರ್ಯಂ ಸ್ಯಾತ್; ನ ಚೈವಂ ದೃಶ್ಯತೇ, ಸರ್ವಸ್ಯ ಚ ವಸ್ತುನಃ ಸ್ವೇನ ಸ್ವೇನ ರೂಪೇಣ ಭಾವಾತ್ಮನೈವೋಪಲಭ್ಯಮಾನತ್ವಾತ್ । ನ ಚ ಮೃದನ್ವಿತಾಃ ಶರಾವಾದಯೋ ಭಾವಾಸ್ತಂತ್ವಾದಿವಿಕಾರಾಃ ಕೇನಚಿದಭ್ಯುಪಗಮ್ಯಂತೇ । ಮೃದ್ವಿಕಾರಾನೇವ ತು ಮೃದನ್ವಿತಾನ್ಭಾವಾನ್ ಲೋಕಃ ಪ್ರತ್ಯೇತಿ । ಯತ್ತೂಕ್ತಮ್ — ಸ್ವರೂಪೋಪಮರ್ದಮಂತರೇಣ ಕಸ್ಯಚಿತ್ಕೂಟಸ್ಥಸ್ಯ ವಸ್ತುನಃ ಕಾರಣತ್ವಾನುಪಪತ್ತೇರಭಾವಾದ್ಭಾವೋತ್ಪತ್ತಿರ್ಭವಿತುಮರ್ಹತೀತಿ, ತದ್ದುರುಕ್ತಮ್ , ಸ್ಥಿರಸ್ವಭಾವಾನಾಮೇವ ಸುವರ್ಣಾದೀನಾಂ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಯಮಾನಾನಾಂ ರುಚಕಾದಿಕಾರ್ಯಕಾರಣಭಾವದರ್ಶನಾತ್ । ಯೇಷ್ವಪಿ ಬೀಜಾದಿಷು ಸ್ವರೂಪೋಪಮರ್ದೋ ಲಕ್ಷ್ಯತೇ, ತೇಷ್ವಪಿ ನಾಸಾವುಪಮೃದ್ಯಮಾನಾ ಪೂರ್ವಾವಸ್ಥಾ ಉತ್ತರಾವಸ್ಥಾಯಾಃ ಕಾರಣಮಭ್ಯುಪಗಮ್ಯತೇ, ಅನುಪಮೃದ್ಯಮಾನಾನಾಮೇವಾನುಯಾಯಿನಾಂ ಬೀಜಾದ್ಯವಯವಾನಾಮಂಕುರಾದಿಕಾರಣಭಾವಾಭ್ಯುಪಗಮಾತ್ । ತಸ್ಮಾದಸದ್ಭ್ಯಃ ಶಶವಿಷಾಣಾದಿಭ್ಯಃ ಸದುತ್ಪತ್ತ್ಯದರ್ಶನಾತ್ , ಸದ್ಭ್ಯಶ್ಚ ಸುವರ್ಣಾದಿಭ್ಯಃ ಸದುತ್ಪತ್ತಿದರ್ಶನಾತ್ , ಅನುಪಪನ್ನೋಽಯಮಭಾವಾದ್ಭಾವೋತ್ಪತ್ತ್ಯಭ್ಯುಪಗಮಃ । ಅಪಿ ಚ ಚತುರ್ಭಿಶ್ಚಿತ್ತಚೈತ್ತಾ ಉತ್ಪದ್ಯಂತೇ ಪರಮಾಣುಭ್ಯಶ್ಚ ಭೂತಭೌತಿಕಲಕ್ಷಣಃ ಸಮುದಾಯ ಉತ್ಪದ್ಯತೇ — ಇತ್ಯಭ್ಯುಪಗಮ್ಯ, ಪುನರಭಾವಾದ್ಭಾವೋತ್ಪತ್ತಿಂ ಕಲ್ಪಯದ್ಭಿರಭ್ಯುಪಗತಮಪಹ್ನುವಾನೈರ್ವೈನಾಶಿಕೈಃ ಸರ್ವೋ ಲೋಕ ಆಕುಲೀಕ್ರಿಯತೇ ॥ ೨೬ ॥
ಉದಾಸೀನಾನಾಮಪಿ ಚೈವಂ ಸಿದ್ಧಿಃ ॥ ೨೭ ॥
ಯದಿ ಚಾಭಾವಾದ್ಭಾವೋತ್ಪತ್ತಿರಭ್ಯುಪಗಮ್ಯೇತ, ಏವಂ ಸತ್ಯುದಾಸೀನಾನಾಮನೀಹಮಾನಾನಾಮಪಿ ಜನಾನಾಮಭಿಮತಸಿದ್ಧಿಃ ಸ್ಯಾತ್ , ಅಭಾವಸ್ಯ ಸುಲಭತ್ವಾತ್ । ಕೃಷೀವಲಸ್ಯ ಕ್ಷೇತ್ರಕರ್ಮಣ್ಯಪ್ರಯತಮಾನಸ್ಯಾಪಿ ಸಸ್ಯನಿಷ್ಪತ್ತಿಃ ಸ್ಯಾತ್ । ಕುಲಾಲಸ್ಯ ಚ ಮೃತ್ಸಂಸ್ಕ್ರಿಯಾಯಾಮಪ್ರಯತಮಾನಸ್ಯಾಪಿ ಅಮತ್ರೋತ್ಪತ್ತಿಃ । ತಂತುವಾಯಸ್ಯಾಪಿ ತಂತೂನತನ್ವಾನಸ್ಯಾಪಿ ತನ್ವಾನಸ್ಯೇವ ವಸ್ತ್ರಲಾಭಃ । ಸ್ವರ್ಗಾಪವರ್ಗಯೋಶ್ಚ ನ ಕಶ್ಚಿತ್ಕಥಂಚಿತ್ಸಮೀಹೇತ । ನ ಚೈತದ್ಯುಜ್ಯತೇ ಅಭ್ಯುಪಗಮ್ಯತೇ ವಾ ಕೇನಚಿತ್ । ತಸ್ಮಾದಪ್ಯನುಪಪನ್ನೋಽಯಮಭಾವಾದ್ಭಾವೋತ್ಪತ್ತ್ಯಭ್ಯುಪಗಮಃ ॥ ೨೭ ॥
ಅಭಾವಾಧಿಕರಣಮ್
ನಾಭಾವ ಉಪಲಬ್ಧೇಃ ॥ ೨೮ ॥
ಏವಂ ಬಾಹ್ಯಾರ್ಥವಾದಮಾಶ್ರಿತ್ಯ ಸಮುದಾಯಾಪ್ರಾಪ್ತ್ಯಾದಿಷು ದೂಷಣೇಷೂದ್ಭಾವಿತೇಷು ವಿಜ್ಞಾನವಾದೀ ಬೌದ್ಧ ಇದಾನೀಂ ಪ್ರತ್ಯವತಿಷ್ಠತೇ — ಕೇಷಾಂಚಿತ್ಕಿಲ ವಿನೇಯಾನಾಂ ಬಾಹ್ಯೇ ವಸ್ತುನ್ಯಭಿನಿವೇಶಮಾಲಕ್ಷ್ಯ ತದನುರೋಧೇನ ಬಾಹ್ಯಾರ್ಥವಾದಪ್ರಕ್ರಿಯೇಯಂ ವಿರಚಿತಾ । ನಾಸೌ ಸುಗತಾಭಿಪ್ರಾಯಃ । ತಸ್ಯ ತು ವಿಜ್ಞಾನೈಕಸ್ಕಂಧವಾದ ಏವಾಭಿಪ್ರೇತಃ । ತಸ್ಮಿಂಶ್ಚ ವಿಜ್ಞಾನವಾದೇ ಬುದ್ಧ್ಯಾರೂಢೇನ ರೂಪೇಣಾಂತಸ್ಥ ಏವ ಪ್ರಮಾಣಪ್ರಮೇಯಫಲವ್ಯವಹಾರಃ ಸರ್ವ ಉಪಪದ್ಯತೇ, ಸತ್ಯಪಿ ಬಾಹ್ಯೇಽರ್ಥೇ ಬುದ್ಧ್ಯಾರೋಹಮಂತರೇಣ ಪ್ರಮಾಣಾದಿವ್ಯವಹಾರಾನವತಾರಾತ್ । ಕಥಂ ಪುನರವಗಮ್ಯತೇ — ಅಂತಸ್ಥ ಏವಾಯಂ ಸರ್ವವ್ಯವಹಾರಃ, ನ ವಿಜ್ಞಾನವ್ಯತಿರಿಕ್ತೋ ಬಾಹ್ಯೋಽರ್ಥೋಽಸ್ತೀತಿ ? ತದಸಂಭವಾದಿತ್ಯಾಹ — ಸ ಹಿ ಬಾಹ್ಯೋಽರ್ಥೋಽಭ್ಯುಪಗಮ್ಯಮಾನಃ ಪರಮಾಣವೋ ವಾ ಸ್ಯುಃ, ತತ್ಸಮೂಹಾ ವಾ ಸ್ತಂಭಾದಯಃ ಸ್ಯುಃ । ತತ್ರ ನ ತಾವತ್ಪರಮಾಣವಃ ಸ್ತಂಭಾದಿಪ್ರತ್ಯಯಪರಿಚ್ಛೇದ್ಯಾ ಭವಿತುಮರ್ಹಂತಿ, ಪರಮಾಣ್ವಾಭಾಸಜ್ಞಾನಾನುಪಪತ್ತೇಃ । ನಾಪಿ ತತ್ಸಮೂಹಾಃ ಸ್ತಂಭಾದಯಃ, ತೇಷಾಂ ಪರಮಾಣುಭ್ಯೋಽನ್ಯತ್ವಾನನ್ಯತ್ವಾಭ್ಯಾಂ ನಿರೂಪಯಿತುಮಶಕ್ಯತ್ವಾತ್ । ಏವಂ ಜಾತ್ಯಾದೀನಪಿ ಪ್ರತ್ಯಾಚಕ್ಷೀತ । ಅಪಿ ಚ ಅನುಭವಮಾತ್ರೇಣ ಸಾಧಾರಣಾತ್ಮನೋ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಜಾಯಮಾನಸ್ಯ ಯೋಽಯಂ ಪ್ರತಿವಿಷಯಂ ಪಕ್ಷಪಾತಃ — ಸ್ತಂಭಜ್ಞಾನಂ ಕುಡ್ಯಜ್ಞಾನಂ ಘಟಜ್ಞಾನಂ ಪಟಜ್ಞಾನಮಿತಿ, ನಾಸೌ ಜ್ಞಾನಗತವಿಶೇಷಮಂತರೇಣೋಪಪದ್ಯತ ಇತ್ಯವಶ್ಯಂ ವಿಷಯಸಾರೂಪ್ಯಂ ಜ್ಞಾನಸ್ಯಾಂಗೀಕರ್ತವ್ಯಮ್ । ಅಂಗೀಕೃತೇ ಚ ತಸ್ಮಿನ್ವಿಷಯಾಕಾರಸ್ಯ ಜ್ಞಾನೇನೈವಾವರುದ್ಧತ್ವಾದಪಾರ್ಥಿಕಾ ಬಾಹ್ಯಾರ್ಥಸದ್ಭಾವಕಲ್ಪನಾ । ಅಪಿ ಚ ಸಹೋಪಲಂಭನಿಯಮಾದಭೇದೋ ವಿಷಯವಿಜ್ಞಾನಯೋರಾಪತತಿ । ನ ಹ್ಯನಯೋರೇಕಸ್ಯಾನುಪಲಂಭೇಽನ್ಯಸ್ಯೋಪಲಂಭೋಽಸ್ತಿ । ನ ಚೈತತ್ಸ್ವಭಾವವಿವೇಕೇ ಯುಕ್ತಮ್ , ಪ್ರತಿಬಂಧಕಾರಣಾಭಾವಾತ್ । ತಸ್ಮಾದಪ್ಯರ್ಥಾಭಾವಃ । ಸ್ವಪ್ನಾದಿವಚ್ಚೇದಂ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ — ಯಥಾ ಹಿ ಸ್ವಪ್ನಮಾಯಾಮರೀಚ್ಯುದಕಗಂಧರ್ವನಗರಾದಿಪ್ರತ್ಯಯಾ ವಿನೈವ ಬಾಹ್ಯೇನಾರ್ಥೇನ ಗ್ರಾಹ್ಯಗ್ರಾಹಕಾಕಾರಾ ಭವಂತಿ । ಏವಂ ಜಾಗರಿತಗೋಚರಾ ಅಪಿ ಸ್ತಂಭಾದಿಪ್ರತ್ಯಯಾ ಭವಿತುಮರ್ಹಂತೀತ್ಯವಗಮ್ಯತೇ, ಪ್ರತ್ಯಯತ್ವಾವಿಶೇಷಾತ್ । ಕಥಂ ಪುನರಸತಿ ಬಾಹ್ಯಾರ್ಥೇ ಪ್ರತ್ಯಯವೈಚಿತ್ರ್ಯಮುಪಪದ್ಯತೇ ? ವಾಸನಾವೈಚಿತ್ರ್ಯಾದಿತ್ಯಾಹ — ಅನಾದೌ ಹಿ ಸಂಸಾರೇ ಬೀಜಾಂಕುರವದ್ವಿಜ್ಞಾನಾನಾಂ ವಾಸನಾನಾಂ ಚಾನ್ಯೋನ್ಯನಿಮಿತ್ತನೈಮಿತ್ತಿಕಭಾವೇನ ವೈಚಿತ್ರ್ಯಂ ನ ವಿಪ್ರತಿಷಿಧ್ಯತೇ । ಅಪಿ ಚ ಅನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಾಭ್ಯಾಂ ವಾಸನಾನಿಮಿತ್ತಮೇವ ಜ್ಞಾನವೈಚಿತ್ರ್ಯಮಿತ್ಯವಗಮ್ಯತೇ, ಸ್ವಪ್ನಾದಿಷ್ವಂತರೇಣಾಪ್ಯರ್ಥಂ ವಾಸನಾನಿಮಿತ್ತಸ್ಯ ಜ್ಞಾನವೈಚಿತ್ರ್ಯಸ್ಯ ಉಭಾಭ್ಯಾಮಪ್ಯಾವಾಭ್ಯಾಮಭ್ಯುಪಗಮ್ಯಮಾನತ್ವಾತ್ , ಅಂತರೇಣ ತು ವಾಸನಾಮರ್ಥನಿಮಿತ್ತಸ್ಯ ಜ್ಞಾನವೈಚಿತ್ರ್ಯಸ್ಯ ಮಯಾ ಅನಭ್ಯುಪಗಮ್ಯಮಾನತ್ವಾತ್ । ತಸ್ಮಾದಪ್ಯಭಾವೋ ಬಾಹ್ಯಾರ್ಥಸ್ಯೇತಿ । ಏವಂ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ಬ್ರೂಮಃ —
‘ನಾಭಾವ ಉಪಲಬ್ಧೇರಿ’ ತಿ । ನ ಖಲ್ವಭಾವೋ ಬಾಹ್ಯಸ್ಯಾರ್ಥಸ್ಯಾಧ್ಯವಸಾತುಂ ಶಕ್ಯತೇ । ಕಸ್ಮಾತ್ ? ಉಪಲಬ್ಧೇಃ — ಉಪಲಭ್ಯತೇ ಹಿ ಪ್ರತಿಪ್ರತ್ಯಯಂ ಬಾಹ್ಯೋಽರ್ಥಃ — ಸ್ತಂಭಃ ಕುಡ್ಯಂ ಘಟಃ ಪಟ ಇತಿ । ನ ಚೋಪಲಭ್ಯಮಾನಸ್ಯೈವಾಭಾವೋ ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ । ಯಥಾ ಹಿ ಕಶ್ಚಿದ್ಭುಂಜಾನೋ ಭುಜಿಸಾಧ್ಯಾಯಾಂ ತೃಪ್ತೌ ಸ್ವಯಮನುಭೂಯಮಾನಾಯಾಮೇವಂ ಬ್ರೂಯಾತ್ — ‘ನಾಹಂ ಭುಂಜೇ ನ ವಾ ತೃಪ್ಯಾಮಿ’ ಇತಿ — ತದ್ವದಿಂದ್ರಿಯಸನ್ನಿಕರ್ಷೇಣ ಸ್ವಯಮುಪಲಭಮಾನ ಏವ ಬಾಹ್ಯಮರ್ಥಮ್ , ‘ನಾಹಮುಪಲಭೇ ನ ಚ ಸೋಽಸ್ತಿ’ ಇತಿ ಬ್ರುವನ್ , ಕಥಮುಪಾದೇಯವಚನಃ ಸ್ಯಾತ್ । ನನು ನಾಹಮೇವಂ ಬ್ರವೀಮಿ — ‘ನ ಕಂಚಿದರ್ಥಮುಪಲಭೇ’ ಇತಿ । ಕಿಂ ತು ‘ಉಪಲಬ್ಧಿವ್ಯತಿರಿಕ್ತಂ ನೋಪಲಭೇ’ ಇತಿ ಬ್ರವೀಮಿ । ಬಾಢಮೇವಂ ಬ್ರವೀಷಿ ನಿರಂಕುಶತ್ವಾತ್ತೇ ತುಂಡಸ್ಯ, ನ ತು ಯುಕ್ತ್ಯುಪೇತಂ ಬ್ರವೀಷಿ, ಯತ ಉಪಲಬ್ಧಿವ್ಯತಿರೇಕೋಽಪಿ ಬಲಾದರ್ಥಸ್ಯಾಭ್ಯುಪಗಂತವ್ಯಃ, ಉಪಲಬ್ಧೇರೇವ । ನ ಹಿ ಕಶ್ಚಿದುಪಲಬ್ಧಿಮೇವ ಸ್ತಂಭಃ ಕುಡ್ಯಂ ಚೇತ್ಯುಪಲಭತೇ । ಉಪಲಬ್ಧಿವಿಷಯತ್ವೇನೈವ ತು ಸ್ತಂಭಕುಡ್ಯಾದೀನ್ಸರ್ವೇ ಲೌಕಿಕಾ ಉಪಲಭಂತೇ । ಅತಶ್ಚ ಏವಮೇವ ಸರ್ವೇ ಲೌಕಿಕಾ ಉಪಲಭಂತೇ, ಯತ್ ಪ್ರತ್ಯಾಚಕ್ಷಾಣಾ ಅಪಿ ಬಾಹ್ಯಮರ್ಥಮ್ ಏವಮಾಚಕ್ಷತೇ — ‘ಯದಂತರ್ಜ್ಞೇಯರೂಪಂ ತದ್ಬಹಿರ್ವದವಭಾಸತೇ’ ಇತಿ — ತೇಽಪಿ ಹಿ ಸರ್ವಲೋಕಪ್ರಸಿದ್ಧಾಂ ಬಹಿರವಭಾಸಮಾನಾಂ ಸಂವಿದಂ ಪ್ರತಿಲಭಮಾನಾಃ, ಪ್ರತ್ಯಾಖ್ಯಾತುಕಾಮಾಶ್ಚ ಬಾಹ್ಯಮರ್ಥಮ್ , ‘ಬಹಿರ್ವತ್’ ಇತಿ ವತ್ಕಾರಂ ಕುರ್ವಂತಿ । ಇತರಥಾ ಹಿ ಕಸ್ಮಾತ್ ‘ಬಹಿರ್ವತ್’ ಇತಿ ಬ್ರೂಯುಃ । ನ ಹಿ ‘ವಿಷ್ಣುಮಿತ್ರೋ ವಂಧ್ಯಾಪುತ್ರವದವಭಾಸತೇ’ ಇತಿ ಕಶ್ಚಿದಾಚಕ್ಷೀತ । ತಸ್ಮಾತ್ ಯಥಾನುಭವಂ ತತ್ತ್ವಮ್ ಅಭ್ಯುಪಗಚ್ಛದ್ಭಿಃ ಬಹಿರೇವಾವಭಾಸತೇ ಇತಿ ಯುಕ್ತಮ್ ಅಭ್ಯುಪಗಂತುಮ್ , ನ ತು ಬಹಿರ್ವತ್ ಅವಭಾಸತ ಇತಿ । ನನು ಬಾಹ್ಯಸ್ಯಾರ್ಥಸ್ಯಾಸಂಭವಾತ್ ಬಹಿರ್ವದವಭಾಸತೇ ಇತ್ಯಧ್ಯವಸಿತಮ್ । ನಾಯಂ ಸಾಧುರಧ್ಯವಸಾಯಃ, ಯತಃ ಪ್ರಮಾಣಪ್ರವೃತ್ತ್ಯಪ್ರವೃತ್ತಿಪೂರ್ವಕೌ ಸಂಭವಾಸಂಭವಾವವಧಾರ್ಯೇತೇ, ನ ಪುನಃ ಸಂಭವಾಸಂಭವಪೂರ್ವಿಕೇ ಪ್ರಮಾಣಪ್ರವೃತ್ತ್ಯಪ್ರವೃತ್ತೀ । ಯದ್ಧಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದೀನಾಮನ್ಯತಮೇನಾಪಿ ಪ್ರಮಾಣೇನೋಪಲಭ್ಯತೇ, ತತ್ಸಂಭವತಿ । ಯತ್ತು ನ ಕೇನಚಿದಪಿ ಪ್ರಮಾಣೇನೋಪಲಭ್ಯತೇ, ತನ್ನ ಸಂಭವತಿ । ಇಹ ತು ಯಥಾಸ್ವಂ ಸರ್ವೈರೇವ ಪ್ರಮಾಣೈರ್ಬಾಹ್ಯೋಽರ್ಥ ಉಪಲಭ್ಯಮಾನಃ ಕಥಂ ವ್ಯತಿರೇಕಾವ್ಯತಿರೇಕಾದಿವಿಕಲ್ಪೈರ್ನ ಸಂಭವತೀತ್ಯುಚ್ಯೇತ — ಉಪಲಬ್ಧೇರೇವ । ನ ಚ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ವಿಷಯಸಾರೂಪ್ಯಾದ್ವಿಷಯನಾಶೋ ಭವತಿ, ಅಸತಿ ವಿಷಯೇ ವಿಷಯಸಾರೂಪ್ಯಾನುಪಪತ್ತೇಃ, ಬಹಿರುಪಲಬ್ಧೇಶ್ಚ ವಿಷಯಸ್ಯ । ಅತ ಏವ ಸಹೋಪಲಂಭನಿಯಮೋಽಪಿ ಪ್ರತ್ಯಯವಿಷಯಯೋರುಪಾಯೋಪೇಯಭಾವಹೇತುಕಃ, ನ ಅಭೇದಹೇತುಕಃ — ಇತ್ಯಭ್ಯುಪಗಂತವ್ಯಮ್ । ಅಪಿ ಚ ಘಟಜ್ಞಾನಂ ಪಟಜ್ಞಾನಮಿತಿ ವಿಶೇಷಣಯೋರೇವ ಘಟಪಟಯೋರ್ಭೇದಃ, ನ ವಿಶೇಷ್ಯಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ — ಯಥಾ ಶುಕ್ಲೋ ಗೌಃ ಕೃಷ್ಣೋ ಗೌರಿತಿ ಶೌಕ್ಲ್ಯಕಾರ್ಷ್ಣ್ಯಯೋರೇವ ಭೇದಃ, ನ ಗೋತ್ವಸ್ಯ । ದ್ವಾಭ್ಯಾಂ ಚ ಭೇದ ಏಕಸ್ಯ ಸಿದ್ಧೋ ಭವತಿ, ಏಕಸ್ಮಾಚ್ಚ ದ್ವಯೋಃ । ತಸ್ಮಾದರ್ಥಜ್ಞಾನಯೋರ್ಭೇದಃ । ತಥಾ ಘಟದರ್ಶನಂ ಘಟಸ್ಮರಣಮಿತ್ಯತ್ರಾಪಿ ಪ್ರತಿಪತ್ತವ್ಯಮ್ । ಅತ್ರಾಪಿ ಹಿ ವಿಶೇಷ್ಯಯೋರೇವ ದರ್ಶನಸ್ಮರಣಯೋರ್ಭೇದಃ, ನ ವಿಶೇಷಣಸ್ಯ ಘಟಸ್ಯ — ಯಥಾ ಕ್ಷೀರಗಂಧಃ ಕ್ಷೀರರಸ ಇತಿ ವಿಶೇಷ್ಯಯೋರೇವ ಗಂಧರಸಯೋರ್ಭೇದಃ, ನ ವಿಶೇಷಣಸ್ಯ ಕ್ಷೀರಸ್ಯ, ತದ್ವತ್ । ಅಪಿ ಚ ದ್ವಯೋರ್ವಿಜ್ಞಾನಯೋಃ ಪೂರ್ವೋತ್ತರಕಾಲಯೋಃ ಸ್ವಸಂವೇದನೇನೈವ ಉಪಕ್ಷೀಣಯೋಃ ಇತರೇತರಗ್ರಾಹ್ಯಗ್ರಾಹಕತ್ವಾನುಪಪತ್ತಿಃ । ತತಶ್ಚ — ವಿಜ್ಞಾನಭೇದಪ್ರತಿಜ್ಞಾ ಕ್ಷಣಿಕತ್ವಾದಿಧರ್ಮಪ್ರತಿಜ್ಞಾ ಸ್ವಲಕ್ಷಣಸಾಮಾನ್ಯಲಕ್ಷಣವಾಸ್ಯವಾಸಕತ್ವಾವಿದ್ಯೋಪಪ್ಲವಸದಸದ್ಧರ್ಮಬಂಧಮೋಕ್ಷಾದಿಪ್ರತಿಜ್ಞಾಶ್ಚ ಸ್ವಶಾಸ್ತ್ರಗತಾಃ — ತಾ ಹೀಯೇರನ್ । ಕಿಂಚಾನ್ಯತ್ — ವಿಜ್ಞಾನಂ ವಿಜ್ಞಾನಮಿತ್ಯಭ್ಯುಪಗಚ್ಛತಾ ಬಾಹ್ಯೋಽರ್ಥಃ ಸ್ತಂಭಃ ಕುಡ್ಯಮಿತ್ಯೇವಂಜಾತೀಯಕಃ ಕಸ್ಮಾನ್ನಾಭ್ಯುಪಗಮ್ಯತ ಇತಿ ವಕ್ತವ್ಯಮ್ । ವಿಜ್ಞಾನಮನುಭೂಯತ ಇತಿ ಚೇತ್ , ಬಾಹ್ಯೋಽಪ್ಯರ್ಥೋಽನುಭೂಯತ ಏವೇತಿ ಯುಕ್ತಮಭ್ಯುಪಗಂತುಮ್ । ಅಥ ವಿಜ್ಞಾನಂ ಪ್ರಕಾಶಾತ್ಮಕತ್ವಾತ್ಪ್ರದೀಪವತ್ಸ್ವಯಮೇವಾನುಭೂಯತೇ, ನ ತಥಾ ಬಾಹ್ಯೋಽಪ್ಯರ್ಥ ಇತಿ ಚೇತ್ — ಅತ್ಯಂತವಿರುದ್ಧಾಂ ಸ್ವಾತ್ಮನಿ ಕ್ರಿಯಾಮಭ್ಯುಪಗಚ್ಛಸಿ — ಅಗ್ನಿರಾತ್ಮಾನಂ ದಹತೀತಿವತ್ । ಅವಿರುದ್ಧಂ ತು ಲೋಕಪ್ರಸಿದ್ಧಮ್ — ಸ್ವಾತ್ಮವ್ಯತಿರಿಕ್ತೇನ ವಿಜ್ಞಾನೇನ ಬಾಹ್ಯೋಽರ್ಥೋಽನುಭೂಯತ ಇತಿ ನೇಚ್ಛಸಿ; ಅಹೋ ಪಾಂಡಿತ್ಯಂ ಮಹದ್ದರ್ಶಿತಮ್ । ನ ಚಾರ್ಥಾವ್ಯತಿರಿಕ್ತಮಪಿ ವಿಜ್ಞಾನಂ ಸ್ವಯಮೇವಾನುಭೂಯತೇ, ಸ್ವಾತ್ಮನಿ ಕ್ರಿಯಾವಿರೋಧಾದೇವ । ನನು ವಿಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಸ್ವರೂಪವ್ಯತಿರಿಕ್ತಗ್ರಾಹ್ಯತ್ವೇ, ತದಪ್ಯನ್ಯೇನ ಗ್ರಾಹ್ಯಂ ತದಪ್ಯನ್ಯೇನ — ಇತ್ಯನವಸ್ಥಾ ಪ್ರಾಪ್ನೋತಿ । ಅಪಿ ಚ ಪ್ರದೀಪವದವಭಾಸಾತ್ಮಕತ್ವಾಜ್ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಾಂತರಂ ಕಲ್ಪಯತಃ ಸಮತ್ವಾದವಭಾಸ್ಯಾವಭಾಸಕಭಾವಾನುಪಪತ್ತೇಃ ಕಲ್ಪನಾನರ್ಥಕ್ಯಮಿತಿ ತದುಭಯಮಪ್ಯಸತ್ । ವಿಜ್ಞಾನಗ್ರಹಣಮಾತ್ರ ಏವ ವಿಜ್ಞಾನಸಾಕ್ಷಿಣೋ ಗ್ರಹಣಾಕಾಂಕ್ಷಾನುತ್ಪಾದಾದನವಸ್ಥಾಶಂಕಾನುಪಪತ್ತೇಃ, ಸಾಕ್ಷಿಪ್ರತ್ಯಯಯೋಶ್ಚ ಸ್ವಭಾವವೈಷಮ್ಯಾದುಪಲಬ್ಧ್ರುಪಲಭ್ಯಭಾವೋಪಪತ್ತೇಃ, ಸ್ವಯಂಸಿದ್ಧಸ್ಯ ಚ ಸಾಕ್ಷಿಣೋಽಪ್ರತ್ಯಾಖ್ಯೇಯತ್ವಾತ್ । ಕಿಂಚಾನ್ಯತ್ — ಪ್ರದೀಪವದ್ವಿಜ್ಞಾನಮವಭಾಸಕಾಂತರನಿರಪೇಕ್ಷಂ ಸ್ವಯಮೇವ ಪ್ರಥತೇ ಇತಿ ಬ್ರುವತಾ ಅಪ್ರಮಾಣಗಮ್ಯಂ ವಿಜ್ಞಾನಮನವಗಂತೃಕಮಿತ್ಯುಕ್ತಂ ಸ್ಯಾತ್ — ಶಿಲಾಘನಮಧ್ಯಸ್ಥಪ್ರದೀಪಸಹಸ್ರಪ್ರಥನವತ್ । ಬಾಢಮೇವಮ್ — ಅನುಭವರೂಪತ್ವಾತ್ತು ವಿಜ್ಞಾನಸ್ಯೇಷ್ಟೋ ನಃ ಪಕ್ಷಸ್ತ್ವಯಾ ಅನುಜ್ಞಾಯತ ಇತಿ ಚೇತ್ , ನ; ಅನ್ಯಸ್ಯಾವಗಂತುಶ್ಚಕ್ಷುಃಸಾಧನಸ್ಯ ಪ್ರದೀಪಾದಿಪ್ರಥನದರ್ಶನಾತ್ । ಅತೋ ವಿಜ್ಞಾನಸ್ಯಾಪ್ಯವಭಾಸ್ಯತ್ವಾವಿಶೇಷಾತ್ಸತ್ಯೇವಾನ್ಯಸ್ಮಿನ್ನವಗಂತರಿ ಪ್ರಥನಂ ಪ್ರದೀಪವದಿತ್ಯವಗಮ್ಯತೇ । ಸಾಕ್ಷಿಣೋಽವಗಂತುಃ ಸ್ವಯಂಸಿದ್ಧತಾಮುಪಕ್ಷಿಪತಾ ಸ್ವಯಂ ಪ್ರಥತೇ ವಿಜ್ಞಾನಮ್ ಇತ್ಯೇಷ ಏವ ಮಮ ಪಕ್ಷಸ್ತ್ವಯಾ ವಾಚೋಯುಕ್ತ್ಯಂತರೇಣಾಶ್ರಿತ ಇತಿ ಚೇತ್ , ನ; ವಿಜ್ಞಾನಸ್ಯೋತ್ಪತ್ತಿಪ್ರಧ್ವಂಸಾನೇಕತ್ವಾದಿವಿಶೇಷವತ್ತ್ವಾಭ್ಯುಪಗಮಾತ್ । ಅತಃ ಪ್ರದೀಪವದ್ವಿಜ್ಞಾನಸ್ಯಾಪಿ ವ್ಯತಿರಿಕ್ತಾವಗಮ್ಯತ್ವಮಸ್ಮಾಭಿಃ ಪ್ರಸಾಧಿತಮ್ ॥ ೨೮ ॥
ವೈಧರ್ಮ್ಯಾಚ್ಚ ನ ಸ್ವಪ್ನಾದಿವತ್ ॥ ೨೯ ॥
ಯದುಕ್ತಂ ಬಾಹ್ಯಾರ್ಥಾಪಲಾಪಿನಾ — ಸ್ವಪ್ನಾದಿಪ್ರತ್ಯಯವಜ್ಜಾಗರಿತಗೋಚರಾ ಅಪಿ ಸ್ತಂಭಾದಿಪ್ರತ್ಯಯಾ ವಿನೈವ ಬಾಹ್ಯೇನಾರ್ಥೇನ ಭವೇಯುಃ, ಪ್ರತ್ಯಯತ್ವಾವಿಶೇಷಾದಿತಿ, ತತ್ಪ್ರತಿವಕ್ತವ್ಯಮ್ । ಅತ್ರೋಚ್ಯತೇ — ನ ಸ್ವಪ್ನಾದಿಪ್ರತ್ಯಯವಜ್ಜಾಗ್ರತ್ಪ್ರತ್ಯಯಾ ಭವಿತುಮರ್ಹಂತಿ । ಕಸ್ಮಾತ್ ? ವೈಧರ್ಮ್ಯಾತ್ — ವೈಧರ್ಮ್ಯಂ ಹಿ ಭವತಿ ಸ್ವಪ್ನಜಾಗರಿತಯೋಃ । ಕಿಂ ಪುನರ್ವೈಧರ್ಮ್ಯಮ್ ? ಬಾಧಾಬಾಧಾವಿತಿ ಬ್ರೂಮಃ — ಬಾಧ್ಯತೇ ಹಿ ಸ್ವಪ್ನೋಪಲಬ್ಧಂ ವಸ್ತು ಪ್ರತಿಬುದ್ಧಸ್ಯ — ಮಿಥ್ಯಾ ಮಯೋಪಲಬ್ಧೋ ಮಹಾಜನಸಮಾಗಮ ಇತಿ, ನ ಹ್ಯಸ್ತಿ ಮಮ ಮಹಾಜನಸಮಾಗಮಃ, ನಿದ್ರಾಗ್ಲಾನಂ ತು ಮೇ ಮನೋ ಬಭೂವ, ತೇನೈಷಾ ಭ್ರಾಂತಿರುದ್ಬಭೂವೇತಿ । ಏವಂ ಮಾಯಾದಿಷ್ವಪಿ ಭವತಿ ಯಥಾಯಥಂ ಬಾಧಃ । ನೈವಂ ಜಾಗರಿತೋಪಲಬ್ಧಂ ವಸ್ತು ಸ್ತಂಭಾದಿಕಂ ಕಸ್ಯಾಂಚಿದಪ್ಯವಸ್ಥಾಯಾಂ ಬಾಧ್ಯತೇ । ಅಪಿ ಚ ಸ್ಮೃತಿರೇಷಾ, ಯತ್ಸ್ವಪ್ನದರ್ಶನಮ್ । ಉಪಲಬ್ಧಿಸ್ತು ಜಾಗರಿತದರ್ಶನಮ್ । ಸ್ಮೃತ್ಯುಪಲಬ್ಧ್ಯೋಶ್ಚ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಮಂತರಂ ಸ್ವಯಮನುಭೂಯತೇ ಅರ್ಥವಿಪ್ರಯೋಗಸಂಪ್ರಯೋಗಾತ್ಮಕಮ್ — ಇಷ್ಟಂ ಪುತ್ರಂ ಸ್ಮರಾಮಿ, ನೋಪಲಭೇ, ಉಪಲಬ್ಧುಮಿಚ್ಛಾಮೀತಿ । ತತ್ರೈವಂ ಸತಿ ನ ಶಕ್ಯತೇ ವಕ್ತುಮ್ — ಮಿಥ್ಯಾ ಜಾಗರಿತೋಪಲಬ್ಧಿಃ, ಉಪಲಬ್ಧಿತ್ವಾತ್ , ಸ್ವಪ್ನೋಪಲಬ್ಧಿವದಿತಿ — ಉಭಯೋರಂತರಂ ಸ್ವಯಮನುಭವತಾ । ನ ಚ ಸ್ವಾನುಭವಾಪಲಾಪಃ ಪ್ರಾಜ್ಞಮಾನಿಭಿರ್ಯುಕ್ತಃ ಕರ್ತುಮ್ । ಅಪಿ ಚ ಅನುಭವವಿರೋಧಪ್ರಸಂಗಾಜ್ಜಾಗರಿತಪ್ರತ್ಯಯಾನಾಂ ಸ್ವತೋ ನಿರಾಲಂಬನತಾಂ ವಕ್ತುಮಶಕ್ನುವತಾ ಸ್ವಪ್ನಪ್ರತ್ಯಯಸಾಧರ್ಮ್ಯಾದ್ವಕ್ತುಮಿಷ್ಯತೇ । ನ ಚ ಯೋ ಯಸ್ಯ ಸ್ವತೋ ಧರ್ಮೋ ನ ಸಂಭವತಿ ಸೋಽನ್ಯಸ್ಯ ಸಾಧರ್ಮ್ಯಾತ್ತಸ್ಯ ಸಂಭವಿಷ್ಯತಿ । ನ ಹ್ಯಗ್ನಿರುಷ್ಣೋಽನುಭೂಯಮಾನ ಉದಕಸಾಧರ್ಮ್ಯಾಚ್ಛೀತೋ ಭವಿಷ್ಯತಿ । ದರ್ಶಿತಂ ತು ವೈಧರ್ಮ್ಯಂ ಸ್ವಪ್ನಜಾಗರಿತಯೋಃ ॥ ೨೯ ॥
ನ ಭಾವೋಽನುಪಲಬ್ಧೇಃ ॥ ೩೦ ॥
ಯದಪ್ಯುಕ್ತಮ್ — ವಿನಾಪ್ಯರ್ಥೇನ ಜ್ಞಾನವೈಚಿತ್ರ್ಯಂ ವಾಸನಾವೈಚಿತ್ರ್ಯಾದೇವಾವಕಲ್ಪತ ಇತಿ, ತತ್ಪ್ರತಿವಕ್ತವ್ಯಮ್ । ಅತ್ರೋಚ್ಯತೇ — ನ ಭಾವೋ ವಾಸನಾನಾಮುಪಪದ್ಯತೇ, ತ್ವತ್ಪಕ್ಷೇಽನುಪಲಬ್ಧೇರ್ಬಾಹ್ಯಾನಾಮರ್ಥಾನಾಮ್ । ಅರ್ಥೋಪಲಬ್ಧಿನಿಮಿತ್ತಾ ಹಿ ಪ್ರತ್ಯರ್ಥಂ ನಾನಾರೂಪಾ ವಾಸನಾ ಭವಂತಿ । ಅನುಪಲಭ್ಯಮಾನೇಷು ತ್ವರ್ಥೇಷು ಕಿಂನಿಮಿತ್ತಾ ವಿಚಿತ್ರಾ ವಾಸನಾ ಭವೇಯುಃ ? ಅನಾದಿತ್ವೇಽಪ್ಯಂಧಪರಂಪರಾನ್ಯಾಯೇನಾಪ್ರತಿಷ್ಠೈವಾನವಸ್ಥಾ ವ್ಯವಹಾರವಿಲೋಪಿನೀ ಸ್ಯಾತ್ , ನಾಭಿಪ್ರಾಯಸಿದ್ಧಿಃ । ಯಾವಪ್ಯನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಾವರ್ಥಾಪಲಾಪಿನೋಪನ್ಯಸ್ತೌ — ವಾಸನಾನಿಮಿತ್ತಮೇವೇದಂ ಜ್ಞಾನಜಾತಂ ನಾರ್ಥನಿಮಿತ್ತಮಿತಿ, ತಾವಪ್ಯೇವಂ ಸತಿ ಪ್ರತ್ಯುಕ್ತೌ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯೌ; ವಿನಾ ಅರ್ಥೋಪಲಬ್ಧ್ಯಾ ವಾಸನಾನುಪಪತ್ತೇಃ । ಅಪಿ ಚ ವಿನಾಪಿ ವಾಸನಾಭಿರರ್ಥೋಪಲಬ್ಧ್ಯುಪಗಮಾತ್ , ವಿನಾ ತ್ವರ್ಥೋಪಲಬ್ಧ್ಯಾ ವಾಸನೋತ್ಪತ್ತ್ಯನಭ್ಯುಪಗಮಾತ್ ಅರ್ಥಸದ್ಭಾವಮೇವಾನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಾವಪಿ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾಪಯತಃ । ಅಪಿ ಚ ವಾಸನಾ ನಾಮ ಸಂಸ್ಕಾರವಿಶೇಷಾಃ । ಸಂಸ್ಕಾರಾಶ್ಚ ನಾಶ್ರಯಮಂತರೇಣಾವಕಲ್ಪಂತೇ; ಏವಂ ಲೋಕೇ ದೃಷ್ಟತ್ವಾತ್ । ನ ಚ ತವ ವಾಸನಾಶ್ರಯಃ ಕಶ್ಚಿದಸ್ತಿ, ಪ್ರಮಾಣತೋಽನುಪಲಬ್ಧೇಃ ॥ ೩೦ ॥
ಕ್ಷಣಿಕತ್ವಾಚ್ಚ ॥ ೩೧ ॥
ಯದಪ್ಯಾಲಯವಿಜ್ಞಾನಂ ನಾಮ ವಾಸನಾಶ್ರಯತ್ವೇನ ಪರಿಕಲ್ಪಿತಮ್ , ತದಪಿ ಕ್ಷಣಿಕತ್ವಾಭ್ಯುಪಗಮಾದನವಸ್ಥಿತಸ್ವರೂಪಂ ಸತ್ ಪ್ರವೃತ್ತಿವಿಜ್ಞಾನವನ್ನ ವಾಸನಾನಾಮಧಿಕರಣಂ ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ । ನ ಹಿ ಕಾಲತ್ರಯಸಂಬಂಧಿನ್ಯೇಕಸ್ಮಿನ್ನನ್ವಯಿನ್ಯಸತಿ ಕೂಟಸ್ಥೇ ವಾ ಸರ್ವಾರ್ಥದರ್ಶಿನಿ ದೇಶಕಾಲನಿಮಿತ್ತಾಪೇಕ್ಷವಾಸನಾಧಾನಸ್ಮೃತಿಪ್ರತಿಸಂಧಾನಾದಿವ್ಯವಹಾರಃ ಸಂಭವತಿ । ಸ್ಥಿರಸ್ವರೂಪತ್ವೇ ತ್ವಾಲಯವಿಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಸಿದ್ಧಾಂತಹಾನಿಃ । ಅಪಿ ಚ ವಿಜ್ಞಾನವಾದೇಽಪಿ ಕ್ಷಣಿಕತ್ವಾಭ್ಯುಪಗಮಸ್ಯ ಸಮಾನತ್ವಾತ್ , ಯಾನಿ ಬಾಹ್ಯಾರ್ಥವಾದೇ ಕ್ಷಣಿಕತ್ವನಿಬಂಧನಾನಿ ದೂಷಣಾನ್ಯುದ್ಭಾವಿತಾನಿ — ‘ಉತ್ತರೋತ್ಪಾದೇ ಚ ಪೂರ್ವನಿರೋಧಾತ್’ ಇತ್ಯೇವಮಾದೀನಿ, ತಾನೀಹಾಪ್ಯನುಸಂಧಾತವ್ಯಾನಿ । ಏವಮೇತೌ ದ್ವಾವಪಿ ವೈನಾಶಿಕಪಕ್ಷೌ ನಿರಾಕೃತೌ — ಬಾಹ್ಯಾರ್ಥವಾದಿಪಕ್ಷೋ ವಿಜ್ಞಾನವಾದಿಪಕ್ಷಶ್ಚ । ಶೂನ್ಯವಾದಿಪಕ್ಷಸ್ತು ಸರ್ವಪ್ರಮಾಣವಿಪ್ರತಿಷಿದ್ಧ ಇತಿ ತನ್ನಿರಾಕರಣಾಯ ನಾದರಃ ಕ್ರಿಯತೇ । ನ ಹ್ಯಯಂ ಸರ್ವಪ್ರಮಾಣಸಿದ್ಧೋ ಲೋಕವ್ಯವಹಾರೋಽನ್ಯತ್ತತ್ತ್ವಮನಧಿಗಮ್ಯ ಶಕ್ಯತೇಽಪಹ್ನೋತುಮ್ , ಅಪವಾದಾಭಾವೇ ಉತ್ಸರ್ಗಪ್ರಸಿದ್ಧೇಃ ॥ ೩೧ ॥
ಸರ್ವಥಾನುಪಪತ್ತೇಶ್ಚ ॥ ೩೨ ॥
ಕಿಂ ಬಹುನಾ ? ಸರ್ವಪ್ರಕಾರೇಣ — ಯಥಾ ಯಥಾಯಂ ವೈನಾಶಿಕಸಮಯ ಉಪಪತ್ತಿಮತ್ತ್ವಾಯ ಪರೀಕ್ಷ್ಯತೇ ತಥಾ ತಥಾ — ಸಿಕತಾಕೂಪವದ್ವಿದೀರ್ಯತ ಏವ । ನ ಕಾಂಚಿದಪ್ಯತ್ರೋಪಪತ್ತಿಂ ಪಶ್ಯಾಮಃ । ಅತಶ್ಚಾನುಪಪನ್ನೋ ವೈನಾಶಿಕತಂತ್ರವ್ಯವಹಾರಃ । ಅಪಿ ಚ ಬಾಹ್ಯಾರ್ಥವಿಜ್ಞಾನಶೂನ್ಯವಾದತ್ರಯಮಿತರೇತರವಿರುದ್ಧಮುಪದಿಶತಾ ಸುಗತೇನ ಸ್ಪಷ್ಟೀಕೃತಮಾತ್ಮನೋಽಸಂಬದ್ಧಪ್ರಲಾಪಿತ್ವಮ್ । ಪ್ರದ್ವೇಷೋ ವಾ ಪ್ರಜಾಸು — ವಿರುದ್ಧಾರ್ಥಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯಾ ವಿಮುಹ್ಯೇಯುರಿಮಾಃ ಪ್ರಜಾ ಇತಿ । ಸರ್ವಥಾಪ್ಯನಾದರಣೀಯೋಽಯಂ ಸುಗತಸಮಯಃ ಶ್ರೇಯಸ್ಕಾಮೈರಿತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ ॥ ೩೨ ॥
ಏಕಸ್ಮಿನ್ನಸಂಭವಾಧಿಕರಣಮ್
ನೈಕಸ್ಮಿನ್ನಸಂಭವಾತ್ ॥ ೩೩ ॥
ನಿರಸ್ತಃ ಸುಗತಸಮಯಃ । ವಿವಸನಸಮಯ ಇದಾನೀಂ ನಿರಸ್ಯತೇ । ಸಪ್ತ ಚೈಷಾಂ ಪದಾರ್ಥಾಃ ಸಮ್ಮತಾಃ — ಜೀವಾಜೀವಾಸ್ರವಸಂವರನಿರ್ಜರಬಂಧಮೋಕ್ಷಾ ನಾಮ । ಸಂಕ್ಷೇಪತಸ್ತು ದ್ವಾವೇವ ಪದಾರ್ಥೌ ಜೀವಾಜೀವಾಖ್ಯೌ, ಯಥಾಯೋಗಂ ತಯೋರೇವೇತರಾಂತರ್ಭಾವಾತ್ — ಇತಿ ಮನ್ಯಂತೇ । ತಯೋರಿಮಮಪರಂ ಪ್ರಪಂಚಮಾಚಕ್ಷತೇ, ಪಂಚಾಸ್ತಿಕಾಯಾ ನಾಮ — ಜೀವಾಸ್ತಿಕಾಯಃ ಪುದ್ಗಲಾಸ್ತಿಕಾಯೋ ಧರ್ಮಾಸ್ತಿಕಾಯೋಽಧರ್ಮಾಸ್ತಿಕಾಯ ಆಕಾಶಾಸ್ತಿಕಾಯಶ್ಚೇತಿ । ಸರ್ವೇಷಾಮಪ್ಯೇಷಾಮವಾಂತರಭೇದಾನ್ಬಹುವಿಧಾನ್ಸ್ವಸಮಯಪರಿಕಲ್ಪಿತಾನ್ವರ್ಣಯಂತಿ । ಸರ್ವತ್ರ ಚೇಮಂ ಸಪ್ತಭಂಗೀನಯಂ ನಾಮ ನ್ಯಾಯಮವತಾರಯಂತಿ — ಸ್ಯಾದಸ್ತಿ, ಸ್ಯಾನ್ನಾಸ್ತಿ, ಸ್ಯಾದಸ್ತಿ ಚ ನಾಸ್ತಿ ಚ, ಸ್ಯಾದವಕ್ತವ್ಯಃ, ಸ್ಯಾದಸ್ತಿ ಚಾವಕ್ತವ್ಯಶ್ಚ, ಸ್ಯಾನ್ನಾಸ್ತಿ ಚಾವಕ್ತವ್ಯಶ್ಚ, ಸ್ಯಾದಸ್ತಿ ಚ ನಾಸ್ತಿ ಚಾವಕ್ತವ್ಯಶ್ಚೇತಿ । ಏವಮೇವೈಕತ್ವನಿತ್ಯತ್ವಾದಿಷ್ವಪೀಮಂ ಸಪ್ತಭಂಗೀನಯಂ ಯೋಜಯಂತಿ ॥
ಅತ್ರಾಚಕ್ಷ್ಮಹೇ — ನಾಯಮಭ್ಯುಪಗಮೋ ಯುಕ್ತ ಇತಿ । ಕುತಃ ? ಏಕಸ್ಮಿನ್ನಸಂಭವಾತ್ । ನ ಹ್ಯೇಕಸ್ಮಿಂಧರ್ಮಿಣಿ ಯುಗಪತ್ಸದಸತ್ತ್ವಾದಿವಿರುದ್ಧಧರ್ಮಸಮಾವೇಶಃ ಸಂಭವತಿ, ಶೀತೋಷ್ಣವತ್ । ಯ ಏತೇ ಸಪ್ತಪದಾರ್ಥಾ ನಿರ್ಧಾರಿತಾ ಏತಾವಂತ ಏವಂರೂಪಾಶ್ಚೇತಿ, ತೇ ತಥೈವ ವಾ ಸ್ಯುಃ, ನೈವ ವಾ ತಥಾ ಸ್ಯುಃ । ಇತರಥಾ ಹಿ, ತಥಾ ವಾ ಸ್ಯುರತಥಾ ವೇತ್ಯನಿರ್ಧಾರಿತರೂಪಂ ಜ್ಞಾನಂ ಸಂಶಯಜ್ಞಾನವದಪ್ರಮಾಣಮೇವ ಸ್ಯಾತ್ । ನನ್ವನೇಕಾತ್ಮಕಂ ವಸ್ತ್ವಿತಿ ನಿರ್ಧಾರಿತರೂಪಮೇವ ಜ್ಞಾನಮುತ್ಪದ್ಯಮಾನಂ ಸಂಶಯಜ್ಞಾನವನ್ನಾಪ್ರಮಾಣಂ ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ । ನೇತಿ ಬ್ರೂಮಃ — ನಿರಂಕುಶಂ ಹ್ಯನೇಕಾಂತತ್ವಂ ಸರ್ವವಸ್ತುಷು ಪ್ರತಿಜಾನಾನಸ್ಯ ನಿರ್ಧಾರಣಸ್ಯಾಪಿ ವಸ್ತುತ್ವಾವಿಶೇಷಾತ್ ‘ಸ್ಯಾದಸ್ತಿ ಸ್ಯಾನ್ನಾಸ್ತಿ’ ಇತ್ಯಾದಿವಿಕಲ್ಪೋಪನಿಪಾತಾದನಿರ್ಧಾರಣಾತ್ಮಕತೈವ ಸ್ಯಾತ್ । ಏವಂ ನಿರ್ಧಾರಯಿತುರ್ನಿರ್ಧಾರಣಫಲಸ್ಯ ಚ ಸ್ಯಾತ್ಪಕ್ಷೇಽಸ್ತಿತಾ, ಸ್ಯಾಚ್ಚ ಪಕ್ಷೇ ನಾಸ್ತಿತೇತಿ । ಏವಂ ಸತಿ ಕಥಂ ಪ್ರಮಾಣಭೂತಃ ಸನ್ ತೀರ್ಥಕರಃ ಪ್ರಮಾಣಪ್ರಮೇಯಪ್ರಮಾತೃಪ್ರಮಿತಿಷ್ವನಿರ್ಧಾರಿತಾಸು ಉಪದೇಷ್ಟುಂ ಶಕ್ನುಯಾತ್ ? ಕಥಂ ವಾ ತದಭಿಪ್ರಾಯಾನುಸಾರಿಣಸ್ತದುಪದಿಷ್ಟೇಽರ್ಥೇಽನಿರ್ಧಾರಿತರೂಪೇ ಪ್ರವರ್ತೇರನ್ ? ಐಕಾಂತಿಕಫಲತ್ವನಿರ್ಧಾರಣೇ ಹಿ ಸತಿ ತತ್ಸಾಧನಾನುಷ್ಠಾನಾಯ ಸರ್ವೋ ಲೋಕೋಽನಾಕುಲಃ ಪ್ರವರ್ತತೇ, ನಾನ್ಯಥಾ । ಅತಶ್ಚಾನಿರ್ಧಾರಿತಾರ್ಥಂ ಶಾಸ್ತ್ರಂ ಪ್ರಣಯನ್ ಮತ್ತೋನ್ಮತ್ತವದನುಪಾದೇಯವಚನಃ ಸ್ಯಾತ್ । ತಥಾ ಪಂಚಾನಾಮಸ್ತಿಕಾಯಾನಾಂ ಪಂಚತ್ವಸಂಖ್ಯಾ ‘ಅಸ್ತಿ ವಾ ನಾಸ್ತಿ ವಾ’ ಇತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯಮಾನಾ, ಸ್ಯಾತ್ತಾವದೇಕಸ್ಮಿನ್ಪಕ್ಷೇ, ಪಕ್ಷಾಂತರೇ ತು ನ ಸ್ಯಾತ್ — ಇತ್ಯತೋ ನ್ಯೂನಸಂಖ್ಯಾತ್ವಮಧಿಕಸಂಖ್ಯಾತ್ವಂ ವಾ ಪ್ರಾಪ್ನುಯಾತ್ । ನ ಚೈಷಾಂ ಪದಾರ್ಥಾನಾಮವಕ್ತವ್ಯತ್ವಂ ಸಂಭವತಿ । ಅವಕ್ತವ್ಯಾಶ್ಚೇನ್ನೋಚ್ಯೇರನ್ । ಉಚ್ಯಂತೇ ಚಾವಕ್ತವ್ಯಾಶ್ಚೇತಿ ವಿಪ್ರತಿಷಿದ್ಧಮ್ । ಉಚ್ಯಮಾನಾಶ್ಚ ತಥೈವಾವಧಾರ್ಯಂತೇ ನಾವಧಾರ್ಯಂತ ಇತಿ ಚ । ತಥಾ ತದವಧಾರಣಫಲಂ ಸಮ್ಯಗ್ದರ್ಶನಮಸ್ತಿ ವಾ ನಾಸ್ತಿ ವಾ — ಏವಂ ತದ್ವಿಪರೀತಮಸಮ್ಯಗ್ದರ್ಶನಮಪ್ಯಸ್ತಿ ವಾ ನಾಸ್ತಿ ವಾ — ಇತಿ ಪ್ರಲಪನ್ ಮತ್ತೋನ್ಮತ್ತಪಕ್ಷಸ್ಯೈವ ಸ್ಯಾತ್ , ನ ಪ್ರತ್ಯಯಿತವ್ಯಪಕ್ಷಸ್ಯ । ಸ್ವರ್ಗಾಪವರ್ಗಯೋಶ್ಚ ಪಕ್ಷೇ ಭಾವಃ ಪಕ್ಷೇ ಚಾಭಾವಃ, ತಥಾ ಪಕ್ಷೇ ನಿತ್ಯತಾ ಪಕ್ಷೇ ಚಾನಿತ್ಯತಾ — ಇತ್ಯನವಧಾರಣಾಯಾಂ ಪ್ರವೃತ್ತ್ಯನುಪಪತ್ತಿಃ । ಅನಾದಿಸಿದ್ಧಜೀವಪ್ರಭೃತೀನಾಂ ಚ ಸ್ವಶಾಸ್ತ್ರಾವಧೃತಸ್ವಭಾವಾನಾಮಯಥಾವಧೃತಸ್ವಭಾವತ್ವಪ್ರಸಂಗಃ । ಏವಂ ಜೀವಾದಿಷು ಪದಾರ್ಥೇಷ್ವೇಕಸ್ಮಿಂಧರ್ಮಿಣಿ ಸತ್ತ್ವಾಸತ್ತ್ವಯೋರ್ವಿರುದ್ಧಯೋರ್ಧರ್ಮಯೋರಸಂಭವಾತ್ , ಸತ್ತ್ವೇ ಚೈಕಸ್ಮಿಂಧರ್ಮೇಽಸತ್ತ್ವಸ್ಯ ಧರ್ಮಾಂತರಸ್ಯಾಸಂಭವಾತ್ , ಅಸತ್ತ್ವೇ ಚೈವಂ ಸತ್ತ್ವಸ್ಯಾಸಂಭವಾತ್ , ಅಸಂಗತಮಿದಮಾರ್ಹತಂ ಮತಮ್ । ಏತೇನೈಕಾನೇಕನಿತ್ಯಾನಿತ್ಯವ್ಯತಿರಿಕ್ತಾವ್ಯತಿರಿಕ್ತಾದ್ಯನೇಕಾಂತಾಭ್ಯುಪಗಮಾ ನಿರಾಕೃತಾ ಮಂತವ್ಯಾಃ । ಯತ್ತು ಪುದ್ಗಲಸಂಜ್ಞಕೇಭ್ಯೋಽಣುಭ್ಯಃ ಸಂಘಾತಾಃ ಸಂಭವಂತೀತಿ ಕಲ್ಪಯಂತಿ, ತತ್ಪೂರ್ವೇಣೈವಾಣುವಾದನಿರಾಕರಣೇನ ನಿರಾಕೃತಂ ಭವತೀತ್ಯತೋ ನ ಪೃಥಕ್ತನ್ನಿರಾಕರಣಾಯ ಪ್ರಯತ್ಯತೇ ॥ ೩೩ ॥
ಏವಂ ಚಾತ್ಮಾಕಾರ್ತ್ಸ್ನ್ಯಮ್ ॥ ೩೪ ॥
ಯಥೈಕಸ್ಮಿಂಧರ್ಮಿಣಿ ವಿರುದ್ಧಧರ್ಮಾಸಂಭವೋ ದೋಷಃ ಸ್ಯಾದ್ವಾದೇ ಪ್ರಸಕ್ತಃ, ಏವಮಾತ್ಮನೋಽಪಿ ಜೀವಸ್ಯ ಅಕಾರ್ತ್ಸ್ನ್ಯಮಪರೋ ದೋಷಃ ಪ್ರಸಜ್ಯೇತ । ಕಥಮ್ ? ಶರೀರಪರಿಮಾಣೋ ಹಿ ಜೀವ ಇತ್ಯಾರ್ಹತಾ ಮನ್ಯಂತೇ । ಶರೀರಪರಿಮಾಣತಾಯಾಂ ಚ ಸತ್ಯಾಮ್ ಅಕೃತ್ಸ್ನೋಽಸರ್ವಗತಃ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನ ಆತ್ಮೇತ್ಯತೋ ಘಟಾದಿವದನಿತ್ಯತ್ವಮಾತ್ಮನಃ ಪ್ರಸಜ್ಯೇತ । ಶರೀರಾಣಾಂ ಚಾನವಸ್ಥಿತಪರಿಮಾಣತ್ವಾತ್ ಮನುಷ್ಯಜೀವೋ ಮನುಷ್ಯಶರೀರಪರಿಮಾಣೋ ಭೂತ್ವಾ ಪುನಃ ಕೇನಚಿತ್ಕರ್ಮವಿಪಾಕೇನ ಹಸ್ತಿಜನ್ಮ ಪ್ರಾಪ್ನುವನ್ ನ ಕೃತ್ಸ್ನಂ ಹಸ್ತಿಶರೀರಂ ವ್ಯಾಪ್ನುಯಾತ್ । ಪುತ್ತಿಕಾಜನ್ಮ ಚ ಪ್ರಾಪ್ನುವನ್ ನ ಕೃತ್ಸ್ನಃ ಪುತ್ತಿಕಾಶರೀರೇ ಸಂಮೀಯೇತ । ಸಮಾನ ಏಷ ಏಕಸ್ಮಿನ್ನಪಿ ಜನ್ಮನಿ ಕೌಮಾರಯೌವನಸ್ಥಾವಿರೇಷು ದೋಷಃ । ಸ್ಯಾದೇತತ್ — ಅನಂತಾವಯವೋ ಜೀವಃ। ತಸ್ಯ ತ ಏವಾವಯವಾ ಅಲ್ಪೇ ಶರೀರೇ ಸಂಕುಚೇಯುಃ , ಮಹತಿ ಚ ವಿಕಸೇಯುರಿತಿ । ತೇಷಾಂ ಪುನರನಂತಾನಾಂ ಜೀವಾವಯವಾನಾಂ ಸಮಾನದೇಶತ್ವಂ ಪ್ರತಿಹನ್ಯತೇ ವಾ, ನ ವೇತಿ ವಕ್ತವ್ಯಮ್ । ಪ್ರತಿಘಾತೇ ತಾವತ್ ನಾನಂತಾವಯವಾಃ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನೇ ದೇಶೇ ಸಂಮೀಯೇರನ್ । ಅಪ್ರತಿಘಾತೇಽಪ್ಯೇಕಾವಯವದೇಶತ್ವೋಪಪತ್ತೇಃ ಸರ್ವೇಷಾಮವಯವಾನಾಂ ಪ್ರಥಿಮಾನುಪಪತ್ತೇರ್ಜೀವಸ್ಯಾಣುಮಾತ್ರತ್ವಪ್ರಸಂಗಃ ಸ್ಯಾತ್ । ಅಪಿ ಚ ಶರೀರಮಾತ್ರಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಾನಾಂ ಜೀವಾವಯವಾನಾಮಾನಂತ್ಯಂ ನೋತ್ಪ್ರೇಕ್ಷಿತುಮಪಿ ಶಕ್ಯಮ್ ॥ ೩೪ ॥
ಅಥ ಪರ್ಯಾಯೇಣ ಬೃಹಚ್ಛರೀರಪ್ರತಿಪತ್ತೌ ಕೇಚಿಜ್ಜೀವಾವಯವಾ ಉಪಗಚ್ಛಂತಿ, ತನುಶರೀರಪ್ರತಿಪತ್ತೌ ಚ ಕೇಚಿದಪಗಚ್ಛಂತೀತ್ಯುಚ್ಯೇತ; ತತ್ರಾಪ್ಯುಚ್ಯತೇ —
ನ ಚ ಪರ್ಯಾಯಾದಪ್ಯವಿರೋಧೋ ವಿಕಾರಾದಿಭ್ಯಃ ॥ ೩೫ ॥
ನ ಚ ಪರ್ಯಾಯೇಣಾಪ್ಯವಯವೋಪಗಮಾಪಗಮಾಭ್ಯಾಮೇತದ್ದೇಹಪರಿಮಾಣತ್ವಂ ಜೀವಸ್ಯಾವಿರೋಧೇನೋಪಪಾದಯಿತುಂ ಶಕ್ಯತೇ । ಕುತಃ ? ವಿಕಾರಾದಿದೋಷಪ್ರಸಂಗಾತ್ — ಅವಯವೋಪಗಮಾಪಗಮಾಭ್ಯಾಂ ಹ್ಯನಿಶಮಾಪೂರ್ಯಮಾಣಸ್ಯಾಪಕ್ಷೀಯಮಾಣಸ್ಯ ಚ ಜೀವಸ್ಯ ವಿಕ್ರಿಯಾವತ್ತ್ವಂ ತಾವದಪರಿಹಾರ್ಯಮ್ । ವಿಕ್ರಿಯಾವತ್ತ್ವೇ ಚ ಚರ್ಮಾದಿವದನಿತ್ಯತ್ವಂ ಪ್ರಸಜ್ಯೇತ । ತತಶ್ಚ ಬಂಧಮೋಕ್ಷಾಭ್ಯುಪಗಮೋ ಬಾಧ್ಯೇತ — ಕರ್ಮಾಷ್ಟಕಪರಿವೇಷ್ಟಿತಸ್ಯ ಜೀವಸ್ಯ ಅಲಾಬೂವತ್ಸಂಸಾರಸಾಗರೇ ನಿಮಗ್ನಸ್ಯ ಬಂಧನೋಚ್ಛೇದಾದೂರ್ಧ್ವಗಾಮಿತ್ವಂ ಭವತೀತಿ । ಕಿಂಚಾನ್ಯತ್ — ಆಗಚ್ಛತಾಮಪಗಚ್ಛತಾಂ ಚ ಅವಯವಾನಾಮಾಗಮಾಪಾಯಧರ್ಮವತ್ತ್ವಾದೇವ ಅನಾತ್ಮತ್ವಂ ಶರೀರಾದಿವತ್ । ತತಶ್ಚಾವಸ್ಥಿತಃ ಕಶ್ಚಿದವಯವ ಆತ್ಮೇತಿ ಸ್ಯಾತ್ । ನ ಚ ಸ ನಿರೂಪಯಿತುಂ ಶಕ್ಯತೇ — ಅಯಮಸಾವಿತಿ । ಕಿಂಚಾನ್ಯತ್ — ಆಗಚ್ಛಂತಶ್ಚೈತೇ ಜೀವಾವಯವಾಃ ಕುತಃ ಪ್ರಾದುರ್ಭವಂತಿ, ಅಪಗಚ್ಛಂತಶ್ಚ ಕ್ವ ವಾ ಲೀಯಂತ ಇತಿ ವಕ್ತವ್ಯಮ್ । ನ ಹಿ ಭೂತೇಭ್ಯಃ ಪ್ರಾದುರ್ಭವೇಯುಃ, ಭೂತೇಷು ಚ ನಿಲೀಯೇರನ್ , ಅಭೌತಿಕತ್ವಾಜ್ಜೀವಸ್ಯ । ನಾಪಿ ಕಶ್ಚಿದನ್ಯಃ ಸಾಧಾರಣೋಽಸಾಧಾರಣೋ ವಾ ಜೀವಾನಾಮವಯವಾಧಾರೋ ನಿರೂಪ್ಯತೇ, ಪ್ರಮಾಣಾಭಾವಾತ್ । ಕಿಂಚಾನ್ಯತ್ — ಅನವಧೃತಸ್ವರೂಪಶ್ಚೈವಂ ಸತಿ ಆತ್ಮಾ ಸ್ಯಾತ್ , ಆಗಚ್ಛತಾಮಪಗಚ್ಛತಾಂ ಚ ಅವಯವಾನಾಮನಿಯತಪರಿಮಾಣತ್ವಾತ್ । ಅತ ಏವಮಾದಿದೋಷಪ್ರಸಂಗಾತ್ ನ ಪರ್ಯಾಯೇಣಾಪ್ಯವಯವೋಪಗಮಾಪಗಮಾವಾತ್ಮನ ಆಶ್ರಯಿತುಂ ಶಕ್ಯೇತೇ । ಅಥವಾ ಪೂರ್ವೇಣ ಸೂತ್ರೇಣ ಶರೀರಪರಿಮಾಣಸ್ಯಾತ್ಮನ ಉಪಚಿತಾಪಚಿತಶರೀರಾಂತರಪ್ರತಿಪತ್ತಾವಕಾರ್ತ್ಸ್ನ್ಯಪ್ರಸಂಜನದ್ವಾರೇಣಾನಿತ್ಯತಾಯಾಂ ಚೋದಿತಾಯಾಮ್ , ಪುನಃ ಪರ್ಯಾಯೇಣ ಪರಿಮಾಣಾನವಸ್ಥಾನೇಽಪಿ ಸ್ರೋತಃಸಂತಾನನಿತ್ಯತಾನ್ಯಾಯೇನ ಆತ್ಮನೋ ನಿತ್ಯತಾ ಸ್ಯಾತ್ — ಯಥಾ ರಕ್ತಪಟಾನಾಂ ವಿಜ್ಞಾನಾನವಸ್ಥಾನೇಽಪಿ ತತ್ಸಂತಾನನಿತ್ಯತಾ, ತದ್ವದ್ವಿಸಿಚಾಮಪಿ — ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಅನೇನ ಸೂತ್ರೇಣೋತ್ತರಮುಚ್ಯತೇ — ಸಂತಾನಸ್ಯ ತಾವದವಸ್ತುತ್ವೇ ನೈರಾತ್ಮ್ಯವಾದಪ್ರಸಂಗಃ, ವಸ್ತುತ್ವೇಽಪ್ಯಾತ್ಮನೋ ವಿಕಾರಾದಿದೋಷಪ್ರಸಂಗಾದಸ್ಯ ಪಕ್ಷಸ್ಯಾನುಪಪತ್ತಿರಿತಿ ॥ ೩೫ ॥
ಅಂತ್ಯಾವಸ್ಥಿತೇಶ್ಚೋಭಯನಿತ್ಯತ್ವಾದವಿಶೇಷಃ ॥ ೩೬ ॥
ಅಪಿ ಚ ಅಂತ್ಯಸ್ಯ ಮೋಕ್ಷಾವಸ್ಥಾಭಾವಿನೋ ಜೀವಪರಿಮಾಣಸ್ಯ ನಿತ್ಯತ್ವಮಿಷ್ಯತೇ ಜೈನೈಃ । ತದ್ವತ್ಪೂರ್ವಯೋರಪ್ಯಾದ್ಯಮಧ್ಯಮಯೋರ್ಜೀವಪರಿಮಾಣಯೋರ್ನಿತ್ಯತ್ವಪ್ರಸಂಗಾದವಿಶೇಷಪ್ರಸಂಗಃ ಸ್ಯಾತ್ । ಏಕಶರೀರಪರಿಮಾಣತೈವ ಸ್ಯಾತ್ , ನ ಉಪಚಿತಾಪಚಿತಶರೀರಾಂತರಪ್ರಾಪ್ತಿಃ । ಅಥವಾ ಅಂತ್ಯಸ್ಯ ಜೀವಪರಿಮಾಣಸ್ಯ ಅವಸ್ಥಿತತ್ವಾತ್ ಪೂರ್ವಯೋರಪ್ಯವಸ್ಥಯೋರವಸ್ಥಿತಪರಿಮಾಣ ಏವ ಜೀವಃ ಸ್ಯಾತ್ । ತತಶ್ಚಾವಿಶೇಷೇಣ ಸರ್ವದೈವ ಅಣುರ್ಮಹಾನ್ವಾ ಜೀವೋಽಭ್ಯುಪಗಂತವ್ಯಃ, ನ ಶರೀರಪರಿಮಾಣಃ । ಅತಶ್ಚ ಸೌಗತವದಾರ್ಹತಮಪಿ ಮತಮಸಂಗತಮಿತ್ಯುಪೇಕ್ಷಿತವ್ಯಮ್ ॥ ೩೬ ॥
ಪತ್ಯಧಿಕರಣಮ್
ಪತ್ಯುರಸಾಮಂಜಸ್ಯಾತ್ ॥ ೩೭ ॥
ಇದಾನೀಂ ಕೇವಲಾಧಿಷ್ಠಾತ್ರೀಶ್ವರಕಾರಣವಾದಃ ಪ್ರತಿಷಿಧ್ಯತೇ । ತತ್ಕಥಮವಗಮ್ಯತೇ ? ‘ಪ್ರಕೃತಿಶ್ಚ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾದೃಷ್ಟಾಂತಾನುಪರೋಧಾತ್’ (ಬ್ರ. ಸೂ. ೧ । ೪ । ೨೩) ‘ಅಭಿಧ್ಯೋಪದೇಶಾಚ್ಚ’ (ಬ್ರ. ಸೂ. ೧ । ೪ । ೨೪) ಇತ್ಯತ್ರ ಪ್ರಕೃತಿಭಾವೇನ ಅಧಿಷ್ಠಾತೃಭಾವೇನ ಚ ಉಭಯಸ್ವಭಾವಸ್ಯೇಶ್ವರಸ್ಯ ಸ್ವಯಮೇವ ಆಚಾರ್ಯೇಣ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾಪಿತತ್ವಾತ್ । ಯದಿ ಪುನರವಿಶೇಷೇಣೇಶ್ವರಕಾರಣವಾದಮಾತ್ರಮಿಹ ಪ್ರತಿಷಿಧ್ಯೇತ, ಪೂರ್ವೋತ್ತರವಿರೋಧಾದ್ವ್ಯಾಹತಾಭಿವ್ಯಾಹಾರಃ ಸೂತ್ರಕಾರ ಇತ್ಯೇತದಾಪದ್ಯೇತ । ತಸ್ಮಾದಪ್ರಕೃತಿರಧಿಷ್ಠಾತಾ ಕೇವಲಂ ನಿಮಿತ್ತಕಾರಣಮೀಶ್ವರಃ — ಇತ್ಯೇಷ ಪಕ್ಷೋ ವೇದಾಂತವಿಹಿತಬ್ರಹ್ಮೈಕತ್ವಪ್ರತಿಪಕ್ಷತ್ವಾತ್ ಯತ್ನೇನಾತ್ರ ಪ್ರತಿಷಿಧ್ಯತೇ । ಸಾ ಚೇಯಂ ವೇದಬಾಹ್ಯೇಶ್ವರಕಲ್ಪನಾ ಅನೇಕಪ್ರಕಾರಾ — ಕೇಚಿತ್ತಾವತ್ಸಾಂಖ್ಯಯೋಗವ್ಯಪಾಶ್ರಯಾಃ ಕಲ್ಪಯಂತಿ — ಪ್ರಧಾನಪುರುಷಯೋರಧಿಷ್ಠಾತಾ ಕೇವಲಂ ನಿಮಿತ್ತಕಾರಣಮೀಶ್ವರಃ; ಇತರೇತರವಿಲಕ್ಷಣಾಃ ಪ್ರಧಾನಪುರುಷೇಶ್ವರಾ ಇತಿ । ಮಾಹೇಶ್ವರಾಸ್ತು ಮನ್ಯಂತೇ — ಕಾರ್ಯಕಾರಣಯೋಗವಿಧಿದುಃಖಾಂತಾಃ ಪಂಚ ಪದಾರ್ಥಾಃ ಪಶುಪತಿನೇಶ್ವರೇಣ ಪಶುಪಾಶವಿಮೋಕ್ಷಣಾಯೋಪದಿಷ್ಟಾಃ; ಪಶುಪತಿರೀಶ್ವರೋ ನಿಮಿತ್ತಕಾರಣಮಿತಿ । ತಥಾ ವೈಶೇಷಿಕಾದಯೋಽಪಿ ಕೇಚಿತ್ಕಥಂಚಿತ್ಸ್ವಪ್ರಕ್ರಿಯಾನುಸಾರೇಣ ನಿಮಿತ್ತಕಾರಣಮೀಶ್ವರಃ — ಇತಿ ವರ್ಣಯಂತಿ ॥
ಅತ ಉತ್ತರಮುಚ್ಯತೇ — ಪತ್ಯುರಸಾಮಂಜಸ್ಯಾದಿತಿ । ಪತ್ಯುರೀಶ್ವರಸ್ಯ ಪ್ರಧಾನಪುರುಷಯೋರಧಿಷ್ಠಾತೃತ್ವೇನ ಜಗತ್ಕಾರಣತ್ವಂ ನೋಪಪದ್ಯತೇ । ಕಸ್ಮಾತ್ ? ಅಸಾಮಂಜಸ್ಯಾತ್ । ಕಿಂ ಪುನರಸಾಮಂಜಸ್ಯಮ್ ? ಹೀನಮಧ್ಯಮೋತ್ತಮಭಾವೇನ ಹಿ ಪ್ರಾಣಿಭೇದಾನ್ವಿದಧತ ಈಶ್ವರಸ್ಯ ರಾಗದ್ವೇಷಾದಿದೋಷಪ್ರಸಕ್ತೇಃ ಅಸ್ಮದಾದಿವದನೀಶ್ವರತ್ವಂ ಪ್ರಸಜ್ಯೇತ । ಪ್ರಾಣಿಕರ್ಮಾಪೇಕ್ಷಿತ್ವಾದದೋಷ ಇತಿ ಚೇತ್ , ನ; ಕರ್ಮೇಶ್ವರಯೋಃ ಪ್ರವರ್ತ್ಯಪ್ರವರ್ತಯಿತೃತ್ವೇ ಇತರೇತರಾಶ್ರಯದೋಷಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ನ, ಅನಾದಿತ್ವಾತ್ , ಇತಿ ಚೇತ್ , ನ; ವರ್ತಮಾನಕಾಲವದತೀತೇಷ್ವಪಿ ಕಾಲೇಷ್ವಿತರೇತರಾಶ್ರಯದೋಷಾವಿಶೇಷಾದಂಧಪರಂಪರಾನ್ಯಾಯಾಪತ್ತೇಃ । ಅಪಿ ಚ ‘ಪ್ರವರ್ತನಾಲಕ್ಷಣಾ ದೋಷಾಃ’(ನ್ಯಾ॰ಸೂ॰ ೧-೧-೧೮) ಇತಿ ನ್ಯಾಯವಿತ್ಸಮಯಃ । ನ ಹಿ ಕಶ್ಚಿದದೋಷಪ್ರಯುಕ್ತಃ ಸ್ವಾರ್ಥೇ ಪರಾರ್ಥೇ ವಾ ಪ್ರವರ್ತಮಾನೋ ದೃಶ್ಯತೇ । ಸ್ವಾರ್ಥಪ್ರಯುಕ್ತ ಏವ ಚ ಸರ್ವೋ ಜನಃ ಪರಾರ್ಥೇಽಪಿ ಪ್ರವರ್ತತ ಇತ್ಯೇವಮಪ್ಯಸಾಮಂಜಸ್ಯಮ್ , ಸ್ವಾರ್ಥವತ್ತ್ವಾದೀಶ್ವರಸ್ಯಾನೀಶ್ವರತ್ವಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ಪುರುಷವಿಶೇಷತ್ವಾಭ್ಯುಪಗಮಾಚ್ಚೇಶ್ವರಸ್ಯ, ಪುರುಷಸ್ಯ ಚೌದಾಸೀನ್ಯಾಭ್ಯುಪಗಮಾದಸಾಮಂಜಸ್ಯಮ್ ॥ ೩೭ ॥
ಸಂಬಂಧಾನುಪಪತ್ತೇಶ್ಚ ॥ ೩೮ ॥
ಪುನರಪ್ಯಸಾಮಂಜಸ್ಯಮೇವ — ನ ಹಿ ಪ್ರಧಾನಪುರುಷವ್ಯತಿರಿಕ್ತ ಈಶ್ವರೋಽಂತರೇಣ ಸಂಬಂಧಂ ಪ್ರಧಾನಪುರುಷಯೋರೀಶಿತಾ । ನ ತಾವತ್ಸಂಯೋಗಲಕ್ಷಣಃ ಸಂಬಂಧಃ ಸಂಭವತಿ, ಪ್ರಧಾನಪುರುಷೇಶ್ವರಾಣಾಂ ಸರ್ವಗತತ್ವಾನ್ನಿರವಯವತ್ವಾಚ್ಚ । ನಾಪಿ ಸಮವಾಯಲಕ್ಷಣಃ ಸಂಬಂಧಃ, ಆಶ್ರಯಾಶ್ರಯಿಭಾವಾನಿರೂಪಣಾತ್ । ನಾಪ್ಯನ್ಯಃ ಕಶ್ಚಿತ್ಕಾರ್ಯಗಮ್ಯಃ ಸಂಬಂಧಃ ಶಕ್ಯತೇ ಕಲ್ಪಯಿತುಮ್ , ಕಾರ್ಯಕಾರಣಭಾವಸ್ಯೈವಾದ್ಯಾಪ್ಯಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ । ಬ್ರಹ್ಮವಾದಿನಃ ಕಥಮಿತಿ ಚೇತ್ , ನ; ತಸ್ಯ ತಾದಾತ್ಮ್ಯಲಕ್ಷಣಸಂಬಂಧೋಪಪತ್ತೇಃ । ಅಪಿ ಚ ಆಗಮಬಲೇನ ಬ್ರಹ್ಮವಾದೀ ಕಾರಣಾದಿಸ್ವರೂಪಂ ನಿರೂಪಯತೀತಿ ನಾವಶ್ಯಂ ತಸ್ಯ ಯಥಾದೃಷ್ಟಮೇವ ಸರ್ವಮಭ್ಯುಪಗಂತವ್ಯಮಿತಿ ನಿಯಮೋಽಸ್ತಿ । ಪರಸ್ಯ ತು ದೃಷ್ಟಾಂತಬಲೇನ ಕಾರಣಾದಿಸ್ವರೂಪಂ ನಿರೂಪಯತಃ ಯಥಾದೃಷ್ಟಮೇವ ಸರ್ವಮಭ್ಯುಪಗಂತವ್ಯಮಿತ್ಯಯಮಸ್ತ್ಯತಿಶಯಃ । ಪರಸ್ಯಾಪಿ ಸರ್ವಜ್ಞಪ್ರಣೀತಾಗಮಸದ್ಭಾವಾತ್ ಸಮಾನಮಾಗಮಬಲಮಿತಿ ಚೇತ್ , ನ; ಇತರೇತರಾಶ್ರಯಪ್ರಸಂಗಾತ್ — ಆಗಮಪ್ರತ್ಯಯಾತ್ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಸಿದ್ಧಿಃ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಪ್ರತ್ಯಯಾಚ್ಚಾಗಮಸಿದ್ಧಿರಿತಿ । ತಸ್ಮಾದನುಪಪನ್ನಾ ಸಾಂಖ್ಯಯೋಗವಾದಿನಾಮೀಶ್ವರಕಲ್ಪನಾ । ಏವಮನ್ಯಾಸ್ವಪಿ ವೇದಬಾಹ್ಯಾಸ್ವೀಶ್ವರಕಲ್ಪನಾಸು ಯಥಾಸಂಭವಮಸಾಮಂಜಸ್ಯಂ ಯೋಜಯಿತವ್ಯಮ್ ॥ ೩೮ ॥
ಅಧಿಷ್ಠಾನಾನುಪಪತ್ತೇಶ್ಚ ॥ ೩೯ ॥
ಇತಶ್ಚಾನುಪಪತ್ತಿಸ್ತಾರ್ಕಿಕಪರಿಕಲ್ಪಿತಸ್ಯೇಶ್ವರಸ್ಯ; ಸ ಹಿ ಪರಿಕಲ್ಪ್ಯಮಾನಃ, ಕುಂಭಕಾರ ಇವ ಮೃದಾದೀನಿ, ಪ್ರಧಾನಾದೀನ್ಯಧಿಷ್ಠಾಯ ಪ್ರವರ್ತಯೇತ್; ನ ಚೈವಮುಪಪದ್ಯತೇ । ನ ಹ್ಯಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಂ ರೂಪಾದಿಹೀನಂ ಚ ಪ್ರಧಾನಮೀಶ್ವರಸ್ಯಾಧಿಷ್ಠೇಯಂ ಸಂಭವತಿ, ಮೃದಾದಿವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಾತ್ ॥ ೩೯ ॥
ಕರಣವಚ್ಚೇನ್ನ ಭೋಗಾದಿಭ್ಯಃ ॥ ೪೦ ॥
ಸ್ಯಾದೇತತ್ — ಯಥಾ ಕರಣಗ್ರಾಮಂ ಚಕ್ಷುರಾದಿಕಮಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಂ ರೂಪಾದಿಹೀನಂ ಚ ಪುರುಷೋಽಧಿತಿಷ್ಠತಿ, ಏವಂ ಪ್ರಧಾನಮಪೀಶ್ವರೋಽಧಿಷ್ಠಾಸ್ಯತೀತಿ । ತಥಾಪಿ ನೋಪಪದ್ಯತೇ । ಭೋಗಾದಿದರ್ಶನಾದ್ಧಿ ಕರಣಗ್ರಾಮಸ್ಯ ಅಧಿಷ್ಠಿತತ್ವಂ ಗಮ್ಯತೇ । ನ ಚಾತ್ರ ಭೋಗಾದಯೋ ದೃಶ್ಯಂತೇ । ಕರಣಗ್ರಾಮಸಾಮ್ಯೇ ಚ ಅಭ್ಯುಪಗಮ್ಯಮಾನೇ ಸಂಸಾರಿಣಾಮಿವ ಈಶ್ವರಸ್ಯಾಪಿ ಭೋಗಾದಯಃ ಪ್ರಸಜ್ಯೇರನ್ ॥
ಅನ್ಯಥಾ ವಾ ಸೂತ್ರದ್ವಯಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯತೇ — ‘ಅಧಿಷ್ಠಾನಾನುಪಪತ್ತೇಶ್ಚ’ — ಇತಶ್ಚಾನುಪಪತ್ತಿಸ್ತಾರ್ಕಿಕಪರಿಕಲ್ಪಿತಸ್ಯೇಶ್ವರಸ್ಯ; ಸಾಧಿಷ್ಠಾನೋ ಹಿ ಲೋಕೇ ಸಶರೀರೋ ರಾಜಾ ರಾಷ್ಟ್ರಸ್ಯೇಶ್ವರೋ ದೃಶ್ಯತೇ, ನ ನಿರಧಿಷ್ಠಾನಃ; ಅತಶ್ಚ ತದ್ದೃಷ್ಟಾಂತವಶೇನಾದೃಷ್ಟಮೀಶ್ವರಂ ಕಲ್ಪಯಿತುಮಿಚ್ಛತಃ ಈಶ್ವರಸ್ಯಾಪಿ ಕಿಂಚಿಚ್ಛರೀರಂ ಕರಣಾಯತನಂ ವರ್ಣಯಿತವ್ಯಂ ಸ್ಯಾತ್; ನ ಚ ತದ್ವರ್ಣಯಿತುಂ ಶಕ್ಯತೇ, ಸೃಷ್ಟ್ಯುತ್ತರಕಾಲಭಾವಿತ್ವಾಚ್ಛರೀರಸ್ಯ, ಪ್ರಾಕ್ಸೃಷ್ಟೇಸ್ತದನುಪಪತ್ತೇಃ; ನಿರಧಿಷ್ಠಾನತ್ವೇ ಚೇಶ್ವರಸ್ಯ ಪ್ರವರ್ತಕತ್ವಾನುಪಪತ್ತಿಃ, ಏವಂ ಲೋಕೇ ದೃಷ್ಟತ್ವಾತ್ । ‘ಕರಣವಚ್ಚೇನ್ನ ಭೋಗಾದಿಭ್ಯಃ’ — ಅಥ ಲೋಕದರ್ಶನಾನುಸಾರೇಣ ಈಶ್ವರಸ್ಯಾಪಿ ಕಿಂಚಿತ್ಕರಣಾನಾಮಾಯತನಂ ಶರೀರಂ ಕಾಮೇನ ಕಲ್ಪ್ಯೇತ — ಏವಮಪಿ ನೋಪಪದ್ಯತೇ; ಸಶರೀರತ್ವೇ ಹಿ ಸತಿ ಸಂಸಾರಿವದ್ಭೋಗಾದಿಪ್ರಸಂಗಾತ್ ಈಶ್ವರಸ್ಯಾಪ್ಯನೀಶ್ವರತ್ವಂ ಪ್ರಸಜ್ಯೇತ ॥ ೪೦ ॥
ಅಂತವತ್ತ್ವಮಸರ್ವಜ್ಞತಾ ವಾ ॥ ೪೧ ॥
ಇತಶ್ಚಾನುಪಪತ್ತಿಸ್ತಾರ್ಕಿಕಪರಿಕಲ್ಪಿತಸ್ಯೇಶ್ವರಸ್ಯ — ಸ ಹಿ ಸರ್ವಜ್ಞಸ್ತೈರಭ್ಯುಪಗಮ್ಯತೇಽನಂತಶ್ಚ; ಅನಂತಂ ಚ ಪ್ರಧಾನಮ್ , ಅನಂತಾಶ್ಚ ಪುರುಷಾ ಮಿಥೋ ಭಿನ್ನಾ ಅಭ್ಯುಪಗಮ್ಯಂತೇ । ತತ್ರ ಸರ್ವಜ್ಞೇನೇಶ್ವರೇಣ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯ ಪುರುಷಾಣಾಮಾತ್ಮನಶ್ಚೇಯತ್ತಾ ಪರಿಚ್ಛಿದ್ಯೇತ ವಾ, ನ ವಾ ಪರಿಚ್ಛಿದ್ಯೇತ ? ಉಭಯಥಾಪಿ ದೋಷೋಽನುಷಕ್ತ ಏವ । ಕಥಮ್ ? ಪೂರ್ವಸ್ಮಿಂಸ್ತಾವದ್ವಿಕಲ್ಪೇ, ಇಯತ್ತಾಪರಿಚ್ಛಿನ್ನತ್ವಾತ್ಪ್ರಧಾನಪುರುಷೇಶ್ವರಾಣಾಮಂತವತ್ತ್ವಮವಶ್ಯಂಭಾವಿ, ಏವಂ ಲೋಕೇ ದೃಷ್ಟತ್ವಾತ್; ಯದ್ಧಿ ಲೋಕೇ ಇಯತ್ತಾಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಂ ವಸ್ತು ಘಟಾದಿ, ತದಂತವದ್ದೃಷ್ಟಮ್ — ತಥಾ ಪ್ರಧಾನಪುರುಷೇಶ್ವರತ್ರಯಮಪೀಯತ್ತಾಪರಿಚ್ಛಿನ್ನತ್ವಾದಂತವತ್ಸ್ಯಾತ್ । ಸಂಖ್ಯಾಪರಿಮಾಣಂ ತಾವತ್ಪ್ರಧಾನಪುರುಷೇಶ್ವರತ್ರಯರೂಪೇಣ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಮ್ । ಸ್ವರೂಪಪರಿಮಾಣಮಪಿ ತದ್ಗತಮೀಶ್ವರೇಣ ಪರಿಚ್ಛಿದ್ಯೇೇತೇತ। ಪುರುಷಗತಾ ಚ ಮಹಾಸಂಖ್ಯಾ । ತತಶ್ಚೇಯತ್ತಾಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಾನಾಂ ಮಧ್ಯೇ ಯೇ ಸಂಸಾರಾನ್ಮುಚ್ಯಂತೇ, ತೇಷಾಂ ಸಂಸಾರೋಽಂತವಾನ್ , ಸಂಸಾರಿತ್ವಂ ಚ ತೇಷಾಮಂತವತ್ । ಏವಮಿತರೇಷ್ವಪಿ ಕ್ರಮೇಣ ಮುಚ್ಯಮಾನೇಷು ಸಂಸಾರಸ್ಯ ಸಂಸಾರಿಣಾಂ ಚ ಅಂತವತ್ತ್ವಂ ಸ್ಯಾತ್; ಪ್ರಧಾನಂ ಚ ಸವಿಕಾರಂ ಪುರುಷಾರ್ಥಮೀಶ್ವರಸ್ಯ ಅಧಿಷ್ಠೇಯಂ ಸಂಸಾರಿತ್ವೇನಾಭಿಮತಮ್ । ತಚ್ಛೂನ್ಯತಾಯಾಮ್ ಈಶ್ವರಃ ಕಿಮಧಿತಿಷ್ಠೇತ್ ? ಕಿಂವಿಷಯೇ ವಾ ಸರ್ವಜ್ಞತೇಶ್ವರತೇ ಸ್ಯಾತಾಮ್ ? ಪ್ರಧಾನಪುರುಷೇಶ್ವರಾಣಾಮ್ ಚೈವಮಂತವತ್ತ್ವೇ ಸತಿ ಆದಿಮತ್ತ್ವಪ್ರಸಂಗಃ; ಆದ್ಯಂತವತ್ತ್ವೇ ಚ ಶೂನ್ಯವಾದಪ್ರಸಂಗಃ । ಅಥ ಮಾ ಭೂದೇಷ ದೋಷ ಇತ್ಯುತ್ತರೋ ವಿಕಲ್ಪೋಽಭ್ಯುಪಗಮ್ಯೇತ — ನ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯ ಪುರುಷಾಣಾಮಾತ್ಮನಶ್ಚ ಇಯತ್ತಾ ಈಶ್ವರೇಣ ಪರಿಚ್ಛಿದ್ಯತ ಇತಿ । ತತ ಈಶ್ವರಸ್ಯ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಾಭ್ಯುಪಗಮಹಾನಿರಪರೋ ದೋಷಃ ಪ್ರಸಜ್ಯೇತ । ತಸ್ಮಾದಪ್ಯಸಂಗತಸ್ತಾರ್ಕಿಕಪರಿಗೃಹೀತ ಈಶ್ವರಕಾರಣವಾದಃ ॥ ೪೧ ॥
ಉತ್ಪತ್ತ್ಯಸಂಭವಾಧಿಕರಣಮ್
ಉತ್ಪತ್ತ್ಯಸಂಭವಾತ್ ॥ ೪೨ ॥
ಯೇಷಾಮಪ್ರಕೃತಿರಧಿಷ್ಠಾತಾ ಕೇವಲನಿಮಿತ್ತಕಾರಣಮೀಶ್ವರೋಽಭಿಮತಃ, ತೇಷಾಂ ಪಕ್ಷಃ ಪ್ರತ್ಯಾಖ್ಯಾತಃ । ಯೇಷಾಂ ಪುನಃ ಪ್ರಕೃತಿಶ್ಚಾಧಿಷ್ಠಾತಾ ಚ ಉಭಯಾತ್ಮಕಂ ಕಾರಣಮೀಶ್ವರೋಽಭಿಮತಃ, ತೇಷಾಂ ಪಕ್ಷಃ ಪ್ರತ್ಯಾಖ್ಯಾಯತೇ । ನನು ಶ್ರುತಿಸಮಾಶ್ರಯಣೇನಾಪ್ಯೇವಂರೂಪ ಏವೇಶ್ವರಃ ಪ್ರಾಙ್ನಿರ್ಧಾರಿತಃ — ಪ್ರಕೃತಿಶ್ಚಾಧಿಷ್ಠಾತಾ ಚೇತಿ । ಶ್ರುತ್ಯನುಸಾರಿಣೀ ಚ ಸ್ಮೃತಿಃ ಪ್ರಮಾಣಮಿತಿ ಸ್ಥಿತಿಃ । ತತ್ಕಸ್ಯ ಹೇತೋರೇಷ ಪಕ್ಷಃ ಪ್ರತ್ಯಾಚಿಖ್ಯಾಸಿತ ಇತಿ — ಉಚ್ಯತೇ — ಯದ್ಯಪ್ಯೇವಂಜಾತೀಯಕೋಂಽಶಃ ಸಮಾನತ್ವಾನ್ನ ವಿಸಂವಾದಗೋಚರೋ ಭವತಿ, ಅಸ್ತಿ ತ್ವಂಶಾಂತರಂ ವಿಸಂವಾದಸ್ಥಾನಮಿತ್ಯತಸ್ತತ್ಪ್ರತ್ಯಾಖ್ಯಾನಾಯಾರಂಭಃ ॥
ತತ್ರ ಭಾಗವತಾ ಮನ್ಯತೇ — ಭಗವಾನೇವೈಕೋ ವಾಸುದೇವೋ ನಿರಂಜನಜ್ಞಾನಸ್ವರೂಪಃ ಪರಮಾರ್ಥತತ್ತ್ವಮ್ । ಸ ಚತುರ್ಧಾತ್ಮಾನಂ ಪ್ರವಿಭಜ್ಯ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಃ — ವಾಸುದೇವವ್ಯೂಹರೂಪೇಣ, ಸಂಕರ್ಷಣವ್ಯೂಹರೂಪೇಣ, ಪ್ರದ್ಯುಮ್ನವ್ಯೂಹರೂಪೇಣ, ಅನಿರುದ್ಧವ್ಯೂಹರೂಪೇಣ ಚ । ವಾಸುದೇವೋ ನಾಮ ಪರಮಾತ್ಮಾ ಉಚ್ಯತೇ; ಸಂಕರ್ಷಣೋ ನಾಮ ಜೀವಃ; ಪ್ರದ್ಯುಮ್ನೋ ನಾಮ ಮನಃ; ಅನಿರುದ್ಧೋ ನಾಮ ಅಹಂಕಾರಃ । ತೇಷಾಂ ವಾಸುದೇವಃ ಪರಾ ಪ್ರಕೃತಿಃ, ಇತರೇ ಸಂಕರ್ಷಣಾದಯಃ ಕಾರ್ಯಮ್ । ತಮಿತ್ಥಂಭೂತಂ ಪರಮೇಶ್ವರಂ ಭಗವಂತಮಭಿಗಮನೋಪಾದಾನೇಜ್ಯಾಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಯೋಗೈರ್ವರ್ಷಶತಮಿಷ್ಟ್ವಾ ಕ್ಷೀಣಕ್ಲೇಶೋ ಭಗವಂತಮೇವ ಪ್ರತಿಪದ್ಯತ ಇತಿ । ತತ್ರ ಯತ್ತಾವದುಚ್ಯತೇ — ಯೋಽಸೌ ನಾರಾಯಣಃ ಪರೋಽವ್ಯಕ್ತಾತ್ಪ್ರಸಿದ್ಧಃ ಪರಮಾತ್ಮಾ ಸರ್ವಾತ್ಮಾ, ಸ ಆತ್ಮನಾತ್ಮಾನಮನೇಕಧಾ ವ್ಯೂಹ್ಯಾವಸ್ಥಿತ ಇತಿ — ತನ್ನ ನಿರಾಕ್ರಿಯತೇ, ‘ಸ ಏಕಧಾ ಭವತಿ ತ್ರಿಧಾ ಭವತಿ’ (ಛಾ. ಉ. ೭ । ೨೬ । ೨) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಭ್ಯಃ ಪರಮಾತ್ಮನೋಽನೇಕಧಾಭಾವಸ್ಯಾಧಿಗತತ್ವಾತ್ । ಯದಪಿ ತಸ್ಯ ಭಗವತೋಽಭಿಗಮನಾದಿಲಕ್ಷಣಮಾರಾಧನಮಜಸ್ರಮನನ್ಯಚಿತ್ತತಯಾಭಿಪ್ರೇಯತೇ, ತದಪಿ ನ ಪ್ರತಿಷಿಧ್ಯತೇ, ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತ್ಯೋರೀಶ್ವರಪ್ರಣಿಧಾನಸ್ಯ ಪ್ರಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ । ಯತ್ಪುನರಿದಮುಚ್ಯತೇ — ವಾಸುದೇವಾತ್ಸಂಕರ್ಷಣ ಉತ್ಪದ್ಯತೇ, ಸಂಕರ್ಷಣಾಚ್ಚ ಪ್ರದ್ಯುಮ್ನಃ, ಪ್ರದ್ಯುಮ್ನಾಚ್ಚಾನಿರುದ್ಧ ಇತಿ, ಅತ್ರ ಬ್ರೂಮಃ — ನ ವಾಸುದೇವಸಂಜ್ಞಕಾತ್ಪರಮಾತ್ಮನಃ ಸಂಕರ್ಷಣಸಂಜ್ಞಕಸ್ಯ ಜೀವಸ್ಯೋತ್ಪತ್ತಿಃ ಸಂಭವತಿ, ಅನಿತ್ಯತ್ವಾದಿದೋಷಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ಉತ್ಪತ್ತಿಮತ್ತ್ವೇ ಹಿ ಜೀವಸ್ಯ ಅನಿತ್ಯತ್ವಾದಯೋ ದೋಷಾಃ ಪ್ರಸಜ್ಯೇರನ್ । ತತಶ್ಚ ನೈವಾಸ್ಯ ಭಗವತ್ಪ್ರಾಪ್ತಿರ್ಮೋಕ್ಷಃ ಸ್ಯಾತ್ , ಕಾರಣಪ್ರಾಪ್ತೌ ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರವಿಲಯಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ಪ್ರತಿಷೇಧಿಷ್ಯತಿ ಚ ಆಚಾರ್ಯೋ ಜೀವಸ್ಯೋತ್ಪತ್ತಿಮ್ — ‘ನಾತ್ಮಾಽಶ್ರುತೇರ್ನಿತ್ಯತ್ವಾಚ್ಚ ತಾಭ್ಯಃ’ (ಬ್ರ. ಸೂ. ೨ । ೩ । ೧೭) ಇತಿ । ತಸ್ಮಾದಸಂಗತೈಷಾ ಕಲ್ಪನಾ ॥ ೪೨ ॥
ನ ಚ ಕರ್ತುಃ ಕರಣಮ್ ॥ ೪೩ ॥
ಇತಶ್ಚಾಸಂಗತೈಷಾ ಕಲ್ಪನಾ — ಯಸ್ಮಾನ್ನ ಹಿ ಲೋಕೇ ಕರ್ತುರ್ದೇವದತ್ತಾದೇಃ ಕರಣಂ ಪರಶ್ವಾದ್ಯುತ್ಪದ್ಯಮಾನಂ ದೃಶ್ಯತೇ । ವರ್ಣಯಂತಿ ಚ ಭಾಗವತಾಃ ಕರ್ತುರ್ಜೀವಾತ್ಸಂಕರ್ಷಣಸಂಜ್ಞಕಾತ್ಕರಣಂ ಮನಃ ಪ್ರದ್ಯುಮ್ನಸಂಜ್ಞಕಮುತ್ಪದ್ಯತೇ, ಕರ್ತೃಜಾಚ್ಚ ತಸ್ಮಾದನಿರುದ್ಧಸಂಜ್ಞಕೋಽಹಂಕಾರ ಉತ್ಪದ್ಯತ ಇತಿ । ನ ಚೈತದ್ದೃಷ್ಟಾಂತಮಂತರೇಣಾಧ್ಯವಸಾತುಂ ಶಕ್ನುಮಃ । ನ ಚೈವಂಭೂತಾಂ ಶ್ರುತಿಮುಪಲಭಾಮಹೇ ॥ ೪೩ ॥
ವಿಜ್ಞಾನಾದಿಭಾವೇ ವಾ ತದಪ್ರತಿಷೇಧಃ ॥ ೪೪ ॥
ಅಥಾಪಿ ಸ್ಯಾತ್ — ನ ಚೈತೇ ಸಂಕರ್ಷಣಾದಯೋ ಜೀವಾದಿಭಾವೇನಾಭಿಪ್ರೇಯಂತೇ , ಕಿಂ ತರ್ಹಿ ? ಈಶ್ವರಾ ಏವೈತೇ ಸರ್ವೇ ಜ್ಞಾನೈಶ್ವರ್ಯಶಕ್ತಿಬಲವೀರ್ಯತೇಜೋಭಿರೈಶ್ವರೈರ್ಧರ್ಮೈರನ್ವಿತಾ ಅಭ್ಯುಪಗಮ್ಯಂತೇ — ವಾಸುದೇವಾ ಏವೈತೇ ಸರ್ವೇ ನಿರ್ದೋಷಾ ನಿರಧಿಷ್ಠಾನಾ ನಿರವದ್ಯಾಶ್ಚೇತಿ । ತಸ್ಮಾನ್ನಾಯಂ ಯಥಾವರ್ಣಿತ ಉತ್ಪತ್ತ್ಯಸಂಭವೋ ದೋಷಃ ಪ್ರಾಪ್ನೋತೀತಿ । ಅತ್ರೋಚ್ಯತೇ — ಏವಮಪಿ, ತದಪ್ರತಿಷೇಧಃ ಉತ್ಪತ್ತ್ಯಸಂಭವಸ್ಯಾಪ್ರತಿಷೇಧಃ, ಪ್ರಾಪ್ನೋತ್ಯೇವಾಯಮುತ್ಪತ್ತ್ಯಸಂಭವೋ ದೋಷಃ ಪ್ರಕಾರಾಂತರೇಣೇತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ । ಕಥಮ್ ? ಯದಿ ತಾವದಯಮಭಿಪ್ರಾಯಃ — ಪರಸ್ಪರಭಿನ್ನಾ ಏವೈತೇ ವಾಸುದೇವಾದಯಶ್ಚತ್ವಾರ ಈಶ್ವರಾಸ್ತುಲ್ಯಧರ್ಮಾಣಃ, ನೈಷಾಮೇಕಾತ್ಮಕತ್ವಮಸ್ತೀತಿ; ತತೋಽನೇಕೇಶ್ವರಕಲ್ಪನಾನರ್ಥಕ್ಯಮ್ , ಏಕೇನೈವೇಶ್ವರೇಣೇಶ್ವರಕಾರ್ಯಸಿದ್ಧೇಃ । ಸಿದ್ಧಾಂತಹಾನಿಶ್ಚ, ಭಗವಾನೇವೈಕೋ ವಾಸುದೇವಃ ಪರಮಾರ್ಥತತ್ತ್ವಮಿತ್ಯಭ್ಯುಪಗಮಾತ್ । ಅಥಾಯಮಭಿಪ್ರಾಯಃ — ಏಕಸ್ಯೈವ ಭಗವತ ಏತೇ ಚತ್ವಾರೋ ವ್ಯೂಹಾಸ್ತುಲ್ಯಧರ್ಮಾಣ ಇತಿ, ತಥಾಪಿ ತದವಸ್ಥ ಏವೋತ್ಪತ್ತ್ಯಸಂಭವಃ । ನ ಹಿ ವಾಸುದೇವಾತ್ಸಂಕರ್ಷಣಸ್ಯೋತ್ಪತ್ತಿಃ ಸಂಭವತಿ, ಸಂಕರ್ಷಣಾಚ್ಚ ಪ್ರದ್ಯುಮ್ನಸ್ಯ, ಪ್ರದ್ಯುಮ್ನಾಚ್ಚಾನಿರುದ್ಧಸ್ಯ, ಅತಿಶಯಾಭಾವಾತ್ । ಭವಿತವ್ಯಂ ಹಿ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಯೋರತಿಶಯೇನ, ಯಥಾ ಮೃದ್ಘಟಯೋಃ । ನ ಹ್ಯಸತ್ಯತಿಶಯೇ, ಕಾರ್ಯಂ ಕಾರಣಮಿತ್ಯವಕಲ್ಪತೇ । ನ ಚ ಪಂಚರಾತ್ರಸಿದ್ಧಾಂತಿಭಿರ್ವಾಸುದೇವಾದಿಷು ಏಕಸ್ಮಿನ್ಸರ್ವೇಷು ವಾ ಜ್ಞಾನೈಶ್ವರ್ಯಾದಿತಾರತಮ್ಯಕೃತಃ ಕಶ್ಚಿದ್ಭೇದೋಽಭ್ಯುಪಗಮ್ಯತೇ । ವಾಸುದೇವಾ ಏವ ಹಿ ಸರ್ವೇ ವ್ಯೂಹಾ ನಿರ್ವಿಶೇಷಾ ಇಷ್ಯಂತೇ । ನ ಚೈತೇ ಭಗವದ್ವ್ಯೂಹಾಶ್ಚತುಃಸಂಖ್ಯಾಯಾಮೇವಾವತಿಷ್ಠೇರನ್ , ಬ್ರಹ್ಮಾದಿಸ್ತಂಬಪರ್ಯಂತಸ್ಯ ಸಮಸ್ತಸ್ಯೈವ ಜಗತೋ ಭಗವದ್ವ್ಯೂಹತ್ವಾವಗಮಾತ್ ॥ ೪೪ ॥
ವಿಪ್ರತಿಷೇಧಾಚ್ಚ ॥ ೪೫ ॥
ವಿಪ್ರತಿಷೇಧಶ್ಚ ಅಸ್ಮಿನ್ ಶಾಸ್ತ್ರೇ ಬಹುವಿಧ ಉಪಲಭ್ಯತೇ — ಗುಣಗುಣಿತ್ವಕಲ್ಪನಾದಿ ಲಕ್ಷಣಃ । ಜ್ಞಾನೈಶ್ವರ್ಯಶಕ್ತಿಬಲವೀರ್ಯತೇಜಾಂಸಿ ಗುಣಾಃ, ಆತ್ಮಾನ ಏವೈತೇ ಭಗವಂತೋ ವಾಸುದೇವಾ ಇತ್ಯಾದಿದರ್ಶನಾತ್ । ವೇದವಿಪ್ರತಿಷೇಧಶ್ಚ ಭವತಿ — ಚತುರ್ಷು ವೇದೇಷು ಪರಂ ಶ್ರೇಯೋಽಲಬ್ಧ್ವಾ ಶಾಂಡಿಲ್ಯ ಇದಂ ಶಾಸ್ತ್ರಮಧಿಗತವಾನಿತ್ಯಾದಿವೇದನಿಂದಾದರ್ಶನಾತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ ಅಸಂಗತೈಷಾ ಕಲ್ಪನೇತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ ॥ ೪೫ ॥
ತೃತೀಯಃ ಪಾದಃ
ವೇದಾಂತೇಷು ತತ್ರ ತತ್ರ ಭಿನ್ನಪ್ರಸ್ಥಾನಾ ಉತ್ಪತ್ತಿಶ್ರುತಯ ಉಪಲಭ್ಯಂತೇ । ಕೇಚಿದಾಕಾಶಸ್ಯೋತ್ಪತ್ತಿಮಾಮನಂತಿ, ಕೇಚಿನ್ನ । ತಥಾ ಕೇಚಿದ್ವಾಯೋರುತ್ಪತ್ತಿಮಾಮನಂತಿ, ಕೇಚಿನ್ನ । ಏವಂ ಜೀವಸ್ಯ ಪ್ರಾಣಾನಾಂ ಚ । ಏವಮೇವ ಕ್ರಮಾದಿದ್ವಾರಕೋಽಪಿ ವಿಪ್ರತಿಷೇಧಃ ಶ್ರುತ್ಯಂತರೇಷೂಪಲಕ್ಷ್ಯತೇ । ವಿಪ್ರತಿಷೇಧಾಚ್ಚ ಪರಪಕ್ಷಾಣಾಮನಪೇಕ್ಷಿತತ್ವಂ ಸ್ಥಾಪಿತಮ್ । ತದ್ವತ್ಸ್ವಪಕ್ಷಸ್ಯಾಪಿ ವಿಪ್ರತಿಷೇಧಾದೇವಾನಪೇಕ್ಷಿತತ್ವಮಾಶಂಕ್ಯೇತ — ಇತ್ಯತಃ ಸರ್ವವೇದಾಂತಗತಸೃಷ್ಟಿಶ್ರುತ್ಯರ್ಥನಿರ್ಮಲತ್ವಾಯ ಪರಃ ಪ್ರಪಂಚ ಆರಭ್ಯತೇ । ತದರ್ಥನಿರ್ಮಲತ್ವೇ ಚ ಫಲಂ ಯಥೋಕ್ತಾಶಂಕಾನಿವೃತ್ತಿರೇವ । ತತ್ರ ಪ್ರಥಮಂ ತಾವದಾಕಾಶಮಾಶ್ರಿತ್ಯ ಚಿಂತ್ಯತೇ —
ವಿಯದಧಿಕರಣಮ್
“ನ+ವಿಯದಶ್ರುತೇಃ”(ಬ್ರ.+ಸೂ.+೨ ।+೩ ।+೧)
ನ ವಿಯದಶ್ರುತೇಃ ॥ ೧ ॥
ಕಿಮಸ್ಯಾಕಾಶಸ್ಯೋತ್ಪತ್ತಿರಸ್ತಿ, ಉತ ನಾಸ್ತೀತಿ । ತತ್ರ ತಾವತ್ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತೇ — ‘ನ ವಿಯದಶ್ರುತೇ’ರಿತಿ; ನ ಖಲ್ವಾಕಾಶಮುತ್ಪದ್ಯತೇ । ಕಸ್ಮಾತ್ ? ಅಶ್ರುತೇಃ — ನ ಹ್ಯಸ್ಯೋತ್ಪತ್ತಿಪ್ರಕರಣೇ ಶ್ರವಣಮಸ್ತಿ । ಛಾಂದೋಗ್ಯೇ ಹಿ ‘ಸದೇವ ಸೋಮ್ಯೇದಮಗ್ರ ಆಸೀದೇಕಮೇವಾದ್ವಿತೀಯಮ್’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೨ । ೧) ಇತಿ ಸಚ್ಛಬ್ದವಾಚ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಪ್ರಕೃತ್ಯ, ‘ತದೈಕ್ಷತ’ ‘ತತ್ತೇಜೋಽಸೃಜತ’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೨ । ೩) ಇತಿ ಚ ಪಂಚಾನಾಂ ಮಹಾಭೂತಾನಾಂ ಮಧ್ಯಮಂ ತೇಜ ಆದಿ ಕೃತ್ವಾ ತ್ರಯಾಣಾಂ ತೇಜೋಬನ್ನಾನಾಮುತ್ಪತ್ತಿಃ ಶ್ರಾವ್ಯತೇ । ಶ್ರುತಿಶ್ಚ ನಃ ಪ್ರಮಾಣಮತೀಂದ್ರಿಯಾರ್ಥವಿಜ್ಞಾನೋತ್ಪತ್ತೌ । ನ ಚ ಅತ್ರ ಶ್ರುತಿರಸ್ತ್ಯಾಕಾಶಸ್ಯೋತ್ಪತ್ತಿಪ್ರತಿಪಾದಿನೀ । ತಸ್ಮಾನ್ನಾಕಾಶಸ್ಯೋತ್ಪತ್ತಿರಿತಿ ॥ ೧ ॥
ಅಸ್ತಿ ತು ॥ ೨ ॥
ತುಶಬ್ದಃ ಪಕ್ಷಾಂತರಪರಿಗ್ರಹೇ । ಮಾ ನಾಮಾಕಾಶಸ್ಯ ಛಾಂದೋಗ್ಯೇ ಭೂದುತ್ಪತ್ತಿಃ । ಶ್ರುತ್ಯಂತರೇ ತ್ವಸ್ತಿ । ತೈತ್ತಿರೀಯಕಾ ಹಿ ಸಮಾಮನಂತಿ — ‘ಸತ್ಯಂ ಜ್ಞಾನಮನಂತಂ ಬ್ರಹ್ಮ’ (ತೈ. ಉ. ೨ । ೧ । ೧) ಇತಿ ಪ್ರಕೃತ್ಯ, ‘ತಸ್ಮಾದ್ವಾ ಏತಸ್ಮಾದಾತ್ಮನ ಆಕಾಶಃ ಸಂಭೂತಃ’ (ತೈ. ಉ. ೨ । ೧ । ೧) ಇತಿ । ತತಶ್ಚ ಶ್ರುತ್ಯೋರ್ವಿಪ್ರತಿಷೇಧಃ — ಕ್ವಚಿತ್ತೇಜಃಪ್ರಮುಖಾ ಸೃಷ್ಟಿಃ, ಕ್ವಚಿದಾಕಾಶಪ್ರಮುಖೇತಿ । ನನ್ವೇಕವಾಕ್ಯತಾ ಅನಯೋಃ ಶ್ರುತ್ಯೋರ್ಯುಕ್ತಾ । ಸತ್ಯಂ ಸಾ ಯುಕ್ತಾ, ನ ತು ಸಾ ಅವಗಂತುಂ ಶಕ್ಯತೇ । ಕುತಃ ? ‘ತತ್ತೇಜೋಽಸೃಜತ’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೨ । ೩) ಇತಿ ಸಕೃಚ್ಛ್ರುತಸ್ಯ ಸ್ರಷ್ಟುಃ ಸ್ರಷ್ಟವ್ಯದ್ವಯೇನ ಸಂಬಂಧಾನುಪಪತ್ತೇಃ — ‘ತತ್ತೇಜೋಽಸೃಜತ’ ‘ತದಾಕಾಶಮಸೃಜತ’ ಇತಿ । ನನು ಸಕೃಚ್ಛ್ರುತಸ್ಯಾಪಿ ಕರ್ತುಃ ಕರ್ತವ್ಯದ್ವಯೇನ ಸಂಬಂಧೋ ದೃಶ್ಯತೇ — ಯಥಾ ಸೂಪಂ ಪಕ್ತ್ವಾ ಓದನಂ ಪಚತೀತಿ, ಏವಂ ತದಾಕಾಶಂ ಸೃಷ್ಟ್ವಾ ತತ್ತೇಜೋಽಸೃಜತ ಇತಿ ಯೋಜಯಿಷ್ಯಾಮಿ । ನೈವಂ ಯುಜ್ಯತೇ; ಪ್ರಥಮಜತ್ವಂ ಹಿ ಛಾಂದೋಗ್ಯೇ ತೇಜಸೋಽವಗಮ್ಯತೇ; ತೈತ್ತಿರೀಯಕೇ ಚ ಆಕಾಶಸ್ಯ । ನ ಚ ಉಭಯೋಃ ಪ್ರಥಮಜತ್ವಂ ಸಂಭವತಿ । ಏತೇನ ಇತರಶ್ರುತ್ಯಕ್ಷರವಿರೋಧೋಽಪಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಃ — ‘ತಸ್ಮಾದ್ವಾ ಏತಸ್ಮಾದಾತ್ಮನ ಆಕಾಶಃ ಸಂಭೂತಃ’ (ತೈ. ಉ. ೨ । ೧ । ೧) ಇತ್ಯತ್ರಾಪಿ — ತಸ್ಮಾದಾಕಾಶಃ ಸಂಭೂತಃ, ತಸ್ಮಾತ್ತೇಜಃ ಸಂಭೂತಮ್ — ಇತಿ ಸಕೃಚ್ಛ್ರುತಸ್ಯಾಪಾದಾನಸ್ಯ ಸಂಭವನಸ್ಯ ಚ ವಿಯತ್ತೇಜೋಭ್ಯಾಂ ಯುಗಪತ್ಸಂಬಂಧಾನುಪಪತ್ತೇಃ, ‘ವಾಯೋರಗ್ನಿಃ’ (ತೈ. ಉ. ೨ । ೧ । ೧) ಇತಿ ಚ ಪೃಥಗಾಮ್ನಾನಾತ್ ॥ ೨ ॥
ಅಸ್ಮಿನ್ವಿಪ್ರತಿಷೇಧೇ ಕಶ್ಚಿದಾಹ —
ಗೌಣ್ಯಸಂಭವಾತ್ ॥ ೩ ॥
ನಾಸ್ತಿ ವಿಯತ ಉತ್ಪತ್ತಿಃ, ಅಶ್ರುತೇರೇವ । ಯಾ ತ್ವಿತರಾ ವಿಯದುತ್ಪತ್ತಿವಾದಿನೀ ಶ್ರುತಿರುದಾಹೃತಾ, ಸಾ ಗೌಣೀ ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ । ಕಸ್ಮಾತ್ ? ಅಸಂಭವಾತ್ । ನ ಹ್ಯಾಕಾಶಸ್ಯೋತ್ಪತ್ತಿಃ ಸಂಭಾವಯಿತುಂ ಶಕ್ಯಾ, ಶ್ರೀಮತ್ಕಣಭುಗಭಿಪ್ರಾಯಾನುಸಾರಿಷು ಜೀವತ್ಸು । ತೇ ಹಿ ಕಾರಣಸಾಮಗ್ರ್ಯಸಂಭವಾದಾಕಾಶಸ್ಯೋತ್ಪತ್ತಿಂ ವಾರಯಂತಿ । ಸಮವಾಯ್ಯಸಮವಾಯಿನಿಮಿತ್ತಕಾರಣೇಭ್ಯೋ ಹಿ ಕಿಲ ಸರ್ವಮುತ್ಪದ್ಯಮಾನಂ ಸಮುತ್ಪದ್ಯತೇ । ದ್ರವ್ಯಸ್ಯ ಚೈಕಜಾತೀಯಕಮನೇಕಂ ಚ ದ್ರವ್ಯಂ ಸಮವಾಯಿಕಾರಣಂ ಭವತಿ । ನ ಚಾಕಾಶಸ್ಯೈಕಜಾತೀಯಕಮನೇಕಂ ಚ ದ್ರವ್ಯಮಾರಂಭಕಮಸ್ತಿ; ಯಸ್ಮಿನ್ಸಮವಾಯಿಕಾರಣೇ ಸತಿ, ಅಸಮವಾಯಿಕಾರಣೇ ಚ ತತ್ಸಂಯೋಗೇ, ಆಕಾಶ ಉತ್ಪದ್ಯೇತ । ತದಭಾವಾತ್ತು ತದನುಗ್ರಹಪ್ರವೃತ್ತಂ ನಿಮಿತ್ತಕಾರಣಂ ದೂರಾಪೇತಮೇವ ಆಕಾಶಸ್ಯ ಭವತಿ । ಉತ್ಪತ್ತಿಮತಾಂ ಚ ತೇಜಃಪ್ರಭೃತೀನಾಂ ಪೂರ್ವೋತ್ತರಕಾಲಯೋರ್ವಿಶೇಷಃ ಸಂಭಾವ್ಯತೇ — ಪ್ರಾಗುತ್ಪತ್ತೇಃ ಪ್ರಕಾಶಾದಿಕಾರ್ಯಂ ನ ಬಭೂವ, ಪಶ್ಚಾಚ್ಚ ಭವತೀತಿ । ಆಕಾಶಸ್ಯ ಪುನರ್ನ ಪೂರ್ವೋತ್ತರಕಾಲಯೋರ್ವಿಶೇಷಃ ಸಂಭಾವಯಿತುಂ ಶಕ್ಯತೇ । ಕಿಂ ಹಿ ಪ್ರಾಗುತ್ಪತ್ತೇರನವಕಾಶಮಸುಷಿರಮಚ್ಛಿದ್ರಂ ಬಭೂವೇತಿ ಶಕ್ಯತೇಽಧ್ಯವಸಾತುಮ್ ? ಪೃಥಿವ್ಯಾದಿವೈಧರ್ಮ್ಯಾಚ್ಚ ವಿಭುತ್ವಾದಿಲಕ್ಷಣಾತ್ ಆಕಾಶಸ್ಯ ಅಜತ್ವಸಿದ್ಧಿಃ । ತಸ್ಮಾದ್ಯಥಾ ಲೋಕೇ — ಆಕಾಶಂ ಕುರು, ಆಕಾಶೋ ಜಾತಃ — ಇತ್ಯೇವಂಜಾತೀಯಕೋ ಗೌಣಃ ಪ್ರಯೋಗೋ ಭವತಿ, ಯಥಾ ಚ — ಘಟಾಕಾಶಃ ಕರಕಾಕಾಶಃ ಗೃಹಾಕಾಶಃ — ಇತ್ಯೇಕಸ್ಯಾಪ್ಯಾಕಾಶಸ್ಯ ಏವಂಜಾತೀಯಕೋ ಭೇದವ್ಯಪದೇಶೋ ಗೌಣೋ ಭವತಿ — ವೇದೇಽಪಿ ‘ಆರಣ್ಯಾನಾಕಾಶೇಷ್ವಾಲಭೇರನ್’ ಇತಿ । ಏವಮುತ್ಪತ್ತಿಶ್ರುತಿರಪಿ ಗೌಣೀ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಾ ॥ ೩ ॥
ಶಬ್ದಾಚ್ಚ ॥ ೪ ॥
ಶಬ್ದಃ ಖಲ್ವಾಕಾಶಸ್ಯ ಅಜತ್ವಂ ಖ್ಯಾಪಯತಿ, ಯತ ಆಹ — ‘ವಾಯುಶ್ಚಾಂತರಿಕ್ಷಂ ಚೈತದಮೃತಮ್’ (ಬೃ. ಉ. ೨ । ೩ । ೩) ಇತಿ; ನ ಹ್ಯಮೃತಸ್ಯೋತ್ಪತ್ತಿರುಪಪದ್ಯತೇ । ‘ಆಕಾಶವತ್ಸರ್ವಗತಶ್ಚ ನಿತ್ಯಃ’ (ಶತ. ಬ್ರಾ. ೧೦ । ೬ । ೩ । ೨) ಇತಿ ಚ ಆಕಾಶೇನ ಬ್ರಹ್ಮ ಸರ್ವಗತತ್ವನಿತ್ಯತ್ವಾಭ್ಯಾಂ ಧರ್ಮಾಭ್ಯಾಮುಪಮಿಮಾನಃ ಆಕಾಶಸ್ಯಾಪಿ ತೌ ಧರ್ಮೌ ಸೂಚಯತಿ । ನ ಚ ತಾದೃಶಸ್ಯೋತ್ಪತ್ತಿರುಪಪದ್ಯತೇ । ‘ಸ ಯಥಾನಂತೋಽಯಮಾಕಾಶ ಏವಮನಂತ ಆತ್ಮಾ ವೇದಿತವ್ಯಃ’ ಇತಿ ಚ ಉದಾಹರಣಮ್ — ‘ಆಕಾಶಶರೀರಂ ಬ್ರಹ್ಮ’ (ತೈ. ಉ. ೧ । ೬ । ೨) ‘ಆಕಾಶ ಆತ್ಮಾ’ (ತೈ. ಉ. ೧ । ೭ । ೧) ಇತಿ ಚ । ನ ಹ್ಯಾಕಾಶಸ್ಯೋತ್ಪತ್ತಿಮತ್ತ್ವೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಸ್ತೇನ ವಿಶೇಷಣಂ ಸಂಭವತಿ — ನೀಲೇನೇವೋತ್ಪಲಸ್ಯ । ತಸ್ಮಾನ್ನಿತ್ಯಮೇವಾಕಾಶೇನ ಸಾಧಾರಣಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಗಮ್ಯತೇ ॥ ೪ ॥
ಸ್ಯಾಚ್ಚೈಕಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದವತ್ ॥ ೫ ॥
ಇದಂ ಪದೋತ್ತರಂ ಸೂತ್ರಮ್ । ಸ್ಯಾದೇತತ್ । ಕಥಂ ಪುನರೇಕಸ್ಯ ಸಂಭೂತಶಬ್ದಸ್ಯ ‘ತಸ್ಮಾದ್ವಾ ಏತಸ್ಮಾದಾತ್ಮನ ಆಕಾಶಃ ಸಂಭೂತಃ’ (ತೈ. ಉ. ೨ । ೧ । ೧) ಇತ್ಯಸ್ಮಿನ್ನಧಿಕಾರೇ ಪರೇಷು ತೇಜಃಪ್ರಭೃತಿಷ್ವನುವರ್ತಮಾನಸ್ಯ ಮುಖ್ಯತ್ವಂ ಸಂಭವತಿ, ಆಕಾಶೇ ಚ ಗೌಣತ್ವಮಿತಿ । ಅತ ಉತ್ತರಮುಚ್ಯತೇ — ಸ್ಯಾಚ್ಚೈಕಸ್ಯಾಪಿ ಸಂಭೂತಶಬ್ದಸ್ಯ ವಿಷಯವಿಶೇಷವಶಾದ್ಗೌಣೋ ಮುಖ್ಯಶ್ಚ ಪ್ರಯೋಗಃ — ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದವತ್; ಯಥೈಕಸ್ಯಾಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದಸ್ಯ ‘ತಪಸಾ ಬ್ರಹ್ಮ ವಿಜಿಜ್ಞಾಸಸ್ವ ತಪೋ ಬ್ರಹ್ಮ’ (ತೈ. ಉ. ೩ । ೨ । ೧) ಇತ್ಯಸ್ಮಿನ್ನಧಿಕಾರೇಽನ್ನಾದಿಷು ಗೌಣಃ ಪ್ರಯೋಗಃ, ಆನಂದೇ ಚ ಮುಖ್ಯಃ । ಯಥಾ ಚ ತಪಸಿ ಬ್ರಹ್ಮವಿಜ್ಞಾನಸಾಧನೇ ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದೋ ಭಕ್ತ್ಯಾ ಪ್ರಯುಜ್ಯತೇ, ಅಂಜಸಾ ತು ವಿಜ್ಞೇಯೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ — ತದ್ವತ್ । ಕಥಂ ಪುನರನುತ್ಪತ್ತೌ ನಭಸಃ ‘ಏಕಮೇವಾದ್ವಿತೀಯಮ್’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೨ । ೧) ಇತೀಯಂ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾ ಸಮರ್ಥ್ಯತೇ ? ನನು ನಭಸಾ ದ್ವಿತೀಯೇನ ಸದ್ವಿತೀಯಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಪ್ರಾಪ್ನೋತಿ । ಕಥಂ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ವಿದಿತೇ ಸರ್ವಂ ವಿದಿತಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ, ತದುಚ್ಯತೇ — ‘ಏಕಮೇವ’ ಇತಿ ತಾವತ್ಸ್ವಕಾರ್ಯಾಪೇಕ್ಷಯೋಪಪದ್ಯತೇ । ಯಥಾ ಲೋಕೇ ಕಶ್ಚಿತ್ಕುಂಭಕಾರಕುಲೇ ಪೂರ್ವೇದ್ಯುರ್ಮೃದ್ದಂಡಚಕ್ರಾದೀನಿ ಉಪಲಭ್ಯ ಅಪರೇದ್ಯುಶ್ಚ ನಾನಾವಿಧಾನ್ಯಮತ್ರಾಣಿ ಪ್ರಸಾರಿತಾನ್ಯುಪಲಭ್ಯ ಬ್ರೂಯಾತ್ — ‘ಮೃದೇವೈಕಾಕಿನೀ ಪೂರ್ವೇದ್ಯುರಾಸೀತ್’ ಇತಿ, ಸ ಚ ತಯಾವಧಾರಣಯಾ ಮೃತ್ಕಾರ್ಯಜಾತಮೇವ ಪೂರ್ವೇದ್ಯುರ್ನಾಸೀದಿತ್ಯಭಿಪ್ರೇಯಾತ್ , ನ ದಂಡಚಕ್ರಾದಿ — ತದ್ವದದ್ವಿತೀಯಶ್ರುತಿರಧಿಷ್ಠಾತ್ರಂತರಂ ವಾರಯತಿ — ಯಥಾ ಮೃದೋಽಮತ್ರಪ್ರಕೃತೇಃ ಕುಂಭಕಾರೋಽಧಿಷ್ಠಾತಾ ದೃಶ್ಯತೇ, ನೈವಂ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಜಗತ್ಪ್ರಕೃತೇರನ್ಯೋಽಧಿಷ್ಠಾತಾ ಅಸ್ತೀತಿ । ನ ಚ ನಭಸಾಪಿ ದ್ವಿತೀಯೇನ ಸದ್ವಿತೀಯಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಪ್ರಸಜ್ಯತೇ । ಲಕ್ಷಣಾನ್ಯತ್ವನಿಮಿತ್ತಂ ಹಿ ನಾನಾತ್ವಮ್ । ನ ಚ ಪ್ರಾಗುತ್ಪತ್ತೇರ್ಬ್ರಹ್ಮನಭಸೋರ್ಲಕ್ಷಣಾನ್ಯತ್ವಮಸ್ತಿ, ಕ್ಷೀರೋದಕಯೋರಿವ ಸಂಸೃಷ್ಟಯೋಃ , ವ್ಯಾಪಿತ್ವಾಮೂರ್ತತ್ವಾದಿಧರ್ಮಸಾಮಾನ್ಯಾತ್ । ಸರ್ಗಕಾಲೇ ತು ಬ್ರಹ್ಮ ಜಗದುತ್ಪಾದಯಿತುಂ ಯತತೇ, ಸ್ತಿಮಿತಮಿತರತ್ತಿಷ್ಠತಿ, ತೇನಾನ್ಯತ್ವಮವಸೀಯತೇ । ತಥಾ ಚ ‘ಆಕಾಶಶರೀರಂ ಬ್ರಹ್ಮ’ (ತೈ. ಉ. ೧ । ೬ । ೨) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಭ್ಯೋಽಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಾಕಾಶಯೋರಭೇದೋಪಚಾರಸಿದ್ಧಿಃ । ಅತ ಏವ ಚ ಬ್ರಹ್ಮವಿಜ್ಞಾನೇನ ಸರ್ವವಿಜ್ಞಾನಸಿದ್ಧಿಃ । ಅಪಿ ಚ ಸರ್ವಂ ಕಾರ್ಯಮುತ್ಪದ್ಯಮಾನಮಾಕಾಶೇನಾವ್ಯತಿರಿಕ್ತದೇಶಕಾಲಮೇವೋತ್ಪದ್ಯತೇ, ಬ್ರಹ್ಮಣಾ ಚ ಅವ್ಯತಿರಿಕ್ತದೇಶಕಾಲಮೇವಾಕಾಶಂ ಭವತೀತ್ಯತೋ ಬ್ರಹ್ಮಣಾ ತತ್ಕಾರ್ಯೇಣ ಚ ವಿಜ್ಞಾತೇನ ಸಹ ವಿಜ್ಞಾತಮೇವಾಕಾಶಂ ಭವತಿ — ಯಥಾ ಕ್ಷೀರಪೂರ್ಣೇ ಘಟೇ ಕತಿಚಿದಬ್ಬಿಂದವಃ ಪ್ರಕ್ಷಿಪ್ತಾಃ ಸಂತಃ ಕ್ಷೀರಗ್ರಹಣೇನೈವ ಗೃಹೀತಾ ಭವಂತಿ; ನ ಹಿ ಕ್ಷೀರಗ್ರಹಣಾದಬ್ಬಿಂದುಗ್ರಹಣಂ ಪರಿಶಿಷ್ಯತೇ; ಏವಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಾ ತತ್ಕಾರ್ಯೈಶ್ಚಾವ್ಯತಿರಿಕ್ತದೇಶಕಾಲತ್ವಾತ್ ಗೃಹೀತಮೇವ ಬ್ರಹ್ಮಗ್ರಹಣೇನ ನಭೋ ಭವತಿ । ತಸ್ಮಾದ್ಭಾಕ್ತಂ ನಭಸಃ ಸಂಭವಶ್ರವಣಮಿತಿ ॥ ೫ ॥
ಏವಂ ಪ್ರಾಪ್ತೇ, ಇದಮಾಹ —
ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಽಹಾನಿರವ್ಯತಿರೇಕಾಚ್ಛಬ್ದೇಭ್ಯಃ ॥ ೬ ॥
‘ಯೇನಾಶ್ರುತꣳ ಶ್ರುತಂ ಭವತ್ಯಮತಂ ಮತಮವಿಜ್ಞಾತಂ ವಿಜ್ಞಾತಮ್’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೧ । ೩) ಇತಿ, ‘ಆತ್ಮನಿ ಖಲ್ವರೇ ದೃಷ್ಟೇ ಶ್ರುತೇ ಮತೇ ವಿಜ್ಞಾತೇ ಇದꣳ ಸರ್ವಂ ವಿದಿತಮ್’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೫ । ೬) ಇತಿ, ‘ಕಸ್ಮಿನ್ನು ಭಗವೋ ವಿಜ್ಞಾತೇ ಸರ್ವಮಿದಂ ವಿಜ್ಞಾತಂ ಭವತಿ’ (ಮು. ಉ. ೧ । ೧ । ೩) ಇತಿ, ‘ನ ಕಾಚನ ಮದ್ಬಹಿರ್ಧಾ ವಿದ್ಯಾಸ್ತಿ’ ಇತಿ ಚೈವಂರೂಪಾ ಪ್ರತಿವೇದಾಂತಂ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾ ವಿಜ್ಞಾಯತೇ । ತಸ್ಯಾಃ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಯಾ ಏವಮಹಾನಿರನುಪರೋಧಃ ಸ್ಯಾತ್ , ಯದ್ಯವ್ಯತಿರೇಕಃ ಕೃತ್ಸ್ನಸ್ಯ ವಸ್ತುಜಾತಸ್ಯ ವಿಜ್ಞೇಯಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸ್ಯಾತ್ । ವ್ಯತಿರೇಕೇ ಹಿ ಸತಿ ಏಕವಿಜ್ಞಾನೇನ ಸರ್ವಂ ವಿಜ್ಞಾಯತ ಇತೀಯಂ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾ ಹೀಯೇತ । ಸ ಚಾವ್ಯತಿರೇಕ ಏವಮುಪಪದ್ಯತೇ, ಯದಿ ಕೃತ್ಸ್ನಂ ವಸ್ತುಜಾತಮೇಕಸ್ಮಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಣ ಉತ್ಪದ್ಯೇತ । ಶಬ್ದೇಭ್ಯಶ್ಚ ಪ್ರಕೃತಿವಿಕಾರಾವ್ಯತಿರೇಕನ್ಯಾಯೇನೈವ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಸಿದ್ಧಿರವಗಮ್ಯತೇ । ತಥಾ ಹಿ — ‘ಯೇನಾಶ್ರುತಂ ಶ್ರುತꣳ ಭವತಿ’ ಇತಿ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಯ, ಮೃದಾದಿದೃಷ್ಟಾಂತೈಃ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಾಭೇದಪ್ರತಿಪಾದನಪರೈಃ ಪ್ರತಿಜ್ಞೈಷಾ ಸಮರ್ಥ್ಯತೇ । ತತ್ಸಾಧನಾಯೈವ ಚೋತ್ತರೇ ಶಬ್ದಾಃ — ‘ಸದೇವ ಸೋಮ್ಯೇದಮಗ್ರ ಆಸೀದೇಕಮೇವಾದ್ವಿತೀಯಮ್’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೨ । ೧) ‘ತದೈಕ್ಷತ’ ‘ತತ್ತೇಜೋಽಸೃಜತ’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೨ । ೩) ಇತ್ಯೇವಂ ಕಾರ್ಯಜಾತಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪ್ರದರ್ಶ್ಯ, ಅವ್ಯತಿರೇಕಂ ಪ್ರದರ್ಶಯಂತಿ — ‘ಐತದಾತ್ಮ್ಯಮಿದꣳ ಸರ್ವಮ್’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೮ । ೭) ಇತ್ಯಾರಭ್ಯ ಆ ಪ್ರಪಾಠಕಪರಿಸಮಾಪ್ತೇಃ । ತದ್ಯದ್ಯಾಕಾಶಂ ನ ಬ್ರಹ್ಮಕಾರ್ಯಂ ಸ್ಯಾತ್ , ನ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ವಿಜ್ಞಾತೇ ಆಕಾಶಂ ವಿಜ್ಞಾಯೇತ । ತತಶ್ಚ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಹಾನಿಃ ಸ್ಯಾತ್ । ನ ಚ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಹಾನ್ಯಾ ವೇದಸ್ಯಾಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ಯುಕ್ತಂ ಕರ್ತುಮ್ । ತಥಾ ಹಿ ಪ್ರತಿವೇದಾಂತಂ ತೇ ತೇ ಶಬ್ದಾಸ್ತೇನ ತೇನ ದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ತಾಮೇವ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಂ ಜ್ಞಾಪಯಂತಿ — ‘ಇದꣳ ಸರ್ವಂ ಯದಯಮಾತ್ಮಾ’ (ಛಾ. ಉ. ೨ । ೪ । ೬) ‘ಬ್ರಹ್ಮೈವೇದಮಮೃತಂ ಪುರಸ್ತಾತ್’ (ಮು. ಉ. ೨ । ೨ । ೧೨) ಇತ್ಯೇವಮಾದಯಃ । ತಸ್ಮಾಜ್ಜ್ವಲನಾದಿವದೇವ ಗಗನಮಪ್ಯುತ್ಪದ್ಯತೇ ॥
ಯದುಕ್ತಮ್ — ಅಶ್ರುತೇರ್ನ ವಿಯದುತ್ಪದ್ಯತ ಇತಿ, ತದಯುಕ್ತಮ್ , ವಿಯದುತ್ಪತ್ತಿವಿಷಯಶ್ರುತ್ಯಂತರಸ್ಯ ದರ್ಶಿತತ್ವಾತ್ — ‘ತಸ್ಮಾದ್ವಾ ಏತಸ್ಮಾದಾತ್ಮನ ಆಕಾಶಃ ಸಂಭೂತಃ’ (ತೈ. ಉ. ೨ । ೧ । ೧) ಇತಿ । ಸತ್ಯಂ ದರ್ಶಿತಮ್ , ವಿರುದ್ಧಂ ತು ‘ತತ್ತೇಜೋಽಸೃಜತ’ ಇತ್ಯನೇನ ಶ್ರುತ್ಯಂತರೇಣ । ನ, ಏಕವಾಕ್ಯತ್ವಾತ್ಸರ್ವಶ್ರುತೀನಾಮ್ । ಭವತ್ವೇಕವಾಕ್ಯತ್ವಮವಿರುದ್ಧಾನಾಮ್ । ಇಹ ತು ವಿರೋಧ ಉಕ್ತಃ — ಸಕೃಚ್ಛ್ರುತಸ್ಯ ಸ್ರಷ್ಟುಃ ಸ್ರಷ್ಟವ್ಯದ್ವಯಸಂಬಂಧಾಸಂಭವಾದ್ದ್ವಯೋಶ್ಚ ಪ್ರಥಮಜತ್ವಾಸಂಭವಾದ್ವಿಕಲ್ಪಾಸಂಭವಾಚ್ಚೇತಿ — ನೈಷ ದೋಷಃ। ತೇಜಃಸರ್ಗಸ್ಯ ತೈತ್ತಿರೀಯಕೇ ತೃತೀಯತ್ವಶ್ರವಣಾತ್ — ‘ತಸ್ಮಾದ್ವಾ ಏತಸ್ಮಾದಾತ್ಮನ ಆಕಾಶಃ ಸಂಭೂತಃ, ಆಕಾಶಾದ್ವಾಯುಃ, ವಾಯೋರಗ್ನಿಃ’ (ತೈ. ಉ. ೨ । ೧ । ೧) ಇತಿ । ಅಶಕ್ಯಾ ಹೀಯಂ ಶ್ರುತಿರನ್ಯಥಾ ಪರಿಣೇತುಮ್ । ಶಕ್ಯಾ ತು ಪರಿಣೇತುಂ ಛಾಂದೋಗ್ಯಶ್ರುತಿಃ — ತದಾಕಾಶಂ ವಾಯುಂ ಚ ಸೃಷ್ಟ್ವಾ ‘ತತ್ತೇಜೋಽಸೃಜತ’ ಇತಿ । ನ ಹೀಯಂ ಶ್ರುತಿಸ್ತೇಜೋಜನಿಪ್ರಧಾನಾ ಸತೀ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಪ್ರಸಿದ್ಧಾಮಾಕಾಶಸ್ಯೋತ್ಪತ್ತಿಂ ವಾರಯಿತುಂ ಶಕ್ನೋತಿ, ಏಕಸ್ಯ ವಾಕ್ಯಸ್ಯ ವ್ಯಾಪಾರದ್ವಯಾಸಂಭವಾತ್ । ಸ್ರಷ್ಟಾ ತ್ವೇಕೋಽಪಿ ಕ್ರಮೇಣಾನೇಕಂ ಸ್ರಷ್ಟವ್ಯಂ ಸೃಜೇತ್ — ಇತ್ಯೇಕವಾಕ್ಯತ್ವಕಲ್ಪನಾಯಾಂ ಸಂಭವಂತ್ಯಾಂ ನ ವಿರುದ್ಧಾರ್ಥತ್ವೇನ ಶ್ರುತಿರ್ಹಾತವ್ಯಾ । ನ ಚಾಸ್ಮಾಭಿಃ ಸಕೃಚ್ಛ್ರುತಸ್ಯ ಸ್ರಷ್ಟುಃ ಸ್ರಷ್ಟವ್ಯದ್ವಯಸಂಬಂಧೋಽಭಿಪ್ರೇಯತೇ, ಶ್ರುತ್ಯಂತರವಶೇನ ಸ್ರಷ್ಟವ್ಯಾಂತರೋಪಸಂಗ್ರಹಾತ್ । ಯಥಾ ಚ ‘ಸರ್ವಂ ಖಲ್ವಿದಂ ಬ್ರಹ್ಮ ತಜ್ಜಲಾನ್’(ಛಾ॰ಉ॰ ೩-೧೪-೧) ಇತ್ಯತ್ರ ಸಾಕ್ಷಾದೇವ ಸರ್ವಸ್ಯ ವಸ್ತುಜಾತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಜತ್ವಂ ಶ್ರೂಯಮಾಣಂ ನ ಪ್ರದೇಶಾಂತರವಿಹಿತಂ ತೇಜಃಪ್ರಮುಖಮುತ್ಪತ್ತಿಕ್ರಮಂ ವಾರಯತಿ, ಏವಂ ತೇಜಸೋಽಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಜತ್ವಂ ಶ್ರೂಯಮಾಣಂ ನ ಶ್ರುತ್ಯಂತರವಿಹಿತಂ ನಭಃಪ್ರಮುಖಮುತ್ಪತ್ತಿಕ್ರಮಂ ವಾರಯಿತುಮರ್ಹತಿ । ನನು ಶಮವಿಧಾನಾರ್ಥಮೇತದ್ವಾಕ್ಯಮ್ — ‘ತಜ್ಜಲಾನಿತಿ ಶಾಂತ ಉಪಾಸೀತ’ ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ । ನೈತತ್ಸೃಷ್ಟಿವಾಕ್ಯಮ್ । ತಸ್ಮಾದೇತನ್ನ ಪ್ರದೇಶಾಂತರಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ಕ್ರಮಮುಪರೋದ್ಧುಮರ್ಹತಿ । ‘ತತ್ತೇಜೋಽಸೃಜತ’ ಇತ್ಯೇತತ್ಸೃಷ್ಟಿವಾಕ್ಯಮ್ । ತಸ್ಮಾದತ್ರ ಯಥಾಶ್ರುತಿ ಕ್ರಮೋ ಗ್ರಹೀತವ್ಯ ಇತಿ । ನೇತ್ಯುಚ್ಯತೇ । ನ ಹಿ ತೇಜಃಪ್ರಾಥಮ್ಯಾನುರೋಧೇನ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಪ್ರಸಿದ್ಧೋ ವಿಯತ್ಪದಾರ್ಥಃ ಪರಿತ್ಯಕ್ತವ್ಯೋ ಭವತಿ, ಪದಾರ್ಥಧರ್ಮತ್ವಾತ್ಕ್ರಮಸ್ಯ । ಅಪಿ ಚ ‘ತತ್ತೇಜೋಽಸೃಜತ’ ಇತಿ ನಾತ್ರ ಕ್ರಮಸ್ಯ ವಾಚಕಃ ಕಶ್ಚಿಚ್ಛಬ್ದೋಽಸ್ತಿ । ಅರ್ಥಾತ್ತು ಕ್ರಮೋಽವಗಮ್ಯತೇ । ಸ ಚ ‘ವಾಯೋರಗ್ನಿಃ’ (ತೈ. ಉ. ೨ । ೧ । ೧) ಇತ್ಯನೇನ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಪ್ರಸಿದ್ಧೇನ ಕ್ರಮೇಣ ನಿವಾರ್ಯತೇ । ವಿಕಲ್ಪಸಮುಚ್ಚಯೌ ತು ವಿಯತ್ತೇಜಸೋಃ ಪ್ರಥಮಜತ್ವವಿಷಯಾವಸಂಭವಾನಭ್ಯುಪಗಮಾಭ್ಯಾಂ ನಿವಾರಿತೌ । ತಸ್ಮಾನ್ನಾಸ್ತಿ ಶ್ರುತ್ಯೋರ್ವಿಪ್ರತಿಷೇಧಃ । ಅಪಿ ಚ ಛಾಂದೋಗ್ಯೇ ‘ಯೇನಾಶ್ರುತꣳ ಶ್ರುತಂ ಭವತಿ’ ಇತ್ಯೇತಾಂ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಂ ವಾಕ್ಯೋಪಕ್ರಮೇ ಶ್ರುತಾಂ ಸಮರ್ಥಯಿತುಮಸಮಾಮ್ನಾತಮಪಿ ವಿಯತ್ ಉತ್ಪತ್ತಾವುಪಸಂಖ್ಯಾತವ್ಯಮ್; ಕಿಮಂಗ ಪುನಸ್ತೈತ್ತಿರೀಯಕೇ ಸಮಾಮ್ನಾತಂ ನಭೋ ನ ಸಂಗೃಹ್ಯತೇ । ಯಚ್ಚೋಕ್ತಮ್ — ಆಕಾಶಸ್ಯ ಸರ್ವೇಣಾನನ್ಯದೇಶಕಾಲತ್ವಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಣಾ ತತ್ಕಾರ್ಯೈಶ್ಚ ಸಹ ವಿದಿತಮೇವ ತದ್ಭವತಿ । ಅತೋ ನ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾ ಹೀಯತೇ । ನ ಚ ‘ಏಕಮೇವಾದ್ವಿತೀಯಮ್’ ಇತಿ ಶ್ರುತಿಕೋಪೋ ಭವತಿ, ಕ್ಷೀರೋದಕವದ್ಬ್ರಹ್ಮನಭಸೋರವ್ಯತಿರೇಕೋಪಪತ್ತೇರಿತಿ । ಅತ್ರೋಚ್ಯತೇ — ನ ಕ್ಷೀರೋದಕನ್ಯಾಯೇನೇದಮೇಕವಿಜ್ಞಾನೇನ ಸರ್ವವಿಜ್ಞಾನಂ ನೇತವ್ಯಮ್ । ಮೃದಾದಿದೃಷ್ಟಾಂತಪ್ರಣಯನಾದ್ಧಿ ಪ್ರಕೃತಿವಿಕಾರನ್ಯಾಯೇನೈವೇದಂ ಸರ್ವವಿಜ್ಞಾನಂ ನೇತವ್ಯಮಿತಿ ಗಮ್ಯತೇ । ಕ್ಷೀರೋದಕನ್ಯಾಯೇನ ಚ ಸರ್ವವಿಜ್ಞಾನಂ ಕಲ್ಪ್ಯಮಾನಂ ನ ಸಮ್ಯಗ್ವಿಜ್ಞಾನಂ ಸ್ಯಾತ್ । ನ ಹಿ ಕ್ಷೀರಜ್ಞಾನಗೃಹೀತಸ್ಯೋದಕಸ್ಯ ಸಮ್ಯಗ್ವಿಜ್ಞಾನಗೃಹೀತತ್ವಮಸ್ತಿ । ನ ಚ ವೇದಸ್ಯ ಪುರುಷಾಣಾಮಿವ ಮಾಯಾಲೀಕವಂಚನಾದಿಭಿರರ್ಥಾವಧಾರಣಮುಪಪದ್ಯತೇ । ಸಾವಧಾರಣಾ ಚೇಯಮ್ ‘ಏಕಮೇವಾದ್ವಿತೀಯಮ್’ ಇತಿ ಶ್ರುತಿಃ ಕ್ಷೀರೋದಕನ್ಯಾಯೇನ ನೀಯಮಾನಾ ಪೀಡ್ಯೇತ । ನ ಚ ಸ್ವಕಾರ್ಯಾಪೇಕ್ಷಯೇದಂ ವಸ್ತ್ವೇಕದೇಶವಿಷಯಂ ಸರ್ವವಿಜ್ಞಾನಮೇಕಮೇವಾದ್ವಿತೀಯತಾವಧಾರಣಂ ಚೇತಿ ನ್ಯಾಯ್ಯಮ್ , ಮೃದಾದಿಷ್ವಪಿ ಹಿ ತತ್ಸಂಭವಾತ್ ನ ತದಪೂರ್ವವದುಪನ್ಯಸಿತವ್ಯಂ ಭವತಿ — ‘ಶ್ವೇತಕೇತೋ ಯನ್ನು ಸೋಮ್ಯೇದಂ ಮಹಾಮನಾ ಅನೂಚಾನಮಾನೀ ಸ್ತಬ್ಧೋಽಸ್ಯುತ ತಮಾದೇಶಮಪ್ರಾಕ್ಷ್ಯೋ ಯೇನಾಶ್ರುತꣳ ಶ್ರುತಂ ಭವತಿ’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೧ । ೩) ಇತ್ಯಾದಿನಾ । ತಸ್ಮಾದಶೇಷವಸ್ತುವಿಷಯಮೇವೇದಂ ಸರ್ವವಿಜ್ಞಾನಂ ಸರ್ವಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಕಾರ್ಯತಾಪೇಕ್ಷಯೋಪನ್ಯಸ್ಯತ ಇತಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ ॥ ೬ ॥
ಯತ್ಪುನರೇತದುಕ್ತಮ್ — ಅಸಂಭವಾದ್ಗೌಣೀ ಗಗನಸ್ಯೋತ್ಪತ್ತಿಶ್ರುತಿರಿತಿ, ಅತ್ರ ಬ್ರೂಮಃ —
ಯಾವದ್ವಿಕಾರಂ ತು ವಿಭಾಗೋ ಲೋಕವತ್ ॥ ೭ ॥
ತುಶಬ್ದೋಽಸಂಭವಾಶಂಕಾವ್ಯಾವೃತ್ತ್ಯರ್ಥಃ । ನ ಖಲ್ವಾಕಾಶೋತ್ಪತ್ತಾವಸಂಭವಾಶಂಕಾ ಕರ್ತವ್ಯಾ; ಯತೋ ಯಾವತ್ಕಿಂಚಿದ್ವಿಕಾರಜಾತಂ ದೃಶ್ಯತೇ ಘಟಘಟಿಕೋದಂಚನಾದಿ ವಾ, ಕಟಕಕೇಯೂರಕುಂಡಲಾದಿ ವಾ, ಸೂಚೀನಾರಾಚನಿಸ್ತ್ರಿಂಶಾದಿ ವಾ, ತಾವಾನೇವ ವಿಭಾಗೋ ಲೋಕೇ ಲಕ್ಷ್ಯತೇ । ನತ್ವವಿಕೃತಂ ಕಿಂಚಿತ್ಕುತಶ್ಚಿದ್ವಿಭಕ್ತಮುಪಲಭ್ಯತೇ । ವಿಭಾಗಶ್ಚಾಕಾಶಸ್ಯ ಪೃಥಿವ್ಯಾದಿಭ್ಯೋಽವಗಮ್ಯತೇ । ತಸ್ಮಾತ್ಸೋಽಪಿ ವಿಕಾರೋ ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ । ಏತೇನ ದಿಕ್ಕಾಲಮನಃಪರಮಾಣ್ವಾದೀನಾಂ ಕಾರ್ಯತ್ವಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮ್ । ನನ್ವಾತ್ಮಾಪ್ಯಾಕಾಶಾದಿಭ್ಯೋ ವಿಭಕ್ತ ಇತಿ ತಸ್ಯಾಪಿ ಕಾರ್ಯತ್ವಂ ಘಟಾದಿವತ್ಪ್ರಾಪ್ನೋತಿ; ನ, ‘ಆತ್ಮನ ಆಕಾಶಃ ಸಂಭೂತಃ’ (ತೈ. ಉ. ೨ । ೧ । ೧) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ । ಯದಿ ಹ್ಯಾತ್ಮಾಪಿ ವಿಕಾರಃ ಸ್ಯಾತ್ , ತಸ್ಮಾತ್ಪರಮನ್ಯನ್ನ ಶ್ರುತಮಿತ್ಯಾಕಾಶಾದಿ ಸರ್ವಂ ಕಾರ್ಯಂ ನಿರಾತ್ಮಕಮಾತ್ಮನಃ ಕಾರ್ಯತ್ವೇ ಸ್ಯಾತ್ । ತಥಾ ಚ ಶೂನ್ಯವಾದಃ ಪ್ರಸಜ್ಯೇತ । ಆತ್ಮತ್ವಾಚ್ಚಾತ್ಮನೋ ನಿರಾಕರಣಶಂಕಾನುಪಪತ್ತಿಃ । ನ ಹ್ಯಾತ್ಮಾಗಂತುಕಃ ಕಸ್ಯಚಿತ್ , ಸ್ವಯಂಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ । ನ ಹ್ಯಾತ್ಮಾ ಆತ್ಮನಃ ಪ್ರಮಾಣಮಪೇಕ್ಷ್ಯ ಸಿಧ್ಯತಿ । ತಸ್ಯ ಹಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದೀನಿ ಪ್ರಮಾಣಾನ್ಯಸಿದ್ಧಪ್ರಮೇಯಸಿದ್ಧಯೇ ಉಪಾದೀಯಂತೇ । ನ ಹ್ಯಾಕಾಶಾದಯಃ ಪದಾರ್ಥಾಃ ಪ್ರಮಾಣನಿರಪೇಕ್ಷಾಃ ಸ್ವಯಂ ಸಿದ್ಧಾಃ ಕೇನಚಿದಭ್ಯುಪಗಮ್ಯಂತೇ । ಆತ್ಮಾ ತು ಪ್ರಮಾಣಾದಿವ್ಯವಹಾರಾಶ್ರಯತ್ವಾತ್ಪ್ರಾಗೇವ ಪ್ರಮಾಣಾದಿವ್ಯವಹಾರಾತ್ಸಿಧ್ಯತಿ । ನ ಚೇದೃಶಸ್ಯ ನಿರಾಕರಣಂ ಸಂಭವತಿ । ಆಗಂತುಕಂ ಹಿ ವಸ್ತು ನಿರಾಕ್ರಿಯತೇ, ನ ಸ್ವರೂಪಮ್ । ಯ ಏವ ಹಿ ನಿರಾಕರ್ತಾ ತದೇವ ತಸ್ಯ ಸ್ವರೂಪಮ್ । ನ ಹ್ಯಗ್ನೇರೌಷ್ಣ್ಯಮಗ್ನಿನಾ ನಿರಾಕ್ರಿಯತೇ । ತಥಾ ಅಹಮೇವೇದಾನೀಂ ಜಾನಾಮಿ ವರ್ತಮಾನಂ ವಸ್ತು, ಅಹಮೇವಾತೀತಮತೀತತರಂ ಚಾಜ್ಞಾಸಿಷಮ್ , ಅಹಮೇವಾನಾಗತಮನಾಗತತರಂ ಚ ಜ್ಞಾಸ್ಯಾಮಿ, ಇತ್ಯತೀತಾನಾಗತವರ್ತಮಾನಭಾವೇನಾನ್ಯಥಾಭವತ್ಯಪಿ ಜ್ಞಾತವ್ಯೇ ನ ಜ್ಞಾತುರನ್ಯಥಾಭಾವೋಽಸ್ತಿ, ಸರ್ವದಾ ವರ್ತಮಾನಸ್ವಭಾವತ್ವಾತ್ । ತಥಾ ಭಸ್ಮೀಭವತ್ಯಪಿ ದೇಹೇ ನಾತ್ಮನ ಉಚ್ಛೇದಃ ವರ್ತಮಾನಸ್ವಭಾವಾದನ್ಯಥಾಸ್ವಭಾವತ್ವಂ ವಾ ಸಂಭಾವಯಿತುಂ ಶಕ್ಯಮ್ । ಏವಮಪ್ರತ್ಯಾಖ್ಯೇಯಸ್ವಭಾವತ್ವಾದೇವಾಕಾರ್ಯತ್ವಮಾತ್ಮಾನಃ, ಕಾರ್ಯತ್ವಂ ಚ ಆಕಾಶಸ್ಯ ॥
ಯತ್ತೂಕ್ತಂ ಸಮಾನಜಾತೀಯಮನೇಕಂ ಕಾರಣದ್ರವ್ಯಂ ವ್ಯೋಮ್ನೋ ನಾಸ್ತೀತಿ, ತತ್ಪ್ರತ್ಯುಚ್ಯತೇ — ನ ತಾವತ್ಸಮಾನಜಾತೀಯಮೇವಾರಭತೇ, ನ ಭಿನ್ನಜಾತೀಯಮಿತಿ ನಿಯಮೋಽಸ್ತಿ । ನ ಹಿ ತಂತೂನಾಂ ತತ್ಸಂಯೋಗಾನಾಂ ಚ ಸಮಾನಜಾತೀಯತ್ವಮಸ್ತಿ, ದ್ರವ್ಯಗುಣತ್ವಾಭ್ಯುಪಗಮಾತ್ । ನ ಚ ನಿಮಿತ್ತಕಾರಣಾನಾಮಪಿ ತುರೀವೇಮಾದೀನಾಂ ಸಮಾನಜಾತೀಯತ್ವನಿಯಮೋಽಸ್ತಿ । ಸ್ಯಾದೇತತ್ — ಸಮವಾಯಿಕಾರಣವಿಷಯ ಏವ ಸಮಾನಜಾತೀಯತ್ವಾಭ್ಯುಪಗಮಃ, ನ ಕಾರಣಾಂತರವಿಷಯ ಇತಿ; ತದಪ್ಯನೈಕಾಂತಿಕಮ್ । ಸೂತ್ರಗೋವಾಲೈರ್ಹ್ಯನೇಕಜಾತೀಯೈರೇಕಾ ರಜ್ಜುಃ ಸೃಜ್ಯಮಾನಾ ದೃಶ್ಯತೇ । ತಥಾ ಸೂತ್ರೈರೂರ್ಣಾದಿಭಿಶ್ಚ ವಿಚಿತ್ರಾನ್ಕಂಬಲಾನ್ವಿತನ್ವತೇ । ಸತ್ತ್ವದ್ರವ್ಯತ್ವಾದ್ಯಪೇಕ್ಷಯಾ ವಾ ಸಮಾನಜಾತೀಯತ್ವೇ ಕಲ್ಪ್ಯಮಾನೇ ನಿಯಮಾನರ್ಥಕ್ಯಮ್ , ಸರ್ವಸ್ಯ ಸರ್ವೇಣ ಸಮಾನಜಾತೀಯತ್ವಾತ್ । ನಾಪ್ಯನೇಕಮೇವಾರಭತೇ, ನೈಕಮ್ — ಇತಿ ನಿಯಮೋಽಸ್ತಿ । ಅಣುಮನಸೋರಾದ್ಯಕರ್ಮಾರಂಭಾಭ್ಯುಪಗಮಾತ್ । ಏಕೈಕೋ ಹಿ ಪರಮಾಣುರ್ಮನಶ್ಚಾದ್ಯಂ ಕರ್ಮಾರಭತೇ, ನ ದ್ರವ್ಯಾಂತರೈಃ ಸಂಹತ್ಯ — ಇತ್ಯಭ್ಯುಪಗಮ್ಯತೇ । ದ್ರವ್ಯಾರಂಭ ಏವಾನೇಕಾರಂಭಕತ್ವನಿಯಮ ಇತಿ ಚೇತ್ , ನ । ಪರಿಣಾಮಾಭ್ಯುಪಗಮಾತ್ । ಭವೇದೇಷ ನಿಯಮಃ — ಯದಿ ಸಂಯೋಗಸಚಿವಂ ದ್ರವ್ಯಂ ದ್ರವ್ಯಾಂತರಸ್ಯಾರಂಭಕಮಭ್ಯುಪಗಮ್ಯೇತ । ತದೇವ ತು ದ್ರವ್ಯಂ ವಿಶೇಷವದವಸ್ಥಾಂತರಮಾಪದ್ಯಮಾನಂ ಕಾರ್ಯಂ ನಾಮಾಭ್ಯುಪಗಮ್ಯತೇ । ತಚ್ಚ ಕ್ವಚಿದನೇಕಂ ಪರಿಣಮತೇ ಮೃದ್ಬೀಜಾದಿ ಅಂಕುರಾದಿಭಾವೇನ । ಕ್ವಚಿದೇಕಂ ಪರಿಣಮತೇ ಕ್ಷೀರಾದಿ ದಧ್ಯಾದಿಭಾವೇನ । ನೇಶ್ವರಶಾಸನಮಸ್ತಿ — ಅನೇಕಮೇವ ಕಾರಣಂ ಕಾರ್ಯಂ ಜನಯತೀತಿ । ಅತಃ ಶ್ರುತಿಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾದೇಕಸ್ಮಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಣ ಆಕಾಶಾದಿಮಹಾಭೂತೋತ್ಪತ್ತಿಕ್ರಮೇಣ ಜಗಜ್ಜಾತಮಿತಿ ನಿಶ್ಚೀಯತೇ । ತಥಾ ಚೋಕ್ತಮ್ — ‘ಉಪಸಂಹಾರದರ್ಶನಾನ್ನೇತಿ ಚೇನ್ನ ಕ್ಷೀರವದ್ಧಿ’ (ಬ್ರ. ಸೂ. ೨ । ೧ । ೨೪) ಇತಿ ॥
ಯಚ್ಚೋಕ್ತಮ್ ಆಕಾಶಸ್ಯೋತ್ಪತ್ತೌ ನ ಪೂರ್ವೋತ್ತರಕಾಲಯೋರ್ವಿಶೇಷಃ ಸಂಭಾವಯಿತುಂ ಶಕ್ಯತ ಇತಿ, ತದಯುಕ್ತಮ್ । ಯೇನೈವ ವಿಶೇಷೇಣ ಪೃಥಿವ್ಯಾದಿಭ್ಯೋ ವ್ಯತಿರಿಚ್ಯಮಾನಂ ನಭಃ ಸ್ವರೂಪವದಿದಾನೀಮಧ್ಯವಸೀಯತೇ, ಸ ಏವ ವಿಶೇಷಃ ಪ್ರಾಗುತ್ಪತ್ತೇರ್ನಾಸೀದಿತಿ ಗಮ್ಯತೇ । ಯಥಾ ಚ ಬ್ರಹ್ಮ ನ ಸ್ಥೂಲಾದಿಭಿಃ ಪೃಥಿವ್ಯಾದಿಸ್ವಭಾವೈಃ ಸ್ವಭಾವವತ್ — ‘ಅಸ್ಥೂಲಮನಣು’ (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೮ । ೮) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಭ್ಯಃ, ಏವಮಾಕಾಶಸ್ವಭಾವೇನಾಪಿ ನ ಸ್ವಭಾವವದನಾಕಾಶಮಿತಿ ಶ್ರುತೇರವಗಮ್ಯತೇ । ತಸ್ಮಾತ್ಪ್ರಾಗುತ್ಪತ್ತೇರನಾಕಾಶಮಿತಿ ಸ್ಥಿತಮ್ । ಯದಪ್ಯುಕ್ತಂ ಪೃಥಿವ್ಯಾದಿವೈಧರ್ಮ್ಯಾದಾಕಾಶಸ್ಯಾಜತ್ವಮಿತಿ, ತದಪ್ಯಸತ್ , ಶ್ರುತಿವಿರೋಧೇ ಸತ್ಯುತ್ಪತ್ತ್ಯಸಂಭವಾನುಮಾನಸ್ಯಾಭಾಸತ್ವೋಪಪತ್ತೇಃ । ಉತ್ಪತ್ತ್ಯನುಮಾನಸ್ಯ ಚ ದರ್ಶಿತತ್ವಾತ್ । ಅನಿತ್ಯಮಾಕಾಶಮ್ , ಅನಿತ್ಯಗುಣಾಶ್ರಯತ್ವಾತ್ , ಘಟಾದಿವದಿತ್ಯಾದಿಪ್ರಯೋಗಸಂಭವಾಚ್ಚ । ಆತ್ಮನ್ಯನೈಕಾಂತಿಕಮಿತಿ ಚೇತ್ , ನ । ತಸ್ಯೌಪನಿಷದಂ ಪ್ರತ್ಯನಿತ್ಯಗುಣಾಶ್ರಯತ್ವಾಸಿದ್ಧೇಃ । ವಿಭುತ್ವಾದೀನಾಂ ಚ ಆಕಾಶಸ್ಯೋತ್ಪತ್ತಿವಾದಿನಂ ಪ್ರತ್ಯಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ । ಯಚ್ಚೋಕ್ತಮೇತತ್ — ಶಬ್ದಾಚ್ಚೇತಿ — ತತ್ರಾಮೃತತ್ವಶ್ರುತಿಸ್ತಾವದ್ವಿಯತಿ ‘ಅಮೃತಾ ದಿವೌಕಸಃ’ ಇತಿವದ್ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಾ , ಉತ್ಪತ್ತಿಪ್ರಲಯಯೋರುಪಪಾದಿತತ್ವಾತ್ । ‘ಆಕಾಶವತ್ಸರ್ವಗತಶ್ಚ ನಿತ್ಯಃ’ (ಶತ. ಬ್ರಾ. ೧೦ । ೬ । ೩ । ೨) ಇತ್ಯಪಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮಹತ್ತ್ವೇನಾಕಾಶೇನೋಪಮಾನಂ ಕ್ರಿಯತೇ ನಿರತಿಶಯಮಹತ್ತ್ವಾಯ, ನ ಆಕಾಶಸಮತ್ವಾಯ — ಯಥಾ ‘ಇಷುರಿವ ಸವಿತಾ ಧಾವತಿ’ ಇತಿ ಕ್ಷಿಪ್ರಗತಿತ್ವಾಯೋಚ್ಯತೇ, ನ ಇಷುತುಲ್ಯಗತಿತ್ವಾಯ — ತದ್ವತ್; ಏತೇನಾನಂತತ್ವೋಪಮಾನಶ್ರುತಿರ್ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಾ; ‘ಜ್ಯಾಯಾನಾಕಾಶಾತ್’ ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಭ್ಯಶ್ಚ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸಕಾಶಾದಾಕಾಶಸ್ಯೋನಪರಿಮಾಣತ್ವಸಿದ್ಧಿಃ । ‘ನ ತಸ್ಯ ಪ್ರತಿಮಾಸ್ತಿ’ (ಶ್ವೇ. ಉ. ೪ । ೧೯) ಇತಿ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽನುಪಮಾನತ್ವಂ ದರ್ಶಯತಿ । ‘ಅತೋಽನ್ಯದಾರ್ತಮ್’ (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೪ । ೨) ಇತಿ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽನ್ಯೇಷಾಮಾಕಾಶಾದೀನಾಮಾರ್ತತ್ವಂ ದರ್ಶಯತಿ । ತಪಸಿ ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದವದಾಕಾಶಸ್ಯ ಜನ್ಮಶ್ರುತೇರ್ಗೌಣತ್ವಮಿತ್ಯೇತದಾಕಾಶಸಂಭವಶ್ರುತ್ಯನುಮಾನಾಭ್ಯಾಂ ಪರಿಹೃತಮ್ । ತಸ್ಮಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಕಾರ್ಯಂ ವಿಯದಿತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ ॥ ೭ ॥
ಮಾತರಿಶ್ವಾಧಿಕರಣಮ್
ಏತೇನ ಮಾತರಿಶ್ವಾ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಃ ॥ ೮ ॥
ಅತಿದೇಶೋಽಯಮ್ । ಏತೇನ ವಿಯದ್ವ್ಯಾಖ್ಯಾನೇನ ಮಾತರಿಶ್ವಾಪಿ ವಿಯದಾಶ್ರಯೋ ವಾಯುರ್ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಃ । ತತ್ರಾಪ್ಯೇತೇ ಯಥಾಯೋಗಂ ಪಕ್ಷಾ ರಚಯಿತವ್ಯಾಃ — ನ ವಾಯುರುತ್ಪದ್ಯತೇ, ಛಂದೋಗಾನಾಮುತ್ಪತ್ತಿಪ್ರಕರಣೇಽನಾಮ್ನಾನಾದಿತ್ಯೇಕಃ ಪಕ್ಷಃ, ಅಸ್ತಿ ತು ತೈತ್ತಿರೀಯಾಣಾಮುತ್ಪತ್ತಿಪ್ರಕರಣೇ ಆಮ್ನಾನಮ್ ‘ಆಕಾಶಾದ್ವಾಯುಃ’ (ತೈ. ಉ. ೨ । ೧ । ೧) — ಇತಿ ಪಕ್ಷಾಂತರಮ್ । ತತಶ್ಚ ಶ್ರುತ್ಯೋರ್ವಿಪ್ರತಿಷೇಧೇ ಸತಿ ಗೌಣೀ ವಾಯೋರುತ್ಪತ್ತಿಶ್ರುತಿಃ, ಅಸಂಭವಾತ್ ಇತ್ಯಪರೋಽಭಿಪ್ರಾಯಃ । ಅಸಂಭವಶ್ಚ ‘ಸೈಷಾನಸ್ತಮಿತಾ ದೇವತಾ ಯದ್ವಾಯುಃ’ (ಬೃ. ಉ. ೧ । ೫ । ೨೨) ಇತ್ಯಸ್ತಮಯಪ್ರತಿಷೇಧಾತ್ ಅಮೃತತ್ವಾದಿಶ್ರವಣಾಚ್ಚ । ಪ್ರತಿಜ್ಞಾನುಪರೋಧಾದ್ಯಾವದ್ವಿಕಾರಂ ಚ ವಿಭಾಗಾಭ್ಯುಪಗಮಾದುತ್ಪದ್ಯತೇ ವಾಯುರಿತಿ ಸಿದ್ಧಾಂತಃ । ಅಸ್ತಮಯಪ್ರತಿಷೇಧೋಽಪರವಿದ್ಯಾವಿಷಯ ಆಪೇಕ್ಷಿಕಃ, ಅಗ್ನ್ಯಾದೀನಾಮಿವ ವಾಯೋರಸ್ತಮಯಾಭಾವಾತ್ । ಕೃತಪ್ರತಿವಿಧಾನಂ ಚ ಅಮೃತತ್ವಾದಿಶ್ರವಣಮ್ । ನನು ವಾಯೋರಾಕಾಶಸ್ಯ ಚ ತುಲ್ಯಯೋರುತ್ಪತ್ತಿಪ್ರಕರಣೇ ಶ್ರವಣಾಶ್ರವಣಯೋರೇಕಮೇವಾಧಿಕರಣಮುಭಯವಿಷಯಮಸ್ತು ಕಿಮತಿದೇಶೇನಾಸತಿ ವಿಶೇಷ ಇತಿ, ಉಚ್ಯತೇ — ಸತ್ಯಮೇವಮೇತತ್ । ತಥಾಪಿ ಮಂದಧಿಯಾಂ ಶಬ್ದಮಾತ್ರಕೃತಾಶಂಕಾನಿವೃತ್ತ್ಯರ್ಥೋಽಯಮತಿದೇಶಃ ಕ್ರಿಯತೇ — ಸಂವರ್ಗವಿದ್ಯಾದಿಷು ಹ್ಯುಪಾಸ್ಯತಯಾ ವಾಯೋರ್ಮಹಾಭಾಗತ್ವಶ್ರವಣಾತ್ ಅಸ್ತಮಯಪ್ರತಿಷೇಧಾದಿಭ್ಯಶ್ಚ ಭವತಿ ನಿತ್ಯತ್ವಾಶಂಕಾ ಕಸ್ಯಚಿದಿತಿ ॥ ೮ ॥
ಅಸಂಭವಾಧಿಕರಣಮ್
ಅಸಂಭವಸ್ತು ಸತೋಽನುಪಪತ್ತೇಃ ॥ ೯ ॥
ವಿಯತ್ಪವನಯೋರಸಂಭಾವ್ಯಮಾನಜನ್ಮನೋರಪ್ಯುತ್ಪತ್ತಿಮುಪಶ್ರುತ್ಯ, ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಪಿ ಭವೇತ್ಕುತಶ್ಚಿದುತ್ಪತ್ತಿರಿತಿ ಸ್ಯಾತ್ಕಸ್ಯಚಿನ್ಮತಿಃ । ತಥಾ ವಿಕಾರೇಭ್ಯ ಏವಾಕಾಶಾದಿಭ್ಯ ಉತ್ತರೇಷಾಂ ವಿಕಾರಾಣಾಮುತ್ಪತ್ತಿಮುಪಶ್ರುತ್ಯ, ಆಕಾಶಸ್ಯಾಪಿ ವಿಕಾರಾದೇವ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಉತ್ಪತ್ತಿರಿತಿ ಕಶ್ಚಿನ್ಮನ್ಯೇತ । ತಾಮಾಶಂಕಾಮಪನೇತುಮಿದಂ ಸೂತ್ರಮ್ —
‘ಅಸಂಭವಸ್ತ್ವಿ’ತಿ । ನ ಖಲು ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸದಾತ್ಮಕಸ್ಯ ಕುತಶ್ಚಿದನ್ಯತಃ ಸಂಭವ ಉತ್ಪತ್ತಿರಾಶಂಕಿತವ್ಯಾ । ಕಸ್ಮಾತ್ ? ಅನುಪಪತ್ತೇಃ । ಸನ್ಮಾತ್ರಂ ಹಿ ಬ್ರಹ್ಮ । ನ ತಸ್ಯ ಸನ್ಮಾತ್ರಾದೇವೋತ್ಪತ್ತಿಃ ಸಂಭವತಿ, ಅಸತ್ಯತಿಶಯೇ ಪ್ರಕೃತಿವಿಕಾರಭಾವಾನುಪಪತ್ತೇಃ । ನಾಪಿ ಸದ್ವಿಶೇಷಾತ್ , ದೃಷ್ಟವಿಪರ್ಯಯಾತ್ — ಸಾಮಾನ್ಯಾದ್ಧಿ ವಿಶೇಷಾ ಉತ್ಪದ್ಯಮಾನಾ ದೃಶ್ಯಂತೇ; ಮೃದಾದೇರ್ಘಟಾದಯಃ। ನ ತು ವಿಶೇಷೇಭ್ಯಃ ಸಾಮಾನ್ಯಮ್ । ನಾಪ್ಯಸತಃ, ನಿರಾತ್ಮಕತ್ವಾತ್ । ‘ಕಥಮಸತಃ ಸಜ್ಜಾಯೇತ’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೨ । ೨) ಇತಿ ಚ ಆಕ್ಷೇಪಶ್ರವಣಾತ್ । ‘ಸ ಕಾರಣಂ ಕರಣಾಧಿಪಾಧಿಪೋ ನ ಚಾಸ್ಯ ಕಶ್ಚಿಜ್ಜನಿತಾ ನ ಚಾಧಿಪಃ’ (ಶ್ವೇ. ಉ. ೬ । ೯) ಇತಿ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಜನಯಿತಾರಂ ವಾರಯತಿ । ವಿಯತ್ಪವನಯೋಃ ಪುನರುತ್ಪತ್ತಿಃ ಪ್ರದರ್ಶಿತಾ, ನ ತು ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸಾ ಅಸ್ತೀತಿ ವೈಷಮ್ಯಮ್ । ನ ಚ ವಿಕಾರೇಭ್ಯೋ ವಿಕಾರಾಂತರೋತ್ಪತ್ತಿದರ್ಶನಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಪಿ ವಿಕಾರತ್ವಂ ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ, ಮೂಲಪ್ರಕೃತ್ಯನಭ್ಯುಪಗಮೇಽನವಸ್ಥಾಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ಯಾ ಮೂಲಪ್ರಕೃತಿರಭ್ಯುಪಗಮ್ಯತೇ, ತದೇವ ಚ ನೋ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯವಿರೋಧಃ ॥ ೯ ॥
ತೇಜೋಽಧಿಕರಣಮ್
ತೇಜೋಽತಸ್ತಥಾಹ್ಯಾಹ ॥ ೧೦ ॥
ಛಾಂದೋಗ್ಯೇ ಸನ್ಮೂಲತ್ವಂ ತೇಜಸಃ ಶ್ರಾವಿತಮ್ , ತೈತ್ತಿರೀಯಕೇ ತು ವಾಯುಮೂಲತ್ವಮ್ । ತತ್ರ ತೇಜೋಯೋನಿಂ ಪ್ರತಿ ಶ್ರುತಿವಿಪ್ರತಿಪತ್ತೌ ಸತ್ಯಾಮ್ , ಪ್ರಾಪ್ತಂ ತಾವದ್ಬ್ರಹ್ಮಯೋನಿಕಂ ತೇಜ ಇತಿ । ಕುತಃ ? ‘ಸದೇವ’ ಇತ್ಯುಪಕ್ರಮ್ಯ ‘ತತ್ತೇಜೋಽಸೃಜತ’ ಇತ್ಯುಪದೇಶಾತ್ । ಸರ್ವವಿಜ್ಞಾನಪ್ರತಿಜ್ಞಾಯಾಶ್ಚ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಭವತ್ವೇ ಸರ್ವಸ್ಯ ಸಂಭವಾತ್; ‘ತಜ್ಜಲಾನ್’ (ಛಾ. ಉ. ೩ । ೧೪ । ೧) ಇತಿ ಚ ಅವಿಶೇಷಶ್ರುತೇಃ । ‘ಏತಸ್ಮಾಜ್ಜಾಯತೇ ಪ್ರಾಣಃ’ (ಮು. ಉ. ೨ । ೧ । ೩) ಇತಿ ಚ ಉಪಕ್ರಮ್ಯ ಶ್ರುತ್ಯಂತರೇ ಸರ್ವಸ್ಯಾವಿಶೇಷೇಣ ಬ್ರಹ್ಮಜತ್ವೋಪದೇಶಾತ್; ತೈತ್ತಿರೀಯಕೇ ಚ ‘ಸ ತಪಸ್ತಪ್ತ್ವಾ । ಇದꣳ ಸರ್ವಮಸೃಜತ । ಯದಿದಂ ಕಿಂಚ’ (ತೈ. ಉ. ೨ । ೬ । ೧) ಇತ್ಯವಿಶೇಷಶ್ರವಣಾತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ — ‘ವಾಯೋರಗ್ನಿಃ’ (ತೈ. ಉ. ೨ । ೧ । ೧) ಇತಿ ಕ್ರಮೋಪದೇಶೋ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಃ — ವಾಯೋರನಂತರಮಗ್ನಿಃ ಸಂಭೂತ ಇತಿ ॥
ಏವಂ ಪ್ರಾಪ್ತೇ, ಉಚ್ಯತೇ — ತೇಜಃ ಅತಃ ಮಾತರಿಶ್ವನಃ ಜಾಯತ ಇತಿ । ಕಸ್ಮಾತ್ ? ತಥಾ ಹ್ಯಾಹ — ‘ವಾಯೋರಗ್ನಿಃ’ ಇತಿ । ಅವ್ಯವಹಿತೇ ಹಿ ತೇಜಸೋ ಬ್ರಹ್ಮಜತ್ವೇ ಸತಿ, ಅಸತಿ ವಾಯುಜತ್ವೇ ‘ವಾಯೋರಗ್ನಿಃ’ ಇತೀಯಂ ಶ್ರುತಿಃ ಕದರ್ಥಿತಾ ಸ್ಯಾತ್ । ನನು ಕ್ರಮಾರ್ಥೈಷಾ ಭವಿಷ್ಯತೀತ್ಯುಕ್ತಮ್; ನೇತಿ ಬ್ರೂಮಃ — ‘ತಸ್ಮಾದ್ವಾ ಏತಸ್ಮಾದಾತ್ಮನ ಆಕಾಶಃ ಸಂಭೂತಃ’ (ತೈ. ಉ. ೨ । ೧ । ೧) ಇತಿ ಪುರಸ್ತಾತ್ ಸಂಭವತ್ಯಪಾದಾನಸ್ಯ ಆತ್ಮನಃ ಪಂಚಮೀನಿರ್ದೇಶಾತ್ , ತಸ್ಯೈವ ಚ ಸಂಭವತೇರಿಹಾಧಿಕಾರಾತ್ , ಪರಸ್ತಾದಪಿ ತದಧಿಕಾರೇ ‘ಪೃಥಿವ್ಯಾ ಓಷಧಯಃ’ (ತೈ. ಉ. ೨ । ೧ । ೧) ಇತ್ಯಪಾದಾನಪಂಚಮೀದರ್ಶನಾತ್ ‘ವಾಯೋರಗ್ನಿಃ’ ಇತ್ಯಪಾದಾನಪಂಚಮ್ಯೇವೈಷೇತಿ ಗಮ್ಯತೇ । ಅಪಿ ಚ, ವಾಯೋರೂರ್ಧ್ವಮಗ್ನಿಃ ಸಂಭೂತಃ — ಇತಿ ಕಲ್ಪ್ಯಃ ಉಪಪದಾರ್ಥಯೋಗಃ, ಕೢಪ್ತಸ್ತು ಕಾರಕಾರ್ಥಯೋಗಃ — ವಾಯೋರಗ್ನಿಃ ಸಂಭೂತಃ ಇತಿ । ತಸ್ಮಾದೇಷಾ ಶ್ರುತಿರ್ವಾಯುಯೋನಿತ್ವಂ ತೇಜಸೋಽವಗಮಯತಿ । ನನ್ವಿತರಾಪಿ ಶ್ರುತಿರ್ಬ್ರಹ್ಮಯೋನಿತ್ವಂ ತೇಜಸೋಽವಗಮಯತಿ — ‘ತತ್ತೇಜೋಽಸೃಜತ’ ಇತಿ; ನ; ತಸ್ಯಾಃ ಪಾರಂಪರ್ಯಜತ್ವೇಽಪ್ಯವಿರೋಧಾತ್ । ಯದಾಪಿ ಹ್ಯಾಕಾಶಂ ವಾಯುಂ ಚ ಸೃಷ್ಟ್ವಾ ವಾಯುಭಾವಾಪನ್ನಂ ಬ್ರಹ್ಮ ತೇಜೋಽಸೃಜತೇತಿ ಕಲ್ಪ್ಯತೇ, ತದಾಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಜತ್ವಂ ತೇಜಸೋ ನ ವಿರುಧ್ಯತೇ, ಯಥಾ — ತಸ್ಯಾಃ ಶೃತಮ್ , ತಸ್ಯಾ ದಧಿ, ತಸ್ಯಾ ಆಮಿಕ್ಷೇತ್ಯಾದಿ । ದರ್ಶಯತಿ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ವಿಕಾರಾತ್ಮನಾವಸ್ಥಾನಮ್ — ‘ತದಾತ್ಮಾನꣳ ಸ್ವಯಮಕುರುತ’ (ತೈ. ಉ. ೨ । ೭ । ೧) ಇತಿ । ತಥಾ ಚ ಈಶ್ವರಸ್ಮರಣಂ ಭವತಿ — ‘ಬುದ್ಧಿರ್ಜ್ಞಾನಮಸಂಮೋಹಃ’ (ಭ. ಗೀ. ೧೦ । ೪) ಇತ್ಯಾದ್ಯನುಕ್ರಮ್ಯ ‘ಭವಂತಿ ಭಾವಾ ಭೂತಾನಾಂ ಮತ್ತ ಏವ ಪೃಥಗ್ವಿಧಾಃ’ (ಭ. ಗೀ. ೧೦ । ೫) ಇತಿ । ಯದ್ಯಪಿ ಬುದ್ಧ್ಯಾದಯಃ ಸ್ವಕಾರಣೇಭ್ಯಃ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಂ ಭವಂತೋ ದೃಶ್ಯಂತೇ, ತಥಾಪಿ ಸರ್ವಸ್ಯ ಭಾವಜಾತಸ್ಯ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಪ್ರಣಾಡ್ಯಾ ವಾ ಈಶ್ವರವಂಶ್ಯತ್ವಾತ್ । ಏತೇನಾಕ್ರಮಸೃಷ್ಟಿವಾದಿನ್ಯಃ ಶ್ರುತಯೋ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಾಃ; ತಾಸಾಂ ಸರ್ವಥೋಪಪತ್ತೇಃ, ಕ್ರಮವತ್ಸೃಷ್ಟಿವಾದಿನೀನಾಂ ತ್ವನ್ಯಥಾನುಪಪತ್ತೇಃ । ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಪಿ ಸದ್ವಂಶ್ಯತ್ವಮಾತ್ರಮಪೇಕ್ಷತೇ, ನ ಅವ್ಯವಹಿತಜನ್ಯತ್ವಮ್ — ಇತ್ಯವಿರೋಧಃ ॥ ೧೦ ॥
ಅಬಧಿಕರಣಮ್
ಆಪಃ ॥ ೧೧ ॥
‘ಅತಸ್ತಥಾ ಹ್ಯಾಹ’ ಇತ್ಯನುವರ್ತತೇ । ಆಪಃ, ಅತಃ ತೇಜಸಃ, ಜಾಯಂತೇ । ಕಸ್ಮಾತ್ ? ತಥಾ ಹ್ಯಾಹ — ‘ತದಪೋಽಸೃಜತ’ ಇತಿ, ‘ಅಗ್ನೇರಾಪಃ’ ಇತಿ ಚ । ಸತಿ ವಚನೇ ನಾಸ್ತಿ ಸಂಶಯಃ । ತೇಜಸಸ್ತು ಸೃಷ್ಟಿಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯ ಪೃಥಿವ್ಯಾ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಸ್ಯನ್ , ಅಪೋಽಂತರಯಾಮಿತಿ ‘ಆಪಃ’ ಇತಿ ಸೂತ್ರಯಾಂಬಭೂವ ॥ ೧೧ ॥
ಪೃಥಿವ್ಯಧಿಕಾರಾಧಿಕರಣಮ್
ಪೃಥಿವ್ಯಧಿಕಾರರೂಪಶಬ್ದಾಂತರೇಭ್ಯಃ ॥ ೧೨ ॥
‘ತಾ ಆಪ ಐಕ್ಷಂತ ಬಹ್ವ್ಯಃ ಸ್ಯಾಮ ಪ್ರಜಾಯೇಮಹೀತಿ ತಾ ಅನ್ನಮಸೃಜಂತ’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೨ । ೪) ಇತಿ ಶ್ರೂಯತೇ । ತತ್ರ ಸಂಶಯಃ — ಕಿಮನೇನಾನ್ನಶಬ್ದೇನ ವ್ರೀಹಿಯವಾದ್ಯಭ್ಯವಹಾರ್ಯಂ ವಾ ಓದನಾದ್ಯುಚ್ಯತೇ, ಕಿಂ ವಾ ಪೃಥಿವೀತಿ । ತತ್ರ ಪ್ರಾಪ್ತಂ ತಾವತ್ — ವ್ರೀಹಿಯವಾದಿ ಓದನಾದಿ ವಾ ಪರಿಗ್ರಹೀತವ್ಯಮಿತಿ । ತತ್ರ ಹ್ಯನ್ನಶಬ್ದಃ ಪ್ರಸಿದ್ಧೋ ಲೋಕೇ । ವಾಕ್ಯಶೇಷೋಽಪ್ಯೇತಮರ್ಥಮುಪೋದ್ಬಲಯತಿ — ‘ತಸ್ಮಾದ್ಯತ್ರ ಕ್ವ ಚ ವರ್ಷತಿ ತದೇವ ಭೂಯಿಷ್ಠಮನ್ನಂ ಭವತಿ’ ಇತಿ ವ್ರೀಹಿಯವಾದ್ಯೇವ ಹಿ ಸತಿ ವರ್ಷಣೇ ಬಹು ಭವತಿ, ನ ಪೃಥಿವೀತಿ ॥
ಏವಂ ಪ್ರಾಪ್ತೇ, ಬ್ರೂಮಃ — ಪೃಥಿವ್ಯೇವೇಯಮನ್ನಶಬ್ದೇನಾದ್ಭ್ಯೋ ಜಾಯಮಾನಾ ವಿವಕ್ಷ್ಯತ ಇತಿ । ಕಸ್ಮಾತ್ ? ಅಧಿಕಾರಾತ್ , ರೂಪಾತ್ , ಶಬ್ದಾಂತರಾಚ್ಚ । ಅಧಿಕಾರಸ್ತಾವತ್ — ‘ತತ್ತೇಜೋಽಸೃಜತ’ ‘ತದಪೋಽಸೃಜತ’ ಇತಿ ಮಹಾಭೂತವಿಷಯೋ ವರ್ತತೇ । ತತ್ರ ಕ್ರಮಪ್ರಾಪ್ತಾಂ ಪೃಥಿವೀಂ ಮಹಾಭೂತಂ ವಿಲಂಘ್ಯ ನಾಕಸ್ಮಾದ್ವ್ರೀಹ್ಯಾದಿಪರಿಗ್ರಹೋ ನ್ಯಾಯ್ಯಃ । ತಥಾ ರೂಪಮಪಿ ವಾಕ್ಯಶೇಷೇ ಪೃಥಿವ್ಯನುಗುಣಂ ದೃಶ್ಯತೇ — ‘ಯತ್ಕೃಷ್ಣಂ ತದನ್ನಸ್ಯ’ ಇತಿ । ನ ಹ್ಯೋದನಾದೇರಭ್ಯವಹಾರ್ಯಸ್ಯ ಕೃಷ್ಣತ್ವನಿಯಮೋಽಸ್ತಿ, ನಾಪಿ ವ್ರೀಹ್ಯಾದೀನಾಮ್ । ನನು ಪೃಥಿವ್ಯಾ ಅಪಿ ನೈವ ಕೃಷ್ಣತ್ವನಿಯಮೋಽಸ್ತಿ, ಪಯಃಪಾಂಡುರಸ್ಯಾಂಗಾರರೋಹಿತಸ್ಯ ಚ ಕ್ಷೇತ್ರಸ್ಯ ದರ್ಶನಾತ್; ನಾಯಂ ದೋಷಃ — ಬಾಹುಲ್ಯಾಪೇಕ್ಷತ್ವಾತ್ । ಭೂಯಿಷ್ಠಂ ಹಿ ಪೃಥಿವ್ಯಾಃ ಕೃಷ್ಣಂ ರೂಪಮ್ , ನ ತಥಾ ಶ್ವೇತರೋಹಿತೇ । ಪೌರಾಣಿಕಾ ಅಪಿ ಪೃಥಿವೀಚ್ಛಾಯಾಂ ಶರ್ವರೀಮುಪದಿಶಂತಿ, ಸಾ ಚ ಕೃಷ್ಣಾಭಾಸಾ — ಇತ್ಯತಃ ಕೃಷ್ಣಂ ರೂಪಂ ಪೃಥಿವ್ಯಾ ಇತಿ ಶ್ಲಿಷ್ಯತೇ । ಶ್ರುತ್ಯಂತರಮಪಿ ಸಮಾನಾಧಿಕಾರಮ್ — ‘ಅದ್ಭ್ಯಃ ಪೃಥಿವೀ’ ಇತಿ ಭವತಿ, ‘ತದ್ಯದಪಾಂ ಶರ ಆಸೀತ್ತತ್ಸಮಹನ್ಯತ ಸಾ ಪೃಥಿವ್ಯಭವತ್’ (ಬೃ. ಉ. ೧ । ೨ । ೨) ಇತಿ ಚ । ಪೃಥಿವ್ಯಾಸ್ತು ವ್ರೀಹ್ಯಾದೇರುತ್ಪತ್ತಿಂ ದರ್ಶಯತಿ — ‘ಪೃಥಿವ್ಯಾ ಓಷಧಯ ಓಷಧೀಭ್ಯೋಽನ್ನಮ್’ ಇತಿ ಚ । ಏವಮಧಿಕಾರಾದಿಷು ಪೃಥಿವ್ಯಾಃ ಪ್ರತಿಪಾದಕೇಷು ಸತ್ಸು ಕುತೋ ವ್ರೀಹ್ಯಾದಿಪ್ರತಿಪತ್ತಿಃ ? ಪ್ರಸಿದ್ಧಿರಪ್ಯಧಿಕಾರಾದಿಭಿರೇವ ಬಾಧ್ಯತೇ । ವಾಕ್ಯಶೇಷೋಽಪಿ ಪಾರ್ಥಿವತ್ವಾದನ್ನಾದ್ಯಸ್ಯ ತದ್ದ್ವಾರೇಣ ಪೃಥಿವ್ಯಾ ಏವಾದ್ಭ್ಯಃ ಪ್ರಭವತ್ವಂ ಸೂಚಯತೀತಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ । ತಸ್ಮಾತ್ಪೃಥಿವೀಯಮನ್ನಶಬ್ದೇತಿ ॥ ೧೨ ॥
ತದಭಿಧ್ಯಾನಾಧಿಕರಣಮ್
ತದಭಿಧ್ಯಾನಾದೇವ ತು ತಲ್ಲಿಂಗಾತ್ಸಃ ॥ ೧೩ ॥
ಕಿಮಿಮಾನಿ ವಿಯದಾದೀನಿ ಭೂತಾನಿ ಸ್ವಯಮೇವ ಸ್ವವಿಕಾರಾನ್ಸೃಜಂತಿ, ಆಹೋಸ್ವಿತ್ಪರಮೇಶ್ವರ ಏವ ತೇನ ತೇನ ಆತ್ಮನಾವತಿಷ್ಠಮಾನೋಽಭಿಧ್ಯಾಯನ್ ತಂ ತಂ ವಿಕಾರಂ ಸೃಜತೀತಿ ಸಂದೇಹೇ ಸತಿ, ಪ್ರಾಪ್ತಂ ತಾವತ್ — ಸ್ವಯಮೇವ ಸೃಜಂತೀತಿ । ಕುತಃ ? ‘ಆಕಾಶಾದ್ವಾಯುರ್ವಾಯೋರಗ್ನಿಃ’ (ತೈ. ಉ. ೨ । ೧ । ೧) ಇತ್ಯಾದಿಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಶ್ರವಣಾತ್ । ನನು ಅಚೇತನಾನಾಂ ಸ್ವತಂತ್ರಾಣಾಂ ಪ್ರವೃತ್ತಿಃ ಪ್ರತಿಷಿದ್ಧಾ; ನೈಷ ದೋಷಃ — ‘ತತ್ತೇಜ ಐಕ್ಷತ’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೨ । ೩) ‘ತಾ ಆಪ ಐಕ್ಷಂತ’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೨ । ೪) ಇತಿ ಚ ಭೂತಾನಾಮಪಿ ಚೇತನತ್ವಶ್ರವಣಾದಿತಿ ॥
ಏವಂ ಪ್ರಾಪ್ತೇ, ಅಭಿಧೀಯತೇ — ಸ ಏವ ಪರಮೇಶ್ವರಸ್ತೇನ ತೇನ ಆತ್ಮನಾ ಅವತಿಷ್ಠಮಾನೋಽಭಿಧ್ಯಾಯನ್ ತಂ ತಂ ವಿಕಾರಂ ಸೃಜತೀತಿ । ಕುತಃ ? ತಲ್ಲಿಂಗಾತ್ । ತಥಾ ಹಿ ಶಾಸ್ತ್ರಮ್ — ‘ಯಃ ಪೃಥಿವ್ಯಾಂ ತಿಷ್ಠನ್ ಪೃಥಿವ್ಯಾ ಅಂತರೋ ಯಂ ಪೃಥಿವೀ ನ ವೇದ ಯಸ್ಯ ಪೃಥಿವೀ ಶರೀರಂ ಯಃ ಪೃಥಿವೀಮಂತರೋ ಯಮಯತಿ’ (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೭ । ೩) ಇತ್ಯೇವಂಜಾತೀಯಕಮ್ — ಸಾಧ್ಯಕ್ಷಾಣಾಮೇವ ಭೂತಾನಾಂ ಪ್ರವೃತ್ತಿಂ ದರ್ಶಯತಿ । ತಥಾ ‘ಸೋಽಕಾಮಯತ ಬಹು ಸ್ಯಾಂ ಪ್ರಜಾಯೇಯೇತಿ’ (ತೈ. ಉ. ೨ । ೬ । ೧) ಇತಿ ಪ್ರಸ್ತುತ್ಯ, ‘ಸಚ್ಚ ತ್ಯಚ್ಚಾಭವತ್’ (ತೈ. ಉ. ೨ । ೬ । ೧) , ‘ತದಾತ್ಮಾನꣳ ಸ್ವಯಮಕುರುತ’ (ತೈ. ಉ. ೨ । ೭ । ೧) ಇತಿ ಚ ತಸ್ಯೈವ ಚ ಸರ್ವಾತ್ಮಭಾವಂ ದರ್ಶಯತಿ । ಯತ್ತು ಈಕ್ಷಣಶ್ರವಣಮಪ್ತೇಜಸೋಃ, ತತ್ಪರಮೇಶ್ವರಾವೇಶವಶಾದೇವ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ — ‘ನಾನ್ಯೋಽತೋಽಸ್ತಿ ದ್ರಷ್ಟಾ’ (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೭ । ೨೩) ಇತೀಕ್ಷಿತ್ರಂತರಪ್ರತಿಷೇಧಾತ್ , ಪ್ರಕೃತತ್ವಾಚ್ಚ ಸತ ಈಕ್ಷಿತುಃ ‘ತದೈಕ್ಷತ ಬಹು ಸ್ಯಾಂ ಪ್ರಜಾಯೇಯೇತಿ’ (ತೈ. ಉ. ೨ । ೬ । ೧) ಇತ್ಯತ್ರ ॥ ೧೩ ॥
ವಿಪರ್ಯಯಾಧಿಕರಣಮ್
ವಿಪರ್ಯಯೇಣ ತು ಕ್ರಮೋಽತ ಉಪಪದ್ಯತೇ ಚ ॥ ೧೪ ॥
ಭೂತಾನಾಮುತ್ಪತ್ತಿಕ್ರಮಶ್ಚಿಂತಿತಃ । ಅಥೇದಾನೀಮ್ ಅಪ್ಯಯಕ್ರಮಶ್ಚಿಂತ್ಯತೇ — ಕಿಮನಿಯತೇನ ಕ್ರಮೇಣಾಪ್ಯಯಃ, ಉತ ಉತ್ಪತ್ತಿಕ್ರಮೇಣ, ಅಥವಾ ತದ್ವಿಪರೀತೇನೇತಿ । ತ್ರಯೋಽಪಿ ಚ ಉತ್ಪತ್ತಿಸ್ಥಿತಿಪ್ರಲಯಾ ಭೂತಾನಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಯತ್ತಾಃ ಶ್ರೂಯಂತೇ — ‘ಯತೋ ವಾ ಇಮಾನಿ ಭೂತಾನಿ ಜಾಯಂತೇ । ಯೇನ ಜಾತಾನಿ ಜೀವಂತಿ । ಯತ್ಪ್ರಯಂತ್ಯಭಿಸಂವಿಶಂತಿ’ (ತೈ. ಉ. ೩ । ೧ । ೧) ಇತಿ । ತತ್ರಾನಿಯಮೋಽವಿಶೇಷಾದಿತಿ ಪ್ರಾಪ್ತಮ್ । ಅಥವಾ ಉತ್ಪತ್ತೇಃ ಕ್ರಮಸ್ಯ ಶ್ರುತತ್ವಾತ್ಪ್ರಲಯಸ್ಯಾಪಿ ಕ್ರಮಾಕಾಂಕ್ಷಿಣಃ ಸ ಏವ ಕ್ರಮಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ॥
ಏವಂ ಪ್ರಾಪ್ತಂ ತತೋ ಬ್ರೂಮಃ — ವಿಪರ್ಯಯೇಣ ತು ಪ್ರಲಯಕ್ರಮಃ, ಅತಃ ಉತ್ಪತ್ತಿಕ್ರಮಾತ್ , ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ । ತಥಾ ಹಿ ಲೋಕೇ ದೃಶ್ಯತೇ — ಯೇನ ಕ್ರಮೇಣ ಸೋಪಾನಮಾರೂಢಃ, ತತೋ ವಿಪರೀತೇನ ಕ್ರಮೇಣಾವರೋಹತೀತಿ । ಅಪಿ ಚ ದೃಶ್ಯತೇ — ಮೃದೋ ಜಾತಂ ಘಟಶರಾವಾದಿ ಅಪ್ಯಯಕಾಲೇ ಮೃದ್ಭಾವಮಪ್ಯೇತಿ, ಅದ್ಭ್ಯಶ್ಚ ಜಾತಂ ಹಿಮಕರಕಾದಿ ಅಬ್ಭಾವಮಪ್ಯೇತೀತಿ । ಅತಶ್ಚೋಪಪದ್ಯತ ಏತತ್ — ಯತ್ಪೃಥಿವೀ ಅದ್ಭ್ಯೋ ಜಾತಾ ಸತೀ ಸ್ಥಿತಿಕಾಲವ್ಯತಿಕ್ರಾಂತೌ ಅಪಃ ಅಪೀಯಾತ್ । ಆಪಶ್ಚ ತೇಜಸೋ ಜಾತಾಃ ಸತ್ಯಃ ತೇಜಃ ಅಪೀಯುಃ । ಏವಂ ಕ್ರಮೇಣ ಸೂಕ್ಷ್ಮಂ ಸೂಕ್ಷ್ಮತರಂ ಚ ಅನಂತರಮನಂತರಂ ಕಾರಣಮಪೀತ್ಯ ಸರ್ವಂ ಕಾರ್ಯಜಾತಂ ಪರಮಕಾರಣಂ ಪರಮಸೂಕ್ಷ್ಮಂ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಾಪ್ಯೇತೀತಿ ವೇದಿತವ್ಯಮ್ । ನ ಹಿ ಸ್ವಕಾರಣವ್ಯತಿಕ್ರಮೇಣ ಕಾರಣಕಾರಣೇ ಕಾರ್ಯಾಪ್ಯಯೋ ನ್ಯಾಯ್ಯಃ । ಸ್ಮೃತಾವಪ್ಯುತ್ಪತ್ತಿಕ್ರಮವಿಪರ್ಯಯೇಣೈವಾಪ್ಯಯಕ್ರಮಸ್ತತ್ರ ತತ್ರ ದರ್ಶಿತಃ — ‘ಜಗತ್ಪ್ರತಿಷ್ಠಾ ದೇವರ್ಷೇ ಪೃಥಿವ್ಯಪ್ಸು ಪ್ರಲೀಯತೇ । ಜ್ಯೋತಿಷ್ಯಾಪಃ ಪ್ರಲೀಯಂತೇ ಜ್ಯೋತಿರ್ವಾಯೌ ಪ್ರಲೀಯತೇ’ ಇತ್ಯೇವಮಾದೌ । ಉತ್ಪತ್ತಿಕ್ರಮಸ್ತು ಉತ್ಪತ್ತಾವೇವ ಶ್ರುತತ್ವಾನ್ನಾಪ್ಯಯೇ ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ; ನ ಚ ಅಸೌ ಅಯೋಗ್ಯತ್ವಾದಪ್ಯಯೇನಾಕಾಂಕ್ಷ್ಯತೇ । ನ ಹಿ ಕಾರ್ಯೇ ಧ್ರಿಯಮಾಣೇ ಕಾರಣಸ್ಯಾಪ್ಯಯೋ ಯುಕ್ತಃ, ಕಾರಣಾಪ್ಯಯೇ ಕಾರ್ಯಸ್ಯಾವಸ್ಥಾನಾನುಪಪತ್ತೇಃ । ಕಾರ್ಯಾಪ್ಯಯೇ ತು ಕಾರಣಸ್ಯಾವಸ್ಥಾನಂ ಯುಕ್ತಮ್ — ಮೃದಾದಿಷ್ವೇವಂ ದೃಷ್ಟತ್ವಾತ್ ॥ ೧೪ ॥
ಅಂತರಾವಿಜ್ಞಾನಾಧಿಕರಣಮ್
ಅಂತರಾ ವಿಜ್ಞಾನಮನಸೀ ಕ್ರಮೇಣ ತಲ್ಲಿಂಗಾದಿತಿ ಚೇನ್ನಾವಿಶೇಷಾತ್ ॥ ೧೫ ॥
ಭೂತಾನಾಮುತ್ಪತ್ತಿಪ್ರಲಯಾವನುಲೋಮಪ್ರತಿಲೋಮಕ್ರಮಾಭ್ಯಾಂ ಭವತ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್; ಆತ್ಮಾದಿರುತ್ಪತ್ತಿಃ ಪ್ರಲಯಶ್ಚಾತ್ಮಾಂತಃ — ಇತ್ಯಪ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಸೇಂದ್ರಿಯಸ್ಯ ತು ಮನಸೋ ಬುದ್ಧೇಶ್ಚ ಸದ್ಭಾವಃ ಪ್ರಸಿದ್ಧಃ ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತ್ಯೋಃ — ‘ಬುದ್ಧಿಂ ತು ಸಾರಥಿಂ ವಿದ್ಧಿ ಮನಃ ಪ್ರಗ್ರಹಮೇವ ಚ ।’ (ಕ. ಉ. ೧ । ೩ । ೩) ‘ಇಂದ್ರಿಯಾಣಿ ಹಯಾನಾಹುಃ’ (ಕ. ಉ. ೧ । ೩ । ೪) ಇತ್ಯಾದಿಲಿಂಗೇಭ್ಯಃ । ತಯೋರಪಿ ಕಸ್ಮಿಂಶ್ಚಿದಂತರಾಲೇ ಕ್ರಮೇಣೋತ್ಪತ್ತಿಪ್ರಲಯಾವುಪಸಂಗ್ರಾಹ್ಯೌ, ಸರ್ವಸ್ಯ ವಸ್ತುಜಾತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಜತ್ವಾಭ್ಯುಪಗಮಾತ್ । ಅಪಿ ಚ ಆಥರ್ವಣೇ ಉತ್ಪತ್ತಿಪ್ರಕರಣೇ ಭೂತಾನಾಮಾತ್ಮನಶ್ಚಾಂತರಾಲೇ ಕರಣಾನ್ಯನುಕ್ರಮ್ಯಂತೇ — ‘ಏತಸ್ಮಾಜ್ಜಾಯತೇ ಪ್ರಾಣೋ ಮನಃ ಸರ್ವೇಂದ್ರಿಯಾಣಿ ಚ । ಖಂ ವಾಯುರ್ಜ್ಯೋತಿರಾಪಃ ಪೃಥಿವೀ ವಿಶ್ವಸ್ಯ ಧಾರಿಣೀ’ (ಮು. ಉ. ೨ । ೧ । ೩) ಇತಿ । ತಸ್ಮಾತ್ಪೂರ್ವೋಕ್ತೋತ್ಪತ್ತಿಪ್ರಲಯಕ್ರಮಭಂಗಪ್ರಸಂಗೋ ಭೂತಾನಾಮಿತಿ ಚೇತ್ , ನ; ಅವಿಶೇಷಾತ್ — ಯದಿ ತಾವದ್ಭೌತಿಕಾನಿ ಕರಣಾನಿ, ತತೋ ಭೂತೋತ್ಪತ್ತಿಪ್ರಲಯಾಭ್ಯಾಮೇವೈಷಾಮುತ್ಪತ್ತಿಪ್ರಲಯೌ ಭವತ ಇತಿ ನೈತಯೋಃ ಕ್ರಮಾಂತರಂ ಮೃಗ್ಯಮ್ । ಭವತಿ ಚ ಭೌತಿಕತ್ವೇ ಲಿಂಗಂ ಕರಣಾನಾಮ್ — ‘ಅನ್ನಮಯಂ ಹಿ ಸೋಮ್ಯ ಮನ ಆಪೋಮಯಃ ಪ್ರಾಣಸ್ತೇಜೋಮಯೀ ವಾಕ್’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೫ । ೪) ಇತ್ಯೇವಂಜಾತೀಯಕಮ್ । ವ್ಯಪದೇಶೋಽಪಿ ಕ್ವಚಿದ್ಭೂತಾನಾಂ ಕರಣಾನಾಂ ಚ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಪರಿವ್ರಾಜಕನ್ಯಾಯೇನ ನೇತವ್ಯಃ । ಅಥ ತ್ವಭೌತಿಕಾನಿ ಕರಣಾನಿ, ತಥಾಪಿ ಭೂತೋತ್ಪತ್ತಿಕ್ರಮೋ ನ ಕರಣೈರ್ವಿಶೇಷ್ಯತೇ — ಪ್ರಥಮಂ ಕರಣಾನ್ಯುತ್ಪದ್ಯಂತೇ ಚರಮಂ ಭೂತಾನಿ, ಪ್ರಥಮಂ ವಾ ಭೂತಾನ್ಯುತ್ಪದ್ಯಂತೇ ಚರಮಂ ಕರಣಾನೀತಿ । ಆಥರ್ವಣೇ ತು ಸಮಾಮ್ನಾಯಕ್ರಮಮಾತ್ರಂ ಕರಣಾನಾಂ ಭೂತಾನಾಂ ಚ, ನ ತತ್ರೋತ್ಪತ್ತಿಕ್ರಮ ಉಚ್ಯತೇ । ತಥಾ ಅನ್ಯತ್ರಾಪಿ ಪೃಥಗೇವ ಭೂತಕ್ರಮಾತ್ಕರಣಕ್ರಮ ಆಮ್ನಾಯತೇ — ‘ಪ್ರಜಾಪತಿರ್ವಾ ಇದಮಗ್ರ ಆಸೀತ್ಸ ಆತ್ಮಾನಮೈಕ್ಷತ ಸ ಮನೋಽಸೃಜತ ತನ್ಮನ ಏವಾಸೀತ್ತದಾತ್ಮಾನಮೈಕ್ಷತ ತದ್ವಾಚಮಸೃಜತ’ ಇತ್ಯಾದಿನಾ । ತಸ್ಮಾನ್ನಾಸ್ತಿ ಭೂತೋತ್ಪತ್ತಿಕ್ರಮಸ್ಯ ಭಂಗಃ ॥ ೧೫ ॥
ಚರಾಚರವ್ಯಪಾಶ್ರಯಾಧಿಕರಣಮ್
ಚರಾಚರವ್ಯಪಾಶ್ರಯಸ್ತು ಸ್ಯಾತ್ತದ್ವ್ಯಪದೇಶೋ ಭಾಕ್ತಸ್ತದ್ಭಾವಭಾವಿತ್ವಾತ್ ॥ ೧೬ ॥
ಸ್ತೋ ಜೀವಸ್ಯಾಪ್ಯುತ್ಪತ್ತಿಪ್ರಲಯೌ, ಜಾತೋ ದೇವದತ್ತೋ ಮೃತೋ ದೇವದತ್ತ ಇತ್ಯೇವಂಜಾತೀಯಕಾಲ್ಲೌಕಿಕವ್ಯಪದೇಶಾತ್ ಜಾತಕರ್ಮಾದಿಸಂಸ್ಕಾರವಿಧಾನಾಚ್ಚ — ಇತಿ ಸ್ಯಾತ್ಕಸ್ಯಚಿದ್ಭ್ರಾಂತಿಃ । ತಾಮಪನುದಾಮಃ । ನ ಜೀವಸ್ಯೋತ್ಪತ್ತಿಪ್ರಲಯೌ ಸ್ತಃ, ಶಾಸ್ತ್ರಫಲಸಂಬಂಧೋಪಪತ್ತೇಃ । ಶರೀರಾನುವಿನಾಶಿನಿ ಹಿ ಜೀವೇ ಶರೀರಾಂತರಗತೇಷ್ಟಾನಿಷ್ಟಪ್ರಾಪ್ತಿಪರಿಹಾರಾರ್ಥೌ ವಿಧಿಪ್ರತಿಷೇಧಾವನರ್ಥಕೌ ಸ್ಯಾತಾಮ್ । ಶ್ರೂಯತೇ ಚ — ‘ಜೀವಾಪೇತಂ ವಾವ ಕಿಲೇದಂ ಮ್ರಿಯತೇ ನ ಜೀವೋ ಮ್ರಿಯತೇ’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೧೧ । ೩) ಇತಿ । ನನು ಲೌಕಿಕೋ ಜನ್ಮಮರಣವ್ಯಪದೇಶೋ ಜೀವಸ್ಯ ದರ್ಶಿತಃ । ಸತ್ಯಂ ದರ್ಶಿತಃ । ಭಾಕ್ತಸ್ತ್ವೇಷ ಜೀವಸ್ಯ ಜನ್ಮಮರಣವ್ಯಪದೇಶಃ । ಕಿಮಾಶ್ರಯಃ ಪುನರಯಂ ಮುಖ್ಯಃ, ಯದಪೇಕ್ಷಯಾ ಭಾಕ್ತ ಇತಿ ? ಉಚ್ಯತೇ — ಚರಾಚರವ್ಯಪಾಶ್ರಯಃ । ಸ್ಥಾವರಜಂಗಮಶರೀರವಿಷಯೌ ಜನ್ಮಮರಣಶಬ್ದೌ । ಸ್ಥಾವರಜಂಗಮಾನಿ ಹಿ ಭೂತಾನಿ ಜಾಯಂತೇ ಚ ಮ್ರಿಯಂತೇ ಚ । ಅತಸ್ತದ್ವಿಷಯೌ ಜನ್ಮಮರಣಶಬ್ದೌ ಮುಖ್ಯೌ ಸಂತೌ ತತ್ಸ್ಥೇ ಜೀವಾತ್ಮನ್ಯುಪಚರ್ಯೇತೇ, ತದ್ಭಾವಭಾವಿತ್ವಾತ್ — ಶರೀರಪ್ರಾದುರ್ಭಾವತಿರೋಭಾವಯೋರ್ಹಿ ಸತೋರ್ಜನ್ಮಮರಣಶಬ್ದೌ ಭವತಃ, ನಾಸತೋಃ । ನ ಹಿ ಶರೀರಸಂಬಂಧಾದನ್ಯತ್ರ ಜೀವೋ ಜಾತೋ ಮೃತೋ ವಾ ಕೇನಚಿಲ್ಲಕ್ಷ್ಯತೇ । ‘ಸ ವಾ ಅಯಂ ಪುರುಷೋ ಜಾಯಮಾನಃ ಶರೀರಮಭಿಸಂಪದ್ಯಮಾನಃ ಸ ಉತ್ಕ್ರಾಮನ್ ಮ್ರಿಯಮಾಣಃ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೩ । ೮) ಇತಿ ಚ ಶರೀರಸಂಯೋಗವಿಯೋಗನಿಮಿತ್ತಾವೇವ ಜನ್ಮಮರಣಶಬ್ದೌ ದರ್ಶಯತಿ । ಜಾತಕರ್ಮಾದಿವಿಧಾನಮಪಿ ದೇಹಪ್ರಾದುರ್ಭಾವಾಪೇಕ್ಷಮೇವ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ , ಅಭಾವಾಜ್ಜೀವಪ್ರಾದುರ್ಭಾವಸ್ಯ । ಜೀವಸ್ಯ ಪರಸ್ಮಾದಾತ್ಮನ ಉತ್ಪತ್ತಿರ್ವಿಯದಾದೀನಾಮಿವಾಸ್ತಿ ನಾಸ್ತಿ ವೇತ್ಯೇತದುತ್ತರೇಣ ಸೂತ್ರೇಣ ವಕ್ಷ್ಯತಿ । ದೇಹಾಶ್ರಯೌ ತಾವಜ್ಜೀವಸ್ಯ ಸ್ಥೂಲಾವುತ್ಪತ್ತಿಪ್ರಲಯೌ ನ ಸ್ತಃ ಇತ್ಯೇತದನೇನ ಸೂತ್ರೇಣಾವೋಚತ್ ॥ ೧೬ ॥
ಆತ್ಮಾಧಿಕರಣಮ್
ನಾತ್ಮಾಽಶ್ರುತೇರ್ನಿತ್ಯತ್ವಾಚ್ಚ ತಾಭ್ಯಃ ॥ ೧೭ ॥
ಅಸ್ತ್ಯಾತ್ಮಾ ಜೀವಾಖ್ಯಃ ಶರೀರೇಂದ್ರಿಯಪಂಜರಾಧ್ಯಕ್ಷಃ ಕರ್ಮಫಲಸಂಬಂಧೀ । ಸ ಕಿಂ ವ್ಯೋಮಾದಿವದುತ್ಪದ್ಯತೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ, ಆಹೋಸ್ವಿದ್ಬ್ರಹ್ಮವದೇವ ನೋತ್ಪದ್ಯತೇ, ಇತಿ ಶ್ರುತಿವಿಪ್ರತಿಪತ್ತೇರ್ವಿಶಯಃ । ಕಾಸುಚಿಚ್ಛ್ರುತಿಷು ಅಗ್ನಿವಿಸ್ಫುಲಿಂಗಾದಿನಿದರ್ಶನೈರ್ಜೀವಾತ್ಮನಃ ಪರಸ್ಮಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಣ ಉತ್ಪತ್ತಿರಾಮ್ನಾಯತೇ; ಕಾಸುಚಿತ್ತು ಅವಿಕೃತಸ್ಯೈವ ಪರಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಕಾರ್ಯಪ್ರವೇಶೇನ ಜೀವಭಾವೋ ವಿಜ್ಞಾಯತೇ, ನ ಚ ಉತ್ಪತ್ತಿರಾಮ್ನಾಯತ ಇತಿ । ತತ್ರ ಪ್ರಾಪ್ತಂ ತಾವತ್ — ಉತ್ಪದ್ಯತೇ ಜೀವ ಇತಿ । ಕುತಃ ? ಪ್ರತಿಜ್ಞಾನುಪರೋಧಾದೇವ । ‘ಏಕಸ್ಮಿನ್ವಿದಿತೇ ಸರ್ವಮಿದಂ ವಿದಿತಮ್’ ಇತೀಯಂ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾ ಸರ್ವಸ್ಯ ವಸ್ತುಜಾತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಭವತ್ವೇ ಸತಿ ನೋಪರುಧ್ಯೇತ, ತತ್ತ್ವಾಂತರತ್ವೇ ತು ಜೀವಸ್ಯ ಪ್ರತಿಜ್ಞೇಯಮುಪರುಧ್ಯೇತ । ನ ಚ ಅವಿಕೃತಃ ಪರಮಾತ್ಮೈವ ಜೀವ ಇತಿ ಶಕ್ಯತೇ ವಿಜ್ಞಾತುಮ್ , ಲಕ್ಷಣಭೇದಾತ್ — ಅಪಹತಪಾಪ್ಮತ್ವಾದಿಧರ್ಮಕೋ ಹಿ ಪರಮಾತ್ಮಾ, ತದ್ವಿಪರೀತೋ ಹಿ ಜೀವಃ । ವಿಭಾಗಾಚ್ಚಾಸ್ಯ ವಿಕಾರತ್ವಸಿದ್ಧಿಃ — ಯಾವಾನ್ ಹಿ ಆಕಾಶಾದಿಃ ಪ್ರವಿಭಕ್ತಃ, ಸ ಸರ್ವೋ ವಿಕಾರಃ । ತಸ್ಯ ಚ ಆಕಾಶಾದೇರುತ್ಪತ್ತಿಃ ಸಮಧಿಗತಾ; ಜೀವಾತ್ಮಾಪಿ ಪುಣ್ಯಾಪುಣ್ಯಕರ್ಮಾ ಸುಖದುಃಖಯುಕ್ ಪ್ರತಿಶರೀರಂ ಪ್ರವಿಭಕ್ತ ಇತಿ, ತಸ್ಯಾಪಿ ಪ್ರಪಂಚೋತ್ಪತ್ತ್ಯವಸರೇ ಉತ್ಪತ್ತಿರ್ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ । ಅಪಿ ಚ ‘ಯಥಾಗ್ನೇಃ ಕ್ಷುದ್ರಾ ವಿಸ್ಫುಲಿಂಗಾ ವ್ಯುಚ್ಚರಂತ್ಯೇವಮೇವಾಸ್ಮಾದಾತ್ಮನಃ ಸರ್ವೇ ಪ್ರಾಣಾಃ’ (ಬೃ. ಉ. ೨ । ೧ । ೨೦) ಇತಿ ಪ್ರಾಣಾದೇರ್ಭೋಗ್ಯಜಾತಸ್ಯ ಸೃಷ್ಟಿಂ ಶಿಷ್ಟ್ವಾ ‘ಸರ್ವ ಏತ ಆತ್ಮಾನೋ ವ್ಯುಚ್ಚರಂತಿ’ ಇತಿ ಭೋಕ್ತೄಣಾಮಾತ್ಮನಾಂ ಪೃಥಕ್ಸೃಷ್ಟಿಂ ಶಾಸ್ತಿ । ‘ಯಥಾ ಸುದೀಪ್ತಾತ್ಪಾವಕಾದ್ವಿಸ್ಫುಲಿಂಗಾಃ ಸಹಸ್ರಶಃ ಪ್ರಭವಂತೇ ಸರೂಪಾಃ । ತಥಾಕ್ಷರಾದ್ವಿವಿಧಾಃ ಸೋಮ್ಯ ಭಾವಾಃ ಪ್ರಜಾಯಂತೇ ತತ್ರ ಚೈವಾಪಿಯಂತಿ’ (ಮು. ಉ. ೨ । ೧ । ೧) ಇತಿ ಚ ಜೀವಾತ್ಮನಾಮುತ್ಪತ್ತಿಪ್ರಲಯಾವುಚ್ಯೇತೇ, ಸರೂಪವಚನಾತ್ — ಜೀವಾತ್ಮಾನೋ ಹಿ ಪರಮಾತ್ಮನಾ ಸರೂಪಾ ಭವಂತಿ, ಚೈತನ್ಯಯೋಗಾತ್; ನ ಚ ಕ್ವಚಿದಶ್ರವಣಮನ್ಯತ್ರ ಶ್ರುತಂ ವಾರಯಿತುಮರ್ಹತಿ, ಶ್ರುತ್ಯಂತರಗತಸ್ಯಾಪ್ಯವಿರುದ್ಧಸ್ಯಾಧಿಕಸ್ಯಾರ್ಥಸ್ಯ ಸರ್ವತ್ರೋಪಸಂಹರ್ತವ್ಯತ್ವಾತ್ । ಪ್ರವೇಶಶ್ರುತಿರಪ್ಯೇವಂ ಸತಿ ವಿಕಾರಭಾವಾಪತ್ತ್ಯೈವ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತವ್ಯಾ — ‘ತದಾತ್ಮಾನꣳ ಸ್ವಯಮಕುರುತ’ (ತೈ. ಉ. ೨ । ೭ । ೧) ಇತ್ಯಾದಿವತ್ । ತಸ್ಮಾದುತ್ಪದ್ಯತೇ ಜೀವ ಇತಿ ॥
ಏವಂ ಪ್ರಾಪ್ತೇ, ಬ್ರೂಮಃ — ನಾತ್ಮಾ ಜೀವ ಉತ್ಪದ್ಯತ ಇತಿ । ಕಸ್ಮಾತ್ ? ಅಶ್ರುತೇಃ; ನ ಹ್ಯಸ್ಯೋತ್ಪತ್ತಿಪ್ರಕರಣೇ ಶ್ರವಣಮಸ್ತಿ ಭೂಯಃಸು ಪ್ರದೇಶೇಷು । ನನು ಕ್ವಚಿದಶ್ರವಣಮನ್ಯತ್ರ ಶ್ರುತಂ ನ ವಾರಯತೀತ್ಯುಕ್ತಮ್; ಸತ್ಯಮುಕ್ತಮ್; ಉತ್ಪತ್ತಿರೇವ ತ್ವಸ್ಯ ನ ಸಂಭವತೀತಿ ವದಾಮಃ । ಕಸ್ಮಾತ್ ? ನಿತ್ಯತ್ವಾಚ್ಚ ತಾಭ್ಯಃ — ಚಶಬ್ದಾದಜತ್ವಾದಿಭ್ಯಶ್ಚ — ನಿತ್ಯತ್ವಂ ಹ್ಯಸ್ಯ ಶ್ರುತಿಭ್ಯೋಽವಗಮ್ಯತೇ, ತಥಾ ಅಜತ್ವಮ್ ಅವಿಕಾರಿತ್ವಮ್ ಅವಿಕೃತಸ್ಯೈವ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಜೀವಾತ್ಮನಾವಸ್ಥಾನಂ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮನಾ ಚೇತಿ । ನ ಚೈವಂರೂಪಸ್ಯೋತ್ಪತ್ತಿರುಪಪದ್ಯತೇ । ತಾಃ ಕಾಃ ಶ್ರುತಯಃ ? ‘ನ ಜೀವೋ ಮ್ರಿಯತೇ’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೧೧ । ೩) ‘ಸ ವಾ ಏಷ ಮಹಾನಜ ಆತ್ಮಾಽಜರೋಽಮರೋಽಮೃತೋಽಭಯೋ ಬ್ರಹ್ಮ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೪ । ೨೫) ‘ನ ಜಾಯತೇ ಮ್ರಿಯತೇ ವಾ ವಿಪಶ್ಚಿತ್’ (ಕ. ಉ. ೧ । ೨ । ೧೮) ‘ಅಜೋ ನಿತ್ಯಃ ಶಾಶ್ವತೋಽಯಂ ಪುರಾಣಃ’ (ಕ. ಉ. ೧ । ೨ । ೧೮) ‘ತತ್ಸೃಷ್ಟ್ವಾ ತದೇವಾನುಪ್ರಾವಿಶತ್’ (ತೈ. ಉ. ೨ । ೬ । ೧) ‘ಅನೇನ ಜೀವೇನಾತ್ಮನಾನುಪ್ರವಿಶ್ಯ ನಾಮರೂಪೇ ವ್ಯಾಕರವಾಣಿ’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೩ । ೨) ‘ಸ ಏಷ ಇಹ ಪ್ರವಿಷ್ಟ ಆ ನಖಾಗ್ರೇಭ್ಯಃ’ (ಬೃ. ಉ. ೧ । ೪ । ೭) ‘ತತ್ತ್ವಮಸಿ’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೮ । ೭) ‘ಅಹಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಸ್ಮಿ’ (ಬೃ. ಉ. ೧ । ೪ । ೧೦) ‘ಅಯಮಾತ್ಮಾ ಬ್ರಹ್ಮ ಸರ್ವಾನುಭೂಃ’ (ಬೃ. ಉ. ೨ । ೫ । ೧೯) ಇತ್ಯೇವಮಾದ್ಯಾ ನಿತ್ಯತ್ವವಾದಿನ್ಯಃ ಸತ್ಯಃ ಜೀವಸ್ಯೋತ್ಪತ್ತಿಂ ಪ್ರತಿಬಧ್ನಂತಿ । ನನು ಪ್ರವಿಭಕ್ತತ್ವಾದ್ವಿಕಾರಃ, ವಿಕಾರತ್ವಾಚ್ಚೋತ್ಪದ್ಯತೇ — ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್; ಅತ್ರೋಚ್ಯತೇ — ನಾಸ್ಯ ಪ್ರವಿಭಾಗಃ ಸ್ವತೋಽಸ್ತಿ, ‘ಏಕೋ ದೇವಃ ಸರ್ವಭೂತೇಷು ಗೂಢಃ ಸರ್ವವ್ಯಾಪೀ ಸರ್ವಭೂತಾಂತರಾತ್ಮಾ’ (ಶ್ವೇ. ಉ. ೬ । ೧೧) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ । ಬುದ್ಧ್ಯಾದ್ಯುಪಾಧಿನಿಮಿತ್ತಂ ತು ಅಸ್ಯ ಪ್ರವಿಭಾಗಪ್ರತಿಭಾನಮ್ , ಆಕಾಶಸ್ಯೇವ ಘಟಾದಿಸಂಬಂಧನಿಮಿತ್ತಮ್ । ತಥಾ ಚ ಶಾಸ್ತ್ರಮ್ — ‘ಸ ವಾ ಅಯಮಾತ್ಮಾ ಬ್ರಹ್ಮ ವಿಜ್ಞಾನಮಯೋ ಮನೋಮಯಃ ಪ್ರಾಣಮಯಶ್ಚಕ್ಷುರ್ಮಯಃ ಶ್ರೋತ್ರಮಯಃ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೪ । ೫) ಇತ್ಯೇವಮಾದಿ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಏವಾವಿಕೃತಸ್ಯ ಸತೋಽಸ್ಯೈಕಸ್ಯಾನೇಕಬುದ್ಧ್ಯಾದಿಮಯತ್ವಂ ದರ್ಶಯತಿ । ತನ್ಮಯತ್ವಂ ಚ ಅಸ್ಯ ತದ್ವಿವಿಕ್ತಸ್ವರೂಪಾನಭಿವ್ಯಕ್ತ್ಯಾ ತದುಪರಕ್ತಸ್ವರೂಪತ್ವಮ್ — ಸ್ತ್ರೀಮಯೋ ಜಾಲ್ಮ ಇತ್ಯಾದಿವತ್ — ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ । ಯದಪಿ ಕ್ವಚಿದಸ್ಯೋತ್ಪತ್ತಿಪ್ರಲಯಶ್ರವಣಮ್ , ತದಪ್ಯತ ಏವೋಪಾಧಿಸಂಬಂಧಾನ್ನೇತವ್ಯಮ್ — ಉಪಾಧ್ಯುತ್ಪತ್ತ್ಯಾ ಅಸ್ಯೋತ್ಪತ್ತಿಃ, ತತ್ಪ್ರಲಯೇನ ಚ ಪ್ರಲಯ ಇತಿ । ತಥಾ ಚ ದರ್ಶಯತಿ — ‘ಪ್ರಜ್ಞಾನಘನ ಏವೈತೇಭ್ಯೋ ಭೂತೇಭ್ಯಃ ಸಮುತ್ಥಾಯ ತಾನ್ಯೇವಾನು ವಿನಶ್ಯತಿ ನ ಪ್ರೇತ್ಯ ಸಂಜ್ಞಾಸ್ತಿ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೫ । ೧೩) ಇತಿ; ತಥೋಪಾಧಿಪ್ರಲಯ ಏವಾಯಮ್ , ನಾತ್ಮವಿಲಯಃ — ಇತ್ಯೇತದಪಿ — ‘ಅತ್ರೈವ ಮಾ ಭಗವಾನ್ಮೋಹಾಂತಮಾಪೀಪದನ್ನ ವಾ ಅಹಮಿಮಂ ವಿಜಾನಾಮಿ ನ ಪ್ರೇತ್ಯ ಸಂಜ್ಞಾಸ್ತಿ’ — ಇತಿ ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಂ ಪ್ರತಿಪಾದಯತಿ — ‘ನ ವಾ ಅರೇಽಹಂ ಮೋಹಂ ಬ್ರವೀಮ್ಯವಿನಾಶೀ ವಾ ಅರೇಽಯಮಾತ್ಮಾನುಚ್ಛಿತ್ತಿಧರ್ಮಾ ಮಾತ್ರಾಽಸಂಸರ್ಗಸ್ತ್ವಸ್ಯ ಭವತಿ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೫ । ೧೪) — ಇತಿ । ಪ್ರತಿಜ್ಞಾನುಪರೋಧೋಽಪ್ಯವಿಕೃತಸ್ಯೈವ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಜೀವಭಾವಾಭ್ಯುಪಗಮಾತ್; ಲಕ್ಷಣಭೇದೋಽಪ್ಯನಯೋರುಪಾಧಿನಿಮಿತ್ತ ಏವ, ‘ಅತ ಊರ್ಧ್ವಂ ವಿಮೋಕ್ಷಾಯೈವ ಬ್ರೂಹಿ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೩ । ೧೫) ಇತಿ ಚ ಪ್ರಕೃತಸ್ಯೈವ ವಿಜ್ಞಾನಮಯಸ್ಯಾತ್ಮನಃ ಸರ್ವಸಂಸಾರಧರ್ಮಪ್ರತ್ಯಾಖ್ಯಾನೇನ ಪರಮಾತ್ಮಭಾವಪ್ರತಿಪಾದನಾತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ ನೈವಾತ್ಮೋತ್ಪದ್ಯತೇ ಪ್ರವಿಲೀಯತೇ ವೇತಿ ॥ ೧೭ ॥
ಜ್ಞಾಧಿಕರಣಮ್
ಜ್ಞೋಽತ ಏವ ॥ ೧೮ ॥
ಸ ಕಿಂ ಕಾಣಭುಜಾನಾಮಿವಾಗಂತುಕಚೈತನ್ಯಃ, ಸ್ವತೋಽಚೇತನಃ, ಆಹೋಸ್ವಿತ್ಸಾಂಖ್ಯಾನಾಮಿವ ನಿತ್ಯಚೈತನ್ಯಸ್ವರೂಪ ಏವ, ಇತಿ ವಾದಿವಿಪ್ರತಿಪತ್ತೇಃ ಸಂಶಯಃ । ಕಿಂ ತಾವತ್ಪ್ರಾಪ್ತಮ್ ? ಆಗಂತುಕಮಾತ್ಮನಶ್ಚೈತನ್ಯಮಾತ್ಮಮನಃಸಂಯೋಗಜಮ್ , ಅಗ್ನಿಘಟಸಂಯೋಗಜರೋಹಿತಾದಿಗುಣವದಿತಿ ಪ್ರಾಪ್ತಮ್ । ನಿತ್ಯಚೈತನ್ಯತ್ವೇ ಹಿ ಸುಪ್ತಮೂರ್ಛಿತಗ್ರಹಾವಿಷ್ಟಾನಾಮಪಿ ಚೈತನ್ಯಂ ಸ್ಯಾತ್ । ತೇ ಪೃಷ್ಟಾಃ ಸಂತಃ ‘ನ ಕಿಂಚಿದ್ವಯಮಚೇತಯಾಮಹಿ’ ಇತಿ ಜಲ್ಪಂತಿ; ಸ್ವಸ್ಥಾಶ್ಚ ಚೇತಯಮಾನಾ ದೃಶ್ಯಂತೇ । ಅತಃ ಕಾದಾಚಿತ್ಕಚೈತನ್ಯತ್ವಾದಾಗಂತುಕಚೈತನ್ಯ ಆತ್ಮೇತಿ ॥
ಏವಂ ಪ್ರಾಪ್ತೇ, ಅಭಿಧೀಯತೇ — ಜ್ಞಃ ನಿತ್ಯಚೈತನ್ಯೋಽಯಮಾತ್ಮಾ — ಅತ ಏವ — ಯಸ್ಮಾದೇವ ನೋತ್ಪದ್ಯತೇ, ಪರಮೇವ ಬ್ರಹ್ಮ ಅವಿಕೃತಮುಪಾಧಿಸಂಪರ್ಕಾಜ್ಜೀವಭಾವೇನಾವತಿಷ್ಠತೇ । ಪರಸ್ಯ ಹಿ ಬ್ರಹ್ಮಣಶ್ಚೈತನ್ಯಸ್ವರೂಪತ್ವಮಾಮ್ನಾತಮ್ — ‘ವಿಜ್ಞಾನಮಾನಂದಂ ಬ್ರಹ್ಮ’ (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೯ । ೨೮) ‘ಸತ್ಯಂ ಜ್ಞಾನಮನಂತಂ ಬ್ರಹ್ಮ’ (ತೈ. ಉ. ೨ । ೧ । ೧) ‘ಅನಂತರೋಽಬಾಹ್ಯಃ ಕೃತ್ಸ್ನಃ ಪ್ರಜ್ಞಾನಘನ ಏವ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೫ । ೧೩) ಇತ್ಯಾದಿಷು ಶ್ರುತಿಷು । ತದೇವ ಚೇತ್ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಜೀವಃ, ತಸ್ಮಾಜ್ಜೀವಸ್ಯಾಪಿ ನಿತ್ಯಚೈತನ್ಯಸ್ವರೂಪತ್ವಮಗ್ನ್ಯೌಷ್ಣ್ಯಪ್ರಕಾಶವದಿತಿ ಗಮ್ಯತೇ । ವಿಜ್ಞಾನಮಯಪ್ರಕ್ರಿಯಾಯಾಂ ಚ ಶ್ರುತಯೋ ಭವಂತಿ — ‘ಅಸುಪ್ತಃ ಸುಪ್ತಾನಭಿಚಾಕಶೀತಿ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೩ । ೧೧) ‘ಅತ್ರಾಯಂ ಪುರುಷಃ ಸ್ವಯಂಜ್ಯೋತಿರ್ಭವತಿ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೩ । ೯) ಇತಿ, ‘ನ ಹಿ ವಿಜ್ಞಾತುರ್ವಿಜ್ಞಾತೇರ್ವಿಪರಿಲೋಪೋ ವಿದ್ಯತೇ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೩ । ೩೦) ಇತ್ಯೇವಂರೂಪಾಃ । ‘ಅಥ ಯೋ ವೇದೇದಂ ಜಿಘ್ರಾಣೀತಿ ಸ ಆತ್ಮಾ’ (ಛಾ. ಉ. ೮ । ೧೨ । ೪) ಇತಿ ಚ — ಸರ್ವೈಃ ಕರಣದ್ವಾರೈಃ ‘ಇದಂ ವೇದ, ಇದಂ ವೇದ’ ಇತಿ ವಿಜ್ಞಾನೇನಾನುಸಂಧಾನಾತ್ ತದ್ರೂಪತ್ವಸಿದ್ಧಿಃ । ನಿತ್ಯಚೈತನ್ಯಸ್ವರೂಪತ್ವೇ ಘ್ರಾಣಾದ್ಯಾನರ್ಥಕ್ಯಮಿತಿ ಚೇತ್ , ನ, ಗಂಧಾದಿವಿಷಯವಿಶೇಷಪರಿಚ್ಛೇದಾರ್ಥತ್ವಾತ್ । ತಥಾ ಹಿ ದರ್ಶಯತಿ — ‘ಗಂಧಾಯ ಘ್ರಾಣಮ್’ ಇತ್ಯಾದಿ । ಯತ್ತು ಸುಪ್ತಾದಯೋ ನ ಚೇತಯಂತ ಇತಿ, ತಸ್ಯ ಶ್ರುತ್ಯೈವ ಪರಿಹಾರೋಽಭಿಹಿತಃ , ಸುಷುಪ್ತಂ ಪ್ರಕೃತ್ಯ — ‘ಯದ್ವೈ ತನ್ನ ಪಶ್ಯತಿ ಪಶ್ಯನ್ವೈ ತನ್ನ ಪಶ್ಯತಿ; ನ ಹಿ ದ್ರಷ್ಟುರ್ದೃಷ್ಟೇರ್ವಿಪರಿಲೋಪೋ ವಿದ್ಯತೇಽವಿನಾಶಿತ್ವಾತ್; ನ ತು ತದ್ದ್ವಿತೀಯಮಸ್ತಿ ತತೋಽನ್ಯದ್ವಿಭಕ್ತಂ ಯತ್ಪಶ್ಯೇತ್’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೩ । ೨೩) ಇತ್ಯಾದಿನಾ । ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ — ವಿಷಯಾಭಾವಾದಿಯಮಚೇತಯಮಾನತಾ, ನ ಚೈತನ್ಯಾಭಾವಾದಿತಿ — ಯಥಾ ವಿಯದಾಶ್ರಯಸ್ಯ ಪ್ರಕಾಶಸ್ಯ ಪ್ರಕಾಶ್ಯಾಭಾವಾದನಭಿವ್ಯಕ್ತಿಃ, ನ ಸ್ವರೂಪಾಭಾವಾತ್ — ತದ್ವತ್ । ವೈಶೇಷಿಕಾದಿತರ್ಕಶ್ಚ ಶ್ರುತಿವಿರೋಧ ಆಭಾಸೀಭವತಿ । ತಸ್ಮಾನ್ನಿತ್ಯಚೈತನ್ಯಸ್ವರೂಪ ಏವ ಆತ್ಮೇತಿ ನಿಶ್ಚಿನುಮಃ ॥ ೧೮ ॥
ಉತ್ಕ್ರಾಂತಿಗತ್ಯಧಿಕರಣಮ್
ಉತ್ಕ್ರಾಂತಿಗತ್ಯಾಗತೀನಾಮ್ ॥ ೧೯ ॥
ಇದಾನೀಂ ತು ಕಿಂಪರಿಮಾಣೋ ಜೀವ ಇತಿ ಚಿಂತ್ಯತೇ — ಕಿಮಣುಪರಿಮಾಣಃ, ಉತ ಮಧ್ಯಮಪರಿಮಾಣಃ, ಆಹೋಸ್ವಿತ್ ಮಹಾಪರಿಮಾಣ ಇತಿ । ನನು ನಾತ್ಮೋತ್ಪದ್ಯತೇ ನಿತ್ಯಚೈತನ್ಯಶ್ಚಾಯಮಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಅತಶ್ಚ ಪರ ಏವ ಆತ್ಮಾ ಜೀವ ಇತ್ಯಾಪತತಿ । ಪರಸ್ಯ ಚ ಆತ್ಮನೋಽನಂತತ್ವಮಾಮ್ನಾತಮ್ । ತತ್ರ ಕುತೋ ಜೀವಸ್ಯ ಪರಿಮಾಣಚಿಂತಾವತಾರ ಇತಿ । ಉಚ್ಯತೇ — ಸತ್ಯಮೇತತ್; ಉತ್ಕ್ರಾಂತಿಗತ್ಯಾಗತಿಶ್ರವಣಾನಿ ತು ಜೀವಸ್ಯ ಪರಿಚ್ಛೇದಂ ಪ್ರಾಪಯಂತಿ । ಸ್ವಶಬ್ದೇನ ಚ ಅಸ್ಯ ಕ್ವಚಿದಣುಪರಿಮಾಣತ್ವಮಾಮ್ನಾಯತೇ । ತಸ್ಯ ಸರ್ವಸ್ಯಾನಾಕುಲತ್ವೋಪಪಾದನಾಯಾಯಮಾರಂಭಃ । ತತ್ರ ಪ್ರಾಪ್ತಂ ತಾವತ್ — ಉತ್ಕ್ರಾಂತಿಗತ್ಯಾಗತೀನಾಂ ಶ್ರವಣಾತ್ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನೋಽಣುಪರಿಮಾಣೋ ಜೀವ ಇತಿ । ಉತ್ಕ್ರಾಂತಿಸ್ತಾವತ್ — ‘ಸ ಯದಾಸ್ಮಾಚ್ಛರೀರಾದುತ್ಕ್ರಾಮತಿ ಸಹೈವೈತೈಃ ಸರ್ವೈರುತ್ಕ್ರಾಮತಿ’ (ಕೌ. ಉ. ೩ । ೪) ಇತಿ; ಗತಿರಪಿ — ‘ಯೇ ವೈ ಕೇ ಚಾಸ್ಮಾಲ್ಲೋಕಾತ್ಪ್ರಯಂತಿ ಚಂದ್ರಮಸಮೇವ ತೇ ಸರ್ವೇ ಗಚ್ಛಂತಿ’ (ಕೌ. ಉ. ೧ । ೨) ಇತಿ; ಆಗತಿರಪಿ — ‘ತಸ್ಮಾಲ್ಲೋಕಾತ್ಪುನರೈತ್ಯಸ್ಮೈ ಲೋಕಾಯ ಕರ್ಮಣೇ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೪ । ೬) ಇತಿ; ಆಸಾಮುತ್ಕ್ರಾಂತಿಗತ್ಯಾಗತೀನಾಂ ಶ್ರವಣಾತ್ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಸ್ತಾವಜ್ಜೀವ ಇತಿ ಪ್ರಾಪ್ನೋತಿ — ನ ಹಿ ವಿಭೋಶ್ಚಲನಮವಕಲ್ಪತ ಇತಿ । ಸತಿ ಪರಿಚ್ಛೇದೇ, ಶರೀರಪರಿಮಾಣತ್ವಸ್ಯಾರ್ಹತಪರೀಕ್ಷಾಯಾಂ ನಿರಸ್ತತ್ವಾತ್ ಅಣುರಾತ್ಮೇತಿ ಗಮ್ಯತೇ ॥ ೧೯ ॥
ಸ್ವಾತ್ಮನಾ ಚೋತ್ತರಯೋಃ ॥ ೨೦ ॥
ಉತ್ಕ್ರಾಂತಿಃ ಕದಾಚಿದಚಲತೋಽಪಿ ಗ್ರಾಮಸ್ವಾಮ್ಯನಿವೃತ್ತಿವದ್ದೇಹಸ್ವಾಮ್ಯನಿವೃತ್ತ್ಯಾ ಕರ್ಮಕ್ಷಯೇಣಾವಕಲ್ಪೇತ । ಉತ್ತರೇ ತು ಗತ್ಯಾಗತೀ ನಾಚಲತಃ ಸಂಭವತಃ । ಸ್ವಾತ್ಮನಾ ಹಿ ತಯೋಃ ಸಂಬಂಧೋ ಭವತಿ, ಗಮೇಃ ಕರ್ತೃಸ್ಥಕ್ರಿಯಾತ್ವಾತ್ । ಅಮಧ್ಯಮಪರಿಮಾಣಸ್ಯ ಚ ಗತ್ಯಾಗತೀ ಅಣುತ್ವೇ ಏವ ಸಂಭವತಃ । ಸತ್ಯೋಶ್ಚ ಗತ್ಯಾಗತ್ಯೋರುತ್ಕ್ರಾಂತಿರಪ್ಯಪಸೃಪ್ತಿರೇವ ದೇಹಾದಿತಿ ಪ್ರತೀಯತೇ । ನ ಹಿ ಅನಪಸೃಪ್ತಸ್ಯ ದೇಹಾದ್ಗತ್ಯಾಗತೀ ಸ್ಯಾತಾಮ್ — ದೇಹಪ್ರದೇಶಾನಾಂ ಚ ಉತ್ಕ್ರಾಂತಾವಪಾದಾನತ್ವವಚನಾತ್ — ‘ಚಕ್ಷುಷ್ಟೋ ವಾ ಮೂರ್ಧ್ನೋ ವಾನ್ಯೇಭ್ಯೋ ವಾ ಶರೀರದೇಶೇಭ್ಯಃ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೪ । ೨) ಇತಿ । ‘ಸ ಏತಾಸ್ತೇಜೋಮಾತ್ರಾಃ ಸಮಭ್ಯಾದದಾನೋ ಹೃದಯಮೇವಾನ್ವವಕ್ರಾಮತಿ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೪ । ೧) ‘ಶುಕ್ರಮಾದಾಯ ಪುನರೈತಿ ಸ್ಥಾನಮ್’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೩ । ೧೧) ಇತಿ ಚಾಂತರೇಽಪಿ ಶರೀರೇ ಶಾರೀರಸ್ಯ ಗತ್ಯಾಗತೀ ಭವತಃ । ತಸ್ಮಾದಪ್ಯಸ್ಯಾಣುತ್ವಸಿದ್ಧಿಃ ॥ ೨೦ ॥
ನಾಣುರತಚ್ಛ್ರುತೇರಿತಿ ಚೇನ್ನೇತರಾಧಿಕಾರಾತ್ ॥ ೨೧ ॥
ಅಥಾಪಿ ಸ್ಯಾತ್ — ನಾಣುರಯಮಾತ್ಮಾ । ಕಸ್ಮಾತ್ ? ಅತಚ್ಛ್ರುತೇಃ; ಅಣುತ್ವವಿಪರೀತಪರಿಮಾಣಶ್ರವಣಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ‘ಸ ವಾ ಏಷ ಮಹಾನಜ ಆತ್ಮಾ, ಯೋಽಯಂ ವಿಜ್ಞಾನಮಯಃ ಪ್ರಾಣೇಷು’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೪ । ೨೨) ‘ಆಕಾಶವತ್ಸರ್ವಗತಶ್ಚ ನಿತ್ಯಃ’ (ಶತ. ಬ್ರಾ. ೧೦ । ೬ । ೩ । ೨) ‘ಸತ್ಯಂ ಜ್ಞಾನಮನಂತಂ ಬ್ರಹ್ಮ’ (ತೈ. ಉ. ೨ । ೧ । ೧) ಇತ್ಯೇವಂಜಾತೀಯಕಾ ಹಿ ಶ್ರುತಿರಾತ್ಮನೋಽಣುತ್ವೇ ವಿಪ್ರತಿಷಿಧ್ಯೇತೇತಿ ಚೇತ್ , ನೈಷ ದೋಷಃ । ಕಸ್ಮಾತ್ ? ಇತರಾಧಿಕಾರಾತ್ — ಪರಸ್ಯ ಹಿ ಆತ್ಮನಃ ಪ್ರಕ್ರಿಯಾಯಾಮೇಷಾ ಪರಿಮಾಣಾಂತರಶ್ರುತಿಃ, ಪರಸ್ಯೈವಾತ್ಮನಃ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯೇನ ವೇದಾಂತೇಷು ವೇದಿತವ್ಯತ್ವೇನ ಪ್ರಕೃತತ್ವಾತ್ , ‘ವಿರಜಃ ಪರ ಆಕಾಶಾತ್’ ಇತ್ಯೇವಂವಿಧಾಚ್ಚ ಪರಸ್ಯೈವಾತ್ಮನಸ್ತತ್ರ ತತ್ರ ವಿಶೇಷಾಧಿಕಾರಾತ್ । ನನು ‘ಯೋಽಯಂ ವಿಜ್ಞಾನಮಯಃ ಪ್ರಾಣೇಷು’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೪ । ೨೨) ಇತಿ ಶಾರೀರ ಏವ ಮಹತ್ತ್ವಸಂಬಂಧಿತ್ವೇನ ಪ್ರತಿನಿರ್ದಿಶ್ಯತೇ — ಶಾಸ್ತ್ರದೃಷ್ಟ್ಯಾ ತು ಏಷ ನಿರ್ದೇಶೋ ವಾಮದೇವವದ್ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಃ । ತಸ್ಮಾತ್ಪ್ರಾಜ್ಞವಿಷಯತ್ವಾತ್ಪರಿಮಾಣಾಂತರಶ್ರವಣಸ್ಯ ನ ಜೀವಸ್ಯಾಣುತ್ವಂ ವಿರುಧ್ಯತೇ ॥ ೨೧ ॥
ಸ್ವಶಬ್ದೋನ್ಮಾನಾಭ್ಯಾಂ ಚ ॥ ೨೨ ॥
ಇತಶ್ಚಾಣುರಾತ್ಮಾ, ಯತಃ ಸಾಕ್ಷಾದೇವಾಸ್ಯಾಣುತ್ವವಾಚೀ ಶಬ್ದಃ ಶ್ರೂಯತೇ — ‘ಏಷೋಽಣುರಾತ್ಮಾ ಚೇತಸಾ ವೇದಿತವ್ಯೋ ಯಸ್ಮಿನ್ಪ್ರಾಣಃ ಪಂಚಧಾ ಸಂವಿವೇಶ’ (ಮು. ಉ. ೩ । ೧ । ೯) ಇತಿ । ಪ್ರಾಣಸಂಬಂಧಾಚ್ಚ ಜೀವ ಏವಾಯಮಣುರಭಿಹಿತ ಇತಿ ಗಮ್ಯತೇ । ತಥೋನ್ಮಾನಮಪಿ ಜೀವಸ್ಯಾಣಿಮಾನಂ ಗಮಯತಿ — ‘ಬಾಲಾಗ್ರಶತಭಾಗಸ್ಯ ಶತಧಾ ಕಲ್ಪಿತಸ್ಯ ಚ । ಭಾಗೋ ಜೀವಃ ಸ ವಿಜ್ಞೇಯಃ’ (ಶ್ವೇ. ಉ. ೫ । ೯) ಇತಿ; ‘ಆರಾಗ್ರಮಾತ್ರೋ ಹ್ಯವರೋಽಪಿ ದೃಷ್ಟಃ’ (ಶ್ವೇ. ಉ. ೫ । ೮) ಇತಿ ಚ ಉನ್ಮಾನಾಂತರಮ್ ॥ ೨೨ ॥
ನನ್ವಣುತ್ವೇ ಸತಿ ಏಕದೇಶಸ್ಥಸ್ಯ ಸಕಲದೇಹಗತೋಪಲಬ್ಧಿರ್ವಿರುಧ್ಯತೇ । ದೃಶ್ಯತೇ ಚ ಜಾಹ್ನವೀಹ್ರದನಿಮಗ್ನಾನಾಂ ಸರ್ವಾಂಗಶೈತ್ಯೋಪಲಬ್ಧಿಃ, ನಿದಾಘಸಮಯೇ ಚ ಸಕಲಶರೀರಪರಿತಾಪೋಪಲಬ್ಧಿರಿತಿ — ಅತ ಉತ್ತರಂ ಪಠತಿ —
ಅವಿರೋಧಶ್ಚಂದನವತ್ ॥ ೨೩ ॥
ಯಥಾ ಹಿ ಹರಿಚಂದನಬಿಂದುಃ ಶರೀರೈಕದೇಶಸಂಬದ್ಧೋಽಪಿ ಸನ್ ಸಕಲದೇಹವ್ಯಾಪಿನಮಾಹ್ಲಾದಂ ಕರೋತಿ, ಏವಮಾತ್ಮಾಪಿ ದೇಹೈಕದೇಶಸ್ಥಃ ಸಕಲದೇಹವ್ಯಾಪಿನೀಮುಪಲಬ್ಧಿಂ ಕರಿಷ್ಯತಿ । ತ್ವಕ್ಸಂಬಂಧಾಚ್ಚಾಸ್ಯ ಸಕಲಶರೀರಗತಾ ವೇದನಾ ನ ವಿರುಧ್ಯತೇ । ತ್ವಗಾತ್ಮನೋರ್ಹಿ ಸಂಬಂಧಃ ಕೃತ್ಸ್ನಾಯಾಂ ತ್ವಚಿ ವರ್ತತೇ । ತ್ವಕ್ಚ ಕೃತ್ಸ್ನಶರೀರವ್ಯಾಪಿನೀತಿ ॥ ೨೩ ॥
ಅವಸ್ಥಿತಿವೈಶೇಷ್ಯಾದಿತಿ ಚೇನ್ನಾಭ್ಯುಪಗಮಾದ್ಧೃದಿ ಹಿ ॥ ೨೪ ॥
ಅತ್ರಾಹ — ಯದುಕ್ತಮವಿರೋಧಶ್ಚಂದನವದಿತಿ, ತದಯುಕ್ತಮ್ , ದೃಷ್ಟಾಂತದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕಯೋರತುಲ್ಯತ್ವಾತ್ । ಸಿದ್ಧೇ ಹಿ ಆತ್ಮನೋ ದೇಹೈಕದೇಶಸ್ಥತ್ವೇ ಚಂದನದೃಷ್ಟಾಂತೋ ಭವತಿ, ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಂ ತು ಚಂದನಸ್ಯಾವಸ್ಥಿತಿವೈಶೇಷ್ಯಮೇಕದೇಶಸ್ಥತ್ವಂ ಸಕಲದೇಹಾಹ್ಲಾದನಂ ಚ । ಆತ್ಮನಃ ಪುನಃ ಸಕಲದೇಹೋಪಲಬ್ಧಿಮಾತ್ರಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಮ್ , ನೈಕದೇಶವರ್ತಿತ್ವಮ್ । ಅನುಮೇಯಂ ತು ತದಿತಿ ಯದಪ್ಯುಚ್ಯೇತ — ನ ಚ ಅತ್ರಾನುಮಾನಂ ಸಂಭವತಿ — ಕಿಮಾತ್ಮನಃ ಸಕಲಶರೀರಗತಾ ವೇದನಾ ತ್ವಗಿಂದ್ರಿಯಸ್ಯೇವ ಸಕಲದೇಹವ್ಯಾಪಿನಃ ಸತಃ, ಕಿಂ ವಾ ವಿಭೋರ್ನಭಸ ಇವ, ಆಹೋಸ್ವಿಚ್ಚಂದನಬಿಂದೋರಿವಾಣೋರೇಕದೇಶಸ್ಥಸ್ಯ ಇತಿ ಸಂಶಯಾನತಿವೃತ್ತೇರಿತಿ । ಅತ್ರೋಚ್ಯತೇ — ನಾಯಂ ದೋಷಃ । ಕಸ್ಮಾತ್ ? ಅಭ್ಯುಪಗಮಾತ್ । ಅಭ್ಯುಪಗಮ್ಯತೇ ಹಿ ಆತ್ಮನೋಽಪಿ ಚಂದನಸ್ಯೇವ ದೇಹೈಕದೇಶವೃತ್ತಿತ್ವಮವಸ್ಥಿತಿವೈಶೇಷ್ಯಮ್ । ಕಥಮಿತಿ, ಉಚ್ಯತೇ — ಹೃದಿ ಹ್ಯೇಷ ಆತ್ಮಾ ಪಠ್ಯತೇ ವೇದಾಂತೇಷು, ‘ಹೃದಿ ಹ್ಯೇಷ ಆತ್ಮಾ’ (ಪ್ರ. ಉ. ೩ । ೬) ‘ಸ ವಾ ಏಷ ಆತ್ಮಾ ಹೃದಿ’ (ಛಾ. ಉ. ೮ । ೩ । ೩) ‘ಕತಮ ಆತ್ಮೇತಿ ಯೋಽಯಂ ವಿಜ್ಞಾನಮಯಃ ಪ್ರಾಣೇಷು ಹೃದ್ಯಂತರ್ಜ್ಯೋತಿಃ ಪುರುಷಃ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೩ । ೭) ಇತ್ಯಾದ್ಯುಪದೇಶೇಭ್ಯಃ । ತಸ್ಮಾದ್ದೃಷ್ಟಾಂತದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕಯೋರವೈಷಮ್ಯಾತ್ ಯುಕ್ತಮೇವೈತತ್ — ‘ಅವಿರೋಧಶ್ಚಂದನವತ್’ ಇತಿ ॥ ೨೪ ॥
ಗುಣಾದ್ವಾ ಲೋಕವತ್ ॥ ೨೫ ॥
ಚೈತನ್ಯಗುಣವ್ಯಾಪ್ತೇರ್ವಾ ಅಣೋರಪಿ ಸತೋ ಜೀವಸ್ಯ ಸಕಲದೇಹವ್ಯಾಪಿ ಕಾರ್ಯಂ ನ ವಿರುಧ್ಯತೇ — ಯಥಾ ಲೋಕೇ ಮಣಿಪ್ರದೀಪಪ್ರಭೃತೀನಾಮಪವರಕೈಕದೇಶವರ್ತಿನಾಮಪಿ ಪ್ರಭಾ ಅಪವರಕವ್ಯಾಪಿನೀ ಸತೀ ಕೃತ್ಸ್ನೇಽಪವರಕೇ ಕಾರ್ಯಂ ಕರೋತಿ — ತದ್ವತ್ । ಸ್ಯಾತ್ ಕದಾಚಿಚ್ಚಂದನಸ್ಯ ಸಾವಯವತ್ವಾತ್ಸೂಕ್ಷ್ಮಾವಯವವಿಸರ್ಪಣೇನಾಪಿ ಸಕಲದೇಹ ಆಹ್ಲಾದಯಿತೃತ್ವಮ್ । ನ ತ್ವಣೋರ್ಜೀವಸ್ಯಾವಯವಾಃ ಸಂತಿ, ಯೈರಯಂ ಸಕಲದೇಹಂ ವಿಪ್ರಸರ್ಪೇತ್ — ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ‘ಗುಣಾದ್ವಾ ಲೋಕವತ್’ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ ॥ ೨೫ ॥
ಕಥಂ ಪುನರ್ಗುಣೋ ಗುಣಿವ್ಯತಿರೇಕೇಣಾನ್ಯತ್ರ ವರ್ತೇತ ? ನ ಹಿ ಪಟಸ್ಯ ಶುಕ್ಲೋ ಗುಣಃ ಪಟವ್ಯತಿರೇಕೇಣಾನ್ಯತ್ರ ವರ್ತಮಾನೋ ದೃಶ್ಯತೇ । ಪ್ರದೀಪಪ್ರಭಾವದ್ಭವೇದಿತಿ ಚೇತ್ , ನ; ತಸ್ಯಾ ಅಪಿ ದ್ರವ್ಯತ್ವಾಭ್ಯುಪಗಮಾತ್ — ನಿಬಿಡಾವಯವಂ ಹಿ ತೇಜೋದ್ರವ್ಯಂ ಪ್ರದೀಪಃ, ಪ್ರವಿರಲಾವಯವಂ ತು ತೇಜೋದ್ರವ್ಯಮೇವ ಪ್ರಭಾ ಇತಿ, ಅತ ಉತ್ತರಂ ಪಠತಿ —
ವ್ಯತಿರೇಕೋ ಗಂಧವತ್ ॥ ೨೬ ॥
ಯಥಾ ಗುಣಸ್ಯಾಪಿ ಸತೋ ಗಂಧಸ್ಯ ಗಂಧವದ್ದ್ರವ್ಯವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ವೃತ್ತಿರ್ಭವತಿ, ಅಪ್ರಾಪ್ತೇಷ್ವಪಿ ಕುಸುಮಾದಿಷು ಗಂಧವತ್ಸು ಕುಸುಮಗಂಧೋಪಲಬ್ಧೇಃ । ಏವಮಣೋರಪಿ ಸತೋ ಜೀವಸ್ಯ ಚೈತನ್ಯಗುಣವ್ಯತಿರೇಕೋ ಭವಿಷ್ಯತಿ । ಅತಶ್ಚಾನೈಕಾಂತಿಕಮೇತತ್ — ಗುಣತ್ವಾದ್ರೂಪಾದಿವದಾಶ್ರಯವಿಶ್ಲೇಷಾನುಪಪತ್ತಿರಿತಿ । ಗುಣಸ್ಯೈವ ಸತೋ ಗಂಧಸ್ಯ ಆಶ್ರಯವಿಶ್ಲೇಷದರ್ಶನಾತ್ । ಗಂಧಸ್ಯಾಪಿ ಸಹೈವಾಶ್ರಯೇಣ ವಿಶ್ಲೇಷ ಇತಿ ಚೇತ್ , ನ; ಯಸ್ಮಾನ್ಮೂಲದ್ರವ್ಯಾದ್ವಿಶ್ಲೇಷಃ ತಸ್ಯ ಕ್ಷಯಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ಅಕ್ಷೀಯಮಾಣಮಪಿ ತತ್ಪೂರ್ವಾವಸ್ಥಾತೋ ಗಮ್ಯತೇ । ಅನ್ಯಥಾ ತತ್ಪೂರ್ವಾವಸ್ಥೈರ್ಗುರುತ್ವಾದಿಭಿರ್ಹೀಯೇತ । ಸ್ಯಾದೇತತ್ — ಗಂಧಾಶ್ರಯಾಣಾಂ ವಿಶ್ಲಿಷ್ಟಾನಾಮವಯವಾನಾಮಲ್ಪತ್ವಾತ್ ಸನ್ನಪಿ ವಿಶೇಷೋ ನೋಪಲಕ್ಷ್ಯತೇ । ಸೂಕ್ಷ್ಮಾ ಹಿ ಗಂಧಪರಮಾಣವಃ ಸರ್ವತೋ ವಿಪ್ರಸೃತಾ ಗಂಧಬುದ್ಧಿಮುತ್ಪಾದಯಂತಿ ನಾಸಿಕಾಪುಟಮನುಪ್ರವಿಶಂತ ಇತಿ ಚೇತ್ , ನ; ಅತೀಂದ್ರಿಯತ್ವಾತ್ಪರಮಾಣೂನಾಮ್ , ಸ್ಫುಟಗಂಧೋಪಲಬ್ಧೇಶ್ಚ ನಾಗಕೇಸರಾದಿಷು । ನ ಚ ಲೋಕೇ ಪ್ರತೀತಿಃ — ಗಂಧವದ್ದ್ರವ್ಯಮಾಘ್ರಾತಮಿತಿ; ಗಂಧ ಏವ ಆಘ್ರಾತ ಇತಿ ತು ಲೌಕಿಕಾಃ ಪ್ರತಿಯಂತಿ । ರೂಪಾದಿಷ್ವಾಶ್ರಯವ್ಯತಿರೇಕಾನುಪಲಬ್ಧೇರ್ಗಂಧಸ್ಯಾಪ್ಯಯುಕ್ತ ಆಶ್ರಯವ್ಯತಿರೇಕ ಇತಿ ಚೇತ್ , ನ; ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತ್ವಾದನುಮಾನಾಪ್ರವೃತ್ತೇಃ । ತಸ್ಮಾತ್ ಯತ್ ಯಥಾ ಲೋಕೇ ದೃಷ್ಟಮ್ , ತತ್ ತಥೈವ ಅನುಮಂತವ್ಯಂ ನಿರೂಪಕೈಃ, ನಾನ್ಯಥಾ । ನ ಹಿ ರಸೋ ಗುಣೋ ಜಿಹ್ವಯೋಪಲಭ್ಯತ ಇತ್ಯತೋ ರೂಪಾದಯೋಽಪಿ ಗುಣಾ ಜಿಹ್ವಯೈವೋಪಲಭ್ಯೇರನ್ನಿತಿ ನಿಯಂತುಂ ಶಕ್ಯತೇ ॥ ೨೬ ॥
ತಥಾ ಚ ದರ್ಶಯತಿ ॥ ೨೭ ॥
ಹೃದಯಾಯತನತ್ವಮಣುಪರಿಮಾಣತ್ವಂ ಚ ಆತ್ಮನಃ ಅಭಿಧಾಯ ತಸ್ಯೈವ ‘ಆ ಲೋಮಭ್ಯ ಆ ನಖಾಗ್ರೇಭ್ಯಃ’ (ಛಾ. ಉ. ೮ । ೮ । ೧) ಇತಿ ಚೈತನ್ಯೇನ ಗುಣೇನ ಸಮಸ್ತಶರೀರವ್ಯಾಪಿತ್ವಂ ದರ್ಶಯತಿ ॥ ೨೭ ॥
ಪೃಥಗುಪದೇಶಾತ್ ॥ ೨೮ ॥
‘ಪ್ರಜ್ಞಯಾ ಶರೀರಂ ಸಮಾರುಹ್ಯ’ (ಕೌ. ಉ. ೩ । ೬) ಇತಿ ಚ ಆತ್ಮಪ್ರಜ್ಞಯೋಃ ಕರ್ತೃಕರಣಭಾವೇನ ಪೃಥಗುಪದೇಶಾತ್ ಚೈತನ್ಯಗುಣೇನೈವ ಅಸ್ಯ ಶರೀರವ್ಯಾಪಿತಾ ಗಮ್ಯತೇ । ‘ತದೇಷಾಂ ಪ್ರಾಣಾನಾಂ ವಿಜ್ಞಾನೇನ ವಿಜ್ಞಾನಮಾದಾಯ’ (ಬೃ. ಉ. ೨ । ೧ । ೧೭) ಇತಿ ಚ ಕರ್ತುಃ ಶಾರೀರಾತ್ಪೃಥಗ್ವಿಜ್ಞಾನಸ್ಯೋಪದೇಶಃ ಏತಮೇವಾಭಿಪ್ರಾಯಮುಪೋದ್ಬಲಯತಿ । ತಸ್ಮಾದಣುರಾತ್ಮೇತಿ ॥ ೨೮ ॥
ಏವಂ ಪ್ರಾಪ್ತೇ, ಬ್ರೂಮಃ —
ತದ್ಗುಣಸಾರತ್ವಾತ್ತು ತದ್ವ್ಯಪದೇಶಃ ಪ್ರಾಜ್ಞವತ್ ॥ ೨೯ ॥
ತುಶಬ್ದಃ ಪಕ್ಷಂ ವ್ಯಾವರ್ತಯತಿ । ನೈತದಸ್ತಿ — ಅಣುರಾತ್ಮೇತಿ । ಉತ್ಪತ್ತ್ಯಶ್ರವಣಾತ್ ಪರಸ್ಯೈವ ತು ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪ್ರವೇಶಶ್ರವಣಾತ್ ತಾದಾತ್ಮ್ಯೋಪದೇಶಾಚ್ಚ ಪರಮೇವ ಬ್ರಹ್ಮ ಜೀವ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಪರಮೇವ ಚೇದ್ಬ್ರಹ್ಮ ಜೀವಃ, ತಸ್ಮಾದ್ಯಾವತ್ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮ ತಾವಾನೇವ ಜೀವೋ ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ । ಪರಸ್ಯ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ವಿಭುತ್ವಮಾಮ್ನಾತಮ್ । ತಸ್ಮಾದ್ವಿಭುರ್ಜೀವಃ । ತಥಾ ಚ ‘ಸ ವಾ ಏಷ ಮಹಾನಜ ಆತ್ಮಾ ಯೋಽಯಂ ವಿಜ್ಞಾನಮಯಃ ಪ್ರಾಣೇಷು’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೪ । ೨೨) ಇತ್ಯೇವಂಜಾತೀಯಕಾ ಜೀವವಿಷಯಾ ವಿಭುತ್ವವಾದಾಃ ಶ್ರೌತಾಃ ಸ್ಮಾರ್ತಾಶ್ಚ ಸಮರ್ಥಿತಾ ಭವಂತಿ । ನ ಚ ಅಣೋರ್ಜೀವಸ್ಯ ಸಕಲಶರೀರಗತಾ ವೇದನೋಪಪದ್ಯತೇ । ತ್ವಕ್ಸಂಬಂಧಾತ್ಸ್ಯಾದಿತಿ ಚೇತ್ , ನ; ಕಂಟಕತೋದನೇಽಪಿ ಸಕಲಶರೀರಗತೈವ ವೇದನಾ ಪ್ರಸಜ್ಯೇತ — ತ್ವಕ್ಕಂಟಕಯೋರ್ಹಿ ಸಂಯೋಗಃ ಕೃತ್ಸ್ನಾಯಾಂ ತ್ವಚಿ ವರ್ತತೇ — ತ್ವಕ್ಚ ಕೃತ್ಸ್ನಶರೀರವ್ಯಾಪಿನೀತಿ । ಪಾದತಲ ಏವ ತು ಕಂಟಕನುನ್ನಾ ವೇದನಾಂ ಪ್ರತಿಲಭಂತೇ । ನ ಚ ಅಣೋರ್ಗುಣವ್ಯಾಪ್ತಿರುಪಪದ್ಯತೇ, ಗುಣಸ್ಯ ಗುಣಿದೇಶತ್ವಾತ್ । ಗುಣತ್ವಮೇವ ಹಿ ಗುಣಿನಮನಾಶ್ರಿತ್ಯ ಗುಣಸ್ಯ ಹೀಯೇತ । ಪ್ರದೀಪಪ್ರಭಾಯಾಶ್ಚ ದ್ರವ್ಯಾಂತರತ್ವಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮ್ । ಗಂಧೋಽಪಿ ಗುಣತ್ವಾಭ್ಯುಪಗಮಾತ್ಸಾಶ್ರಯ ಏವ ಸಂಚರಿತುಮರ್ಹತಿ, ಅನ್ಯಥಾ ಗುಣತ್ವಹಾನಿಪ್ರಸಂಗಾತ್; ತಥಾ ಚೋಕ್ತಂ ದ್ವೈಪಾಯನೇನ — ‘ಉಪಲಭ್ಯಾಪ್ಸು ಚೇದ್ಗಂಧಂ ಕೇಚಿದ್ಬ್ರೂಯುರನೈಪುಣಾಃ । ಪೃಥಿವ್ಯಾಮೇವ ತಂ ವಿದ್ಯಾದಪೋ ವಾಯುಂ ಚ ಸಂಶ್ರಿತಮ್’ ಇತಿ । ಯದಿ ಚ ಚೈತನ್ಯಂ ಜೀವಸ್ಯ ಸಮಸ್ತಂ ಶರೀರಂ ವ್ಯಾಪ್ನುಯಾತ್ , ನಾಣುರ್ಜೀವಃ ಸ್ಯಾತ್; ಚೈತನ್ಯಮೇವ ಹಿ ಅಸ್ಯ ಸ್ವರೂಪಮ್ , ಅಗ್ನೇರಿವೌಷ್ಣ್ಯಪ್ರಕಾಶೌ — ನಾತ್ರ ಗುಣಗುಣಿವಿಭಾಗೋ ವಿದ್ಯತ ಇತಿ । ಶರೀರಪರಿಮಾಣತ್ವಂ ಚ ಪ್ರತ್ಯಾಖ್ಯಾತಮ್ । ಪರಿಶೇಷಾದ್ವಿಭುರ್ಜೀವಃ ॥
ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ಅಣುತ್ವಾದಿವ್ಯಪದೇಶ ಇತ್ಯತ ಆಹ — ತದ್ಗುಣಸಾರತ್ವಾತ್ತು ತದ್ವ್ಯಪದೇಶ ಇತಿ । ತಸ್ಯಾ ಬುದ್ಧೇಃ ಗುಣಾಸ್ತದ್ಗುಣಾಃ — ಇಚ್ಛಾ ದ್ವೇಷಃ ಸುಖಂ ದುಃಖಮಿತ್ಯೇವಮಾದಯಃ — ತದ್ಗುಣಾಃ ಸಾರಃ ಪ್ರಧಾನಂ ಯಸ್ಯಾತ್ಮನಃ ಸಂಸಾರಿತ್ವೇ ಸಂಭವತಿ, ಸ ತದ್ಗುಣಸಾರಃ, ತಸ್ಯ ಭಾವಸ್ತದ್ಗುಣಸಾರತ್ವಮ್ । ನ ಹಿ ಬುದ್ಧೇರ್ಗುಣೈರ್ವಿನಾ ಕೇವಲಸ್ಯ ಆತ್ಮನಃ ಸಂಸಾರಿತ್ವಮಸ್ತಿ । ಬುದ್ಧ್ಯುಪಾಧಿಧರ್ಮಾಧ್ಯಾಸನಿಮಿತ್ತಂ ಹಿ ಕರ್ತೃತ್ವಭೋಕ್ತೃತ್ವಾದಿಲಕ್ಷಣಂ ಸಂಸಾರಿತ್ವಮ್ ಅಕರ್ತುರಭೋಕ್ತುಶ್ಚಾಸಂಸಾರಿಣೋ ನಿತ್ಯಮುಕ್ತಸ್ಯ ಸತ ಆತ್ಮನಃ । ತಸ್ಮಾತ್ತದ್ಗುಣಸಾರತ್ವಾದ್ಬುದ್ಧಿಪರಿಮಾಣೇನಾಸ್ಯ ಪರಿಮಾಣವ್ಯಪದೇಶಃ, ತದುತ್ಕ್ರಾಂತ್ಯಾದಿಭಿಶ್ಚ ಅಸ್ಯೋತ್ಕ್ರಾಂತ್ಯಾದಿವ್ಯಪದೇಶಃ, ನ ಸ್ವತಃ । ತಥಾ ಚ — ‘ವಾಲಾಗ್ರಶತಭಾಗಸ್ಯ ಶತಧಾ ಕಲ್ಪಿತಸ್ಯ ಚ । ಭಾಗೋ ಜೀವಃ ಸ ವಿಜ್ಞೇಯಃ ಸ ಚಾನಂತ್ಯಾಯ ಕಲ್ಪತೇ’ (ಶ್ವೇ. ಉ. ೫ । ೯) ಇತ್ಯಣುತ್ವಂ ಜೀವಸ್ಯೋಕ್ತ್ವಾ ತಸ್ಯೈವ ಪುನರಾನಂತ್ಯಮಾಹ । ತಚ್ಚೈವಮೇವ ಸಮಂಜಸಂ ಸ್ಯಾತ್ — ಯದ್ಯೌಪಚಾರಿಕಮಣುತ್ವಂ ಜೀವಸ್ಯ ಭವೇತ್ , ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕಂ ಚ ಆನಂತ್ಯಮ್ । ನ ಹಿ ಉಭಯಂ ಮುಖ್ಯಮವಕಲ್ಪೇತ । ನ ಚ ಆನಂತ್ಯಮೌಪಚಾರಿಕಮಿತಿ ಶಕ್ಯಂ ವಿಜ್ಞಾತುಮ್ , ಸರ್ವೋಪನಿಷತ್ಸು ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮಭಾವಸ್ಯ ಪ್ರತಿಪಿಪಾದಯಿಷಿತತ್ವಾತ್ । ತಥೇತರಸ್ಮಿನ್ನಪ್ಯುನ್ಮಾನೇ ‘ಬುದ್ಧೇರ್ಗುಣೇನಾತ್ಮಗುಣೇನ ಚೈವ ಆರಾಗ್ರಮಾತ್ರೋ ಹ್ಯವರೋಽಪಿ ದೃಷ್ಟಃ’ (ಶ್ವೇ. ಉ. ೫ । ೮) ಇತಿ ಚ ಬುದ್ಧಿಗುಣಸಂಬಂಧೇನೈವ ಆರಾಗ್ರಮಾತ್ರತಾಂ ಶಾಸ್ತಿ, ನ ಸ್ವೇನೈವಾತ್ಮನಾ । ‘ಏಷೋಽಣುರಾತ್ಮಾ ಚೇತಸಾ ವೇದಿತವ್ಯಃ’ (ಮು. ಉ. ೩ । ೧ । ೯) ಇತ್ಯತ್ರಾಪಿ ನ ಜೀವಸ್ಯ ಅಣುಪರಿಮಾಣತ್ವಂ ಶಿಷ್ಯತೇ, ಪರಸ್ಯೈವಾತ್ಮನಶ್ಚಕ್ಷುರಾದ್ಯನವಗ್ರಾಹ್ಯತ್ವೇನ ಜ್ಞಾನಪ್ರಸಾದಗಮ್ಯತ್ವೇನ ಚ ಪ್ರಕೃತತ್ವಾತ್ , ಜೀವಸ್ಯಾಪಿ ಚ ಮುಖ್ಯಾಣುಪರಿಮಾಣತ್ವಾನುಪಪತ್ತೇಃ । ತಸ್ಮಾದ್ದುರ್ಜ್ಞಾನತ್ವಾಭಿಪ್ರಾಯಮಿದಮಣುತ್ವವಚನಮ್ , ಉಪಾಧ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಂ ವಾ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ । ತಥಾ ‘ಪ್ರಜ್ಞಯಾ ಶರೀರಂ ಸಮಾರುಹ್ಯ’ (ಕೌ. ಉ. ೩ । ೬) ಇತ್ಯೇವಂಜಾತೀಯಕೇಷ್ವಪಿ ಭೇದೋಪದೇಶೇಷು — ಬುದ್ಧ್ಯೈವೋಪಾಧಿಭೂತಯಾ ಜೀವಃ ಶರೀರಂ ಸಮಾರುಹ್ಯ — ಇತ್ಯೇವಂ ಯೋಜಯಿತವ್ಯಮ್ , ವ್ಯಪದೇಶಮಾತ್ರಂ ವಾ — ಶಿಲಾಪುತ್ರಕಸ್ಯ ಶರೀರಮಿತ್ಯಾದಿವತ್ । ನ ಹ್ಯತ್ರ ಗುಣಗುಣಿವಿಭಾಗೋಽಪಿ ವಿದ್ಯತ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಹೃದಯಾಯತನತ್ವವಚನಮಪಿ ಬುದ್ಧೇರೇವ ತದಾಯತನತ್ವಾತ್ । ತಥಾ ಉತ್ಕ್ರಾಂತ್ಯಾದೀನಾಮಪ್ಯುಪಾಧ್ಯಾಯತ್ತತಾಂ ದರ್ಶಯತಿ — ‘ಕಸ್ಮಿನ್ನ್ವಹಮುತ್ಕ್ರಾಂತ ಉತ್ಕ್ರಾಂತೋ ಭವಿಷ್ಯಾಮಿ ಕಸ್ಮಿನ್ವಾ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತೇ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾಸ್ಯಾಮೀತಿ’ (ಪ್ರ. ಉ. ೬ । ೩) । ‘ಸ ಪ್ರಾಣಮಸೃಜತ’ (ಪ್ರ. ಉ. ೬ । ೪) ಇತಿ; ಉತ್ಕ್ರಾಂತ್ಯಭಾವೇ ಹಿ ಗತ್ಯಾಗತ್ಯೋರಪ್ಯಭಾವೋ ವಿಜ್ಞಾಯತೇ । ನ ಹಿ ಅನಪಸೃಪ್ತಸ್ಯ ದೇಹಾದ್ಗತ್ಯಾಗತೀ ಸ್ಯಾತಾಮ್ । ಏವಮುಪಾಧಿಗುಣಸಾರತ್ವಾಜ್ಜೀವಸ್ಯಾಣುತ್ವಾದಿವ್ಯಪದೇಶಃ, ಪ್ರಾಜ್ಞವತ್ । ಯಥಾ ಪ್ರಾಜ್ಞಸ್ಯ ಪರಮಾತ್ಮನಃ ಸಗುಣೇಷೂಪಾಸನೇಷು ಉಪಾಧಿಗುಣಸಾರತ್ವಾದಣೀಯಸ್ತ್ವಾದಿವ್ಯಪದೇಶಃ — ‘ಅಣೀಯಾನ್ವ್ರೀಹೇರ್ವಾ ಯವಾದ್ವಾ’ (ಛಾ. ಉ. ೩ । ೧೪ । ೩) ‘ಮನೋಮಯಃ ಪ್ರಾಣಶರೀರಃ ... ಸರ್ವಗಂಧಃ ಸರ್ವರಸಃ’ ‘ಸತ್ಯಕಾಮಃ ಸತ್ಯಸಂಕಲ್ಪಃ’ (ಛಾ. ಉ. ೮ । ೭ । ೧) ಇತ್ಯೇವಂಪ್ರಕಾರಃ — ತದ್ವತ್ ॥ ೨೯ ॥
ಸ್ಯಾದೇತತ್ — ಯದಿ ಬುದ್ಧಿಗುಣಸಾರತ್ವಾದಾತ್ಮನಃ ಸಂಸಾರಿತ್ವಂ ಕಲ್ಪ್ಯೇತ, ತತೋ ಬುದ್ಧ್ಯಾತ್ಮನೋರ್ಭಿನ್ನಯೋಃ ಸಂಯೋಗಾವಸಾನಮವಶ್ಯಂಭಾವೀತ್ಯತೋ ಬುದ್ಧಿವಿಯೋಗೇ ಸತಿ ಆತ್ಮನೋ ವಿಭಕ್ತಸ್ಯಾನಾಲಕ್ಷ್ಯತ್ವಾದಸತ್ತ್ವಮಸಂಸಾರಿತ್ವಂ ವಾ ಪ್ರಸಜ್ಯೇತೇತಿ — ಅತ ಉತ್ತರಂ ಪಠತಿ —
ಯಾವದಾತ್ಮಭಾವಿತ್ವಾಚ್ಚ ನ ದೋಷಸ್ತದ್ದರ್ಶನಾತ್ ॥ ೩೦ ॥
ನೇಯಮನಂತರನಿರ್ದಿಷ್ಟದೋಷಪ್ರಾಪ್ತಿರಾಶಂಕನೀಯಾ । ಕಸ್ಮಾತ್ ? ಯಾವದಾತ್ಮಭಾವಿತ್ವಾದ್ಬುದ್ಧಿಸಂಯೋಗಸ್ಯ — ಯಾವದಯಮಾತ್ಮಾ ಸಂಸಾರೀ ಭವತಿ, ಯಾವದಸ್ಯ ಸಮ್ಯಗ್ದರ್ಶನೇನ ಸಂಸಾರಿತ್ವಂ ನ ನಿವರ್ತತೇ, ತಾವದಸ್ಯ ಬುದ್ಧ್ಯಾ ಸಂಯೋಗೋ ನ ಶಾಮ್ಯತಿ । ಯಾವದೇವ ಚಾಯಂ ಬುದ್ಧ್ಯುಪಾಧಿಸಂಬಂಧಃ, ತಾವದೇವಾಸ್ಯ ಜೀವತ್ವಂ ಸಂಸಾರಿತ್ವಂ ಚ । ಪರಮಾರ್ಥತಸ್ತು ನ ಜೀವೋ ನಾಮ ಬುದ್ಧ್ಯುಪಾಧಿಪರಿಕಲ್ಪಿತಸ್ವರೂಪವ್ಯತಿರೇಕೇಣಾಸ್ತಿ । ನ ಹಿ ನಿತ್ಯಮುಕ್ತಸ್ವರೂಪಾತ್ಸರ್ವಜ್ಞಾದೀಶ್ವರಾದನ್ಯಶ್ಚೇತನೋ ಧಾತುರ್ದ್ವಿತೀಯೋ ವೇದಾಂತಾರ್ಥನಿರೂಪಣಾಯಾಮುಪಲಭ್ಯತೇ — ‘ನಾನ್ಯೋಽತೋಽಸ್ತಿ ದ್ರಷ್ಟಾ ಶ್ರೋತಾ ಮಂತಾ ವಿಜ್ಞಾತಾ’ (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೭ । ೨೩) ‘ನಾನ್ಯದತೋಽಸ್ತಿ ದ್ರಷ್ಟೃ ಶ್ರೋತೃ ಮಂತೃ ವಿಜ್ಞಾತೃ’ (ಛಾ. ಉ. ೩ । ೮ । ೧೧) ‘ತತ್ತ್ವಮಸಿ’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೮ । ೭) ‘ಅಹಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಸ್ಮಿ’ (ಬೃ. ಉ. ೧ । ೪ । ೧೦) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಶತೇಭ್ಯಃ । ಕಥಂ ಪುನರವಗಮ್ಯತೇ ಯಾವದಾತ್ಮಭಾವೀ ಬುದ್ಧಿಸಂಯೋಗ ಇತಿ ? ತದ್ದರ್ಶನಾದಿತ್ಯಾಹ । ತಥಾ ಹಿ ಶಾಸ್ತ್ರಂ ದರ್ಶಯತಿ — ‘ಯೋಽಯಂ ವಿಜ್ಞಾನಮಯಃ ಪ್ರಾಣೇಷು ಹೃದ್ಯಂತರ್ಜ್ಯೋತಿಃ ಪುರುಷಃ ಸ ಸಮಾನಃ ಸನ್ನುಭೌ ಲೋಕಾವನುಸಂಚರತಿ ಧ್ಯಾಯತೀವ ಲೇಲಾಯತೀವ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೩ । ೭) ಇತ್ಯಾದಿ । ತತ್ರ ವಿಜ್ಞಾನಮಯ ಇತಿ ಬುದ್ಧಿಮಯ ಇತ್ಯೇತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ, ಪ್ರದೇಶಾಂತರೇ ‘ವಿಜ್ಞಾನಮಯೋ ಮನೋಮಯಃ ಪ್ರಾಣಮಯಶ್ಚಕ್ಷುರ್ಮಯಃ ಶ್ರೋತ್ರಮಯಃ’ ಇತಿ ವಿಜ್ಞಾನಮಯಸ್ಯ ಮನಆದಿಭಿಃ ಸಹ ಪಾಠಾತ್ । ಬುದ್ಧಿಮಯತ್ವಂ ಚ ತದ್ಗುಣಸಾರತ್ವಮೇವಾಭಿಪ್ರೇಯತೇ — ಯಥಾ ಲೋಕೇ ಸ್ತ್ರೀಮಯೋ ದೇವದತ್ತ ಇತಿ ಸ್ತ್ರೀರಾಗಾದಿಪ್ರಧಾನೋಽಭಿಧೀಯತೇ, ತದ್ವತ್ । ‘ಸ ಸಮಾನಃ ಸನ್ನುಭೌ ಲೋಕಾವನುಸಂಚರತಿ’ ಇತಿ ಚ ಲೋಕಾಂತರಗಮನೇಽಪ್ಯವಿಯೋಗಂ ಬುದ್ಧ್ಯಾ ದರ್ಶಯತಿ — ಕೇನ ಸಮಾನಃ ? — ತಯೈವ ಬುದ್ಧ್ಯೇತಿ ಗಮ್ಯತೇ, ಸನ್ನಿಧಾನಾತ್ । ತಚ್ಚ ದರ್ಶಯತಿ — ‘ಧ್ಯಾಯತೀವ ಲೇಲಾಯತೀವ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೩ । ೭) ಇತಿ । ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ — ನಾಯಂ ಸ್ವತೋ ಧ್ಯಾಯತಿ, ನಾಪಿ ಚಲತಿ, ಧ್ಯಾಯಂತ್ಯಾಂ ಬುದ್ಧೌ ಧ್ಯಾಯತೀವ, ಚಲಂತ್ಯಾಂ ಬುದ್ಧೌ ಚಲತೀವೇತಿ । ಅಪಿ ಚ ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನಪುರಃಸರೋಽಯಮಾತ್ಮನೋ ಬುದ್ಧ್ಯುಪಾಧಿಸಂಬಂಧಃ । ನ ಚ ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಸಮ್ಯಗ್ಜ್ಞಾನಾದನ್ಯತ್ರ ನಿವೃತ್ತಿರಸ್ತೀತ್ಯತೋ ಯಾವದ್ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮತಾನವಬೋಧಃ, ತಾವದಯಂ ಬುದ್ಧ್ಯುಪಾಧಿಸಂಬಂಧೋ ನ ಶಾಮ್ಯತಿ । ದರ್ಶಯತಿ ಚ — ‘ವೇದಾಹಮೇತಂ ಪುರುಷಂ ಮಹಾಂತಮಾದಿತ್ಯವರ್ಣಂ ತಮಸಃ ಪರಸ್ತಾತ್ । ತಮೇವ ವಿದಿತ್ವಾತಿ ಮೃತ್ಯುಮೇತಿ ನಾನ್ಯಃ ಪಂಥಾ ವಿದ್ಯತೇಽಯನಾಯ’ (ಶ್ವೇ. ಉ. ೩ । ೮) ಇತಿ ॥ ೩೦ ॥
ನನು ಸುಷುಪ್ತಪ್ರಲಯಯೋರ್ನ ಶಕ್ಯತೇ ಬುದ್ಧಿಸಂಬಂಧ ಆತ್ಮನೋಽಭ್ಯುಪಗಂತುಮ್ , ‘ಸತಾ ಸೋಮ್ಯ ತದಾ ಸಂಪನ್ನೋ ಭವತಿ ಸ್ವಮಪೀತೋ ಭವತಿ’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೮ । ೧) ಇತಿ ವಚನಾತ್ , ಕೃತ್ಸ್ನವಿಕಾರಪ್ರಲಯಾಭ್ಯುಪಗಮಾಚ್ಚ । ತತ್ಕಥಂ ಯಾವದಾತ್ಮಭಾವಿತ್ವಂ ಬುದ್ಧಿಸಂಬಂಧಸ್ಯೇತಿ, ಅತ್ರೋಚ್ಯತೇ —
ಪುಂಸ್ತ್ವಾದಿವತ್ತ್ವಸ್ಯ ಸತೋಽಭಿವ್ಯಕ್ತಿಯೋಗಾತ್ ॥ ೩೧ ॥
ಯಥಾ ಲೋಕೇ ಪುಂಸ್ತ್ವಾದೀನಿ ಬೀಜಾತ್ಮನಾ ವಿದ್ಯಮಾನಾನ್ಯೇವ ಬಾಲ್ಯಾದಿಷ್ವನುಪಲಭ್ಯಮಾನಾನ್ಯವಿದ್ಯಮಾನವದಭಿಪ್ರೇಯಮಾಣಾನಿ ಯೌವನಾದಿಷ್ವಾವಿರ್ಭವಂತಿ । ನ ಅವಿದ್ಯಮಾನಾನ್ಯುತ್ಪದ್ಯಂತೇ, ಷಂಡಾದೀನಾಮಪಿ ತದುತ್ಪತ್ತಿಪ್ರಸಂಗಾತ್ — ಏವಮಯಮಪಿ ಬುದ್ಧಿಸಂಬಂಧಃ ಶಕ್ತ್ಯಾತ್ಮನಾ ವಿದ್ಯಮಾನ ಏವ ಸುಷುಪ್ತಪ್ರಲಯಯೋಃ ಪುನಃ ಪ್ರಬೋಧಪ್ರಸವಯೋರಾವಿರ್ಭವತಿ । ಏವಂ ಹಿ ಏತದ್ಯುಜ್ಯತೇ । ನ ಹಿ ಆಕಸ್ಮಿಕೀ ಕಸ್ಯಚಿದುತ್ಪತ್ತಿಃ ಸಂಭವತಿ, ಅತಿಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ದರ್ಶಯತಿ ಚ ಸುಷುಪ್ತಾದುತ್ಥಾನಮವಿದ್ಯಾತ್ಮಕಬೀಜಸದ್ಭಾವಕಾರಿತಮ್ — ‘ಸತಿ ಸಂಪದ್ಯ ನ ವಿದುಃ ಸತಿ ಸಂಪದ್ಯಾಮಹ ಇತಿ ।’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೯ । ೨) ‘ತ ಇಹ ವ್ಯಾಘ್ರೋ ವಾ ಸಿꣳಹೋ ವಾ’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೯ । ೩) ಇತ್ಯಾದಿನಾ । ತಸ್ಮಾತ್ಸಿದ್ಧಮೇತತ್ — ಯಾವದಾತ್ಮಭಾವೀ ಬುದ್ಧ್ಯಾದ್ಯುಪಾಧಿಸಂಬಂಧ ಇತಿ ॥ ೩೧ ॥
ನಿತ್ಯೋಪಲಬ್ಧ್ಯನುಪಲಬ್ಧಿಪ್ರಸಂಗೋಽನ್ಯತರನಿಯಮೋ ವಾನ್ಯಥಾ ॥ ೩೨ ॥
ತಚ್ಚಾತ್ಮನ ಉಪಾಧಿಭೂತಮ್ — ಅಂತಃಕರಣಂ ಮನೋ ಬುದ್ಧಿರ್ವಿಜ್ಞಾನಂ ಚಿತ್ತಮಿತಿ ಚ ಅನೇಕಧಾ ತತ್ರ ತತ್ರಾಭಿಲಪ್ಯತೇ । ಕ್ವಚಿಚ್ಚ ವೃತ್ತಿವಿಭಾಗೇನ — ಸಂಶಯಾದಿವೃತ್ತಿಕಂ ಮನ ಇತ್ಯುಚ್ಯತೇ, ನಿಶ್ಚಯಾದಿವೃತ್ತಿಕಂ ಬುದ್ಧಿರಿತಿ । ತಚ್ಚೈವಂಭೂತಮಂತಃಕರಣಮವಶ್ಯಮಸ್ತೀತ್ಯಭ್ಯುಪಗಂತವ್ಯಮ್ , ಅನ್ಯಥಾ ಹ್ಯನಭ್ಯುಪಗಮ್ಯಮಾನೇ ತಸ್ಮಿನ್ನಿತ್ಯೋಪಲಬ್ಧ್ಯನುಪಲಬ್ಧಿಪ್ರಸಂಗಃ ಸ್ಯಾತ್ — ಆತ್ಮೇಂದ್ರಿಯವಿಷಯಾಣಾಮುಪಲಬ್ಧಿಸಾಧನಾನಾಂ ಸನ್ನಿಧಾನೇ ಸತಿ ನಿತ್ಯಮೇವೋಪಲಬ್ಧಿಃ ಪ್ರಸಜ್ಯೇತ । ಅಥ ಸತ್ಯಪಿ ಹೇತುಸಮವಧಾನೇ ಫಲಾಭಾವಃ, ತತೋ ನಿತ್ಯಮೇವಾನುಪಲಬ್ಧಿಃ ಪ್ರಸಜ್ಯೇತ । ನ ಚೈವಂ ದೃಶ್ಯತೇ । ಅಥವಾ ಅನ್ಯತರಸ್ಯಾತ್ಮನ ಇಂದ್ರಿಯಸ್ಯ ವಾ ಶಕ್ತಿಪ್ರತಿಬಂಧೋಽಭ್ಯುಪಗಂತವ್ಯಃ । ನ ಚ ಆತ್ಮನಃ ಶಕ್ತಿಪ್ರತಿಬಂಧಃ ಸಂಭವತಿ, ಅವಿಕ್ರಿಯತ್ವಾತ್ । ನಾಪಿ ಇಂದ್ರಿಯಸ್ಯ । ನ ಹಿ ತಸ್ಯ ಪೂರ್ವೋತ್ತರಯೋಃ ಕ್ಷಣಯೋರಪ್ರತಿಬದ್ಧಶಕ್ತಿಕಸ್ಯ ಸತೋಽಕಸ್ಮಾಚ್ಛಕ್ತಿಃ ಪ್ರತಿಬಧ್ಯೇತ । ತಸ್ಮಾತ್ ಯಸ್ಯಾವಧಾನಾನವಧಾನಾಭ್ಯಾಮುಪಲಬ್ಧ್ಯನುಪಲಬ್ಧೀ ಭವತಃ, ತನ್ಮನಃ । ತಥಾ ಚ ಶ್ರುತಿಃ — ‘ಅನ್ಯತ್ರಮನಾ ಅಭೂವಂ ನಾದರ್ಶಮನ್ಯತ್ರಮನಾ ಅಭೂವಂ ನಾಶ್ರೌಷಮ್’ (ಬೃ. ಉ. ೧ । ೫ । ೩) ಇತಿ, ‘ಮನಸಾ ಹ್ಯೇವ ಪಶ್ಯತಿ ಮನಸಾ ಶೃಣೋತಿ’ (ಬೃ. ಉ. ೧ । ೫ । ೩) ಇತಿ ಚ; ಕಾಮಾದಯಶ್ಚಾಸ್ಯ ವೃತ್ತಯ ಇತಿ ದರ್ಶಯತಿ — ‘ಕಾಮಃ ಸಂಕಲ್ಪೋ ವಿಚಿಕಿತ್ಸಾ ಶ್ರದ್ಧಾಽಶ್ರದ್ಧಾ ಧೃತಿರಧೃತಿರ್ಹ್ರೀರ್ಧೀರ್ಭೀರಿತ್ಯೇತತ್ಸರ್ವಂ ಮನ ಏವ’ (ಬೃ. ಉ. ೧ । ೫ । ೩) ಇತಿ । ತಸ್ಮಾದ್ಯುಕ್ತಮೇತತ್ — ತದ್ಗುಣಸಾರತ್ವಾತ್ತದ್ವ್ಯಪದೇಶ ಇತಿ ॥ ೩೨ ॥
ಕರ್ತ್ರಧಿಕರಣಮ್
ಕರ್ತಾ ಶಾಸ್ತ್ರಾರ್ಥವತ್ತ್ವಾತ್ ॥ ೩೩ ॥
ತದ್ಗುಣಸಾರತ್ವಾಧಿಕಾರೇಣೈವಾಪರೋಽಪಿ ಜೀವಧರ್ಮಃ ಪ್ರಪಂಚ್ಯತೇ । ಕರ್ತಾ ಚ ಅಯಂ ಜೀವಃ ಸ್ಯಾತ್ । ಕಸ್ಮಾತ್ ? ಶಾಸ್ತ್ರಾರ್ಥವತ್ತ್ವಾತ್ — ಏವಂ ಚ ‘ಯಜೇತ’ ‘ಜುಹುಯಾತ್’ ‘ದದ್ಯಾತ್’ ಇತ್ಯೇವಂವಿಧಂ ವಿಧಿಶಾಸ್ತ್ರಮರ್ಥವದ್ಭವತಿ । ಅನ್ಯಥಾ ತದನರ್ಥಕಂ ಸ್ಯಾತ್ । ತದ್ಧಿ ಕರ್ತುಃ ಸತಃ ಕರ್ತವ್ಯವಿಶೇಷಮುಪದಿಶತಿ । ನ ಚ ಅಸತಿ ಕರ್ತೃತ್ವೇ ತದುಪಪದ್ಯೇತ । ತಥೇದಮಪಿ ಶಾಸ್ತ್ರಮರ್ಥವದ್ಭವತಿ — ‘ಏಷ ಹಿ ದ್ರಷ್ಟಾ ಶ್ರೋತಾ ಮಂತಾ ಬೋದ್ಧಾ ಕರ್ತಾ ವಿಜ್ಞಾನಾತ್ಮಾ ಪುರುಷಃ’ (ಪ್ರ. ಉ. ೪ । ೯) ಇತಿ ॥ ೩೩ ॥
ವಿಹಾರೋಪದೇಶಾತ್ ॥ ೩೪ ॥
ಇತಶ್ಚ ಜೀವಸ್ಯ ಕರ್ತೃತ್ವಮ್ , ಯಜ್ಜೀವಪ್ರಕ್ರಿಯಾಯಾಂ ಸಂಧ್ಯೇ ಸ್ಥಾನೇ ವಿಹಾರಮುಪದಿಶತಿ — ‘ಸ ಈಯತೇಽಮೃತೋ ಯತ್ರ ಕಾಮಮ್’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೩ । ೧೨) ಇತಿ, ‘ಸ್ವೇ ಶರೀರೇ ಯಥಾಕಾಮಂ ಪರಿವರ್ತತೇ’ (ಬೃ. ಉ. ೨ । ೧ । ೧೮) ಇತಿ ಚ ॥ ೩೪ ॥
ಉಪಾದಾನಾತ್ ॥ ೩೫ ॥
ಇತಶ್ಚಾಸ್ಯ ಕರ್ತೃತ್ವಮ್ , ಯಜ್ಜೀವಪ್ರಕ್ರಿಯಾಯಾಮೇವ ಕರಣಾನಾಮುಪಾದಾನಂ ಸಂಕೀರ್ತಯತಿ — ‘ತದೇಷಾಂ ಪ್ರಾಣಾನಾಂ ವಿಜ್ಞಾನೇನ ವಿಜ್ಞಾನಮಾದಾಯ’ (ಬೃ. ಉ. ೨ । ೧ । ೧೭) ಇತಿ, ‘ಪ್ರಾಣಾನ್ಗೃಹೀತ್ವಾ’ (ಬೃ. ಉ. ೨ । ೧ । ೧೮) ಇತಿ ಚ ॥ ೩೫ ॥
ವ್ಯಪದೇಶಾಚ್ಚ ಕ್ರಿಯಾಯಾಂ ನ ಚೇನ್ನಿರ್ದೇಶವಿಪರ್ಯಯಃ ॥ ೩೬ ॥
ಇತಶ್ಚ ಜೀವಸ್ಯ ಕರ್ತೃತ್ವಮ್ , ಯದಸ್ಯ ಲೌಕಿಕೀಷು ವೈದಿಕೀಷು ಚ ಕ್ರಿಯಾಸು ಕರ್ತೃತ್ವಂ ವ್ಯಪದಿಶತಿ ಶಾಸ್ತ್ರಮ್ — ‘ವಿಜ್ಞಾನಂ ಯಜ್ಞಂ ತನುತೇ । ಕರ್ಮಾಣಿ ತನುತೇಽಪಿ ಚ’ (ತೈ. ಉ. ೨ । ೫ । ೧) ಇತಿ । ನನು ವಿಜ್ಞಾನಶಬ್ದೋ ಬುದ್ಧೌ ಸಮಧಿಗತಃ, ಕಥಮನೇನ ಜೀವಸ್ಯ ಕರ್ತೃತ್ವಂ ಸೂಚ್ಯತ ಇತಿ, ನೇತ್ಯುಚ್ಯತೇ — ಜೀವಸ್ಯೈವೈಷ ನಿರ್ದೇಶಃ, ನ ಬುದ್ಧೇಃ । ನ ಚೇಜ್ಜೀವಸ್ಯ ಸ್ಯಾತ್ , ನಿರ್ದೇಶವಿಪರ್ಯಯಃ ಸ್ಯಾತ್ — ವಿಜ್ಞಾನೇನೇತ್ಯೇವಂ ನಿರದೇಕ್ಷ್ಯತ್ । ತಥಾ ಹಿ ಅನ್ಯತ್ರ ಬುದ್ಧಿವಿವಕ್ಷಾಯಾಂ ವಿಜ್ಞಾನಶಬ್ದಸ್ಯ ಕರಣವಿಭಕ್ತಿನಿರ್ದೇಶೋ ದೃಶ್ಯತೇ — ‘ತದೇಷಾಂ ಪ್ರಾಣಾನಾಂ ವಿಜ್ಞಾನೇನ ವಿಜ್ಞಾನಮಾದಾಯ’ (ಬೃ. ಉ. ೨ । ೧ । ೧೭) ಇತಿ । ಇಹ ತು ‘ವಿಜ್ಞಾನಂ ಯಜ್ಞಂ ತನುತೇ’ (ತೈ. ಉ. ೨ । ೫ । ೧) ಇತಿ ಕರ್ತೃಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯನಿರ್ದೇಶಾದ್ಬುದ್ಧಿವ್ಯತಿರಿಕ್ತಸ್ಯೈವಾತ್ಮನಃ ಕರ್ತೃತ್ವಂ ಸೂಚ್ಯತ ಇತ್ಯದೋಷಃ ॥ ೩೬ ॥
ಅತ್ರಾಹ — ಯದಿ ಬುದ್ಧಿವ್ಯತಿರಿಕ್ತೋ ಜೀವಃ ಕರ್ತಾ ಸ್ಯಾತ್ , ಸ ಸ್ವತಂತ್ರಃ ಸನ್ ಪ್ರಿಯಂ ಹಿತಂ ಚೈವ ಆತ್ಮನೋ ನಿಯಮೇನ ಸಂಪಾದಯೇತ್ , ನ ವಿಪರೀತಮ್ । ವಿಪರೀತಮಪಿ ತು ಸಂಪಾದಯನ್ನುಪಲಭ್ಯತೇ । ನ ಚ ಸ್ವತಂತ್ರಸ್ಯಾತ್ಮನಃ ಈದೃಶೀ ಪ್ರವೃತ್ತಿರನಿಯಮೇನೋಪಪದ್ಯತ ಇತಿ, ಅತ ಉತ್ತರಂ ಪಠತಿ —
ಉಪಲಬ್ಧಿವದನಿಯಮಃ ॥ ೩೭ ॥
ಯಥಾಯಮಾತ್ಮೋಪಲಬ್ಧಿಂ ಪ್ರತಿ ಸ್ವತಂತ್ರೋಽಪಿ ಅನಿಯಮೇನೇಷ್ಟಮನಿಷ್ಟಂ ಚ ಉಪಲಭತೇ, ಏವಮನಿಯಮೇನೈವೇಷ್ಟಮನಿಷ್ಟಂ ಚ ಸಂಪಾದಯಿಷ್ಯತಿ । ಉಪಲಬ್ಧಾವಪ್ಯಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಮ್ , ಉಪಲಬ್ಧಿಹೇತೂಪಾದಾನೋಪಲಂಭಾದಿತಿ ಚೇತ್ , ನ । ವಿಷಯಪ್ರಕಲ್ಪನಾಮಾತ್ರಪ್ರಯೋಜನತ್ವಾದುಪಲಬ್ಧಿಹೇತೂನಾಮ್ । ಉಪಲಬ್ಧೌ ತು ಅನನ್ಯಾಪೇಕ್ಷತ್ವಮಾತ್ಮನಃ, ಚೈತನ್ಯಯೋಗಾತ್ । ಅಪಿ ಚ ಅರ್ಥಕ್ರಿಯಾಯಾಮಪಿ ನಾತ್ಯಂತಮಾತ್ಮನಃ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಮಸ್ತಿ, ದೇಶಕಾಲನಿಮಿತ್ತವಿಶೇಷಾಪೇಕ್ಷತ್ವಾತ್ । ನ ಚ ಸಹಾಯಾಪೇಕ್ಷಸ್ಯ ಕರ್ತುಃ ಕರ್ತೃತ್ವಂ ನಿವರ್ತತೇ । ಭವತಿ ಹ್ಯೇಧೋದಕಾದ್ಯಪೇಕ್ಷಸ್ಯಾಪಿ ಪಕ್ತುಃ ಪಕ್ತೃತ್ವಮ್ । ಸಹಕಾರಿವೈಚಿತ್ರ್ಯಾಚ್ಚ ಇಷ್ಟಾನಿಷ್ಟಾರ್ಥಕ್ರಿಯಾಯಾಮನಿಯಮೇನ ಪ್ರವೃತ್ತಿರಾತ್ಮನೋ ನ ವಿರುಧ್ಯತೇ ॥ ೩೭ ॥
ಶಕ್ತಿವಿಪರ್ಯಯಾತ್ ॥ ೩೮ ॥
ಇತಶ್ಚ ವಿಜ್ಞಾನವ್ಯತಿರಿಕ್ತೋ ಜೀವಃ ಕರ್ತಾ ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ । ಯದಿ ಪುನರ್ವಿಜ್ಞಾನಶಬ್ದವಾಚ್ಯಾ ಬುದ್ಧಿರೇವ ಕರ್ತ್ರೀ ಸ್ಯಾತ್ , ತತಃ ಶಕ್ತಿವಿಪರ್ಯಯಃ ಸ್ಯಾತ್ — ಕರಣಶಕ್ತಿರ್ಬುದ್ಧೇರ್ಹೀಯೇತ, ಕರ್ತೃಶಕ್ತಿಶ್ಚಾಪದ್ಯೇತ । ಸತ್ಯಾಂ ಚ ಬುದ್ಧೇಃ ಕರ್ತೃಶಕ್ತೌ, ತಸ್ಯಾ ಏವ ಅಹಂಪ್ರತ್ಯಯವಿಷಯತ್ವಮಭ್ಯುಪಗಂತವ್ಯಮ್ , ಅಹಂಕಾರಪೂರ್ವಿಕಾಯಾ ಏವ ಪ್ರವೃತ್ತೇಃ ಸರ್ವತ್ರ ದರ್ಶನಾತ್ — ‘ಅಹಂ ಗಚ್ಛಾಮಿ, ಅಹಮಾಗಚ್ಛಾಮಿ, ಅಹಂ ಭುಂಜೇ, ಅಹಂ ಪಿಬಾಮಿ’ ಇತಿ ಚ । ತಸ್ಯಾಶ್ಚ ಕರ್ತೃಶಕ್ತಿಯುಕ್ತಾಯಾಃ ಸರ್ವಾರ್ಥಕಾರಿ ಕರಣಮನ್ಯತ್ಕಲ್ಪಯಿತವ್ಯಮ್ । ಶಕ್ತೋಽಪಿ ಹಿ ಸನ್ ಕರ್ತಾ ಕರಣಮುಪಾದಾಯ ಕ್ರಿಯಾಸು ಪ್ರವರ್ತಮಾನೋ ದೃಶ್ಯತ ಇತಿ । ತತಶ್ಚ ಸಂಜ್ಞಾಮಾತ್ರೇ ವಿವಾದಃ ಸ್ಯಾತ್ , ನ ವಸ್ತುಭೇದಃ ಕಶ್ಚಿತ್ , ಕರಣವ್ಯತಿರಿಕ್ತಸ್ಯ ಕರ್ತೃತ್ವಾಭ್ಯುಪಗಮಾತ್ ॥ ೩೮ ॥
ಸಮಾಧ್ಯಭಾವಾಚ್ಚ ॥ ೩೯ ॥
ಯೋಽಪ್ಯಯಮೌಪನಿಷದಾತ್ಮಪ್ರತಿಪತ್ತಿಪ್ರಯೋಜನಃ ಸಮಾಧಿರುಪದಿಷ್ಟೋ ವೇದಾಂತೇಷು — ‘ಆತ್ಮಾ ವಾ ಅರೇ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಃ ಶ್ರೋತವ್ಯೋ ಮಂತವ್ಯೋ ನಿದಿಧ್ಯಾಸಿತವ್ಯಃ’ (ಬೃ. ಉ. ೨ । ೪ । ೫) ‘ಸೋಽನ್ವೇಷ್ಟವ್ಯಃ ಸ ವಿಜಿಜ್ಞಾಸಿತವ್ಯಃ’ ‘ಓಮಿತ್ಯೇವಂ ಧ್ಯಾಯಥ ಆತ್ಮಾನಮ್’ (ಮು. ಉ. ೨ । ೨ । ೬) ಇತ್ಯೇವಂಲಕ್ಷಣಃ, ಸೋಽಪ್ಯಸತ್ಯಾತ್ಮನಃ ಕರ್ತೃತ್ವೇ ನೋಪಪದ್ಯೇತ । ತಸ್ಮಾದಪ್ಯಸ್ಯ ಕರ್ತೃತ್ವಸಿದ್ಧಿಃ ॥ ೩೯ ॥
ತಕ್ಷಾಧಿಕರಣಮ್
ಯಥಾ ಚ ತಕ್ಷೋಭಯಥಾ ॥ ೪೦ ॥
ಏವಂ ತಾವಚ್ಛಾಸ್ತ್ರಾರ್ಥವತ್ತ್ವಾದಿಭಿರ್ಹೇತುಭಿಃ ಕರ್ತೃತ್ವಂ ಶಾರೀರಸ್ಯ ಪ್ರದರ್ಶಿತಮ್ । ತತ್ಪುನಃ ಸ್ವಾಭಾವಿಕಂ ವಾ ಸ್ಯಾತ್ , ಉಪಾಧಿನಿಮಿತ್ತಂ ವೇತಿ ಚಿಂತ್ಯತೇ । ತತ್ರೈತೈರೇವ ಶಾಸ್ತ್ರಾರ್ಥವತ್ತ್ವಾದಿಭಿರ್ಹೇತುಭಿಃ ಸ್ವಾಭಾವಿಕಂ ಕರ್ತೃತ್ವಮ್ , ಅಪವಾದಹೇತ್ವಭಾವಾದಿತಿ । ಏವಂ ಪ್ರಾಪ್ತೇ, ಬ್ರೂಮಃ — ನ ಸ್ವಾಭಾವಿಕಂ ಕರ್ತೃತ್ವಮಾತ್ಮನಃ ಸಂಭವತಿ, ಅನಿರ್ಮೋಕ್ಷಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ಕರ್ತೃತ್ವಸ್ವಭಾವತ್ವೇ ಹ್ಯಾತ್ಮನೋ ನ ಕರ್ತೃತ್ವಾನ್ನಿರ್ಮೋಕ್ಷಃ ಸಂಭವತಿ — ಅಗ್ನೇರಿವೌಷ್ಣ್ಯಾತ್ । ನ ಚ ಕರ್ತೃತ್ವಾದನಿರ್ಮುಕ್ತಸ್ಯಾಸ್ತಿ ಪುರುಷಾರ್ಥಸಿದ್ಧಿಃ ಕರ್ತೃತ್ವಸ್ಯ ದುಃಖರೂಪತ್ವಾತ್ । ನನು ಸ್ಥಿತಾಯಾಮಪಿ ಕರ್ತೃತ್ವಶಕ್ತೌ ಕರ್ತೃತ್ವಕಾರ್ಯಪರಿಹಾರಾತ್ಪುರುಷಾರ್ಥಃ ಸೇತ್ಸ್ಯತಿ । ತತ್ಪರಿಹಾರಶ್ಚ ನಿಮಿತ್ತಪರಿಹಾರಾತ್ — ಯಥಾಗ್ನೇರ್ದಹನಶಕ್ತಿಯುಕ್ತಸ್ಯಾಪಿ ಕಾಷ್ಠವಿಯೋಗಾದ್ದಹನಕಾರ್ಯಾಭಾವಃ — ತದ್ವತ್ — ನ; ನಿಮಿತ್ತಾನಾಮಪಿ ಶಕ್ತಿಲಕ್ಷಣೇನ ಸಂಬಂಧೇನ ಸಂಬದ್ಧಾನಾಮತ್ಯಂತಪರಿಹಾರಾಸಂಭವಾತ್ । ನನು ಮೋಕ್ಷಸಾಧನವಿಧಾನಾನ್ಮೋಕ್ಷಃ ಸೇತ್ಸ್ಯತಿ — ನ; ಸಾಧನಾಯತ್ತಸ್ಯ ಅನಿತ್ಯತ್ವಾತ್ । ಅಪಿ ಚ ನಿತ್ಯಶುದ್ಧಮುಕ್ತಾತ್ಮಪ್ರತಿಪಾದನಾತ್ ಮೋಕ್ಷಸಿದ್ಧಿರಭಿಮತಾ । ತಾದೃಗಾತ್ಮಪ್ರತಿಪಾದನಂ ಚ ನ ಸ್ವಾಭಾವಿಕೇ ಕರ್ತೃತ್ವೇಽವಕಲ್ಪೇತ । ತಸ್ಮಾತ್ ಉಪಾಧಿಧರ್ಮಾಧ್ಯಾಸೇನೈವಾತ್ಮನಃ ಕರ್ತೃತ್ವಮ್ , ನ ಸ್ವಾಭಾವಿಕಮ್ । ತಥಾ ಚ ಶ್ರುತಿಃ — ‘ಧ್ಯಾಯತೀವ ಲೇಲಾಯತೀವ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೩ । ೭) ಇತಿ ‘ಆತ್ಮೇಂದ್ರಿಯಮನೋಯುಕ್ತಂ ಭೋಕ್ತೇತ್ಯಾಹುರ್ಮನೀಷಿಣಃ’ (ಕ. ಉ. ೧ । ೩ । ೪) ಇತಿ ಚ — ಉಪಾಧಿಸಂಪೃಕ್ತಸ್ಯೈವಾತ್ಮನೋ ಭೋಕ್ತೃತ್ವಾದಿವಿಶೇಷಲಾಭಂ ದರ್ಶಯತಿ । ನ ಹಿ ವಿವೇಕಿನಾಂ ಪರಸ್ಮಾದನ್ಯೋ ಜೀವೋ ನಾಮ ಕರ್ತಾ ಭೋಕ್ತಾ ವಾ ವಿದ್ಯತೇ, ‘ನಾನ್ಯೋಽತೋಽಸ್ತಿ ದ್ರಷ್ಟಾ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೩ । ೨೩) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರವಣಾತ್ । ಪರ ಏವ ತರ್ಹಿ ಸಂಸಾರೀ ಕರ್ತಾ ಭೋಕ್ತಾ ಚ ಪ್ರಸಜ್ಯೇತ । ಪರಸ್ಮಾದನ್ಯಶ್ಚೇಚ್ಚಿತಿಮಾಂಜೀವಃ ಕರ್ತಾ, ಬುದ್ಧ್ಯಾದಿಸಂಘಾತವ್ಯತಿರಿಕ್ತೋ ನ ಸ್ಯಾತ್ — ನ, ಅವಿದ್ಯಾಪ್ರತ್ಯುಪಸ್ಥಾಪಿತತ್ವಾತ್ಕರ್ತೃತ್ವಭೋಕ್ತೃತ್ವಯೋಃ । ತಥಾ ಚ ಶಾಸ್ತ್ರಮ್ — ‘ಯತ್ರ ಹಿ ದ್ವೈತಮಿವ ಭವತಿ ತದಿತರ ಇತರಂ ಪಶ್ಯತಿ’ (ಬೃ. ಉ. ೨ । ೪ । ೧೪) ಇತ್ಯವಿದ್ಯಾವಸ್ಥಾಯಾಂ ಕರ್ತೃತ್ವಭೋಕ್ತೃತ್ವೇ ದರ್ಶಯಿತ್ವಾ, ವಿದ್ಯಾವಸ್ಥಾಯಾಂ ತೇ ಏವ ಕರ್ತೃತ್ವಭೋಕ್ತೃತ್ವೇ ನಿವಾರಯತಿ — ‘ಯತ್ರ ತ್ವಸ್ಯ ಸರ್ವಮಾತ್ಮೈವಾಭೂತ್ತತ್ಕೇನ ಕಂ ಪಶ್ಯೇತ್’ (ಬೃ. ಉ. ೨ । ೪ । ೧೪) ಇತಿ । ತಥಾ ಸ್ವಪ್ನಜಾಗರಿತಯೋರಾತ್ಮನ ಉಪಾಧಿಸಂಪರ್ಕಕೃತಂ ಶ್ರಮಂ ಶ್ಯೇನಸ್ಯೇವಾಕಾಶೇ ವಿಪರಿಪತತಃ ಶ್ರಾವಯಿತ್ವಾ, ತದಭಾವಂ ಸುಷುಪ್ತೌ ಪ್ರಾಜ್ಞೇನಾತ್ಮನಾ ಸಂಪರಿಷ್ವಕ್ತಸ್ಯ ಶ್ರಾವಯತಿ — ‘ತದ್ವಾ ಅಸ್ಯೈತದಾಪ್ತಕಾಮಮಾತ್ಮಕಾಮಮಕಾಮಂ ರೂಪಂ ಶೋಕಾಂತರಮ್’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೩ । ೨೧) ಇತ್ಯಾರಭ್ಯ ‘ಏಷಾಸ್ಯ ಪರಮಾ ಗತಿರೇಷಾಸ್ಯ ಪರಮಾ ಸಂಪದೇಷೋಽಸ್ಯ ಪರಮೋ ಲೋಕ ಏಷೋಽಸ್ಯ ಪರಮ ಆನಂದಃ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೩ । ೩೨) ಇತ್ಯುಪಸಂಹಾರಾತ್ ॥
ತದೇತದಾಹಾಚಾರ್ಯಃ — ‘ಯಥಾ ಚ ತಕ್ಷೋಭಯಥಾ’ ಇತಿ । ತ್ವರ್ಥೇ ಚ ಅಯಂ ಚಃ ಪಠಿತಃ । ನೈವಂ ಮಂತವ್ಯಮ್ — ಸ್ವಾಭಾವಿಕಮೇವಾತ್ಮನಃ ಕರ್ತೃತ್ವಮ್ , ಅಗ್ನೇರಿವೌಷ್ಣ್ಯಮಿತಿ । ಯಥಾ ತು ತಕ್ಷಾ ಲೋಕೇ ವಾಸ್ಯಾದಿಕರಣಹಸ್ತಃ ಕರ್ತಾ ದುಃಖೀ ಭವತಿ, ಸ ಏವ ಸ್ವಗೃಹಂ ಪ್ರಾಪ್ತೋ ವಿಮುಕ್ತವಾಸ್ಯಾದಿಕರಣಃ ಸ್ವಸ್ಥೋ ನಿರ್ವೃತೋ ನಿರ್ವ್ಯಾಪಾರಃ ಸುಖೀ ಭವತಿ — ಏವಮವಿದ್ಯಾಪ್ರತ್ಯುಪಸ್ಥಾಪಿತದ್ವೈತಸಂಪೃಕ್ತ ಆತ್ಮಾ ಸ್ವಪ್ನಜಾಗರಿತಾವಸ್ಥಯೋಃ ಕರ್ತಾ ದುಃಖೀ ಭವತಿ, ಸಃ ತಚ್ಛ್ರಮಾಪನುತ್ತಯೇ ಸ್ವಮಾತ್ಮಾನಂ ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಪ್ರವಿಶ್ಯ ವಿಮುಕ್ತಕಾರ್ಯಕರಣಸಂಘಾತೋಽಕರ್ತಾ ಸುಖೀ ಭವತಿ ಸಂಪ್ರಸಾದಾವಸ್ಥಾಯಾಮ್ — ತಥಾ ಮುಕ್ತ್ಯವಸ್ಥಾಯಾಮಪ್ಯವಿದ್ಯಾಧ್ವಾಂತಂ ವಿದ್ಯಾಪ್ರದೀಪೇನ ವಿಧೂಯ ಆತ್ಮೈವ ಕೇವಲೋ ನಿರ್ವೃತಃ ಸುಖೀ ಭವತಿ । ತಕ್ಷದೃಷ್ಟಾಂತಶ್ಚೈತಾವತಾಂಶೇನ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಃ — ತಕ್ಷಾ ಹಿ ವಿಶಿಷ್ಟೇಷು ತಕ್ಷಣಾದಿವ್ಯಾಪಾರೇಷ್ವಪೇಕ್ಷ್ಯೈವ ಪ್ರತಿನಿಯತಾನಿ ಕರಣಾನಿ ವಾಸ್ಯಾದೀನಿ ಕರ್ತಾ ಭವತಿ, ಸ್ವಶರೀರೇಣ ತು ಅಕರ್ತೈವ । ಏವಮಯಮಾತ್ಮಾ ಸರ್ವವ್ಯಾಪಾರೇಷ್ವಪೇಕ್ಷ್ಯೈವ ಮನಆದೀನಿ ಕರಣಾನಿ ಕರ್ತಾ ಭವತಿ, ಸ್ವಾತ್ಮನಾ ತು ಅಕರ್ತೈವೇತಿ । ನ ತು ಆತ್ಮನಸ್ತಕ್ಷ್ಣ ಇವಾವಯವಾಃ ಸಂತಿ, ಯೈಃ ಹಸ್ತಾದಿಭಿರಿವ ವಾಸ್ಯಾದೀನಿ ತಕ್ಷಾ, ಮನಆದೀನಿ ಕರಣಾನ್ಯಾತ್ಮೋಪಾದದೀತ ನ್ಯಸ್ಯೇದ್ವಾ ॥
ಯತ್ತೂಕ್ತಮ್ , ಶಾಸ್ತ್ರಾರ್ಥವತ್ತ್ವಾದಿಭಿರ್ಹೇತುಭಿಃ ಸ್ವಾಭಾವಿಕಮಾತ್ಮನಃ ಕರ್ತೃತ್ವಮಿತಿ, ತನ್ನ — ವಿಧಿಶಾಸ್ತ್ರಂ ತಾವದ್ಯಥಾಪ್ರಾಪ್ತಂ ಕರ್ತೃತ್ವಮುಪಾದಾಯ ಕರ್ತವ್ಯವಿಶೇಷಮುಪದಿಶತಿ, ನ ಕರ್ತೃತ್ವಮಾತ್ಮನಃ ಪ್ರತಿಪಾದಯತಿ । ನ ಚ ಸ್ವಾಭಾವಿಕಮಸ್ಯ ಕರ್ತೃತ್ವಮಸ್ತಿ, ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮತ್ವೋಪದೇಶಾತ್ — ಇತ್ಯವೋಚಾಮ । ತಸ್ಮಾದವಿದ್ಯಾಕೃತಂ ಕರ್ತೃತ್ವಮುಪಾದಾಯ ವಿಧಿಶಾಸ್ತ್ರಂ ಪ್ರವರ್ತಿಷ್ಯತೇ । ಕರ್ತಾ ವಿಜ್ಞಾನಾತ್ಮಾ ಪುರುಷಃ — ಇತ್ಯೇವಂಜಾತೀಯಕಮಪಿ ಶಾಸ್ತ್ರಮನುವಾದರೂಪತ್ವಾದ್ಯಥಾಪ್ರಾಪ್ತಮೇವಾವಿದ್ಯಾಕೃತಂ ಕರ್ತೃತ್ವಮನುವದಿಷ್ಯತಿ । ಏತೇನ ವಿಹಾರೋಪಾದಾನೇ ಪರಿಹೃತೇ, ತಯೋರಪ್ಯನುವಾದರೂಪತ್ವಾತ್ । ನನು ಸಂಧ್ಯೇ ಸ್ಥಾನೇ ಪ್ರಸುಪ್ತೇಷು ಕರಣೇಷು ಸ್ವೇ ಶರೀರೇ ಯಥಾಕಾಮಂ ಪರಿವರ್ತತೇ — ಇತಿ ವಿಹಾರ ಉಪದಿಶ್ಯಮಾನಃ ಕೇವಲಸ್ಯಾತ್ಮನಃ ಕರ್ತೃತ್ವಮಾವಹತಿ । ತಥೋಪಾದಾನೇಽಪಿ ‘ತದೇಷಾಂ ಪ್ರಾಣಾನಾಂ ವಿಜ್ಞಾನೇನ ವಿಜ್ಞಾನಮಾದಾಯ’ (ಬೃ. ಉ. ೨ । ೧ । ೧೭) ಇತಿ ಕರಣೇಷು ಕರ್ಮಕರಣವಿಭಕ್ತೀ ಶ್ರೂಯಮಾಣೇ ಕೇವಲಸ್ಯಾತ್ಮನಃ ಕರ್ತೃತ್ವಂ ಗಮಯತ ಇತಿ । ಅತ್ರೋಚ್ಯತೇ — ನ ತಾವತ್ಸಂಧ್ಯೇ ಸ್ಥಾನೇಽತ್ಯಂತಮಾತ್ಮನಃ ಕರಣವಿರಮಣಮಸ್ತಿ, ‘ಸಧೀಃ ಸ್ವಪ್ನೋ ಭೂತ್ವೇಮಂ ಲೋಕಮತಿಕ್ರಾಮತಿ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೩ । ೭) ಇತಿ ತತ್ರಾಪಿ ಧೀಸಂಬಂಧಶ್ರವಣಾತ್ । ತಥಾ ಚ ಸ್ಮರಂತಿ — ‘ಇಂದ್ರಿಯಾಣಾಮುಪರಮೇ ಮನೋಽನುಪರತಂ ಯದಿ । ಸೇವತೇ ವಿಷಯಾನೇವ ತದ್ವಿದ್ಯಾತ್ಸ್ವಪ್ನದರ್ಶನಮ್’ ಇತಿ । ಕಾಮಾದಯಶ್ಚ ಮನಸೋ ವೃತ್ತಯಃ ಇತಿ ಶ್ರುತಿಃ । ತಾಶ್ಚ ಸ್ವಪ್ನೇ ದೃಶ್ಯಂತೇ । ತಸ್ಮಾತ್ಸಮನಾ ಏವ ಸ್ವಪ್ನೇ ವಿಹರತಿ । ವಿಹಾರೋಽಪಿ ಚ ತತ್ರತ್ಯೋ ವಾಸನಾಮಯ ಏವ, ನ ತು ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕೋಽಸ್ತಿ । ತಥಾ ಚ ಶ್ರುತಿಃ ಇವಕಾರಾನುಬದ್ಧಮೇವ ಸ್ವಪ್ನವ್ಯಾಪಾರಂ ವರ್ಣಯತಿ — ‘ಉತೇವ ಸ್ತ್ರೀಭಿಃ ಸಹ ಮೋದಮಾನೋ ಜಕ್ಷದುತೇವಾಪಿ ಭಯಾನಿ ಪಶ್ಯನ್’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೩ । ೧೩) ಇತಿ । ಲೌಕಿಕಾ ಅಪಿ ತಥೈವ ಸ್ವಪ್ನಂ ಕಥಯಂತಿ — ಆರುಕ್ಷಮಿವ ಗಿರಿಶೃಂಗಮ್ , ಅದ್ರಾಕ್ಷಮಿವ ವನರಾಜಿಮಿತಿ । ತಥೋಪಾದಾನೇಽಪಿ ಯದ್ಯಪಿ ಕರಣೇಷು ಕರ್ಮಕರಣವಿಭಕ್ತಿನಿರ್ದೇಶಃ, ತಥಾಪಿ ತತ್ಸಂಪೃಕ್ತಸ್ಯೈವಾತ್ಮನಃ ಕರ್ತೃತ್ವಂ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ , ಕೇವಲೇ ಕರ್ತೃತ್ವಾಸಂಭವಸ್ಯ ದರ್ಶಿತತ್ವಾತ್ । ಭವತಿ ಚ ಲೋಕೇಽನೇಕಪ್ರಕಾರಾ ವಿವಕ್ಷಾ — ಯೋಧಾ ಯುಧ್ಯಂತೇ, ಯೋಧೈ ರಾಜಾ ಯುಧ್ಯತ ಇತಿ । ಅಪಿ ಚ ಅಸ್ಮಿನ್ನುಪಾದಾನೇ ಕರಣವ್ಯಾಪಾರೋಪರಮಮಾತ್ರಂ ವಿವಕ್ಷ್ಯತೇ, ನ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಂ ಕಸ್ಯಚಿತ್ , ಅಬುದ್ಧಿಪೂರ್ವಕಸ್ಯಾಪಿ ಸ್ವಾಪೇ ಕರಣವ್ಯಾಪಾರೋಪರಮಸ್ಯ ದೃಷ್ಟತ್ವಾತ್ । ಯಸ್ತ್ವಯಂ ವ್ಯಪದೇಶೋ ದರ್ಶಿತಃ, ‘ವಿಜ್ಞಾನಂ ಯಜ್ಞಂ ತನುತೇ’ ಇತಿ, ಸ ಬುದ್ಧೇರೇವ ಕರ್ತೃತ್ವಂ ಪ್ರಾಪಯತಿ — ವಿಜ್ಞಾನಶಬ್ದಸ್ಯ ತತ್ರ ಪ್ರಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ , ಮನೋಽನಂತರಂ ಪಾಠಾಚ್ಚ, ‘ತಸ್ಯ ಶ್ರದ್ಧೈವ ಶಿರಃ’ (ತೈ. ಉ. ೨ । ೪ । ೧) ಇತಿ ಚ ವಿಜ್ಞಾನಮಯಸ್ಯಾತ್ಮನಃ ಶ್ರದ್ಧಾದ್ಯವಯವತ್ವಸಂಕೀರ್ತನಾತ್ — ಶ್ರದ್ಧಾದೀನಾಂ ಚ ಬುದ್ಧಿಧರ್ಮತ್ವಪ್ರಸಿದ್ಧೇಃ, ‘ವಿಜ್ಞಾನಂ ದೇವಾಃ ಸರ್ವೇ ಬ್ರಹ್ಮ ಜ್ಯೇಷ್ಠಮುಪಾಸತೇ’ (ತೈ. ಉ. ೨ । ೫ । ೧) ಇತಿ ಚ ವಾಕ್ಯಶೇಷಾತ್ — ಜ್ಯೇಷ್ಠತ್ವಸ್ಯ ಚ ಪ್ರಥಮಜತ್ವಸ್ಯ ಬುದ್ಧೌ ಪ್ರಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ , ‘ಸ ಏಷ ವಾಚಶ್ಚಿತ್ತಸ್ಯೋತ್ತರೋತ್ತರಕ್ರಮೋ ಯದ್ಯಜ್ಞಃ’ ಇತಿ ಚ ಶ್ರುತ್ಯಂತರೇ ಯಜ್ಞಸ್ಯ ವಾಗ್ಬುದ್ಧಿಸಾಧ್ಯತ್ವಾವಧಾರಣಾತ್ । ನ ಚ ಬುದ್ಧೇಃ ಶಕ್ತಿವಿಪರ್ಯಯಃ ಕರಣಾನಾಂ ಕರ್ತೃತ್ವಾಭ್ಯುಪಗಮೇ ಭವತಿ, ಸರ್ವಕಾರಕಾಣಾಮೇವ ಸ್ವಸ್ವವ್ಯಾಪಾರೇಷು ಕರ್ತೃತ್ವಸ್ಯಾವಶ್ಯಂಭಾವಿತ್ವಾತ್ । ಉಪಲಬ್ಧ್ಯಪೇಕ್ಷಂ ತ್ವೇಷಾಂ ಕರಣಾನಾಂ ಕರಣತ್ವಮ್ । ಸಾ ಚಾತ್ಮನಃ । ನ ಚ ತಸ್ಯಾಮಪ್ಯಸ್ಯ ಕರ್ತೃತ್ವಮಸ್ತಿ, ನಿತ್ಯೋಪಲಬ್ಧಿಸ್ವರೂಪತ್ವಾತ್ । ಅಹಂಕಾರಪೂರ್ವಕಮಪಿ ಕರ್ತೃತ್ವಂ ನೋಪಲಬ್ಧುರ್ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ, ಅಹಂಕಾರಸ್ಯಾಪ್ಯುಪಲಭ್ಯಮಾನತ್ವಾತ್ । ನ ಚೈವಂ ಸತಿ ಕರಣಾಂತರಕಲ್ಪನಾಪ್ರಸಂಗಃ, ಬುದ್ಧೇಃ ಕರಣತ್ವಾಭ್ಯುಪಗಮಾತ್ । ಸಮಾಧ್ಯಭಾವಸ್ತು ಶಾಸ್ತ್ರಾರ್ಥವತ್ತ್ವೇನೈವ ಪರಿಹೃತಃ, ಯಥಾಪ್ರಾಪ್ತಮೇವ ಕರ್ತೃತ್ವಮುಪಾದಾಯ ಸಮಾಧಿವಿಧಾನಾತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ಕರ್ತೃತ್ವಮಪ್ಯಾತ್ಮನ ಉಪಾಧಿನಿಮಿತ್ತಮೇವೇತಿ ಸ್ಥಿತಮ್ ॥ ೪೦ ॥
ಪರಾಯತ್ತಾಧಿಕರಣಮ್
ಪರಾತ್ತು ತಚ್ಛ್ರುತೇಃ ॥ ೪೧ ॥
ಯದಿದಮವಿದ್ಯಾವಸ್ಥಾಯಾಮುಪಾಧಿನಿಬಂಧನಂ ಕರ್ತೃತ್ವಂ ಜೀವಸ್ಯಾಭಿಹಿತಮ್ , ತತ್ಕಿಮನಪೇಕ್ಷ್ಯೇಶ್ವರಂ ಭವತಿ, ಆಹೋಸ್ವಿದೀಶ್ವರಾಪೇಕ್ಷಮಿತಿ ಭವತಿ ವಿಚಾರಣಾ । ತತ್ರ ಪ್ರಾಪ್ತಂ ತಾವತ್ — ನೇಶ್ವರಮಪೇಕ್ಷತೇ ಜೀವಃ ಕರ್ತೃತ್ವ ಇತಿ । ಕಸ್ಮಾತ್ ? ಅಪೇಕ್ಷಾಪ್ರಯೋಜನಾಭಾವಾತ್ । ಅಯಂ ಹಿ ಜೀವಃ ಸ್ವಯಮೇವ ರಾಗದ್ವೇಷಾದಿದೋಷಪ್ರಯುಕ್ತಃ ಕಾರಕಾಂತರಸಾಮಗ್ರೀಸಂಪನ್ನಃ ಕರ್ತೃತ್ವಮನುಭವಿತುಂ ಶಕ್ನೋತಿ । ತಸ್ಯ ಕಿಮೀಶ್ವರಃ ಕರಿಷ್ಯತಿ । ನ ಚ ಲೋಕೇ ಪ್ರಸಿದ್ಧಿರಸ್ತಿ — ಕೃಷ್ಯಾದಿಕಾಸು ಕ್ರಿಯಾಸ್ವನಡುದಾದಿವತ್ ಈಶ್ವರೋಽಪೇಕ್ಷಿತವ್ಯ ಇತಿ । ಕ್ಲೇಶಾತ್ಮಕೇನ ಚ ಕರ್ತೃತ್ವೇನ ಜಂತೂನ್ಸಂಸೃಜತ ಈಶ್ವರಸ್ಯ ನೈರ್ಘೃಣ್ಯಂ ಪ್ರಸಜ್ಯೇತ । ವಿಷಮಫಲಂ ಚ ಏಷಾಂ ಕರ್ತೃತ್ವಂ ವಿದಧತೋ ವೈಷಮ್ಯಮ್ । ನನು ‘ವೈಷಮ್ಯನೈರ್ಘೃಣ್ಯೇ ನ ಸಾಪೇಕ್ಷತ್ವಾತ್’ (ಬ್ರ. ಸೂ. ೨ । ೧ । ೩೪) ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ — ಸತ್ಯಮುಕ್ತಮ್ , ಸತಿ ತು ಈಶ್ವರಸ್ಯ ಸಾಪೇಕ್ಷತ್ವಸಂಭವೇ; ಸಾಪೇಕ್ಷತ್ವಂ ಚ ಈಶ್ವರಸ್ಯ ಸಂಭವತಿ ಸತೋರ್ಜಂತೂನಾಂ ಧರ್ಮಾಧರ್ಮಯೋಃ । ತಯೋಶ್ಚ ಸದ್ಭಾವಃ ಸತಿ ಜೀವಸ್ಯ ಕರ್ತೃತ್ವೇ । ತದೇವ ಚೇತ್ಕರ್ತೃತ್ವಮೀಶ್ವರಾಪೇಕ್ಷಂ ಸ್ಯಾತ್ , ಕಿಂವಿಷಯಮೀಶ್ವರಸ್ಯ ಸಾಪೇಕ್ಷತ್ವಮುಚ್ಯತೇ । ಅಕೃತಾಭ್ಯಾಗಮಶ್ಚೈವಂ ಜೀವಸ್ಯ ಪ್ರಸಜ್ಯೇತ । ತಸ್ಮಾತ್ಸ್ವತ ಏವಾಸ್ಯ ಕರ್ತೃತ್ವಮಿತಿ — ಏತಾಂ ಪ್ರಾಪ್ತಿಂ ತುಶಬ್ದೇನ ವ್ಯಾವರ್ತ್ಯ ಪ್ರತಿಜಾನೀತೇ — ಪರಾದಿತಿ । ಅವಿದ್ಯಾವಸ್ಥಾಯಾಂ ಕಾರ್ಯಕರಣಸಂಘಾತಾವಿವೇಕದರ್ಶಿನೋ ಜೀವಸ್ಯಾವಿದ್ಯಾತಿಮಿರಾಂಧಸ್ಯ ಸತಃ ಪರಸ್ಮಾದಾತ್ಮನಃ ಕರ್ಮಾಧ್ಯಕ್ಷಾತ್ಸರ್ವಭೂತಾಧಿವಾಸಾತ್ಸಾಕ್ಷಿಣಶ್ಚೇತಯಿತುರೀಶ್ವರಾತ್ತದನುಜ್ಞಯಾ ಕರ್ತೃತ್ವಭೋಕ್ತೃತ್ವಲಕ್ಷಣಸ್ಯ ಸಂಸಾರಸ್ಯ ಸಿದ್ಧಿಃ । ತದನುಗ್ರಹಹೇತುಕೇನೈವ ಚ ವಿಜ್ಞಾನೇನ ಮೋಕ್ಷಸಿದ್ಧಿರ್ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ । ಕುತಃ ? ತಚ್ಛ್ರುತೇಃ । ಯದ್ಯಪಿ ದೋಷಪ್ರಯುಕ್ತಃ ಸಾಮಗ್ರೀಸಂಪನ್ನಶ್ಚ ಜೀವಃ, ಯದ್ಯಪಿ ಚ ಲೋಕೇ ಕೃಷ್ಯಾದಿಷು ಕರ್ಮಸು ನೇಶ್ವರಕಾರಣತ್ವಂ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮ್ , ತಥಾಪಿ ಸರ್ವಾಸ್ವೇವ ಪ್ರವೃತ್ತಿಷ್ವೀಶ್ವರೋ ಹೇತುಕರ್ತೇತಿ ಶ್ರುತೇರವಸೀಯತೇ । ತಥಾ ಹಿ ಶ್ರುತಿರ್ಭವತಿ — ‘ಏಷ ಹ್ಯೇವ ಸಾಧು ಕರ್ಮ ಕಾರಯತಿ ತಂ ಯಮೇಭ್ಯೋ ಲೋಕೇಭ್ಯ ಉನ್ನಿನೀಷತೇ । ಏಷ ಹ್ಯೇವಾಸಾಧು ಕರ್ಮ ಕಾರಯತಿ ತಂ ಯಮಧೋ ನಿನೀಷತೇ’ (ಕೌ. ಉ. ೩ । ೭) ಇತಿ, ‘ಯ ಆತ್ಮನಿ ತಿಷ್ಠನ್ನಾತ್ಮಾನಮಂತರೋ ಯಮಯತಿ’ ಇತಿ ಚ ಏವಂಜಾತೀಯಕಾ ॥ ೪೧ ॥
ನನು ಏವಮೀಶ್ವರಸ್ಯ ಕಾರಯಿತೃತ್ವೇ ಸತಿ ವೈಷಮ್ಯನೈರ್ಘೃಣ್ಯೇ ಸ್ಯಾತಾಮ್ , ಅಕೃತಾಭ್ಯಾಗಮಶ್ಚ ಜೀವಸ್ಯೇತಿ । ನೇತ್ಯುಚ್ಯತೇ —
ಕೃತಪ್ರಯತ್ನಾಪೇಕ್ಷಸ್ತು ವಿಹಿತಪ್ರತಿಷಿದ್ಧಾವೈಯರ್ಥ್ಯಾದಿಭ್ಯಃ ॥ ೪೨ ॥
ತುಶಬ್ದಶ್ಚೋದಿತದೋಷವ್ಯಾವರ್ತನಾರ್ಥಃ । ಕೃತೋ ಯಃ ಪ್ರಯತ್ನೋ ಜೀವಸ್ಯ ಧರ್ಮಾಧರ್ಮಲಕ್ಷಣಃ, ತದಪೇಕ್ಷ ಏವೈನಮೀಶ್ವರಃ ಕಾರಯತಿ । ತತಶ್ಚೈತೇ ಚೋದಿತಾ ದೋಷಾ ನ ಪ್ರಸಜ್ಯಂತೇ — ಜೀವಕೃತಧರ್ಮಾಧರ್ಮವೈಷಮ್ಯಾಪೇಕ್ಷ ಏವ ತತ್ತತ್ಫಲಾನಿ ವಿಷಮಂ ವಿಭಜತೇ ಪರ್ಜನ್ಯವತ್ ಈಶ್ವರೋ ನಿಮಿತ್ತತ್ವಮಾತ್ರೇಣ — ಯಥಾ ಲೋಕೇ ನಾನಾವಿಧಾನಾಂ ಗುಚ್ಛಗುಲ್ಮಾದೀನಾಂ ವ್ರೀಹಿಯವಾದೀನಾಂ ಚ ಅಸಾಧಾರಣೇಭ್ಯಃ ಸ್ವಸ್ವಬೀಜೇಭ್ಯೋ ಜಾಯಮಾನಾನಾಂ ಸಾಧಾರಣಂ ನಿಮಿತ್ತಂ ಭವತಿ ಪರ್ಜನ್ಯಃ — ನ ಹಿ ಅಸತಿ ಪರ್ಜನ್ಯೇ ರಸಪುಷ್ಪಫಲಪಲಾಶಾದಿವೈಷಮ್ಯಂ ತೇಷಾಂ ಜಾಯತೇ, ನಾಪ್ಯಸತ್ಸು ಸ್ವಸ್ವಬೀಜೇಷು — ಏವಂ ಜೀವಕೃತಪ್ರಯತ್ನಾಪೇಕ್ಷ ಈಶ್ವರಃ ತೇಷಾಂ ಶುಭಾಶುಭಂ ವಿದಧ್ಯಾದಿತಿ ಶ್ಲಿಷ್ಯತೇ । ನನು ಕೃತಪ್ರಯತ್ನಾಪೇಕ್ಷತ್ವಮೇವ ಜೀವಸ್ಯ ಪರಾಯತ್ತೇ ಕರ್ತೃತ್ವೇ ನೋಪಪದ್ಯತೇ — ನೈಷ ದೋಷಃ; ಪರಾಯತ್ತೇಽಪಿ ಹಿ ಕರ್ತೃತ್ವೇ, ಕರೋತ್ಯೇವ ಜೀವಃ, ಕುರ್ವಂತಂ ಹಿ ತಮೀಶ್ವರಃ ಕಾರಯತಿ । ಅಪಿ ಚ ಪೂರ್ವಪ್ರಯತ್ನಮಪೇಕ್ಷ್ಯ ಇದಾನೀಂ ಕಾರಯತಿ, ಪೂರ್ವತರಂ ಚ ಪ್ರಯತ್ನಮಪೇಕ್ಷ್ಯ ಪೂರ್ವಮಕಾರಯದಿತಿ — ಅನಾದಿತ್ವಾತ್ಸಂಸಾರಸ್ಯೇತಿ — ಅನವದ್ಯಮ್ । ಕಥಂ ಪುನರವಗಮ್ಯತೇ — ಕೃತಪ್ರಯತ್ನಾಪೇಕ್ಷ ಈಶ್ವರ ಇತಿ ? ವಿಹಿತಪ್ರತಿಷಿದ್ಧಾವೈಯರ್ಥ್ಯಾದಿಭ್ಯಃ ಇತ್ಯಾಹ । ಏವಂ ಹಿ ‘ಸ್ವರ್ಗಕಾಮೋ ಯಜೇತ’ ‘ಬ್ರಾಹ್ಮಣೋ ನ ಹಂತವ್ಯಃ’ ಇತ್ಯೇವಂಜಾತೀಯಕಸ್ಯ ವಿಹಿತಸ್ಯ ಪ್ರತಿಷಿದ್ಧಸ್ಯ ಚ ಅವೈಯರ್ಥ್ಯಂ ಭವತಿ । ಅನ್ಯಥಾ ತದನರ್ಥಕಂ ಸ್ಯಾತ್ । ಈಶ್ವರ ಏವ ವಿಧಿಪ್ರತಿಷೇಧಯೋರ್ನಿಯುಜ್ಯೇತ, ಅತ್ಯಂತಪರತಂತ್ರತ್ವಾಜ್ಜೀವಸ್ಯ । ತಥಾ ವಿಹಿತಕಾರಿಣಮಪ್ಯನರ್ಥೇನ ಸಂಸೃಜೇತ್ , ಪ್ರತಿಷಿದ್ಧಕಾರಿಣಮಪ್ಯರ್ಥೇನ । ತತಶ್ಚ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ವೇದಸ್ಯಾಸ್ತಮಿಯಾತ್ । ಈಶ್ವರಸ್ಯ ಚ ಅತ್ಯಂತಾನಪೇಕ್ಷತ್ವೇ ಲೌಕಿಕಸ್ಯಾಪಿ ಪುರುಷಕಾರಸ್ಯ ವೈಯರ್ಥ್ಯಮ್ , ತಥಾ ದೇಶಕಾಲನಿಮಿತ್ತಾನಾಮ್ । ಪೂರ್ವೋಕ್ತದೋಷಪ್ರಸಂಗಶ್ಚ — ಇತ್ಯೇವಂಜಾತೀಯಕಂ ದೋಷಜಾತಮಾದಿಗ್ರಹಣೇನ ದರ್ಶಯತಿ ॥ ೪೨ ॥
ಅಂಶಾಧಿಕರಣಮ್
ಅಂಶೋ ನಾನಾವ್ಯಪದೇಶಾದನ್ಯಥಾ ಚಾಪಿ ದಾಶಕಿತವಾದಿತ್ವಮಧೀಯತ ಏಕೇ ॥ ೪೩ ॥
ಜೀವೇಶ್ವರಯೋರುಪಕಾರ್ಯೋಪಕಾರಕಭಾವ ಉಕ್ತಃ । ಸ ಚ ಸಂಬದ್ಧಯೋರೇವ ಲೋಕೇ ದೃಷ್ಟಃ — ಯಥಾ ಸ್ವಾಮಿಭೃತ್ಯಯೋಃ, ಯಥಾ ವಾ ಅಗ್ನಿವಿಸ್ಫುಲಿಂಗಯೋಃ । ತತಶ್ಚ ಜೀವೇಶ್ವರಯೋರಪ್ಯುಪಕಾರ್ಯೋಪಕಾರಕಭಾವಾಭ್ಯುಪಗಮಾತ್ ಕಿಂ ಸ್ವಾಮಿಭೃತ್ಯವತ್ಸಂಬಂಧಃ, ಆಹೋಸ್ವಿದಗ್ನಿವಿಸ್ಫುಲಿಂಗವತ್ ಇತ್ಯಸ್ಯಾಂ ವಿಚಿಕಿತ್ಸಾಯಾಮ್ ಅನಿಯಮೋ ವಾ ಪ್ರಾಪ್ನೋತಿ, ಅಥವಾ ಸ್ವಾಮಿಭೃತ್ಯಪ್ರಕಾರೇಷ್ವೇವ ಈಶಿತ್ರೀಶಿತವ್ಯಭಾವಸ್ಯ ಪ್ರಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ತದ್ವಿಧ ಏವ ಸಂಬಂಧ ಇತಿ ಪ್ರಾಪ್ನೋತಿ ॥
ಅತೋ ಬ್ರವೀತಿ ಅಂಶ ಇತಿ । ಜೀವ ಈಶ್ವರಸ್ಯಾಂಶೋ ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ, ಯಥಾಗ್ನೇರ್ವಿಸ್ಫುಲಿಂಗಃ । ಅಂಶ ಇವಾಂಶಃ । ನ ಹಿ ನಿರವಯವಸ್ಯ ಮುಖ್ಯೋಂಽಶಃ ಸಂಭವತಿ । ಕಸ್ಮಾತ್ಪುನಃ ನಿರವಯವತ್ವಾತ್ ಸ ಏವ ನ ಭವತಿ ? ನಾನಾವ್ಯಪದೇಶಾತ್ । ‘ಸೋಽನ್ವೇಷ್ಟವ್ಯಃ ಸ ವಿಜಿಜ್ಞಾಸಿತವ್ಯಃ’ ‘ಏತಮೇವ ವಿದಿತ್ವಾ ಮುನಿರ್ಭವತಿ’ ‘ಯ ಆತ್ಮನಿ ತಿಷ್ಠನ್ನಾತ್ಮಾನಮಂತರೋ ಯಮಯತಿ’ ಇತಿ ಚ ಏವಂಜಾತೀಯಕೋ ಭೇದನಿರ್ದೇಶೋ ನಾಸತಿ ಭೇದೇ ಯುಜ್ಯತೇ । ನನು ಚ ಅಯಂ ನಾನಾವ್ಯಪದೇಶಃ ಸುತರಾಂ ಸ್ವಾಮಿಭೃತ್ಯಸಾರೂಪ್ಯೇ ಯುಜ್ಯತ ಇತಿ, ಅತ ಆಹ — ಅನ್ಯಥಾ ಚಾಪೀತಿ । ನ ಚ ನಾನಾವ್ಯಪದೇಶಾದೇವ ಕೇವಲಾದಂಶತ್ವಪ್ರತಿಪತ್ತಿಃ । ಕಿಂ ತರ್ಹಿ ? ಅನ್ಯಥಾ ಚಾಪಿ ವ್ಯಪದೇಶೋ ಭವತ್ಯನಾನಾತ್ವಸ್ಯ ಪ್ರತಿಪಾದಕಃ । ತಥಾ ಹ್ಯೇಕೇ ಶಾಖಿನೋ ದಾಶಕಿತವಾದಿಭಾವಂ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಆಮನಂತ್ಯಾಥರ್ವಣಿಕಾ ಬ್ರಹ್ಮಸೂಕ್ತೇ — ‘ಬ್ರಹ್ಮ ದಾಶಾ ಬ್ರಹ್ಮ ದಾಸಾ ಬ್ರಹ್ಮೈವೇಮೇ ಕಿತವಾಃ’ ಇತ್ಯಾದಿನಾ । ದಾಶಾ ಯ ಏತೇ ಕೈವರ್ತಾಃ ಪ್ರಸಿದ್ಧಾಃ, ಯೇ ಚ ಅಮೀ ದಾಸಾಃ ಸ್ವಾಮಿಷ್ವಾತ್ಮಾನಮುಪಕ್ಷಪಯಂತಿ, ಯೇ ಚ ಅನ್ಯೇ ಕಿತವಾ ದ್ಯೂತಕೃತಃ, ತೇ ಸರ್ವೇ ಬ್ರಹ್ಮೈವ — ಇತಿ ಹೀನಜಂತೂದಾಹರಣೇನ ಸರ್ವೇಷಾಮೇವ ನಾಮರೂಪಕೃತಕಾರ್ಯಕರಣಸಂಘಾತಪ್ರವಿಷ್ಟಾನಾಂ ಜೀವಾನಾಂ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವಮಾಹ । ತಥಾ ಅನ್ಯತ್ರಾಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಕ್ರಿಯಾಯಾಮೇವಾಯಮರ್ಥಃ ಪ್ರಪಂಚ್ಯತೇ — ‘ತ್ವಂ ಸ್ತ್ರೀ ತ್ವಂ ಪುಮಾನಸಿ ತ್ವಂ ಕುಮಾರ ಉತ ವಾ ಕುಮಾರೀ । ತ್ವಂ ಜೀರ್ಣೋ ದಂಡೇನ ವಂಚಸಿ ತ್ವಂ ಜಾತೋ ಭವಸಿ ವಿಶ್ವತೋಮುಖಃ’ (ಶ್ವೇ. ಉ. ೪ । ೩) ಇತಿ, ‘ಸರ್ವಾಣಿ ರೂಪಾಣಿ ವಿಚಿತ್ಯ ಧೀರೋ ನಾಮಾನಿ ಕೃತ್ವಾಭಿವದನ್ಯದಾಸ್ತೇ’ ಇತಿ ಚ । ‘ನಾನ್ಯೋಽತೋಽಸ್ತಿ ದ್ರಷ್ಟಾ’ (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೭ । ೨೩) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಭ್ಯಶ್ಚ ಅಸ್ಯಾರ್ಥಸ್ಯ ಸಿದ್ಧಿಃ । ಚೈತನ್ಯಂ ಚ ಅವಿಶಿಷ್ಟಂ ಜೀವೇಶ್ವರಯೋಃ, ಯಥಾಗ್ನಿವಿಸ್ಫುಲಿಂಗಯೋರೌಷ್ಣ್ಯಮ್ । ಅತೋ ಭೇದಾಭೇದಾವಗಮಾಭ್ಯಾಮಂಶತ್ವಾವಗಮಃ ॥ ೪೩ ॥
ಕುತಶ್ಚ ಅಂಶತ್ವಾವಗಮಃ ? —
ಮಂತ್ರವರ್ಣಾಚ್ಚ ॥ ೪೪ ॥
ಮಂತ್ರವರ್ಣಶ್ಚೈತಮರ್ಥಮವಗಮಯತಿ — ‘ತಾವಾನಸ್ಯ ಮಹಿಮಾ ತತೋ ಜ್ಯಾಯಾꣳಶ್ಚ ಪೂರುಷಃ । ಪಾದೋಽಸ್ಯ ಸರ್ವಾ ಭೂತಾನಿ ತ್ರಿಪಾದಸ್ಯಾಮೃತಂ ದಿವಿ’ (ಛಾ. ಉ. ೩ । ೧೨ । ೬) ಇತಿ । ಅತ್ರ ಭೂತಶಬ್ದೇನ ಜೀವಪ್ರಧಾನಾನಿ ಸ್ಥಾವರಜಂಗಮಾನಿ ನಿರ್ದಿಶತಿ, ‘ಅಹಿಂಸನ್ಸರ್ವಭೂತಾನ್ಯನ್ಯತ್ರ ತೀರ್ಥೇಭ್ಯಃ’ ಇತಿ ಪ್ರಯೋಗಾತ್; ಅಂಶಃ ಪಾದೋ ಭಾಗ ಇತ್ಯನರ್ಥಾಂತರಮ್; ತಸ್ಮಾದಪ್ಯಂಶತ್ವಾವಗಮಃ ॥ ೪೪ ॥
ಕುತಶ್ಚ ಅಂಶತ್ವಾವಗಮಃ ? —
ಅಪಿ ಚ ಸ್ಮರ್ಯತೇ ॥ ೪೫ ॥
ಈಶ್ವರಗೀತಾಸ್ವಪಿ ಚ ಈಶ್ವರಾಂಶತ್ವಂ ಜೀವಸ್ಯ ಸ್ಮರ್ಯತೇ — ‘ಮಮೈವಾಂಶೋ ಜೀವಲೋಕೇ ಜೀವಭೂತಃ ಸನಾತನಃ’ (ಭ. ಗೀ. ೧೫ । ೭) ಇತಿ । ತಸ್ಮಾದಪ್ಯಂಶತ್ವಾವಗಮಃ । ಯತ್ತೂಕ್ತಮ್ , ಸ್ವಾಮಿಭೃತ್ಯಾದಿಷ್ವೇವ ಈಶಿತ್ರೀಶಿತವ್ಯಭಾವೋ ಲೋಕೇ ಪ್ರಸಿದ್ಧ ಇತಿ — ಯದ್ಯಪ್ಯೇಷಾ ಲೋಕೇ ಪ್ರಸಿದ್ಧಿಃ, ತಥಾಪಿ ಶಾಸ್ತ್ರಾತ್ತು ಅತ್ರ ಅಂಶಾಂಶಿತ್ವಮೀಶಿತ್ರೀಶಿತವ್ಯಭಾವಶ್ಚ ನಿಶ್ಚೀಯತೇ । ನಿರತಿಶಯೋಪಾಧಿಸಂಪನ್ನಶ್ಚೇಶ್ವರೋ ನಿಹೀನೋಪಾಧಿಸಂಪನ್ನಾಂಜೀವಾನ್ ಪ್ರಶಾಸ್ತೀತಿ ನ ಕಿಂಚಿದ್ವಿಪ್ರತಿಷಿಧ್ಯತೇ ॥ ೪೫ ॥
ಅತ್ರಾಹ — ನನು ಜೀವಸ್ಯೇಶ್ವರಾಂಶತ್ವಾಭ್ಯುಪಗಮೇ ತದೀಯೇನ ಸಂಸಾರದುಃಖೋಪಭೋಗೇನಾಂಶಿನ ಈಶ್ವರಸ್ಯಾಪಿ ದುಃಖಿತ್ವಂ ಸ್ಯಾತ್ — ಯಥಾ ಲೋಕೇ ಹಸ್ತಪಾದಾದ್ಯನ್ಯತಮಾಂಗಗತೇನ ದುಃಖೇನ ಅಂಗಿನೋ ದೇವದತ್ತಸ್ಯ ದುಃಖಿತ್ವಮ್ , ತದ್ವತ್ । ತತಶ್ಚ ತತ್ಪ್ರಾಪ್ತಾನಾಂ ಮಹತ್ತರಂ ದುಃಖಂ ಪ್ರಾಪ್ನುಯಾತ್ । ಅತೋ ವರಂ ಪೂರ್ವಾವಸ್ಥಃ ಸಂಸಾರ ಏವಾಸ್ತು — ಇತಿ ಸಮ್ಯಗ್ದರ್ಶನಾನರ್ಥಕ್ಯಪ್ರಸಂಗಃ ಸ್ಯಾತ್ — ಇತಿ । ಅತ್ರೋಚ್ಯತೇ —
ಪ್ರಕಾಶಾದಿವನ್ನೈವಂ ಪರಃ ॥ ೪೬ ॥
ಯಥಾ ಜೀವಃ ಸಂಸಾರದುಃಖಮನುಭವತಿ, ನೈವಂ ಪರ ಈಶ್ವರೋಽನುಭವತೀತಿ ಪ್ರತಿಜಾನೀಮಹೇ । ಜೀವೋ ಹಿ ಅವಿದ್ಯಾವೇಶವಶಾತ್ ದೇಹಾದ್ಯಾತ್ಮಭಾವಮಿವ ಗತ್ವಾ, ತತ್ಕೃತೇನ ದುಃಖೇನ ದುಃಖೀ ಅಹಮ್ ಇತಿ ಅವಿದ್ಯಯಾ ಕೃತಂ ದುಃಖೋಪಭೋಗಮ್ ಅಭಿಮನ್ಯತೇ । ನೈವಂ ಪರಮೇಶ್ವರಸ್ಯ ದೇಹಾದ್ಯಾತ್ಮಭಾವೋ ದುಃಖಾಭಿಮಾನೋ ವಾ ಅಸ್ತಿ । ಜೀವಸ್ಯಾಪ್ಯವಿದ್ಯಾಕೃತನಾಮರೂಪನಿರ್ವೃತ್ತದೇಹೇಂದ್ರಿಯಾದ್ಯುಪಾಧ್ಯವಿವೇಕಭ್ರಮನಿಮಿತ್ತ ಏವ ದುಃಖಾಭಿಮಾನಃ, ನ ತು ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕೋಽಸ್ತಿ । ಯಥಾ ಚ ಸ್ವದೇಹಗತದಾಹಚ್ಛೇದಾದಿನಿಮಿತ್ತಂ ದುಃಖಂ ತದಭಿಮಾನಭ್ರಾಂತ್ಯಾನುಭವತಿ, ತಥಾ ಪುತ್ರಮಿತ್ರಾದಿಗೋಚರಮಪಿ ದುಃಖಂ ತದಭಿಮಾನಭ್ರಾಂತ್ಯೈವಾನುಭವತಿ — ಅಹಮೇವ ಪುತ್ರಃ, ಅಹಮೇವ ಮಿತ್ರಮ್ ಇತ್ಯೇವಂ ಸ್ನೇಹವಶೇನ ಪುತ್ರಮಿತ್ರಾದಿಷ್ವಭಿನಿವಿಶಮಾನಃ । ತತಶ್ಚ ನಿಶ್ಚಿತಮೇತದವಗಮ್ಯತೇ — ಮಿಥ್ಯಾಭಿಮಾನಭ್ರಮನಿಮಿತ್ತ ಏವ ದುಃಖಾನುಭವ ಇತಿ । ವ್ಯತಿರೇಕದರ್ಶನಾಚ್ಚ ಏವಮವಗಮ್ಯತೇ । ತಥಾ ಹಿ — ಪುತ್ರಮಿತ್ರಾದಿಮತ್ಸು ಬಹುಷೂಪವಿಷ್ಟೇಷು ತತ್ಸಂಬಂಧಾಭಿಮಾನಿಷ್ವಿತರೇಷು ಚ, ಪುತ್ರೋ ಮೃತೋ ಮಿತ್ರಂ ಮೃತಮಿತ್ಯೇವಮಾದ್ಯುದ್ಘೋಷಿತೇ, ಯೇಷಾಮೇವ ಪುತ್ರಮಿತ್ರಾದಿಮತ್ತ್ವಾಭಿಮಾನಸ್ತೇಷಾಮೇವ ತನ್ನಿಮಿತ್ತಂ ದುಃಖಮುತ್ಪದ್ಯತೇ, ನ ಅಭಿಮಾನಹೀನಾನಾಂ ಪರಿವ್ರಾಜಕಾದೀನಾಮ್ । ಅತಶ್ಚ ಲೌಕಿಕಸ್ಯಾಪಿ ಪುಂಸಃ ಸಮ್ಯಗ್ದರ್ಶನಾರ್ಥವತ್ತ್ವಂ ದೃಷ್ಟಮ್ , ಕಿಮುತ ವಿಷಯಶೂನ್ಯಾದಾತ್ಮನೋಽನ್ಯದ್ವಸ್ತ್ವಂತರಮಪಶ್ಯತೋ ನಿತ್ಯಚೈತನ್ಯಮಾತ್ರಸ್ವರೂಪಸ್ಯೇತಿ । ತಸ್ಮಾನ್ನಾಸ್ತಿ ಸಮ್ಯಗ್ದರ್ಶನಾನರ್ಥಕ್ಯಪ್ರಸಂಗಃ । ಪ್ರಕಾಶಾದಿವದಿತಿ ನಿದರ್ಶನೋಪನ್ಯಾಸಃ — ಯಥಾ ಪ್ರಕಾಶಃ ಸೌರಶ್ಚಾಂದ್ರಮಸೋ ವಾ ವಿಯದ್ವ್ಯಾಪ್ಯ ಅವತಿಷ್ಠಮಾನಃ ಅಂಗುಲ್ಯಾದ್ಯುಪಾಧಿಸಂಬಂಧಾತ್ ತೇಷು ಋಜುವಕ್ರಾದಿಭಾವಂ ಪ್ರತಿಪದ್ಯಮಾನೇಷು ತತ್ತದ್ಭಾವಮಿವ ಪ್ರತಿಪದ್ಯಮಾನೋಽಪಿ ನ ಪರಮಾರ್ಥತಸ್ತದ್ಭಾವಂ ಪ್ರತಿಪದ್ಯತೇ, ಯಥಾ ಚ ಆಕಾಶೋ ಘಟಾದಿಷು ಗಚ್ಛತ್ಸು ಗಚ್ಛನ್ನಿವ ವಿಭಾವ್ಯಮಾನೋಽಪಿ ನ ಪರಮಾರ್ಥತೋ ಗಚ್ಛತಿ, ಯಥಾ ಚ ಉದಶರಾವಾದಿಕಂಪನಾತ್ತದ್ಗತೇ ಸೂರ್ಯಪ್ರತಿಬಿಂಬೇ ಕಂಪಮಾನೇಽಪಿ ನ ತದ್ವಾನ್ಸೂರ್ಯಃ ಕಂಪತೇ — ಏವಮವಿದ್ಯಾಪ್ರತ್ಯುಪಸ್ಥಾಪಿತೇ ಬುದ್ಧ್ಯಾದ್ಯುಪಹಿತೇ ಜೀವಾಖ್ಯೇ ಅಂಶೇ ದುಃಖಾಯಮಾನೇಽಪಿ ನ ತದ್ವಾನೀಶ್ವರೋ ದುಃಖಾಯತೇ । ಜೀವಸ್ಯಾಪಿ ದುಃಖಪ್ರಾಪ್ತಿರವಿದ್ಯಾನಿಮಿತ್ತೈವೇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ತಥಾ ಚ ಅವಿದ್ಯಾನಿಮಿತ್ತಜೀವಭಾವವ್ಯುದಾಸೇನ ಬ್ರಹ್ಮಭಾವಮೇವ ಜೀವಸ್ಯ ಪ್ರತಿಪಾದಯಂತಿ ವೇದಾಂತಾಃ — ‘ತತ್ತ್ವಮಸಿ’ ಇತ್ಯೇವಮಾದಯಃ । ತಸ್ಮಾನ್ನಾಸ್ತಿ ಜೈವೇನ ದುಃಖೇನ ಪರಮಾತ್ಮನೋ ದುಃಖಿತ್ವಪ್ರಸಂಗಃ ॥ ೪೬ ॥
ಸ್ಮರಂತಿ ಚ ॥ ೪೭ ॥
ಸ್ಮರಂತಿ ಚ ವ್ಯಾಸಾದಯಃ — ಯಥಾ ಜೈವೇನ ದುಃಖೇನ ನ ಪರಮಾತ್ಮಾ ದುಃಖಾಯತ ಇತಿ; ‘ತತ್ರ ಯಃ ಪರಮಾತ್ಮಾ ಹಿ ಸ ನಿತ್ಯೋ ನಿರ್ಗುಣಃ ಸ್ಮೃತಃ ।’,‘ ನ ಲಿಪ್ಯತೇ ಫಲೈಶ್ಚಾಪಿ ಪದ್ಮಪತ್ರಮಿವಾಂಭಸಾ । ಕರ್ಮಾತ್ಮಾ ತ್ವಪರೋ ಯೋಽಸೌ ಮೋಕ್ಷಬಂಧೈಃ ಸ ಯುಜ್ಯತೇ ॥’,‘ ಸ ಸಪ್ತದಶಕೇನಾಪಿ ರಾಶಿನಾ ಯುಜ್ಯತೇ ಪುನಃ’ ಇತಿ । ಚಶಬ್ದಾತ್ ಸಮಾಮನಂತಿ ಚ — ಇತಿ ವಾಕ್ಯಶೇಷಃ — ‘ತಯೋರನ್ಯಃ ಪಿಪ್ಪಲಂ ಸ್ವಾದ್ವತ್ತ್ಯನಶ್ನನ್ನನ್ಯೋ ಅಭಿಚಾಕಶೀತಿ’ (ಶ್ವೇ. ಉ. ೪ । ೬) ಇತಿ, ‘ಏಕಸ್ತಥಾ ಸರ್ವಭೂತಾಂತರಾತ್ಮಾ ನ ಲಿಪ್ಯತೇ ಲೋಕದುಃಖೇನ ಬಾಹ್ಯಃ’ (ಕ. ಉ. ೨ । ೨ । ೧೧) ಇತಿ ಚ ॥ ೪೭ ॥
ಅತ್ರಾಹ — ಯದಿ ತರ್ಹ್ಯೇಕ ಏವ ಸರ್ವೇಷಾಂ ಭೂತಾನಾಮಂತರಾತ್ಮಾ ಸ್ಯಾತ್ , ಕಥಮನುಜ್ಞಾಪರಿಹಾರೌ ಸ್ಯಾತಾಂ ಲೌಕಿಕೌ ವೈದಿಕೌ ಚೇತಿ । ನನು ಚ ಅಂಶೋ ಜೀವ ಈಶ್ವರಸ್ಯ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ತದ್ಭೇದಾಚ್ಚಾನುಜ್ಞಾಪರಿಹಾರೌ ತದಾಶ್ರಯಾವವ್ಯತಿಕೀರ್ಣಾವುಪಪದ್ಯೇತೇ । ಕಿಮತ್ರ ಚೋದ್ಯತ ಇತಿ, ಉಚ್ಯತೇ — ನೈತದೇವಮ್ । ಅನಂಶತ್ವಮಪಿ ಹಿ ಜೀವಸ್ಯಾಭೇದವಾದಿನ್ಯಃ ಶ್ರುತಯಃ ಪ್ರತಿಪಾದಯಂತಿ — ‘ತತ್ಸೃಷ್ಟ್ವಾ ತದೇವಾನುಪ್ರಾವಿಶತ್’ (ತೈ. ಉ. ೨ । ೬ । ೧) ‘ನಾನ್ಯೋಽತೋಽಸ್ತಿ ದ್ರಷ್ಟಾ’ (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೭ । ೨೩) ‘ಮೃತ್ಯೋಃ ಸ ಮೃತ್ಯುಮಾಪ್ನೋತಿ ಯ ಇಹ ನಾನೇವ ಪಶ್ಯತಿ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೪ । ೧೯) ‘ತತ್ತ್ವಮಸಿ’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೮ । ೭) ‘ಅಹಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಸ್ಮಿ’ (ಬೃ. ಉ. ೧ । ೪ । ೧೦) ಇತ್ಯೇವಂಜಾತೀಯಕಾಃ । ನನು ಭೇದಾಭೇದಾವಗಮಾಭ್ಯಾಮಂಶತ್ವಂ ಸಿಧ್ಯತೀತ್ಯುಕ್ತಮ್ — ಸ್ಯಾದೇತದೇವಮ್ , ಯದ್ಯುಭಾವಪಿ ಭೇದಾಭೇದೌ ಪ್ರತಿಪಿಪಾದಯಿಷಿತೌ ಸ್ಯಾತಾಮ್ । ಅಭೇದ ಏವ ತ್ವತ್ರ ಪ್ರತಿಪಿಪಾದಯಿಷಿತಃ, ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮತ್ವಪ್ರತಿಪತ್ತೌ ಪುರುಷಾರ್ಥಸಿದ್ಧೇಃ । ಸ್ವಭಾವಪ್ರಾಪ್ತಸ್ತು ಭೇದೋಽನೂದ್ಯತೇ । ನ ಚ ನಿರವಯವಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಮುಖ್ಯೋಂಽಶೋ ಜೀವಃ ಸಂಭವತೀತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ತಸ್ಮಾತ್ಪರ ಏವೈಕಃ ಸರ್ವೇಷಾಂ ಭೂತಾನಾಮಂತರಾತ್ಮಾ ಜೀವಭಾವೇನಾವಸ್ಥಿತ ಇತ್ಯತೋ ವಕ್ತವ್ಯಾ ಅನುಜ್ಞಾಪರಿಹಾರೋಪಪತ್ತಿಃ । ತಾಂ ಬ್ರೂಮಃ —
ಅನುಜ್ಞಾಪರಿಹಾರೌ ದೇಹಸಂಬಂಧಾಜ್ಜ್ಯೋತಿರಾದಿವತ್ ॥ ೪೮ ॥
‘ಋತೌ ಭಾರ್ಯಾಮುಪೇಯಾತ್’ ಇತ್ಯನುಜ್ಞಾ, ‘ಗುರ್ವಂಗನಾಂ ನೋಪಗಚ್ಛೇತ್’ ಇತಿ ಪರಿಹಾರಃ । ತಥಾ ‘ಅಗ್ನೀಷೋಮೀಯಂ ಪಶುಂ ಸಂಜ್ಞಪಯೇತ್’ ಇತ್ಯನುಜ್ಞಾ, ‘ನ ಹಿಂಸ್ಯಾತ್ಸರ್ವಾ ಭೂತಾನಿ’ ಇತಿ ಪರಿಹಾರಃ । ಏವಂ ಲೋಕೇಽಪಿ ಮಿತ್ರಮುಪಸೇವಿತವ್ಯಮಿತ್ಯನುಜ್ಞಾ, ಶತ್ರುಃ ಪರಿಹರ್ತವ್ಯ ಇತಿ ಪರಿಹಾರಃ — ಏವಂಪ್ರಕಾರಾವನುಜ್ಞಾಪರಿಹಾರೌ ಏಕತ್ವೇಽಪ್ಯಾತ್ಮನಃ ದೇಹಸಂಬಂಧಾತ್ ಸ್ಯಾತಾಮ್ । ದೇಹೈಃ ಸಂಬಂಧೋ ದೇಹಸಂಬಂಧಃ । ಕಃ ಪುನರ್ದೇಹಸಂಬಂಧಃ ? ದೇಹಾದಿರಯಂ ಸಂಘಾತೋಽಹಮೇವ — ಇತ್ಯಾತ್ಮನಿ ವಿಪರೀತಪ್ರತ್ಯಯೋತ್ಪತ್ತಿಃ । ದೃಷ್ಟಾ ಚ ಸಾ ಸರ್ವಪ್ರಾಣಿನಾಮ್ — ಅಹಂ ಗಚ್ಛಾಮಿ ಅಹಮಾಗಚ್ಛಾಮಿ, ಅಹಮಂಧಃ ಅಹಮನಂಧಃ, ಅಹಂ ಮೂಢಃ ಅಹಮಮೂಢಃ ಇತ್ಯೇವಮಾತ್ಮಿಕಾ । ನ ಹಿ ಅಸ್ಯಾಃ ಸಮ್ಯಗ್ದರ್ಶನಾದನ್ಯನ್ನಿವಾರಕಮಸ್ತಿ । ಪ್ರಾಕ್ತು ಸಮ್ಯಗ್ದರ್ಶನಾತ್ಪ್ರತತೈಷಾ ಭ್ರಾಂತಿಃ ಸರ್ವಜಂತುಷು । ತದೇವಮವಿದ್ಯಾನಿಮಿತ್ತದೇಹಾದ್ಯುಪಾಧಿಸಂಬಂಧಕೃತಾದ್ವಿಶೇಷಾದೈಕಾತ್ಮ್ಯಾಭ್ಯುಪಗಮೇಽಪ್ಯನುಜ್ಞಾಪರಿಹಾರಾವವಕಲ್ಪೇತೇ । ಸಮ್ಯಗ್ದರ್ಶಿನಸ್ತರ್ಹ್ಯನುಜ್ಞಾಪರಿಹಾರಾನರ್ಥಕ್ಯಂ ಪ್ರಾಪ್ತಮ್ — ನ, ತಸ್ಯ ಕೃತಾರ್ಥತ್ವಾನ್ನಿಯೋಜ್ಯತ್ವಾನುಪಪತ್ತೇಃ — ಹೇಯೋಪಾದೇಯಯೋರ್ಹಿ ನಿಯೋಜ್ಯೋ ನಿಯೋಕ್ತವ್ಯಃ ಸ್ಯಾತ್ । ಆತ್ಮನಸ್ತ್ವತಿರಿಕ್ತಂ ಹೇಯಮುಪಾದೇಯಂ ವಾ ವಸ್ತ್ವಪಶ್ಯನ್ ಕಥಂ ನಿಯುಜ್ಯೇತ । ನ ಚ ಆತ್ಮಾ ಆತ್ಮನ್ಯೇವ ನಿಯೋಜ್ಯಃ ಸ್ಯಾತ್ । ಶರೀರವ್ಯತಿರೇಕದರ್ಶಿನ ಏವ ನಿಯೋಜ್ಯತ್ವಮಿತಿ ಚೇತ್ , ನ; ತತ್ಸಂಹತತ್ವಾಭಿಮಾನಾತ್ — ಸತ್ಯಂ ವ್ಯತಿರೇಕದರ್ಶಿನೋ ನಿಯೋಜ್ಯತ್ವಮ್ । ತಥಾಪಿ ವ್ಯೋಮಾದಿವದ್ದೇಹಾದ್ಯಸಂಹತತ್ವಮಪಶ್ಯತ ಏವ ಆತ್ಮನೋ ನಿಯೋಜ್ಯತ್ವಾಭಿಮಾನಃ । ನ ಹಿ ದೇಹಾದ್ಯಸಂಹತತ್ವದರ್ಶಿನಃ ಕಸ್ಯಚಿದಪಿ ನಿಯೋಗೋ ದೃಷ್ಟಃ, ಕಿಮುತೈಕಾತ್ಮ್ಯದರ್ಶಿನಃ । ನ ಚ ನಿಯೋಗಾಭಾವಾತ್ ಸಮ್ಯಗ್ದರ್ಶಿನೋ ಯಥೇಷ್ಟಚೇಷ್ಟಾಪ್ರಸಂಗಃ, ಸರ್ವತ್ರಾಭಿಮಾನಸ್ಯೈವ ಪ್ರವರ್ತಕತ್ವಾತ್ , ಅಭಿಮಾನಾಭಾವಾಚ್ಚ ಸಮ್ಯಗ್ದರ್ಶಿನಃ । ತಸ್ಮಾದ್ದೇಹಸಂಬಂಧಾದೇವಾನುಜ್ಞಾಪರಿಹಾರೌ — ಜ್ಯೋತಿರಾದಿವತ್ — ಯಥಾ ಜ್ಯೋತಿಷ ಏಕತ್ವೇಽಪ್ಯಗ್ನಿಃ ಕ್ರವ್ಯಾತ್ಪರಿಹ್ರಿಯತೇ, ನೇತರಃ । ಯಥಾ ಚ ಪ್ರಕಾಶ ಏಕಸ್ಯಾಪಿ ಸವಿತುರಮೇಧ್ಯದೇಶಸಂಬದ್ಧಃ ಪರಿಹ್ರಿಯತೇ, ನೇತರಃ ಶುಚಿಭೂಮಿಷ್ಠಃ । ಯಥಾ ಭೌಮಾಃ ಪ್ರದೇಶಾ ವಜ್ರವೈಡೂರ್ಯಾದಯ ಉಪಾದೀಯಂತೇ, ಭೌಮಾ ಅಪಿ ಸಂತೋ ನರಕಲೇಬರಾದಯಃ ಪರಿಹ್ರಿಯಂತೇ । ಯಥಾ ಮೂತ್ರಪುರೀಷಂ ಗವಾಂ ಪವಿತ್ರತಯಾ ಪರಿಗೃಹ್ಯತೇ, ತದೇವ ಜಾತ್ಯಂತರೇ ಪರಿವರ್ಜ್ಯತೇ — ತದ್ವತ್ ॥ ೪೮ ॥
ಅಸಂತತೇಶ್ಚಾವ್ಯತಿಕರಃ ॥ ೪೯ ॥
ಸ್ಯಾತಾಂ ನಾಮ ಅನುಜ್ಞಾಪರಿಹಾರಾವೇಕಸ್ಯಾಪ್ಯಾತ್ಮನೋ ದೇಹವಿಶೇಷಯೋಗಾತ್ । ಯಸ್ತ್ವಯಂ ಕರ್ಮಫಲಸಂಬಂಧಃ, ಸ ಚ ಐಕಾತ್ಮ್ಯಾಭ್ಯುಪಗಮೇ ವ್ಯತಿಕೀರ್ಯೇತ, ಸ್ವಾಮ್ಯೇಕತ್ವಾದಿತಿ ಚೇತ್ , ನೈತದೇವಮ್ , ಅಸಂತತೇಃ । ನ ಹಿ ಕರ್ತುರ್ಭೋಕ್ತುಶ್ಚಾತ್ಮನಃ ಸಂತತಃ ಸರ್ವೈಃ ಶರೀರೈಃ ಸಂಬಂಧೋಽಸ್ತಿ । ಉಪಾಧಿತಂತ್ರೋ ಹಿ ಜೀವ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಉಪಾಧ್ಯಸಂತಾನಾಚ್ಚ ನಾಸ್ತಿ ಜೀವಸಂತಾನಃ — ತತಶ್ಚ ಕರ್ಮವ್ಯತಿಕರಃ ಫಲವ್ಯತಿಕರೋ ವಾ ನ ಭವಿಷ್ಯತಿ ॥ ೪೯ ॥
ಆಭಾಸ ಏವ ಚ ॥ ೫೦ ॥
ಆಭಾಸ ಏವ ಚ ಏಷ ಜೀವಃ ಪರಸ್ಯಾತ್ಮನೋ ಜಲಸೂರ್ಯಕಾದಿವತ್ಪ್ರತಿಪತ್ತವ್ಯಃ, ನ ಸ ಏವ ಸಾಕ್ಷಾತ್ , ನಾಪಿ ವಸ್ತ್ವಂತರಮ್ । ಅತಶ್ಚ ಯಥಾ ನೈಕಸ್ಮಿಂಜಲಸೂರ್ಯಕೇ ಕಂಪಮಾನೇ ಜಲಸೂರ್ಯಕಾಂತರಂ ಕಂಪತೇ, ಏವಂ ನೈಕಸ್ಮಿಂಜೀವೇ ಕರ್ಮಫಲಸಂಬಂಧಿನಿ ಜೀವಾಂತರಸ್ಯ ತತ್ಸಂಬಂಧಃ । ಏವಮಪ್ಯವ್ಯತಿಕರ ಏವ ಕರ್ಮಫಲಯೋಃ । ಆಭಾಸಸ್ಯ ಚ ಅವಿದ್ಯಾಕೃತತ್ವಾತ್ತದಾಶ್ರಯಸ್ಯ ಸಂಸಾರಸ್ಯಾವಿದ್ಯಾಕೃತತ್ವೋಪಪತ್ತಿರಿತಿ, ತದ್ವ್ಯುದಾಸೇನ ಚ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮಭಾವಸ್ಯೋಪದೇಶೋಪಪತ್ತಿಃ । ಯೇಷಾಂ ತು ಬಹವ ಆತ್ಮಾನಃ, ತೇ ಚ ಸರ್ವೇ ಸರ್ವಗತಾಃ, ತೇಷಾಮೇವೈಷ ವ್ಯತಿಕರಃ ಪ್ರಾಪ್ನೋತಿ । ಕಥಮ್ ? ಬಹವೋ ವಿಭವಶ್ಚಾತ್ಮಾನಶ್ಚೈತನ್ಯಮಾತ್ರಸ್ವರೂಪಾ ನಿರ್ಗುಣಾ ನಿರತಿಶಯಾಶ್ಚ । ತದರ್ಥಂ ಸಾಧಾರಣಂ ಪ್ರಧಾನಮ್ । ತನ್ನಿಮಿತ್ತೈಷಾಂ ಭೋಗಾಪವರ್ಗಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ಸಾಂಖ್ಯಾಃ । ಸತಿ ಬಹುತ್ವೇ ವಿಭುತ್ವೇ ಚ ಘಟಕುಡ್ಯಾದಿಸಮಾನಾ ದ್ರವ್ಯಮಾತ್ರಸ್ವರೂಪಾಃ ಸ್ವತೋಽಚೇತನಾ ಆತ್ಮಾನಃ, ತದುಪಕರಣಾನಿ ಚ ಅಣೂನಿ ಮನಾಂಸ್ಯಚೇತನಾನಿ, ತತ್ರ ಆತ್ಮದ್ರವ್ಯಾಣಾಂ ಮನೋದ್ರವ್ಯಾಣಾಂ ಚ ಸಂಯೋಗಾತ್ ನವ ಇಚ್ಛಾದಯೋ ವೈಶೇಷಿಕಾ ಆತ್ಮಗುಣಾ ಉತ್ಪದ್ಯಂತೇ, ತೇ ಚ ಅವ್ಯತಿಕರೇಣ ಪ್ರತ್ಯೇಕಮಾತ್ಮಸು ಸಮವಯಂತಿ, ಸ ಸಂಸಾರಃ । ತೇಷಾಂ ನವಾನಾಮಾತ್ಮಗುಣಾನಾಮತ್ಯಂತಾನುತ್ಪಾದೋ ಮೋಕ್ಷ ಇತಿ ಕಾಣಾದಾಃ । ತತ್ರ ಸಾಂಖ್ಯಾನಾಂ ತಾವಚ್ಚೈತನ್ಯಸ್ವರೂಪತ್ವಾತ್ಸರ್ವಾತ್ಮನಾಂ ಸನ್ನಿಧಾನಾದ್ಯವಿಶೇಷಾಚ್ಚ ಏಕಸ್ಯ ಸುಖದುಃಖಸಂಬಂಧೇ ಸರ್ವೇಷಾಂ ಸುಖದುಃಖಸಂಬಂಧಃ ಪ್ರಾಪ್ನೋತಿ । ಸ್ಯಾದೇತತ್ — ಪ್ರಧಾನಪ್ರವೃತ್ತೇಃ ಪುರುಷಕೈವಲ್ಯಾರ್ಥತ್ವಾದ್ವ್ಯವಸ್ಥಾ ಭವಿಷ್ಯತಿ । ಅನ್ಯಥಾ ಹಿ ಸ್ವವಿಭೂತಿಖ್ಯಾಪನಾರ್ಥಾ ಪ್ರಧಾನಪ್ರವೃತ್ತಿಃ ಸ್ಯಾತ್ । ತಥಾ ಚ ಅನಿರ್ಮೋಕ್ಷಃ ಪ್ರಸಜ್ಯೇತೇತಿ — ನೈತತ್ಸಾರಮ್ — ನ ಹಿ ಅಭಿಲಷಿತಸಿದ್ಧಿನಿಬಂಧನಾ ವ್ಯವಸ್ಥಾ ಶಕ್ಯಾ ವಿಜ್ಞಾತುಮ್ । ಉಪಪತ್ತ್ಯಾ ತು ಕಯಾಚಿದ್ವ್ಯವಸ್ಥೋಚ್ಯೇತ । ಅಸತ್ಯಾಂ ಪುನರುಪಪತ್ತೌ ಕಾಮಂ ಮಾ ಭೂದಭಿಲಷಿತಂ ಪುರುಷಕೈವಲ್ಯಮ್ । ಪ್ರಾಪ್ನೋತಿ ತು ವ್ಯವಸ್ಥಾಹೇತ್ವಭಾವಾದ್ವ್ಯತಿಕರಃ । ಕಾಣಾದಾನಾಮಪಿ — ಯದಾ ಏಕೇನಾತ್ಮನಾ ಮನಃ ಸಂಯುಜ್ಯತೇ, ತದಾ ಆತ್ಮಾಂತರೈರಪಿ ನಾಂತರೀಯಕಃ ಸಂಯೋಗಃ ಸ್ಯಾತ್ , ಸನ್ನಿಧಾನಾದ್ಯವಿಶೇಷಾತ್ । ತತಶ್ಚ ಹೇತ್ವವಿಶೇಷಾತ್ಫಲಾವಿಶೇಷ ಇತ್ಯೇಕಸ್ಯಾತ್ಮನಃ ಸುಖದುಃಖಯೋಗೇ ಸರ್ವಾತ್ಮನಾಮಪಿ ಸಮಾನಂ ಸುಖದುಃಖಿತ್ವಂ ಪ್ರಸಜ್ಯೇತ ॥ ೫೦ ॥
ಸ್ಯಾದೇತತ್ — ಅದೃಷ್ಟನಿಮಿತ್ತೋ ನಿಯಮೋ ಭವಿಷ್ಯತೀತಿ । ನೇತ್ಯಾಹ —
ಅದೃಷ್ಟಾನಿಯಮಾತ್ ॥ ೫೧ ॥
ಬಹುಷ್ವಾತ್ಮಸ್ವಾಕಾಶವತ್ಸರ್ವಗತೇಷು ಪ್ರತಿಶರೀರಂ ಬಾಹ್ಯಾಭ್ಯಂತರಾವಿಶೇಷೇಣ ಸನ್ನಿಹಿತೇಷು ಮನೋವಾಕ್ಕಾಯೈರ್ಧರ್ಮಾಧರ್ಮಲಕ್ಷಣಮದೃಷ್ಟಮುಪಾರ್ಜ್ಯತೇ । ಸಾಂಖ್ಯಾನಾಂ ತಾವತ್ ತದನಾತ್ಮಸಮವಾಯಿ ಪ್ರಧಾನವರ್ತಿ । ಪ್ರಧಾನಸಾಧಾರಣ್ಯಾನ್ನ ಪ್ರತ್ಯಾತ್ಮಂ ಸುಖದುಃಖೋಪಭೋಗಸ್ಯ ನಿಯಾಮಕಮುಪಪದ್ಯತೇ । ಕಾಣಾದಾನಾಮಪಿ ಪೂರ್ವವತ್ಸಾಧಾರಣೇನಾತ್ಮಮನಃಸಂಯೋಗೇನ ನಿರ್ವರ್ತಿತಸ್ಯಾದೃಷ್ಟಸ್ಯಾಪಿ ಅಸ್ಯೈವಾತ್ಮನ ಇದಮದೃಷ್ಟಮಿತಿ ನಿಯಮೇ ಹೇತ್ವಭಾವಾದೇಷ ಏವ ದೋಷಃ ॥ ೫೧ ॥
ಸ್ಯಾದೇತತ್ — ಅಹಮಿದಂ ಫಲಂ ಪ್ರಾಪ್ನವಾನಿ, ಇದಂ ಪರಿಹರಾಣಿ, ಇತ್ಥಂ ಪ್ರಯತೈ, ಇತ್ಥಂ ಕರವಾಣಿ — ಇತ್ಯೇವಂವಿಧಾ ಅಭಿಸಂಧ್ಯಾದಯಃ ಪ್ರತ್ಯಾತ್ಮಂ ಪ್ರವರ್ತಮಾನಾ ಅದೃಷ್ಟಸ್ಯಾತ್ಮನಾಂ ಚ ಸ್ವಸ್ವಾಮಿಭಾವಂ ನಿಯಂಸ್ಯಂತೀತಿ; ನೇತ್ಯಾಹ —
ಅಭಿಸಂಧ್ಯಾದಿಷ್ವಪಿ ಚೈವಮ್ ॥ ೫೨ ॥
ಅಭಿಸಂಧ್ಯಾದೀನಾಮಪಿ ಸಾಧಾರಣೇನೈವಾತ್ಮಮನಃಸಂಯೋಗೇನ ಸರ್ವಾತ್ಮಸನ್ನಿಧೌ ಕ್ರಿಯಮಾಣಾನಾಂ ನಿಯಮಹೇತುತ್ವಾನುಪಪತ್ತೇರುಕ್ತದೋಷಾನುಷಂಗ ಏವ ॥ ೫೨ ॥
ಪ್ರದೇಶಾದಿತಿ ಚೇನ್ನಾಂತರ್ಭಾವಾತ್ ॥ ೫೩ ॥
ಅಥೋಚ್ಯೇತ — ವಿಭುತ್ವೇಽಪ್ಯಾತ್ಮನಃ ಶರೀರಪ್ರತಿಷ್ಠೇನ ಮನಸಾ ಸಂಯೋಗಃ ಶರೀರಾವಚ್ಛಿನ್ನ ಏವ ಆತ್ಮಪ್ರದೇಶೇ ಭವಿಷ್ಯತಿ; ಅತಃ ಪ್ರದೇಶಕೃತಾ ವ್ಯವಸ್ಥಾ ಅಭಿಸಂಧ್ಯಾದೀನಾಮದೃಷ್ಟಸ್ಯ ಸುಖದುಃಖಯೋಶ್ಚ ಭವಿಷ್ಯತೀತಿ । ತದಪಿ ನೋಪಪದ್ಯತೇ । ಕಸ್ಮಾತ್ ? ಅಂತರ್ಭಾವಾತ್ । ವಿಭುತ್ವಾವಿಶೇಷಾದ್ಧಿ ಸರ್ವ ಏವಾತ್ಮಾನಃ ಸರ್ವಶರೀರೇಷ್ವಂತರ್ಭವಂತಿ । ತತ್ರ ನ ವೈಶೇಷಿಕೈಃ ಶರೀರಾವಚ್ಛಿನ್ನೋಽಪ್ಯಾತ್ಮನಃ ಪ್ರದೇಶಃ ಕಲ್ಪಯಿತುಂ ಶಕ್ಯಃ । ಕಲ್ಪ್ಯಮಾನೋಽಪ್ಯಯಂ ನಿಷ್ಪ್ರದೇಶಸ್ಯಾತ್ಮನಃ ಪ್ರದೇಶಃ ಕಾಲ್ಪನಿಕತ್ವಾದೇವ ನ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕಂ ಕಾರ್ಯಂ ನಿಯಂತುಂ ಶಕ್ನೋತಿ । ಶರೀರಮಪಿ ಸರ್ವಾತ್ಮಸನ್ನಿಧಾವುತ್ಪದ್ಯಮಾನಮ್ — ಅಸ್ಯೈವ ಆತ್ಮನಃ, ನೇತರೇಷಾಮ್ — ಇತಿ ನ ನಿಯಂತುಂ ಶಕ್ಯಮ್ । ಪ್ರದೇಶವಿಶೇಷಾಭ್ಯುಪಗಮೇಽಪಿ ಚ ದ್ವಯೋರಾತ್ಮನೋಃ ಸಮಾನಸುಖದುಃಖಭಾಜೋಃ ಕದಾಚಿದೇಕೇನೈವ ತಾವಚ್ಛರೀರೇಣೋಪಭೋಗಸಿದ್ಧಿಃ ಸ್ಯಾತ್ , ಸಮಾನಪ್ರದೇಶಸ್ಯಾಪಿ ದ್ವಯೋರಾತ್ಮನೋರದೃಷ್ಟಸ್ಯ ಸಂಭವಾತ್ । ತಥಾ ಹಿ — ದೇವದತ್ತೋ ಯಸ್ಮಿನ್ಪ್ರದೇಶೇ ಸುಖದುಃಖಮನ್ವಭೂತ್ , ತಸ್ಮಾತ್ಪ್ರದೇಶಾದಪಕ್ರಾಂತೇ ತಚ್ಛರೀರೇ, ಯಜ್ಞದತ್ತಶರೀರೇ ಚ ತಂ ಪ್ರದೇಶಮನುಪ್ರಾಪ್ತೇ, ತಸ್ಯಾಪಿ ಇತರೇಣ ಸಮಾನಃ ಸುಖದುಃಖಾನುಭವೋ ದೃಶ್ಯತೇ । ಸ ನ ಸ್ಯಾತ್ , ಯದಿ ದೇವದತ್ತಯಜ್ಞದತ್ತಯೋಃ ಸಮಾನಪ್ರದೇಶಮದೃಷ್ಟಂ ನ ಸ್ಯಾತ್ । ಸ್ವರ್ಗಾದ್ಯನುಪಭೋಗಪ್ರಸಂಗಶ್ಚ ಪ್ರದೇಶವಾದಿನಃ ಸ್ಯಾತ್ , ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾದಿಶರೀರಪ್ರದೇಶೇಷ್ವದೃಷ್ಟನಿಷ್ಪತ್ತೇಃ ಪ್ರದೇಶಾಂತರವರ್ತಿತ್ವಾಚ್ಚ ಸ್ವರ್ಗಾದ್ಯುಪಭೋಗಸ್ಯ । ಸರ್ವಗತತ್ವಾನುಪಪತ್ತಿಶ್ಚ ಬಹೂನಾಮಾತ್ಮನಾಮ್ , ದೃಷ್ಟಾಂತಾಭಾವಾತ್ । ವದ ತಾವತ್ ತ್ವಮ್ — ಕೇ ಬಹವಃ ಸಮಾನಪ್ರದೇಶಾಶ್ಚೇತಿ । ರೂಪಾದಯ ಇತಿ ಚೇತ್ , ನ; ತೇಷಾಮಪಿ ಧರ್ಮ್ಯಂಶೇನಾಭೇದಾತ್ , ಲಕ್ಷಣಭೇದಾಚ್ಚ — ನ ತು ಬಹೂನಾಮಾತ್ಮನಾಂ ಲಕ್ಷಣಭೇದೋಽಸ್ತಿ । ಅಂತ್ಯವಿಶೇಷವಶಾದ್ಭೇದೋಪಪತ್ತಿರಿತಿ ಚೇತ್ , ನ; ಭೇದಕಲ್ಪನಾಯಾ ಅಂತ್ಯವಿಶೇಷಕಲ್ಪನಾಯಾಶ್ಚ ಇತರೇತರಾಶ್ರಯತ್ವಾತ್ । ಆಕಾಶಾದೀನಾಮಪಿ ವಿಭುತ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮವಾದಿನೋಽಸಿದ್ಧಮ್ , ಕಾರ್ಯತ್ವಾಭ್ಯುಪಗಮಾತ್ । ತಸ್ಮಾದಾತ್ಮೈಕತ್ವಪಕ್ಷ ಏವ ಸರ್ವದೋಷಾಭಾವ ಇತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ ॥
ಚತುರ್ಥಃ ಪಾದಃ
ವಿಯದಾದಿವಿಷಯಃ ಶ್ರುತಿವಿಪ್ರತಿಷೇಧಸ್ತೃತೀಯೇನ ಪಾದೇನ ಪರಿಹೃತಃ । ಚತುರ್ಥೇನ ಇದಾನೀಂ ಪ್ರಾಣವಿಷಯಃ ಪರಿಹ್ರಿಯತೇ । ತತ್ರ ತಾವತ್ — ‘ತತ್ತೇಜೋಽಸೃಜತ’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೨ । ೩) ಇತಿ, ‘ತಸ್ಮಾದ್ವಾ ಏತಸ್ಮಾದಾತ್ಮನ ಆಕಾಶಃ ಸಂಭೂತಃ’ (ತೈ. ಉ. ೨ । ೧ । ೧) ಇತಿ ಚ ಏವಮಾದಿಷು ಉತ್ಪತ್ತಿಪ್ರಕರಣೇಷು ಪ್ರಾಣಾನಾಮುತ್ಪತ್ತಿರ್ನ ಆಮ್ನಾಯತೇ । ಕ್ವಚಿಚ್ಚಾನುತ್ಪತ್ತಿರೇವ ಏಷಾಮಾಮ್ನಾಯತೇ, ‘ಅಸದ್ವಾ ಇದಮಗ್ರ ಆಸೀತ್’ (ತೈ. ಉ. ೨ । ೭ । ೧) । ತದಾಹುಃ ಕಿಂ ತದಸದಾಸೀದಿತ್ಯೃಷಯೋ ವಾವ ತೇಽಗ್ರೇಽಸದಾಸೀತ್ । ತದಾಹುಃ ಕೇ ತೇ ಋಷಯ ಇತಿ । ಪ್ರಾಣಾ ವಾವ ಋಷಯಃ’ — ಇತ್ಯತ್ರ ಪ್ರಾಗುತ್ಪತ್ತೇಃ ಪ್ರಾಣಾನಾಂ ಸದ್ಭಾವಶ್ರವಣಾತ್ । ಅನ್ಯತ್ರ ತು ಪ್ರಾಣಾನಾಮಪ್ಯುತ್ಪತ್ತಿಃ ಪಠ್ಯತೇ — ‘ಯಥಾಗ್ನೇಃ ಕ್ಷುದ್ರಾ ವಿಸ್ಫುಲಿಂಗಾ ವ್ಯುಚ್ಚರಂತ್ಯೇವಮೇವಾಸ್ಮಾದಾತ್ಮನಃ ಸರ್ವೇ ಪ್ರಾಣಾಃ’ ಇತಿ, ‘ಏತಸ್ಮಾಜ್ಜಾಯತೇ ಪ್ರಾಣೋ ಮನಃ ಸರ್ವೇಂದ್ರಿಯಾಣಿ ಚ’ (ಮು. ಉ. ೨ । ೧ । ೩) ಇತಿ, ‘ಸಪ್ತ ಪ್ರಾಣಾಃ ಪ್ರಭವಂತಿ ತಸ್ಮಾತ್’ (ಮು. ಉ. ೨ । ೧ । ೮) ಇತಿ, ‘ಸ ಪ್ರಾಣಮಸೃಜತ ಪ್ರಾಣಾಚ್ಛ್ರದ್ಧಾಂ ಖಂ ವಾಯುರ್ಜ್ಯೋತಿರಾಪಃ ಪೃಥಿವೀಂದ್ರಿಯಂ ಮನೋಽನ್ನಮ್’ (ಪ್ರ. ಉ. ೬ । ೪) ಇತಿ ಚ ಏವಮಾದಿಪ್ರದೇಶೇಷು । ತತ್ರ ಶ್ರುತಿವಿಪ್ರತಿಷೇಧಾದನ್ಯತರನಿರ್ಧಾರಣಕಾರಣಾನಿರೂಪಣಾಚ್ಚ ಅಪ್ರತಿಪತ್ತಿಃ ಪ್ರಾಪ್ನೋತಿ । ಅಥವಾ ಪ್ರಾಗುತ್ಪತ್ತೇಃ ಸದ್ಭಾವಶ್ರವಣಾದ್ಗೌಣೀ ಪ್ರಾಣಾನಾಮುತ್ಪತ್ತಿಶ್ರುತಿರಿತಿ ಪ್ರಾಪ್ನೋತಿ । ಅತ ಉತ್ತರಮಿದಮ್ ಪಠತಿ —
ಪ್ರಾಣೋತ್ಪತ್ತ್ಯಧಿಕರಣಮ್
ತಥಾ ಪ್ರಾಣಾಃ ॥ ೧ ॥
ತಥಾ ಪ್ರಾಣಾ ಇತಿ । ಕಥಂ ಪುನರತ್ರ ತಥಾ ಇತ್ಯಕ್ಷರಾನುಲೋಮ್ಯಮ್ , ಪ್ರಕೃತೋಪಮಾನಾಭಾವಾತ್ — ಸರ್ವಗತಾತ್ಮಬಹುತ್ವವಾದಿದೂಷಣಮ್ ಅತೀತಾನಂತರಪಾದಾಂತೇ ಪ್ರಕೃತಮ್ । ತತ್ತಾವನ್ನೋಪಮಾನಂ ಸಂಭವತಿ, ಸಾದೃಶ್ಯಾಭಾವಾತ್ । ಸಾದೃಶ್ಯೇ ಹಿ ಸತಿ ಉಪಮಾನಂ ಸ್ಯಾತ್ — ಯಥಾ ಸಿಂಹಸ್ತಥಾ ಬಲವರ್ಮೇತಿ । ಅದೃಷ್ಟಸಾಮ್ಯಪ್ರತಿಪಾದನಾರ್ಥಮಿತಿ ಯದ್ಯುಚ್ಯೇತ — ಯಥಾ ಅದೃಷ್ಟಸ್ಯ ಸರ್ವಾತ್ಮಸನ್ನಿಧಾವುತ್ಪದ್ಯಮಾನಸ್ಯಾನಿಯತತ್ವಮ್ , ಏವಂ ಪ್ರಾಣಾನಾಮಪಿ ಸರ್ವಾತ್ಮನಃ ಪ್ರತ್ಯನಿಯತತ್ವಮಿತಿ — ತದಪಿ ದೇಹಾನಿಯಮೇನೈವೋಕ್ತತ್ವಾತ್ಪುನರುಕ್ತಂ ಭವೇತ್ । ನ ಚ ಜೀವೇನ ಪ್ರಾಣಾ ಉಪಮೀಯೇರನ್ , ಸಿದ್ಧಾಂತವಿರೋಧಾತ್ — ಜೀವಸ್ಯ ಹಿ ಅನುತ್ಪತ್ತಿರಾಖ್ಯಾತಾ, ಪ್ರಾಣಾನಾಂ ತು ಉತ್ಪತ್ತಿರಾಚಿಖ್ಯಾಸಿತಾ । ತಸ್ಮಾತ್ತಥಾ ಇತ್ಯಸಂಬದ್ಧಮಿವ ಪ್ರತಿಭಾತಿ — ನ । ಉದಾಹರಣೋಪಾತ್ತೇನಾಪ್ಯುಪಮಾನೇನ ಸಂಬಂಧೋಪಪತ್ತೇಃ । ಅತ್ರ ಪ್ರಾಣೋತ್ಪತ್ತಿವಾದಿವಾಕ್ಯಜಾತಮುದಾಹರಣಮ್ — ‘ಅಸ್ಮಾದಾತ್ಮನಃ ಸರ್ವೇ ಪ್ರಾಣಾಃ ಸರ್ವೇ ಲೋಕಾಃ ಸರ್ವೇ ದೇವಾಃ ಸರ್ವಾಣಿ ಭೂತಾನಿ ವ್ಯುಚ್ಚರಂತಿ’ (ಬೃ. ಉ. ೨ । ೧ । ೨೦) ಇತ್ಯೇವಂಜಾತೀಯಕಮ್ । ತತ್ರ ಯಥಾ ಲೋಕಾದಯಃ ಪರಸ್ಮಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಣ ಉತ್ಪದ್ಯಂತೇ, ತಥಾ ಪ್ರಾಣಾ ಅಪೀತ್ಯರ್ಥಃ । ತಥಾ — ‘ಏತಸ್ಮಾಜ್ಜಾಯತೇ ಪ್ರಾಣೋ ಮನಃ ಸರ್ವೇಂದ್ರಿಯಾಣಿ ಚ । ಖಂ ವಾಯುರ್ಜ್ಯೋತಿರಾಪಃ ಪೃಥಿವೀ ವಿಶ್ವಸ್ಯ ಧಾರಿಣೀ’ (ಮು. ಉ. ೨ । ೧ । ೩) ಇತ್ಯೇವಮಾದಿಷ್ವಪಿ ಖಾದಿವತ್ಪ್ರಾಣಾನಾಮುತ್ಪತ್ತಿರಿತಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ । ಅಥವಾ ‘ಪಾನವ್ಯಾಪಚ್ಚ ತದ್ವತ್’ (ಜೈ. ಸೂ. ೩ । ೪ । ೧೫) ಇತ್ಯೇವಮಾದಿಷು ವ್ಯವಹಿತೋಪಮಾನಸಂಬಂಧಸ್ಯಾಪ್ಯಾಶ್ರಿತತ್ವಾತ್ — ಯಥಾ ಅತೀತಾನಂತರಪಾದಾದಾವುಕ್ತಾ ವಿಯದಾದಯಃ ಪರಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ವಿಕಾರಾಃ ಸಮಧಿಗತಾಃ, ತಥಾ ಪ್ರಾಣಾ ಅಪಿ ಪರಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ವಿಕಾರಾ ಇತಿ ಯೋಜಯಿತವ್ಯಮ್ । ಕಃ ಪುನಃ ಪ್ರಾಣಾನಾಂ ವಿಕಾರತ್ವೇ ಹೇತುಃ ? ಶ್ರುತತ್ವಮೇವ । ನನು ಕೇಷುಚಿತ್ಪ್ರದೇಶೇಷು ನ ಪ್ರಾಣಾನಾಮುತ್ಪತ್ತಿಃ ಶ್ರೂಯತ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ — ತದಯುಕ್ತಮ್ , ಪ್ರದೇಶಾಂತರೇಷು ಶ್ರವಣಾತ್ । ನ ಹಿ ಕ್ವಚಿದಶ್ರವಣಮನ್ಯತ್ರ ಶ್ರುತಂ ನಿವಾರಯಿತುಮುತ್ಸಹತೇ । ತಸ್ಮಾಚ್ಛ್ರುತತ್ವಾವಿಶೇಷಾದಾಕಾಶಾದಿವತ್ಪ್ರಾಣಾ ಅಪ್ಯುತ್ಪದ್ಯಂತ ಇತಿ ಸೂಕ್ತಮ್ ॥ ೧ ॥
ಗೌಣ್ಯಸಂಭವಾತ್ ॥ ೨ ॥
ಯತ್ಪುನರುಕ್ತಂ ಪ್ರಾಗುತ್ಪತ್ತೇಃ ಸದ್ಭಾವಶ್ರವಣಾದ್ಗೌಣೀ ಪ್ರಾಣಾನಾಮುತ್ಪತ್ತಿಶ್ರುತಿರಿತಿ, ತತ್ಪ್ರತ್ಯಾಹ — ಗೌಣ್ಯಸಂಭವಾದಿತಿ । ಗೌಣ್ಯಾ ಅಸಂಭವೋ ಗೌಣ್ಯಸಂಭವಃ — ನ ಹಿ ಪ್ರಾಣಾನಾಮುತ್ಪತ್ತಿಶ್ರುತಿರ್ಗೌಣೀ ಸಂಭವತಿ, ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಹಾನಿಪ್ರಸಂಗಾತ್ — ‘ಕಸ್ಮಿನ್ನು ಭಗವೋ ವಿಜ್ಞಾತೇ ಸರ್ವಮಿದಂ ವಿಜ್ಞಾತಂ ಭವತಿ’ (ಮು. ಉ. ೧ । ೧ । ೩) ಇತಿ ಹಿ ಏಕವಿಜ್ಞಾನೇನ ಸರ್ವವಿಜ್ಞಾನಂ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಯ ತತ್ಸಾಧನಾಯೇದಮಾಮ್ನಾಯತೇ ‘ಏತಸ್ಮಾಜ್ಜಾಯತೇ ಪ್ರಾಣಃ’ (ಮು. ಉ. ೨ । ೧ । ೩) ಇತ್ಯಾದಿ । ಸಾ ಚ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾ ಪ್ರಾಣಾದೇಃ ಸಮಸ್ತಸ್ಯ ಜಗತೋ ಬ್ರಹ್ಮವಿಕಾರತ್ವೇ ಸತಿ ಪ್ರಕೃತಿವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ವಿಕಾರಾಭಾವಾತ್ಸಿಧ್ಯತಿ । ಗೌಣ್ಯಾಂ ತು ಪ್ರಾಣಾನಾಮುತ್ಪತ್ತಿಶ್ರುತೌ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾ ಇಯಂ ಹೀಯೇತ । ತಥಾ ಚ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾತಾರ್ಥಮುಪಸಂಹರತಿ — ‘ಪುರುಷ ಏವೇದಂ ವಿಶ್ವಂ ಕರ್ಮ ತಪೋ ಬ್ರಹ್ಮ ಪರಾಮೃತಮ್’ (ಮು. ಉ. ೨ । ೧ । ೧೦) ಇತಿ, ‘ಬ್ರಹ್ಮೈವೇದಂ ವಿಶ್ವಮಿದಂ ವರಿಷ್ಠಮ್’ (ಮು. ಉ. ೨ । ೨ । ೧೨) ಇತಿ ಚ । ತಥಾ ‘ಆತ್ಮನೋ ವಾ ಅರೇ ದರ್ಶನೇನ ಶ್ರವಣೇನ ಮತ್ಯಾ ವಿಜ್ಞಾನೇನೇದꣳ ಸರ್ವಂ ವಿದಿತಮ್’ ಇತ್ಯೇವಂಜಾತೀಯಕಾಸು ಶ್ರುತಿಷು ಏಷೈವ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾ ಯೋಜಯಿತವ್ಯಾ । ಕಥಂ ಪುನಃ ಪ್ರಾಗುತ್ಪತ್ತೇಃ ಪ್ರಾಣಾನಾಂ ಸದ್ಭಾವಶ್ರವಣಮ್ ? ನೈತನ್ಮೂಲಪ್ರಕೃತಿವಿಷಯಮ್ , ‘ಅಪ್ರಾಣೋ ಹ್ಯಮನಾಃ ಶುಭ್ರೋ ಹ್ಯಕ್ಷರಾತ್ಪರತಃ ಪರಃ’ (ಮು. ಉ. ೨ । ೧ । ೨) ಇತಿ ಮೂಲಪ್ರಕೃತೇಃ ಪ್ರಾಣಾದಿಸಮಸ್ತವಿಶೇಷರಹಿತತ್ವಾವಧಾರಣಾತ್ । ಅವಾಂತರಪ್ರಕೃತಿವಿಷಯಂ ತ್ವೇತತ್ ಸ್ವವಿಕಾರಾಪೇಕ್ಷಂ ಪ್ರಾಗುತ್ಪತ್ತೇಃ ಪ್ರಾಣಾನಾಂ ಸದ್ಭಾವಾವಧಾರಣಮಿತಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ , ವ್ಯಾಕೃತವಿಷಯಾಣಾಮಪಿ ಭೂಯಸೀನಾಮವಸ್ಥಾನಾಂ ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತ್ಯೋಃ ಪ್ರಕೃತಿವಿಕಾರಭಾವಪ್ರಸಿದ್ಧೇಃ । ವಿಯದಧಿಕರಣೇ ಹಿ ‘ಗೌಣ್ಯಸಂಭವಾತ್’ ಇತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಸೂತ್ರತ್ವಾತ್ — ಗೌಣೀ ಜನ್ಮಶ್ರುತಿಃ, ಅಸಂಭವಾತ್ — ಇತಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮ್ । ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಹಾನ್ಯಾ ಚ ತತ್ರ ಸಿದ್ಧಾಂತೋಽಭಿಹಿತಃ । ಇಹ ತು ಸಿದ್ಧಾಂತಸೂತ್ರತ್ವಾತ್ — ಗೌಣ್ಯಾ ಜನ್ಮಶ್ರುತೇರಸಂಭವಾತ್ — ಇತಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮ್ । ತದನುರೋಧೇನ ತು ಇಹಾಪಿ — ಗೌಣೀ ಜನ್ಮಶ್ರುತಿಃ, ಅಸಂಭವಾತ್ — ಇತಿ ವ್ಯಾಚಕ್ಷಾಣೈಃ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಹಾನಿರುಪೇಕ್ಷಿತಾ ಸ್ಯಾತ್ ॥ ೨ ॥
ತತ್ಪ್ರಾಕ್ಶ್ರುತೇಶ್ಚ ॥ ೩ ॥
ಇತಶ್ಚ ಆಕಾಶಾದೀನಾಮಿವ ಪ್ರಾಣಾನಾಮಪಿ ಮುಖ್ಯೈವ ಜನ್ಮಶ್ರುತಿಃ — ಯತ್ ‘ಜಾಯತೇ’ ಇತ್ಯೇಕಂ ಜನ್ಮವಾಚಿಪದಂ ಪ್ರಾಣೇಷು ಪ್ರಾಕ್ಶ್ರುತಂ ಸತ್ ಉತ್ತರೇಷ್ವಪ್ಯಾಕಾಶಾದಿಷ್ವನುವರ್ತತೇ ‘ಏತಸ್ಮಾಜ್ಜಾಯತೇ ಪ್ರಾಣಃ’ (ಮು. ಉ. ೨ । ೧ । ೩) ಇತ್ಯತ್ರ ಆಕಾಶಾದಿಷು ಮುಖ್ಯಂ ಜನ್ಮೇತಿ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾಪಿತಮ್ । ತತ್ಸಾಮಾನ್ಯಾತ್ಪ್ರಾಣೇಷ್ವಪಿ ಮುಖ್ಯಮೇವ ಜನ್ಮ ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ । ನ ಹಿ ಏಕಸ್ಮಿನ್ಪ್ರಕರಣೇ ಏಕಸ್ಮಿಂಶ್ಚ ವಾಕ್ಯೇ ಏಕಃ ಶಬ್ದಃ ಸಕೃದುಚ್ಚರಿತೋ ಬಹುಭಿಃ ಸಂಬಧ್ಯಮಾನಃ ಕ್ವಚಿನ್ಮುಖ್ಯಃ ಕ್ವಚಿದ್ಗೌಣ ಇತ್ಯಧ್ಯವಸಾತುಂ ಶಕ್ಯಮ್ , ವೈರೂಪ್ಯಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ತಥಾ ‘ಸ ಪ್ರಾಣಮಸೃಜತ ಪ್ರಾಣಾಚ್ಛ್ರದ್ಧಾಮ್’ (ಪ್ರ. ಉ. ೬ । ೪) ಇತ್ಯತ್ರಾಪಿ ಪ್ರಾಣೇಷು ಶ್ರುತಃ ಸೃಜತಿಃ ಪರೇಷ್ವಪ್ಯುತ್ಪತ್ತಿಮತ್ಸು ಶ್ರದ್ಧಾದಿಷ್ವನುಷಜ್ಯತೇ । ಯತ್ರಾಪಿ ಪಶ್ಚಾಚ್ಛ್ರುತ ಉತ್ಪತ್ತಿವಚನಃ ಶಬ್ದಃ ಪೂರ್ವೈಃ ಸಂಬಧ್ಯತೇ, ತತ್ರಾಪ್ಯೇಷ ಏವ ನ್ಯಾಯಃ — ಯಥಾ ‘ಸರ್ವಾಣಿ ಭೂತಾನಿ ವ್ಯುಚ್ಚರಂತಿ’ ಇತ್ಯಯಮಂತೇ ಪಠಿತೋ ವ್ಯುಚ್ಚರಂತಿಶಬ್ದಃ ಪೂರ್ವೈರಪಿ ಪ್ರಾಣಾದಿಭಿಃ ಸಂಬಧ್ಯತೇ ॥ ೩ ॥
ತತ್ಪೂರ್ವಕತ್ವಾದ್ವಾಚಃ ॥ ೪ ॥
ಯದ್ಯಪಿ ‘ತತ್ತೇಜೋಽಸೃಜತ’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೨ । ೩) ಇತ್ಯೇತಸ್ಮಿನ್ಪ್ರಕರಣೇ ಪ್ರಾಣಾನಾಮುತ್ಪತ್ತಿರ್ನ ಪಠ್ಯತೇ, ತೇಜೋಬನ್ನಾನಾಮೇವ ತ್ರಯಾಣಾಂ ಭೂತಾನಾಮುತ್ಪತ್ತಿಶ್ರವಣಾತ್ । ತಥಾಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಕೃತಿಕತೇಜೋಬನ್ನಪೂರ್ವಕತ್ವಾಭಿಧಾನಾದ್ವಾಕ್ಪ್ರಾಣಮನಸಾಮ್ , ತತ್ಸಾಮಾನ್ಯಾಚ್ಚ ಸರ್ವೇಷಾಮೇವ ಪ್ರಾಣಾನಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಭವತ್ವಂ ಸಿದ್ಧಂ ಭವತಿ । ತಥಾ ಹಿ — ಅಸ್ಮಿನ್ನೇವ ಪ್ರಕರಣೇ ತೇಜೋಬನ್ನಪೂರ್ವಕತ್ವಂ ವಾಕ್ಪ್ರಾಣಮನಸಾಮಾಮ್ನಾಯತೇ — ‘ಅನ್ನಮಯꣳ ಹಿ ಸೋಮ್ಯ ಮನ ಆಪೋಮಯಃ ಪ್ರಾಣಸ್ತೇಜೋಮಯೀ ವಾಕ್’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೫ । ೪) ಇತಿ । ತತ್ರ ಯದಿ ತಾವನ್ಮುಖ್ಯಮೇವೈಷಾಮನ್ನಾದಿಮಯತ್ವಮ್ , ತತೋ ವರ್ತತ ಏವ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಭವತ್ವಮ್ । ಅಥ ಭಾಕ್ತಮ್ , ತಥಾಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಕರ್ತೃಕಾಯಾಂ ನಾಮರೂಪವ್ಯಾಕ್ರಿಯಾಯಾಂ ಶ್ರವಣಾತ್ , ‘ಯೇನಾಶ್ರುತꣳ ಶ್ರುತಂ ಭವತಿ’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೧ । ೩) ಇತಿ ಚೋಪಕ್ರಮಾತ್ ‘ಐತದಾತ್ಮ್ಯಮಿದꣳ ಸರ್ವಮ್’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೮ । ೭) ಇತಿ ಚೋಪಸಂಹಾರಾತ್ , ಶ್ರುತ್ಯಂತರಪ್ರಸಿದ್ಧೇಶ್ಚ ಬ್ರಹ್ಮಕಾರ್ಯತ್ವಪ್ರಪಂಚನಾರ್ಥಮೇವ ಮನಆದೀನಾಮನ್ನಾದಿಮಯತ್ವವಚನಮಿತಿ ಗಮ್ಯತೇ । ತಸ್ಮಾದಪಿ ಪ್ರಾಣಾನಾಂ ಬ್ರಹ್ಮವಿಕಾರತ್ವಸಿದ್ಧಿಃ ॥ ೪ ॥
ಸಪ್ತಗತ್ಯಧಿಕರಣಮ್
ಸಪ್ತ ಗತೇರ್ವಿಶೇಷಿತತ್ವಾಚ್ಚ ॥ ೫ ॥
ಉತ್ಪತ್ತಿವಿಷಯಃ ಶ್ರುತಿವಿಪ್ರತಿಷೇಧಃ ಪ್ರಾಣಾನಾಂ ಪರಿಹೃತಃ । ಸಂಖ್ಯಾವಿಷಯ ಇದಾನೀಂ ಪರಿಹ್ರಿಯತೇ । ತತ್ರ ಮುಖ್ಯಂ ಪ್ರಾಣಮುಪರಿಷ್ಟಾದ್ವಕ್ಷ್ಯತಿ । ಸಂಪ್ರತಿ ತು ಕತಿ ಇತರೇ ಪ್ರಾಣಾ ಇತಿ ಸಂಪ್ರಧಾರಯತಿ । ಶ್ರುತಿವಿಪ್ರತಿಪತ್ತೇಶ್ಚಾತ್ರ ವಿಶಯಃ — ಕ್ವಚಿತ್ಸಪ್ತ ಪ್ರಾಣಾಃ ಸಂಕೀರ್ತ್ಯಂತೇ — ‘ಸಪ್ತ ಪ್ರಾಣಾಃ ಪ್ರಭವಂತಿ ತಸ್ಮಾತ್’ (ಮು. ಉ. ೨ । ೧ । ೮) ಇತಿ; ಕ್ವಚಿದಷ್ಟೌ ಪ್ರಾಣಾ ಗ್ರಹತ್ವೇನ ಗುಣೇನ ಸಂಕೀರ್ತ್ಯಂತೇ — ‘ಅಷ್ಟೋ ಗ್ರಹಾ ಅಷ್ಟಾವತಿಗ್ರಹಾಃ’ (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೨ । ೧) ಇತಿ; ಕ್ವಚಿನ್ನವ — ‘ಸಪ್ತ ವೈ ಶೀರ್ಷಣ್ಯಾಃ ಪ್ರಾಣಾ ದ್ವಾವವಾಂಚೌ’ (ತೈ. ಸಂ. ೫ । ೧ । ೭ । ೧) ಇತಿ; ಕ್ವಚಿದ್ದಶ — ‘ನವ ವೈ ಪುರುಷೇ ಪ್ರಾಣಾ ನಾಭಿರ್ದಶಮೀ’ ಇತಿ; ಕ್ವಚಿದೇಕಾದಶ — ‘ದಶೇಮೇ ಪುರುಷೇ ಪ್ರಾಣಾ ಆತ್ಮೈಕಾದಶಃ’ (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೯ । ೪) ಇತಿ; ಕ್ವಚಿದ್ದ್ವಾದಶ — ‘ಸರ್ವೇಷಾꣳ ಸ್ಪರ್ಶಾನಾಂ ತ್ವಗೇಕಾಯನಮ್’ (ಬೃ. ಉ. ೨ । ೪ । ೧೧) ಇತ್ಯತ್ರ; ಕ್ವಚಿತ್ತ್ರಯೋದಶ — ‘ಚಕ್ಷುಶ್ಚ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಂ ಚ’ (ಪ್ರ. ಉ. ೪ । ೮) ಇತ್ಯತ್ರ — ಏವಂ ಹಿ ವಿಪ್ರತಿಪನ್ನಾಃ ಪ್ರಾಣೇಯತ್ತಾಂ ಪ್ರತಿ ಶ್ರುತಯಃ । ಕಿಂ ತಾವತ್ಪ್ರಾಪ್ತಮ್ ? ಸಪ್ತೈವ ಪ್ರಾಣಾ ಇತಿ । ಕುತಃ ? ಗತೇಃ; ಯತಸ್ತಾವಂತೋಽವಗಮ್ಯಂತೇ ‘ಸಪ್ತ ಪ್ರಾಣಾಃ ಪ್ರಭವಂತಿ ತಸ್ಮಾತ್’ (ಮು. ಉ. ೨ । ೧ । ೮) ಇತ್ಯೇವಂವಿಧಾಸು ಶ್ರುತಿಷು, ವಿಶೇಷಿತಾಶ್ಚೈತೇ ‘ಸಪ್ತ ವೈ ಶೀರ್ಷಣ್ಯಾಃ ಪ್ರಾಣಾಃ’ ಇತ್ಯತ್ರ । ನನು ‘ಪ್ರಾಣಾ ಗುಹಾಶಯಾ ನಿಹಿತಾಃ ಸಪ್ತ ಸಪ್ತ’ ಇತಿ ವೀಪ್ಸಾ ಶ್ರೂಯತೇ; ಸಾ ಸಪ್ತಭ್ಯೋಽತಿರಿಕ್ತಾನ್ಪ್ರಾಣಾನ್ಗಮಯತೀತಿ — ನೈಷ ದೋಷಃ । ಪುರುಷಭೇದಾಭಿಪ್ರಾಯೇಯಂ ವೀಪ್ಸಾ — ಪ್ರತಿಪುರುಷಂ ಸಪ್ತ ಸಪ್ತ ಪ್ರಾಣಾ ಇತಿ; ನ ತತ್ತ್ವಭೇದಾಭಿಪ್ರಾಯಾ — ಸಪ್ತ ಸಪ್ತ ಅನ್ಯೇಽನ್ಯೇ ಪ್ರಾಣಾ ಇತಿ । ನನ್ವಷ್ಟತ್ವಾದಿಕಾಪಿ ಸಂಖ್ಯಾ ಪ್ರಾಣೇಷು ಉದಾಹೃತಾ; ಕಥಂ ಸಪ್ತೈವ ಸ್ಯುಃ ? ಸತ್ಯಮುದಾಹೃತಾ; ವಿರೋಧಾತ್ತ್ವನ್ಯತಮಾ ಸಂಖ್ಯಾ ಅಧ್ಯವಸಾತವ್ಯಾ । ತತ್ರ ಸ್ತೋಕಕಲ್ಪನಾನುರೋಧಾತ್ಸಪ್ತಸಂಖ್ಯಾಧ್ಯವಸಾನಮ್ । ವೃತ್ತಿಭೇದಾಪೇಕ್ಷಂ ಚ ಸಂಖ್ಯಾಂತರಶ್ರವಣಮಿತಿ ಮನ್ಯತೇ ॥ ೫ ॥
ಅತ್ರೋಚ್ಯತೇ —
ಹಸ್ತಾದಯಸ್ತು ಸ್ಥಿತೇಽತೋ ನೈವಮ್ ॥ ೬ ॥
ಹಸ್ತಾದಯಸ್ತ್ವಪರೇ ಸಪ್ತಭ್ಯೋಽತಿರಿಕ್ತಾಃ ಪ್ರಾಣಾಃ ಶ್ರೂಯಂತೇ — ‘ಹಸ್ತೌ ವೈ ಗ್ರಹಃ ಸ ಕರ್ಮಣಾತಿಗ್ರಾಹೇಣ ಗೃಹೀತೋ ಹಸ್ತಾಭ್ಯಾಂ ಹಿ ಕರ್ಮ ಕರೋತಿ’ (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೨ । ೮) ಇತ್ಯೇವಮಾದ್ಯಾಸು ಶ್ರುತಿಷು । ಸ್ಥಿತೇ ಚ ಸಪ್ತತ್ವಾತಿರೇಕೇ ಸಪ್ತತ್ವಮಂತರ್ಭಾವಾಚ್ಛಕ್ಯತೇ ಸಂಭಾವಯಿತುಮ್ । ಹೀನಾಧಿಕಸಂಖ್ಯಾವಿಪ್ರತಿಪತ್ತೌ ಹಿ ಅಧಿಕಾ ಸಂಖ್ಯಾ ಸಂಗ್ರಾಹ್ಯಾ ಭವತಿ । ತಸ್ಯಾಂ ಹೀನಾ ಅಂತರ್ಭವತಿ, ನ ತು ಹೀನಾಯಾಮಧಿಕಾ । ಅತಶ್ಚ ನೈವಂ ಮಂತವ್ಯಮ್ — ಸ್ತೋಕಕಲ್ಪನಾನುರೋಧಾತ್ಸಪ್ತೈವ ಪ್ರಾಣಾಃ ಸ್ಯುರಿತಿ । ಉತ್ತರಸಂಖ್ಯಾನುರೋಧಾತ್ತು ಏಕಾದಶೈವ ತೇ ಪ್ರಾಣಾಃ ಸ್ಯುಃ । ತಥಾ ಚ ಉದಾಹೃತಾ ಶ್ರುತಿಃ — ‘ದಶೇಮೇ ಪುರುಷೇ ಪ್ರಾಣಾ ಆತ್ಮೈಕಾದಶಃ’ (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೯ । ೪) ಇತಿ; ಆತ್ಮಶಬ್ದೇನ ಚ ಅತ್ರ ಅಂತಃಕರಣಂ ಪರಿಗೃಹ್ಯತೇ, ಕರಣಾಧಿಕಾರಾತ್ । ನನ್ವೇಕಾದಶತ್ವಾದಪ್ಯಧಿಕೇ ದ್ವಾದಶತ್ರಯೋದಶತ್ವೇ ಉದಾಹೃತೇ — ಸತ್ಯಮುದಾಹೃತೇ । ನ ತ್ವೇಕಾದಶಭ್ಯಃ ಕಾರ್ಯಜಾತೇಭ್ಯೋಽಧಿಕಂ ಕಾರ್ಯಜಾತಮಸ್ತಿ, ಯದರ್ಥಮಧಿಕಂ ಕರಣಂ ಕಲ್ಪ್ಯೇತ । ಶಬ್ದಸ್ಪರ್ಶರೂಪರಸಗಂಧವಿಷಯಾಃ ಪಂಚ ಬುದ್ಧಿಭೇದಾಃ, ತದರ್ಥಾನಿ ಪಂಚ ಬುದ್ಧೀಂದ್ರಿಯಾಣಿ । ವಚನಾದಾನವಿಹರಣೋತ್ಸರ್ಗಾನಂದಾಃ ಪಂಚ ಕರ್ಮಭೇದಾಃ, ತದರ್ಥಾನಿ ಚ ಪಂಚ ಕರ್ಮೇಂದ್ರಿಯಾಣಿ । ಸರ್ವಾರ್ಥವಿಷಯಂ ತ್ರೈಕಾಲ್ಯವೃತ್ತಿ ಮನಸ್ತು ಏಕಮ್ ಅನೇಕವೃತ್ತಿಕಮ್ । ತದೇವ ವೃತ್ತಿಭೇದಾತ್ ಕ್ವಚಿದ್ಭಿನ್ನವದ್ವ್ಯಪದಿಶ್ಯತೇ — ‘ಮನೋ ಬುದ್ಧಿರಹಂಕಾರಶ್ಚಿತ್ತಂ ಚ’ ಇತಿ । ತಥಾ ಚ ಶ್ರುತಿಃ ಕಾಮಾದ್ಯಾ ನಾನಾವಿಧಾ ವೃತ್ತೀರನುಕ್ರಮ್ಯಾಹ — ‘ಏತತ್ಸರ್ವಂ ಮನ ಏವ’ (ಬೃ. ಉ. ೧ । ೫ । ೩) ಇತಿ । ಅಪಿ ಚ ಸಪ್ತೈವ ಶೀರ್ಷಣ್ಯಾನ್ಪ್ರಾಣಾನಭಿಮನ್ಯಮಾನಸ್ಯ ಚತ್ವಾರ ಏವ ಪ್ರಾಣಾ ಅಭಿಮತಾಃ ಸ್ಯುಃ । ಸ್ಥಾನಭೇದಾದ್ಧ್ಯೇತೇ ಚತ್ವಾರಃ ಸಂತಃ ಸಪ್ತ ಗಣ್ಯಂತೇ — ‘ದ್ವೇ ಶ್ರೋತ್ರೇ ದ್ವೇ ಚಕ್ಷುಷೀ ದ್ವೇ ನಾಸಿಕೇ ಏಕಾ ವಾಕ್’ ಇತಿ । ನ ಚ ತಾವತಾಮೇವ ವೃತ್ತಿಭೇದಾ ಇತರೇ ಪ್ರಾಣಾ ಇತಿ ಶಕ್ಯತೇ ವಕ್ತುಮ್ , ಹಸ್ತಾದಿವೃತ್ತೀನಾಮತ್ಯಂತವಿಜಾತೀಯತ್ವಾತ್ । ತಥಾ ‘ನವ ವೈ ಪುರುಷೇ ಪ್ರಾಣಾ ನಾಭಿರ್ದಶಮೀ’ ಇತ್ಯತ್ರಾಪಿ ದೇಹಚ್ಛಿದ್ರಭೇದಾಭಿಪ್ರಾಯೇಣೈವ ದಶ ಪ್ರಾಣಾ ಉಚ್ಯಂತೇ, ನ ಪ್ರಾಣತತ್ತ್ವಭೇದಾಭಿಪ್ರಾಯೇಣ, ‘ನಾಭಿರ್ದಶಮೀ’ ಇತಿ ವಚನಾತ್ । ನ ಹಿ ನಾಭಿರ್ನಾಮ ಕಶ್ಚಿತ್ಪ್ರಾಣಃ ಪ್ರಸಿದ್ಧೋಽಸ್ತಿ । ಮುಖ್ಯಸ್ಯ ತು ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಭವತಿ ನಾಭಿರಪ್ಯೇಕಂ ವಿಶೇಷಾಯತನಮಿತಿ — ಅತೋ ‘ನಾಭಿರ್ದಶಮೀ’ ಇತ್ಯುಚ್ಯತೇ । ಕ್ವಚಿದುಪಾಸನಾರ್ಥಂ ಕತಿಚಿತ್ಪ್ರಾಣಾ ಗಣ್ಯಂತೇ, ಕ್ವಚಿತ್ಪ್ರದರ್ಶನಾರ್ಥಮ್ । ತದೇವಂ ವಿಚಿತ್ರೇ ಪ್ರಾಣೇಯತ್ತಾಮ್ನಾನೇ ಸತಿ, ಕ್ವ ಕಿಂಪರಮ್ ಆಮ್ನಾನಮಿತಿ ವಿವೇಕ್ತವ್ಯಮ್ । ಕಾರ್ಯಜಾತವಶಾತ್ತ್ವೇಕಾದಶತ್ವಾಮ್ನಾನಂ ಪ್ರಾಣವಿಷಯಂ ಪ್ರಮಾಣಮಿತಿ ಸ್ಥಿತಮ್ ॥
ಇಯಮಪರಾ ಸೂತ್ರದ್ವಯಯೋಜನಾ — ಸಪ್ತೈವ ಪ್ರಾಣಾಃ ಸ್ಯುಃ, ಯತಃ ಸಪ್ತಾನಾಮೇವ ಗತಿಃ ಶ್ರೂಯತೇ — ‘ತಮುತ್ಕ್ರಾಮಂತಂ ಪ್ರಾಣೋಽನೂತ್ಕ್ರಾಮತಿ ಪ್ರಾಣಮನೂತ್ಕ್ರಾಮಂತಂ ಸರ್ವೇ ಪ್ರಾಣಾ ಅನೂತ್ಕ್ರಾಮಂತಿ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೪ । ೨) ಇತ್ಯತ್ರ । ನನು ಸರ್ವಶಬ್ದೋಽತ್ರ ಪಠ್ಯತೇ, ತತ್ಕಥಂ ಸಪ್ತಾನಾಮೇವ ಗತಿಃ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಯತ ಇತಿ ? ವಿಶೇಷಿತತ್ವಾದಿತ್ಯಾಹ — ಸಪ್ತೈವ ಹಿ ಪ್ರಾಣಾಶ್ಚಕ್ಷುರಾದಯಸ್ತ್ವಕ್ಪರ್ಯಂತಾ ವಿಶೇಷಿತಾ ಇಹ ಪ್ರಕೃತಾಃ ‘ಸ ಯತ್ರೈಷ ಚಾಕ್ಷುಷಃ ಪುರುಷಃ ಪರಾಙ್ಪರ್ಯಾವರ್ತತೇಽಥಾರೂಪಜ್ಞೋ ಭವತಿ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೪ । ೧) ‘ಏಕೀಭವತಿ ನ ಪಶ್ಯತೀತ್ಯಾಹುಃ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೪ । ೨) ಇತ್ಯೇವಮಾದಿನಾ ಅನುಕ್ರಮಣೇನ । ಪ್ರಕೃತಗಾಮೀ ಚ ಸರ್ವಶಬ್ದೋ ಭವತಿ; ಯಥಾ ಸರ್ವೇ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾ ಭೋಜಯಿತವ್ಯಾ ಇತಿ ಯೇ ನಿಮಂತ್ರಿತಾಃ ಪ್ರಕೃತಾ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾಸ್ತ ಏವ ಸರ್ವಶಬ್ದೇನೋಚ್ಯಂತೇ, ನಾನ್ಯೇ — ಏವಮಿಹಾಪಿ ಯೇ ಪ್ರಕೃತಾಃ ಸಪ್ತ ಪ್ರಾಣಾಸ್ತ ಏವ ಸರ್ವಶಬ್ದೇನೋಚ್ಯಂತೇ, ನಾನ್ಯ ಇತಿ । ನನ್ವತ್ರ ವಿಜ್ಞಾನಮಷ್ಟಮಮನುಕ್ರಾಂತಮ್; ಕಥಂ ಸಪ್ತಾನಾಮೇವಾನುಕ್ರಮಣಮ್ ? ನೈಷ ದೋಷಃ । ಮನೋವಿಜ್ಞಾನಯೋಸ್ತತ್ತ್ವಾಭೇದಾದ್ವೃತ್ತಿಭೇದೇಽಪಿ ಸಪ್ತತ್ವೋಪಪತ್ತೇಃ । ತಸ್ಮಾತ್ಸಪ್ತೈವ ಪ್ರಾಣಾ ಇತಿ । ಏವಂ ಪ್ರಾಪ್ತೇ, ಬ್ರೂಮಃ — ಹಸ್ತಾದಯಸ್ತ್ವಪರೇ ಸಪ್ತಭ್ಯೋಽತಿರಿಕ್ತಾಃ ಪ್ರಾಣಾಃ ಪ್ರತೀಯಂತೇ ‘ಹಸ್ತೋ ವೈ ಗ್ರಹಃ’ (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೨ । ೮) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಷು । ಗ್ರಹತ್ವಂ ಚ ಬಂಧನಭಾವಃ, ಗೃಹ್ಯತೇ ಬಧ್ಯತೇ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಃ ಅನೇನ ಗ್ರಹಸಂಜ್ಞಕೇನ ಬಂಧನೇನೇತಿ । ಸ ಚ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞೋ ನೈಕಸ್ಮಿನ್ನೇವ ಶರೀರೇ ಬಧ್ಯತೇ, ಶರೀರಾಂತರೇಷ್ವಪಿ ತುಲ್ಯತ್ವಾದ್ಬಂಧನಸ್ಯ । ತಸ್ಮಾಚ್ಛರೀರಾಂತರಸಂಚಾರಿ ಇದಂ ಗ್ರಹಸಂಜ್ಞಕಂ ಬಂಧನಮ್ ಇತ್ಯರ್ಥಾದುಕ್ತಂ ಭವತಿ । ತಥಾ ಚ ಸ್ಮೃತಿಃ — ‘ಪುರ್ಯಷ್ಟಕೇನ ಲಿಂಗೇನ ಪ್ರಾಣಾದ್ಯೇನ ಸ ಯುಜ್ಯತೇ । ತೇನ ಬದ್ಧಸ್ಯ ವೈ ಬಂಧೋ ಮೋಕ್ಷೋ ಮುಕ್ತಸ್ಯ ತೇನ ಚ’ ಇತಿ ಪ್ರಾಙ್ಮೋಕ್ಷಾತ್ ಗ್ರಹಸಂಜ್ಞಕೇನ ಬಂಧನೇನ ಅವಿಯೋಗಂ ದರ್ಶಯತಿ । ಆಥರ್ವಣೇ ಚ ವಿಷಯೇಂದ್ರಿಯಾನುಕ್ರಮಣೇ ‘ಚಕ್ಷುಶ್ಚ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಂ ಚ’ (ಪ್ರ. ಉ. ೪ । ೮) ಇತ್ಯತ್ರ ತುಲ್ಯವದ್ಧಸ್ತಾದೀನೀಂದ್ರಿಯಾಣಿ ಸವಿಷಯಾಣ್ಯನುಕ್ರಾಮತಿ — ‘ಹಸ್ತೌ ಚಾದಾತವ್ಯಂ ಚೋಪಸ್ಥಶ್ಚಾನಂದಯಿತವ್ಯಂ ಚ ಪಾಯುಶ್ಚ ವಿಸರ್ಜಯಿತವ್ಯಂ ಚ ಪಾದೌ ಚ ಗಂತವ್ಯಂ ಚ’ (ಪ್ರ. ಉ. ೪ । ೮) ಇತಿ । ತಥಾ ‘ದಶೇಮೇ ಪುರುಷೇ ಪ್ರಾಣಾ ಆತ್ಮೈಕಾದಶಸ್ತೇ ಯದಾಸ್ಮಾಚ್ಛರೀರಾನ್ಮರ್ತ್ಯಾದುತ್ಕ್ರಾಮಂತ್ಯಥ ರೋದಯಂತಿ’ (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೯ । ೪) ಇತ್ಯೇಕಾದಶಾನಾಂ ಪ್ರಾಣಾನಾಮುತ್ಕ್ರಾಂತಿಂ ದರ್ಶಯತಿ । ಸರ್ವಶಬ್ದೋಽಪಿ ಚ ಪ್ರಾಣಶಬ್ದೇನ ಸಂಬಧ್ಯಮಾನೋಽಶೇಷಾನ್ಪ್ರಾಣಾನಭಿದಧಾನೋ ನ ಪ್ರಕರಣವಶೇನ ಸಪ್ತಸ್ವೇವಾವಸ್ಥಾಪಯಿತುಂ ಶಕ್ಯತೇ, ಪ್ರಕರಣಾಚ್ಛಬ್ದಸ್ಯ ಬಲೀಯಸ್ತ್ವಾತ್ । ಸರ್ವೇ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾ ಭೋಜಯಿತವ್ಯಾಃ ಇತ್ಯತ್ರಾಪಿ ಸರ್ವೇಷಾಮೇವ ಅವನಿವರ್ತಿನಾಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾನಾಂ ಗ್ರಹಣಂ ನ್ಯಾಯ್ಯಮ್ , ಸರ್ವಶಬ್ದಸಾಮರ್ಥ್ಯಾತ್ । ಸರ್ವಭೋಜನಾಸಂಭವಾತ್ತು ತತ್ರ ನಿಮಂತ್ರಿತಮಾತ್ರವಿಷಯಾ ಸರ್ವಶಬ್ದಸ್ಯ ವೃತ್ತಿರಾಶ್ರಿತಾ । ಇಹ ತು ನ ಕಿಂಚಿತ್ಸರ್ವಶಬ್ದಾರ್ಥಸಂಕೋಚನೇ ಕಾರಣಮಸ್ತಿ । ತಸ್ಮಾತ್ಸರ್ವಶಬ್ದೇನ ಅತ್ರ ಅಶೇಷಾಣಾಂ ಪ್ರಾಣಾನಾಂ ಪರಿಗ್ರಹಃ । ಪ್ರದರ್ಶನಾರ್ಥಂ ಚ ಸಪ್ತಾನಾಮನುಕ್ರಮಣಮಿತ್ಯನವದ್ಯಮ್ । ತಸ್ಮಾದೇಕಾದಶೈವ ಪ್ರಾಣಾಃ — ಶಬ್ದತಃ ಕಾರ್ಯತಶ್ಚೇತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ ॥ ೬ ॥
ಪ್ರಾಣಾಣುತ್ವಾಧಿಕರಣಮ್
ಅಣವಶ್ಚ ॥ ೭ ॥
ಅಧುನಾ ಪ್ರಾಣಾನಾಮೇವ ಸ್ವಭಾವಾಂತರಮಭ್ಯುಚ್ಚಿನೋತಿ । ಅಣವಶ್ಚೈತೇ ಪ್ರಕೃತಾಃ ಪ್ರಾಣಾಃ ಪ್ರತಿಪತ್ತವ್ಯಾಃ । ಅಣುತ್ವಂ ಚೈಷಾಂ ಸೌಕ್ಷ್ಮ್ಯಪರಿಚ್ಛೇದೌ, ನ ಪರಮಾಣುತುಲ್ಯತ್ವಮ್ , ಕೃತ್ಸ್ನದೇಹವ್ಯಾಪಿಕಾರ್ಯಾನುಪಪತ್ತಿಪ್ರಸಂಗಾತ್ — ಸೂಕ್ಷ್ಮಾ ಏತೇ ಪ್ರಾಣಾಃ, ಸ್ಥೂಲಾಶ್ಚೇತ್ಸ್ಯುಃ — ಮರಣಕಾಲೇ ಶರೀರಾನ್ನಿರ್ಗಚ್ಛಂತಃ, ಬಿಲಾದಹಿರಿವ, ಉಪಲಭ್ಯೇರನ್ ಮ್ರಿಯಮಾಣಸ್ಯ ಪಾರ್ಶ್ವಸ್ಥೈಃ । ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಾಶ್ಚೈತೇ ಪ್ರಾಣಾಃ, ಸರ್ವಗತಾಶ್ಚೇತ್ಸ್ಯುಃ — ಉತ್ಕ್ರಾಂತಿಗತ್ಯಾಗತಿಶ್ರುತಿವ್ಯಾಕೋಪಃ ಸ್ಯಾತ್ , ತದ್ಗುಣಸಾರತ್ವಂ ಚ ಜೀವಸ್ಯ ನ ಸಿಧ್ಯೇತ್ । ಸರ್ವಗತಾನಾಮಪಿ ವೃತ್ತಿಲಾಭಃ ಶರೀರದೇಶೇ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಚೇತ್ , ನ, ವೃತ್ತಿಮಾತ್ರಸ್ಯ ಕರಣತ್ವೋಪಪತ್ತೇಃ । ಯದೇವ ಹಿ ಉಪಲಬ್ಧಿಸಾಧನಮ್ — ವೃತ್ತಿಃ ಅನ್ಯದ್ವಾ — ತಸ್ಯೈವ ನಃ ಕರಣತ್ವಮ್ , ಸಂಜ್ಞಾಮಾತ್ರೇ ವಿವಾದಃ ಇತಿ ಕರಣಾನಾಂ ವ್ಯಾಪಿತ್ವಕಲ್ಪನಾ ನಿರರ್ಥಿಕಾ । ತಸ್ಮಾತ್ಸೂಕ್ಷ್ಮಾಃ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಾಶ್ಚ ಪ್ರಾಣಾ ಇತ್ಯಧ್ಯವಸ್ಯಾಮಃ ॥ ೭ ॥
ಪ್ರಾಣಶ್ರೈಷ್ಠ್ಯಾಧಿಕರಣಮ್
ಶ್ರೇಷ್ಠಶ್ಚ ॥ ೮ ॥
ಮುಖ್ಯಶ್ಚ ಪ್ರಾಣ ಇತರಪ್ರಾಣವದ್ಬ್ರಹ್ಮವಿಕಾರಃ — ಇತ್ಯತಿದಿಶತಿ । ತಚ್ಚ ಅವಿಶೇಷೇಣೈವ ಸರ್ವಪ್ರಾಣಾನಾಂ ಬ್ರಹ್ಮವಿಕಾರತ್ವಮಾಖ್ಯಾತಮ್ — ‘ಏತಸ್ಮಾಜ್ಜಾಯತೇ ಪ್ರಾಣೋ ಮನಃ ಸರ್ವೇಂದ್ರಿಯಾಣಿ ಚ’ (ಮು. ಉ. ೨ । ೧ । ೩) ಇತಿ ಸೇಂದ್ರಿಯಮನೋವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ಪ್ರಾಣಸ್ಯೋತ್ಪತ್ತಿಶ್ರವಣಾತ್ , ‘ಸ ಪ್ರಾಣಮಸೃಜತ’ (ಪ್ರ. ಉ. ೬ । ೪) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರವಣೇಭ್ಯಶ್ಚ । ಕಿಮರ್ಥಃ ಪುನರತಿದೇಶಃ ? ಅಧಿಕಾಶಂಕಾಪಾಕರಣಾರ್ಥಃ — ನಾಸದಾಸೀಯೇ ಹಿ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಧಾನೇ ಸೂಕ್ತೇ ಮಂತ್ರವರ್ಣೋ ಭವತಿ — ‘ನ ಮೃತ್ಯುರಾಸೀದಮೃತಂ ನ ತರ್ಹಿ ನ ರಾತ್ರ್ಯಾ ಅಹ್ನ ಆಸೀತ್ಪ್ರಕೇತಃ । ಆನೀದವಾತಂ ಸ್ವಧಯಾ ತದೇಕಂ ತಸ್ಮಾದ್ಧಾನ್ಯನ್ನ ಪರಃ ಕಿಂಚನಾಸ’ (ಋ. ಸಂ. ೮ । ೭ । ೧೭) ಇತಿ । ‘ಆನೀತ್’ ಇತಿ ಪ್ರಾಣಕರ್ಮೋಪಾದಾನಾತ್ ಪ್ರಾಗುತ್ಪತ್ತೇಃ ಸಂತಮಿವ ಪ್ರಾಣಂ ಸೂಚಯತಿ । ತಸ್ಮಾದಜಃ ಪ್ರಾಣ ಇತಿ ಜಾಯತೇ ಕಸ್ಯಚಿನ್ಮತಿಃ; ತಾಮತಿದೇಶೇನಾಪನುದತಿ । ಆನೀಚ್ಛಬ್ದೋಽಪಿ ನ ಪ್ರಾಗುತ್ಪತ್ತೇಃ ಪ್ರಾಣಸದ್ಭಾವಂ ಸೂಚಯತಿ, ‘ಅವಾತಮ್’ ಇತಿ ವಿಶೇಷಣಾತ್ , ‘ಅಪ್ರಾಣೋ ಹ್ಯಮನಾಃ ಶುಭ್ರಃ’ ಇತಿ ಚ ಮೂಲಪ್ರಕೃತೇಃ ಪ್ರಾಣಾದಿಸಮಸ್ತವಿಶೇಷರಹಿತತ್ವಸ್ಯ ದರ್ಶಿತತ್ವಾತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ಕಾರಣಸದ್ಭಾವಪ್ರದರ್ಶನಾರ್ಥ ಏವಾಯಮ್ ಆನೀಚ್ಛಬ್ದ ಇತಿ । ‘ಶ್ರೇಷ್ಠಃ’ ಇತಿ ಚ ಮುಖ್ಯಂ ಪ್ರಾಣಮಭಿದಧಾತಿ, ‘ಪ್ರಾಣೋ ವಾವ ಜ್ಯೇಷ್ಠಶ್ಚ ಶ್ರೇಷ್ಠಶ್ಚ’ (ಛಾ. ಉ. ೫ । ೧ । ೧) ಇತಿ ಶ್ರುತಿನಿರ್ದೇಶಾತ್ । ಜ್ಯೇಷ್ಠಶ್ಚ ಪ್ರಾಣಃ, ಶುಕ್ರನಿಷೇಕಕಾಲಾದಾರಭ್ಯ ತಸ್ಯ ವೃತ್ತಿಲಾಭಾತ್ — ನ ಚೇತ್ತಸ್ಯ ತದಾನೀಂ ವೃತ್ತಿಲಾಭಃ ಸ್ಯಾತ್ , ಯೋನೌ ನಿಷಿಕ್ತಂ ಶುಕ್ರಂ ಪೂಯೇತ, ನ ಸಂಭವೇದ್ವಾ । ಶ್ರೋತ್ರಾದೀನಾಂ ತು ಕರ್ಣಶಷ್ಕುಲ್ಯಾದಿಸ್ಥಾನವಿಭಾಗನಿಷ್ಪತ್ತೌ ವೃತ್ತಿಲಾಭಾನ್ನ ಜ್ಯೇಷ್ಠತ್ವಮ್ । ಶ್ರೇಷ್ಠಶ್ಚ ಪ್ರಾಣಃ, ಗುಣಾಧಿಕ್ಯಾತ್ — ‘ನ ವೈ ಶಕ್ಷ್ಯಾಮಸ್ತ್ವದೃತೇ ಜೀವಿತುಮ್’ (ಬೃ. ಉ. ೬ । ೧ । ೧೩) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ ॥ ೮ ॥
ವಾಯುಕ್ರಿಯಾಧಿಕರಣಮ್
ನ ವಾಯುಕ್ರಿಯೇ ಪೃಥಗುಪದೇಶಾತ್ ॥ ೯ ॥
ಸ ಪುನರ್ಮುಖ್ಯಃ ಪ್ರಾಣಃ ಕಿಂಸ್ವರೂಪ ಇತಿ ಇದಾನೀಂ ಜಿಜ್ಞಾಸ್ಯತೇ । ತತ್ರ ಪ್ರಾಪ್ತಂ ತಾವತ್ — ಶ್ರುತೇಃ ವಾಯುಃ ಪ್ರಾಣ ಇತಿ । ಏವಂ ಹಿ ಶ್ರೂಯತೇ — ‘ಯಃ ಪ್ರಾಣಃ ಸ ವಾಯುಃ ಸ ಏಷ ವಾಯುಃ ಪಂಚವಿಧಃ ಪ್ರಾಣೋಽಪಾನೋ ವ್ಯಾನ ಉದಾನಃ ಸಮಾನಃ’ ಇತಿ । ಅಥವಾ ತಂತ್ರಾಂತರೀಯಾಭಿಪ್ರಾಯಾತ್ ಸಮಸ್ತಕರಣವೃತ್ತಿಃ ಪ್ರಾಣ ಇತಿ ಪ್ರಾಪ್ತಮ್; ಏವಂ ಹಿ ತಂತ್ರಾಂತರೀಯಾ ಆಚಕ್ಷತೇ — ‘ಸಾಮಾನ್ಯಾ ಕರಣವೃತ್ತಿಃ ಪ್ರಾಣಾದ್ಯಾ ವಾಯವಃ ಪಂಚ’ ಇತಿ ॥
ಅತ್ರೋಚ್ಯತೇ — ನ ವಾಯುಃ ಪ್ರಾಣಃ, ನಾಪಿ ಕರಣವ್ಯಾಪಾರಃ । ಕುತಃ ? ಪೃಥಗುಪದೇಶಾತ್ । ವಾಯೋಸ್ತಾವತ್ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಪೃಥಗುಪದೇಶೋ ಭವತಿ — ‘ಪ್ರಾಣ ಏವ ಬ್ರಹ್ಮಣಶ್ಚತುರ್ಥಃ ಪಾದಃ ಸ ವಾಯುನಾ ಜ್ಯೋತಿಷಾ ಭಾತಿ ಚ ತಪತಿ ಚ’ (ಛಾ. ಉ. ೩ । ೧೮ । ೪) ಇತಿ । ನ ಹಿ ವಾಯುರೇವ ಸನ್ ವಾಯೋಃ ಪೃಥಗುಪದಿಶ್ಯೇತ । ತಥಾ ಕರಣವೃತ್ತೇರಪಿ ಪೃಥಗುಪದೇಶೋ ಭವತಿ, ವಾಗಾದೀನಿ ಕರಣಾನ್ಯನುಕ್ರಮ್ಯ ತತ್ರ ತತ್ರ ಪೃಥಕ್ಪ್ರಾಣಸ್ಯಾನುಕ್ರಮಣಾತ್ , ವೃತ್ತಿವೃತ್ತಿಮತೋಶ್ಚಾಭೇದಾತ್ । ನ ಹಿ ಕರಣವ್ಯಾಪಾರ ಏವ ಸನ್ ಕರಣೇಭ್ಯಃ ಪೃಥಗುಪದಿಶ್ಯೇತ । ತಥಾ ‘ಏತಸ್ಮಾಜ್ಜಾಯತೇ ಪ್ರಾಣೋ ಮನಃ ಸರ್ವೇಂದ್ರಿಯಾಣಿ ಚ । ಖಂ ವಾಯುಃ’ (ಮು. ಉ. ೨ । ೧ । ೩) ಇತ್ಯೇವಮಾದಯೋಽಪಿ ವಾಯೋಃ ಕರಣೇಭ್ಯಶ್ಚ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಪೃಥಗುಪದೇಶಾ ಅನುಸರ್ತವ್ಯಾಃ । ನ ಚ ಸಮಸ್ತಾನಾಂ ಕರಣಾನಾಮೇಕಾ ವೃತ್ತಿಃ ಸಂಭವತಿ, ಪ್ರತ್ಯೇಕಮೇಕೈಕವೃತ್ತಿತ್ವಾತ್ , ಸಮುದಾಯಸ್ಯ ಚ ಅಕಾರಕತ್ವಾತ್ । ನನು ಪಂಜರಚಾಲನನ್ಯಾಯೇನ ಏತದ್ಭವಿಷ್ಯತಿ — ಯಥಾ ಏಕಪಂಜರವರ್ತಿನ ಏಕಾದಶಪಕ್ಷಿಣಃ ಪ್ರತ್ಯೇಕಂ ಪ್ರತಿನಿಯತವ್ಯಾಪಾರಾಃ ಸಂತಃ ಸಂಭೂಯ ಏಕಂ ಪಂಜರಂ ಚಾಲಯಂತಿ, ಏವಮೇಕಶರೀರವರ್ತಿನ ಏಕಾದಶಪ್ರಾಣಾಃ ಪ್ರತ್ಯೇಕಂ ಪ್ರತಿನಿಯತವೃತ್ತಯಃ ಸಂತಃ ಸಂಭೂಯ ಏಕಾಂ ಪ್ರಾಣಾಖ್ಯಾಂ ವೃತ್ತಿಂ ಪ್ರತಿಲಪ್ಸ್ಯಂತ ಇತಿ । ನೇತ್ಯುಚ್ಯತೇ — ಯುಕ್ತಂ ತತ್ರ ಪ್ರತ್ಯೇಕವೃತ್ತಿಭಿರವಾಂತರವ್ಯಾಪಾರೈಃ ಪಂಜರಚಾಲನಾನುರೂಪೈರೇವೋಪೇತಾಃ ಪಕ್ಷಿಣಃ ಸಂಭೂಯ ಏಕಂ ಪಂಜರಂ ಚಾಲಯೇಯುರಿತಿ, ತಥಾ ದೃಷ್ಟತ್ವಾತ್ । ಇಹ ತು ಶ್ರವಣಾದ್ಯವಾಂತರವ್ಯಾಪಾರೋಪೇತಾಃ ಪ್ರಾಣಾ ನ ಸಂಭೂಯ ಪ್ರಾಣ್ಯುರಿತಿ ಯುಕ್ತಮ್ , ಪ್ರಮಾಣಾಭಾವಾತ್ , ಅತ್ಯಂತವಿಜಾತೀಯತ್ವಾಚ್ಚ ಶ್ರವಣಾದಿಭ್ಯಃ ಪ್ರಾಣನಸ್ಯ । ತಥಾ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಶ್ರೇಷ್ಠತ್ವಾದ್ಯುದ್ಘೋಷಣಮ್ , ಗುಣಭಾವೋಪಗಮಶ್ಚ ತಂ ಪ್ರತಿ ವಾಗಾದೀನಾಮ್ , ನ ಕರಣವೃತ್ತಿಮಾತ್ರೇ ಪ್ರಾಣೇಽವಕಲ್ಪತೇ । ತಸ್ಮಾದನ್ಯೋ ವಾಯುಕ್ರಿಯಾಭ್ಯಾಂ ಪ್ರಾಣಃ । ಕಥಂ ತರ್ಹೀಯಂ ಶ್ರುತಿಃ — ‘ಯಃ ಪ್ರಾಣಃ ಸ ವಾಯುಃ’ ಇತಿ ? ಉಚ್ಯತೇ — ವಾಯುರೇವಾಯಮ್ ಅಧ್ಯಾತ್ಮಮಾಪನ್ನಃ ಪಂಚವ್ಯೂಹೋ ವಿಶೇಷಾತ್ಮನಾವತಿಷ್ಠಮಾನಃ ಪ್ರಾಣೋ ನಾಮ ಭಣ್ಯತೇ, ನ ತತ್ತ್ವಾಂತರಮ್ , ನಾಪಿ ವಾಯುಮಾತ್ರಮ್ । ಅತಶ್ಚೋಭೇ ಅಪಿ ಭೇದಾಭೇದಶ್ರುತೀ ನ ವಿರುಧ್ಯೇತೇ ॥ ೯ ॥
ಸ್ಯಾದೇತತ್ — ಪ್ರಾಣೋಽಪಿ ತರ್ಹಿ ಜೀವವತ್ ಅಸ್ಮಿನ್ ಶರೀರೇ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಂ ಪ್ರಾಪ್ನೋತಿ, ಶ್ರೇಷ್ಠತ್ವಾತ್ , ಗುಣಭಾವೋಪಗಮಾಚ್ಚ ತಂ ಪ್ರತಿ ವಾಗಾದೀನಾಮಿಂದ್ರಿಯಾಣಾಮ್ । ತಥಾ ಹಿ ಅನೇಕವಿಧಾ ವಿಭೂತಿಃ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಶ್ರಾವ್ಯತೇ — ಸುಪ್ತೇಷು ವಾಗಾದಿಷು ಪ್ರಾಣ ಏವೈಕೋ ಜಾಗರ್ತಿ, ಪ್ರಾಣ ಏವೈಕೋ ಮೃತ್ಯುನಾ ಅನಾಪ್ತಃ, ಪ್ರಾಣಃ ಸಂವರ್ಗೋ ವಾಗಾದೀನ್ ಸಂವೃಂಕ್ತೇ, ಪ್ರಾಣ ಇತರಾನ್ಪ್ರಾಣಾರಕ್ಷತಿ ಮಾತೇವ ಪುತ್ರಾನ್ — ಇತಿ । ತಸ್ಮಾತ್ಪ್ರಾಣಸ್ಯಾಪಿ ಜೀವವತ್ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಪ್ರಸಂಗಃ; ತಂ ಪರಿಹರತಿ —
ಚಕ್ಷುರಾದಿವತ್ತು ತತ್ಸಹಶಿಷ್ಟ್ಯಾದಿಭ್ಯಃ ॥ ೧೦ ॥
ತುಶಬ್ದಃ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಜೀವವತ್ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಂ ವ್ಯಾವರ್ತಯತಿ । ಯಥಾ ಚಕ್ಷುರಾದೀನಿ, ರಾಜಪ್ರಕೃತಿವತ್ , ಜೀವಸ್ಯ ಕರ್ತೃತ್ವಂ ಭೋಕ್ತೃತ್ವಂ ಚ ಪ್ರತಿ ಉಪಕರಣಾನಿ, ನ ಸ್ವತಂತ್ರಾಣಿ; ತಥಾ ಮುಖ್ಯೋಽಪಿ ಪ್ರಾಣಃ, ರಾಜಮಂತ್ರಿವತ್ , ಜೀವಸ್ಯ ಸರ್ವಾರ್ಥಕರತ್ವೇನ ಉಪಕರಣಭೂತಃ, ನ ಸ್ವತಂತ್ರಃ । ಕುತಃ ? ತತ್ಸಹಶಿಷ್ಟ್ಯಾದಿಭ್ಯಃ; ತೈಶ್ಚಕ್ಷುರಾದಿಭಿಃ ಸಹೈವ ಪ್ರಾಣಃ ಶಿಷ್ಯತೇ ಪ್ರಾಣಸಂವಾದಾದಿಷು; ಸಮಾನಧರ್ಮಣಾಂ ಚ ಸಹ ಶಾಸನಂ ಯುಕ್ತಂ ಬೃಹದ್ರಥಂತರಾದಿವತ್ । ಆದಿಶಬ್ದೇನ ಸಂಹತತ್ವಾಚೇತನತ್ವಾದೀನ್ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯನಿರಾಕರಣಹೇತೂನ್ ದರ್ಶಯತಿ ॥ ೧೦ ॥
ಸ್ಯಾದೇತತ್ — ಯದಿ ಚಕ್ಷುರಾದಿವತ್ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಜೀವಂ ಪ್ರತಿ ಕರಣಭಾವೋಽಭ್ಯುಪಗಮ್ಯೇತ, ವಿಷಯಾಂತರಂ ರೂಪಾದಿವತ್ ಪ್ರಸಜ್ಯೇತ, ರೂಪಾಲೋಚನಾದಿಭಿರ್ವೃತ್ತಿಭಿರ್ಯಥಾಸ್ವಂ ಚಕ್ಷುರಾದೀನಾಂ ಜೀವಂ ಪ್ರತಿ ಕರಣಭಾವೋ ಭವತಿ । ಅಪಿ ಚ ಏಕಾದಶೈವ ಕಾರ್ಯಜಾತಾನಿ ರೂಪಾಲೋಚನಾದೀನಿ ಪರಿಗಣಿತಾನಿ, ಯದರ್ಥಮೇಕಾದಶ ಪ್ರಾಣಾಃ ಸಂಗೃಹೀತಾಃ । ನ ತು ದ್ವಾದಶಮಪರಂ ಕಾರ್ಯಜಾತಮವಗಮ್ಯತೇ, ಯದರ್ಥಮಯಂ ದ್ವಾದಶಃ ಪ್ರಾಣಃ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಯತ ಇತಿ । ಅತ ಉತ್ತರಂ ಪಠತಿ —
ಅಕರಣತ್ವಾಚ್ಚ ನ ದೋಷಸ್ತಥಾಹಿ ದರ್ಶಯತಿ ॥ ೧೧ ॥
ನ ತಾವದ್ವಿಷಯಾಂತರಪ್ರಸಂಗೋ ದೋಷಃ, ಅಕರಣತ್ವಾತ್ಪ್ರಾಣಸ್ಯ । ನ ಹಿ ಚಕ್ಷುರಾದಿವತ್ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ವಿಷಯಪರಿಚ್ಛೇದೇನ ಕರಣತ್ವಮಭ್ಯುಪಗಮ್ಯತೇ । ನ ಚ ಅಸ್ಯ ಏತಾವತಾ ಕಾರ್ಯಾಭಾವ ಏವ । ಕಸ್ಮಾತ್ ? ತಥಾ ಹಿ ಶ್ರುತಿಃ ಪ್ರಾಣಾಂತರೇಷ್ವಸಂಭಾವ್ಯಮಾನಂ ಮುಖ್ಯಪ್ರಾಣಸ್ಯ ವೈಶೇಷಿಕಂ ಕಾರ್ಯಂ ದರ್ಶಯತಿ ಪ್ರಾಣಸಂವಾದಾದಿಷು — ‘ಅಥ ಹ ಪ್ರಾಣಾ ಅಹꣳ ಶ್ರೇಯಸಿ ವ್ಯೂದಿರೇ’ (ಛಾ. ಉ. ೫ । ೧ । ೬) ಇತ್ಯುಪಕ್ರಮ್ಯ, ‘ಯಸ್ಮಿನ್ವ ಉತ್ಕ್ರಾಂತೇ ಶರೀರಂ ಪಾಪಿಷ್ಠತರಮಿವ ದೃಶ್ಯೇತ ಸ ವಃ ಶ್ರೇಷ್ಠಃ’ (ಛಾ. ಉ. ೫ । ೧ । ೭) ಇತಿ ಚ ಉಪನ್ಯಸ್ಯ, ಪ್ರತ್ಯೇಕಂ ವಾಗಾದ್ಯುತ್ಕ್ರಮಣೇನ ತದ್ವೃತ್ತಿಮಾತ್ರಹೀನಂ ಯಥಾಪೂರ್ವಂ ಜೀವನಂ ದರ್ಶಯಿತ್ವಾ, ಪ್ರಾಣೋಚ್ಚಿಕ್ರಮಿಷಾಯಾಂ ವಾಗಾದಿಶೈಥಿಲ್ಯಾಪತ್ತಿಂ ಶರೀರಪಾತಪ್ರಸಂಗಂ ಚ ದರ್ಶಯಂತೀ ಶ್ರುತಿಃ ಪ್ರಾಣನಿಮಿತ್ತಾಂ ಶರೀರೇಂದ್ರಿಯಸ್ಥಿತಿಂ ದರ್ಶಯತಿ; ‘ತಾನ್ವರಿಷ್ಠಃ ಪ್ರಾಣ ಉವಾಚ ಮಾ ಮೋಹಮಾಪದ್ಯಥಾಹಮೇವೈತತ್ಪಂಚಧಾತ್ಮಾನಂ ಪ್ರವಿಭಜ್ಯೈತದ್ಬಾಣಮವಷ್ಟಭ್ಯ ವಿಧಾರಯಾಮಿ’ ಇತಿ ಚ ಏತಮೇವಾರ್ಥಂ ಶ್ರುತಿರಾಹ । ‘ಪ್ರಾಣೇನ ರಕ್ಷನ್ನವರಂ ಕುಲಾಯಮ್’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೩ । ೧೨) ಇತಿ ಚ ಸುಪ್ತೇಷು ಚಕ್ಷುರಾದಿಷು ಪ್ರಾಣನಿಮಿತ್ತಾಂ ಶರೀರರಕ್ಷಾಂ ದರ್ಶಯತಿ; ‘ಯಸ್ಮಾತ್ಕಸ್ಮಾಚ್ಚಾಂಗಾತ್ಪ್ರಾಣ ಉತ್ಕ್ರಾಮತಿ ತದೇವ ತಚ್ಛುಷ್ಯತಿ’ (ಬೃ. ಉ. ೧ । ೩ । ೧೯), ಇತಿ ‘ತೇನ ಯದಶ್ನಾತಿ ಯತ್ಪಿಬತಿ ತೇನೇತರಾನ್ಪ್ರಾಣಾನವತಿ’ ಇತಿ ಚ ಪ್ರಾಣನಿಮಿತ್ತಾಂ ಶರೀರೇಂದ್ರಿಯಪುಷ್ಟಿಂ ದರ್ಶಯತಿ; ‘ಕಸ್ಮಿನ್ನ್ವಹಮುತ್ಕ್ರಾಂತ ಉತ್ಕ್ರಾಂತೋ ಭವಿಷ್ಯಾಮಿ ಕಸ್ಮಿನ್ವಾ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತೇ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾಸ್ಯಾಮೀತಿ । ಸ ಪ್ರಾಣಮಸೃಜತ’ ಇತಿ ಚ ಪ್ರಾಣನಿಮಿತ್ತೇ ಜೀವಸ್ಯೋತ್ಕ್ರಾಂತಿಪ್ರತಿಷ್ಠೇ ದರ್ಶಯತಿ ॥ ೧೧ ॥
ಪಂಚವೃತ್ತಿರ್ಮನೋವದ್ವ್ಯಪದಿಶ್ಯತೇ ॥ ೧೨ ॥
ಇತಶ್ಚಾಸ್ತಿ ಮುಖ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ವೈಶೇಷಿಕಂ ಕಾರ್ಯಮ್ , ಯತ್ಕಾರಣಂ ಪಂಚವೃತ್ತಿರಯಂ ವ್ಯಪದಿಶ್ಯತೇ ಶ್ರುತಿಷು — ‘ಪ್ರಾಣೋಽಪಾನೋ ವ್ಯಾನ ಉದಾನಃ ಸಮಾನಃ’ (ಬೃ. ಉ. ೧ । ೫ । ೩) ಇತಿ । ವೃತ್ತಿಭೇದಶ್ಚಾಯಂ ಕಾರ್ಯಭೇದಾಪೇಕ್ಷಃ — ಪ್ರಾಣಃ ಪ್ರಾಗ್ವೃತ್ತಿಃ ಉಚ್ಛ್ವಾಸಾದಿಕರ್ಮಾ, ಅಪಾನಃ ಅರ್ವಾಗ್ವೃತ್ತಿರ್ನಿಶ್ವಾಸಾದಿಕರ್ಮಾ, ವ್ಯಾನಃ ತಯೋಃ ಸಂಧೌ ವರ್ತಮಾನೋ ವೀರ್ಯವತ್ಕರ್ಮಹೇತುಃ, ಉದಾನಃ ಊರ್ಧ್ವವೃತ್ತಿರುತ್ಕ್ರಾಂತ್ಯಾದಿಹೇತುಃ, ಸಮಾನಃ ಸಮಂ ಸರ್ವೇಷ್ವಂಗೇಷು ಯೋಽನ್ನರಸಾನ್ನಯತಿ — ಇತ್ಯೇವಂ ಪಂಚವೃತ್ತಿಃ ಪ್ರಾಣಃ, ಮನೋವತ್ — ಯಥಾ ಮನಸಃ ಪಂಚ ವೃತ್ತಯಃ, ಏವಂ ಪ್ರಾಣಸ್ಯಾಪೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಶ್ರೋತ್ರಾದಿನಿಮಿತ್ತಾಃ ಶಬ್ದಾದಿವಿಷಯಾ ಮನಸಃ ಪಂಚ ವೃತ್ತಯಃ ಪ್ರಸಿದ್ಧಾಃ । ನ ತು ‘ಕಾಮಃ ಸಂಕಲ್ಪಃ’ ಇತ್ಯಾದ್ಯಾಃ ಪರಿಪಠಿತಾ ಗೃಹ್ಯೇರನ್ , ಪಂಚಸಂಖ್ಯಾತಿರೇಕಾತ್ । ನನ್ವತ್ರಾಪಿ ಶ್ರೋತ್ರಾದಿನಿರಪೇಕ್ಷಾ ಭೂತಭವಿಷ್ಯದಾದಿವಿಷಯಾ ಅಪರಾ ಮನಸೋ ವೃತ್ತಿರಸ್ತೀತಿ ಸಮಾನಃ ಪಂಚಸಂಖ್ಯಾತಿರೇಕಃ; ಏವಂ ತರ್ಹಿ ‘ಪರಮತಮಪ್ರತಿಷಿದ್ಧಮನುಮತಂ ಭವತಿ’ ಇತಿ ನ್ಯಾಯಾತ್ ಇಹಾಪಿ ಯೋಗಶಾಸ್ತ್ರಪ್ರಸಿದ್ಧಾ ಮನಸಃ ಪಂಚ ವೃತ್ತಯಃ ಪರಿಗೃಹ್ಯಂತೇ — ‘ಪ್ರಮಾಣವಿಪರ್ಯಯವಿಕಲ್ಪನಿದ್ರಾಸ್ಮೃತಯಃ’ (ಪಾ. ಯೋ. ಸೂ. ೧ । ೧ । ೬) ನಾಮ । ಬಹುವೃತ್ತಿತ್ವಮಾತ್ರೇಣ ವಾ ಮನಃ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ನಿದರ್ಶನಮಿತಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ । ಜೀವೋಪಕರಣತ್ವಮಪಿ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಪಂಚವೃತ್ತಿತ್ವಾತ್ , ಮನೋವತ್ — ಇತಿ ವಾ ಯೋಜಯಿತವ್ಯಮ್ ॥ ೧೨ ॥
ಶ್ರೇಷ್ಠಾಣುತ್ವಾಧಿಕರಣಮ್
ಅಣುಶ್ಚ ॥ ೧೩ ॥
ಅಣುಶ್ಚಾಯಂ ಮುಖ್ಯಃ ಪ್ರಾಣಃ ಪ್ರತ್ಯೇತವ್ಯಃ, ಇತರಪ್ರಾಣವತ್ । ಅಣುತ್ವಂ ಚ ಇಹಾಪಿ ಸೌಕ್ಷ್ಮ್ಯಪರಿಚ್ಛೇದೌ, ನ ಪರಮಾಣುತುಲ್ಯತ್ವಮ್ , ಪಂಚಭಿರ್ವೃತ್ತಿಭಿಃ ಕೃತ್ಸ್ನಶರೀರವ್ಯಾಪಿತ್ವಾತ್ । ಸೂಕ್ಷ್ಮಃ ಪ್ರಾಣಃ, ಉತ್ಕ್ರಾಂತೌ ಪಾರ್ಶ್ವಸ್ಥೇನ ಅನುಪಲಭ್ಯಮಾನತ್ವಾತ್; ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಶ್ಚ, ಉತ್ಕ್ರಾಂತಿಗತ್ಯಾಗತಿಶ್ರುತಿಭ್ಯಃ । ನನು ವಿಭುತ್ವಮಪಿ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಸಮಾಮ್ನಾಯತೇ — ‘ಸಮಃ ಪ್ಲುಷಿಣಾ ಸಮೋ ಮಶಕೇನ ಸಮೋ ನಾಗೇನ ಸಮ ಏಭಿಸ್ತ್ರಿಭಿರ್ಲೋಕೈಃ ಸಮೋಽನೇನ ಸರ್ವೇಣ’ (ಬೃ. ಉ. ೧ । ೩ । ೨೨) ಇತ್ಯೇವಮಾದಿಷು ಪ್ರದೇಶೇಷು । ತದುಚ್ಯತೇ — ಆಧಿದೈವಿಕೇನ ಸಮಷ್ಟಿವ್ಯಷ್ಟಿರೂಪೇಣ ಹೈರಣ್ಯಗರ್ಭೇನ ಪ್ರಾಣಾತ್ಮನೈವ ಏತದ್ವಿಭುತ್ವಮಾಮ್ನಾಯತೇ, ನ ಆಧ್ಯಾತ್ಮಿಕೇನ । ಅಪಿ ಚ ‘ಸಮಃ ಪ್ಲುಷಿಣಾ’ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಸಾಮ್ಯವಚನೇನ ಪ್ರತಿಪ್ರಾಣಿವರ್ತಿನಃ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಪರಿಚ್ಛೇದ ಏವ ಪ್ರದರ್ಶ್ಯತೇ । ತಸ್ಮಾದದೋಷಃ ॥ ೧೩ ॥
ಜ್ಯೋತಿರಾದ್ಯಧಿಕರಣಮ್
ಜ್ಯೋತಿರಾದ್ಯಧಿಷ್ಠಾನಂ ತು ತದಾಮನನಾತ್ ॥ ೧೪ ॥
ತೇ ಪುನಃ ಪ್ರಕೃತಾಃ ಪ್ರಾಣಾಃ ಕಿಂ ಸ್ವಮಹಿಮ್ನೈವ ಸ್ವಸ್ಮೈ ಸ್ವಸ್ಮೈ ಕಾರ್ಯಾಯ ಪ್ರಭವಂತಿ, ಆಹೋಸ್ವಿದ್ದೇವತಾಧಿಷ್ಠಿತಾಃ ಪ್ರಭವಂತಿ ಇತಿ ವಿಚಾರ್ಯತೇ । ತತ್ರ ಪ್ರಾಪ್ತಂ ತಾವತ್ — ಯಥಾಸ್ವಂ ಕಾರ್ಯಶಕ್ತಿಯೋಗಾತ್ ಸ್ವಮಹಿಮ್ನೈವ ಪ್ರಾಣಾಃ ಪ್ರವರ್ತೇರನ್ನಿತಿ । ಅಪಿ ಚ ದೇವತಾಧಿಷ್ಠಿತಾನಾಂ ಪ್ರಾಣಾನಾಂ ಪ್ರವೃತ್ತಾವಭ್ಯುಪಗಮ್ಯಮಾನಾಯಾಂ ತಾಸಾಮೇವಾಧಿಷ್ಠಾತ್ರೀಣಾಂ ದೇವತಾನಾಂ ಭೋಕ್ತೃತ್ವಪ್ರಸಂಗಾತ್ ಶಾರೀರಸ್ಯ ಭೋಕ್ತೃತ್ವಂ ಪ್ರಲೀಯೇತ । ಅತಃ ಸ್ವಮಹಿಮ್ನೈವ ಏಷಾಂ ಪ್ರವೃತ್ತಿರಿತಿ । ಏವಂ ಪ್ರಾಪ್ತೇ, ಇದಮುಚ್ಯತೇ — ಜ್ಯೋತಿರಾದ್ಯಧಿಷ್ಠಾನಂ ತು — ಇತಿ । ತುಶಬ್ದೇನ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೋ ವ್ಯಾವರ್ತ್ಯತೇ । ಜ್ಯೋತಿರಾದಿಭಿರಗ್ನ್ಯಾದ್ಯಭಿಮಾನಿನೀಭಿರ್ದೇವತಾಭಿರಧಿಷ್ಠಿತಂ ವಾಗಾದಿಕರಣಜಾತಂ ಸ್ವಕಾರ್ಯೇಷು ಪ್ರವರ್ತತ ಇತಿ ಪ್ರತಿಜಾನೀತೇ । ಹೇತುಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ — ತದಾಮನನಾದಿತಿ । ತಥಾ ಹಿ ಆಮನಂತಿ — ‘ಅಗ್ನಿರ್ವಾಗ್ಭೂತ್ವಾ ಮುಖಂ ಪ್ರಾವಿಶತ್’ (ಐ. ಉ. ೧ । ೨ । ೪) ಇತ್ಯಾದಿ । ಅಗ್ನೇಶ್ಚಾಯಂ ವಾಗ್ಭಾವೋ ಮುಖಪ್ರವೇಶಶ್ಚ ದೇವತಾತ್ಮನಾ ಅಧಿಷ್ಠಾತೃತ್ವಮಂಗೀಕೃತ್ಯ ಉಚ್ಯತೇ । ನ ಹಿ ದೇವತಾಸಂಬಂಧಂ ಪ್ರತ್ಯಾಖ್ಯಾಯ ಅಗ್ನೇಃ ವಾಚಿ ಮುಖೇ ವಾ ಕಶ್ಚಿದ್ವಿಶೇಷಸಂಬಂಧೋ ದೃಶ್ಯತೇ । ತಥಾ ‘ವಾಯುಃ ಪ್ರಾಣೋ ಭೂತ್ವಾ ನಾಸಿಕೇ ಪ್ರಾವಿಶತ್’ (ಐ. ಉ. ೧ । ೨ । ೪) ಇತ್ಯೇವಮಾದ್ಯಪಿ ಯೋಜಯಿತವ್ಯಮ್ । ತಥಾ ಅನ್ಯತ್ರಾಪಿ ‘ವಾಗೇವ ಬ್ರಹ್ಮಣಶ್ಚತುರ್ಥಃ ಪಾದಃ ಸೋಽಗ್ನಿನಾ ಜ್ಯೋತಿಷಾ ಭಾತಿ ಚ ತಪತಿ ಚ’ (ಛಾ. ಉ. ೩ । ೧೮ । ೩) ಇತ್ಯೇವಮಾದಿನಾ ವಾಗಾದೀನಾಂ ಅಗ್ನ್ಯಾದಿಜ್ಯೋತಿಷ್ಟ್ವಾದಿವಚನೇನ ಏತಮೇವಾರ್ಥಂ ದ್ರಢಯತಿ । ‘ಸ ವೈ ವಾಚಮೇವ ಪ್ರಥಮಾಮತ್ಯವಹತ್ಸಾ ಯದಾ ಮೃತ್ಯುಮತ್ಯಮುಚ್ಯತ ಸೋಽಗ್ನಿರಭವತ್’ (ಬೃ. ಉ. ೧ । ೩ । ೧೨) ಇತಿ ಚ ಏವಮಾದಿನಾ ವಾಗಾದೀನಾಮಗ್ನ್ಯಾದಿಭಾವಾಪತ್ತಿವಚನೇನ ಏತಮೇವಾರ್ಥಂ ದ್ಯೋತಯತಿ । ಸರ್ವತ್ರ ಚ ಅಧ್ಯಾತ್ಮಾಧಿದೈವತವಿಭಾಗೇನ ವಾಗಾದ್ಯಗ್ನ್ಯಾದ್ಯನುಕ್ರಮಣಮ್ ಅನಯೈವ ಪ್ರತ್ಯಾಸತ್ತ್ಯಾ ಭವತಿ । ಸ್ಮೃತಾವಪಿ — ‘ವಾಗಧ್ಯಾತ್ಮಮಿತಿ ಪ್ರಾಹುರ್ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾಸ್ತತ್ತ್ವದರ್ಶಿನಃ । ವಕ್ತವ್ಯಮಧಿಭೂತಂ ತು ವಹ್ನಿಸ್ತತ್ರಾಧಿದೈವತಮ್’ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ವಾಗಾದೀನಾಮಗ್ನ್ಯಾದಿದೇವತಾಧಿಷ್ಠಿತತ್ವಂ ಸಪ್ರಪಂಚಂ ಪ್ರದರ್ಶಿತಮ್ । ಯದುಕ್ತಮ್ — ಸ್ವಕಾರ್ಯಶಕ್ತಿಯೋಗಾತ್ಸ್ವಮಹಿಮ್ನೈವ ಪ್ರಾಣಾಃ ಪ್ರವರ್ತೇರನ್ನಿತಿ, ತದಯುಕ್ತಮ್ , ಶಕ್ತಾನಾಮಪಿ ಶಕಟಾದೀನಾಮನಡುದಾದ್ಯಧಿಷ್ಠಿತಾನಾಂ ಪ್ರವೃತ್ತಿದರ್ಶನಾತ್ । ಉಭಯಥೋಪಪತ್ತೌ ಚ ಆಗಮಾತ್ ವಾಗಾದೀನಾಂ ದೇವತಾಧಿಷ್ಠಿತತ್ವಮೇವ ನಿಶ್ಚೀಯತೇ ॥ ೧೪ ॥
ಯದಪ್ಯುಕ್ತಮ್ — ದೇವತಾನಾಮೇವಾಧಿಷ್ಠಾತ್ರೀಣಾಂ ಭೋಕ್ತೃತ್ವಪ್ರಸಂಗಃ, ನ ಶಾರೀರಸ್ಯೇತಿ, ತತ್ಪರಿಹ್ರಿಯತೇ —
ಪ್ರಾಣವತಾ ಶಬ್ದಾತ್ ॥ ೧೫ ॥
ಸತೀಷ್ವಪಿ ಪ್ರಾಣಾನಾಮಧಿಷ್ಠಾತ್ರೀಷು ದೇವತಾಸು ಪ್ರಾಣವತಾ ಕಾರ್ಯಕರಣಸಂಘಾತಸ್ವಾಮಿನಾ ಶಾರೀರೇಣೈವ ಏಷಾಂ ಪ್ರಾಣಾನಾಂ ಸಂಬಂಧಃ ಶ್ರುತೇರವಗಮ್ಯತೇ । ತಥಾ ಹಿ ಶ್ರುತಿಃ — ‘ಅಥ ಯತ್ರೈತದಾಕಾಶಮನುವಿಷಣ್ಣಂ ಚಕ್ಷುಃ ಸ ಚಾಕ್ಷುಷಃ ಪುರುಷೋ ದರ್ಶನಾಯ ಚಕ್ಷುರಥ ಯೋ ವೇದೇದಂ ಜಿಘ್ರಾಣೀತಿ ಸ ಆತ್ಮಾ ಗಂಧಾಯ ಘ್ರಾಣಮ್’ (ಛಾ. ಉ. ೮ । ೧೨ । ೪) ಇತ್ಯೇವಂಜಾತೀಯಕಾ ಶಾರೀರೇಣೈವ ಪ್ರಾಣಾನಾಂ ಸಂಬಂಧಂ ಶ್ರಾವಯತಿ । ಅಪಿ ಚ ಅನೇಕತ್ವಾತ್ಪ್ರತಿಕರಣಮಧಿಷ್ಠಾತ್ರೀಣಾಂ ದೇವತಾನಾಂ ನ ಭೋಕ್ತೃತ್ವಮ್ ಅಸ್ಮಿನ್ ಶರೀರೇಽವಕಲ್ಪತೇ । ಏಕೋ ಹ್ಯಯಮಸ್ಮಿನ್ ಶರೀರೇ ಶಾರೀರೋ ಭೋಕ್ತಾ ಪ್ರತಿಸಂಧಾನಾದಿಸಂಭವಾದವಗಮ್ಯತೇ ॥ ೧೫ ॥
ತಸ್ಯ ಚ ನಿತ್ಯತ್ವಾತ್ ॥ ೧೬ ॥
ತಸ್ಯ ಚ ಶಾರೀರಸ್ಯಾಸ್ಮಿನ್ ಶರೀರೇ ಭೋಕ್ತೃತ್ವೇನ ನಿತ್ಯತ್ವಮ್ — ಪುಣ್ಯಪಾಪೋಪಲೇಪಸಂಭವಾತ್ ಸುಖದುಃಖೋಪಭೋಗಸಂಭವಾಚ್ಚ, ನ ದೇವತಾನಾಮ್ । ತಾ ಹಿ ಪರಸ್ಮಿನ್ನೈಶ್ವರೇ ಪದೇಽವತಿಷ್ಠಮಾನಾ ನ ಹೀನೇಽಸ್ಮಿನ್ ಶರೀರೇ ಭೋಕ್ತೃತ್ವಂ ಪ್ರತಿಲಬ್ಧುಮರ್ಹಂತಿ । ಶ್ರುತಿಶ್ಚ ಭವತಿ — ‘ಪುಣ್ಯಮೇವಾಮುಂ ಗಚ್ಛತಿ ನ ಹ ವೈ ದೇವಾನ್ಪಾಪಂ ಗಚ್ಛತಿ’ (ಬೃ. ಉ. ೧ । ೫ । ೨೦) ಇತಿ । ಶಾರೀರೇಣೈವ ಚ ನಿತ್ಯಃ ಪ್ರಾಣಾನಾಂ ಸಂಬಂಧಃ, ಉತ್ಕ್ರಾಂತ್ಯಾದಿಷು ತದನುವೃತ್ತಿದರ್ಶನಾತ್ — ‘ತಮುತ್ಕ್ರಾಮಂತಂ ಪ್ರಾಣೋಽನೂತ್ಕ್ರಾಮತಿ ಪ್ರಾಣಮನೂತ್ಕ್ರಾಮಂತಂ ಸರ್ವೇ ಪ್ರಾಣಾ ಅನೂತ್ಕ್ರಾಮಂತಿ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೪ । ೨) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಭ್ಯಃ । ತಸ್ಮಾತ್ ಸತೀಷ್ವಪಿ ಕರಣಾನಾಂ ನಿಯಂತ್ರೀಷು ದೇವತಾಸು ನ ಶಾರೀರಸ್ಯ ಭೋಕ್ತೃತ್ವಮಪಗಚ್ಛತಿ । ಕರಣಪಕ್ಷಸ್ಯೈವ ಹಿ ದೇವತಾ, ನ ಭೋಕ್ತೃಪಕ್ಷಸ್ಯೇತಿ ॥ ೧೬ ॥
ಇಂದ್ರಿಯಾಧಿಕರಣಮ್
ತ ಇಂದ್ರಿಯಾಣಿ ತದ್ವ್ಯಪದೇಶಾದನ್ಯತ್ರ ಶ್ರೇಷ್ಠಾತ್ ॥ ೧೭ ॥
ಮುಖ್ಯಶ್ಚೈಕಃ ಇತರೇ ಚೈಕಾದಶ ಪ್ರಾಣಾ ಅನುಕ್ರಾಂತಾಃ; ತತ್ರೇದಮಪರಂ ಸಂದಿಹ್ಯತೇ — ಕಿಂ ಮುಖ್ಯಸ್ಯೈವ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ವೃತ್ತಿಭೇದಾ ಇತರೇ ಪ್ರಾಣಾಃ, ಆಹೋಸ್ವಿತ್ ತತ್ತ್ವಾಂತರಾಣೀತಿ । ಕಿಂ ತಾವತ್ಪ್ರಾಪ್ತಮ್ ? ಮುಖ್ಯಸ್ಯೈವೇತರೇ ವೃತ್ತಿಭೇದಾ ಇತಿ । ಕುತಃ ? ಶ್ರುತೇಃ; ತಥಾ ಹಿ ಶ್ರುತಿಃ ಮುಖ್ಯಮಿತರಾಂಶ್ಚ ಪ್ರಾಣಾನ್ಸಂನಿಧಾಪ್ಯ, ಮುಖ್ಯಾತ್ಮತಾಮಿತರೇಷಾಂ ಖ್ಯಾಪಯತಿ — ‘ಹಂತಾಸ್ಯೈವ ಸರ್ವೇ ರೂಪಮಸಾಮೇತಿ ತ ಏತಸ್ಯೈವ ಸರ್ವೇ ರೂಪಮಭವನ್’ (ಬೃ. ಉ. ೧ । ೫ । ೨೧) ಇತಿ । ಪ್ರಾಣೈಕಶಬ್ದತ್ವಾಚ್ಚ ಏಕತ್ವಾಧ್ಯವಸಾಯಃ । ಇತರಥಾ ಹ್ಯನ್ಯಾಯ್ಯಮನೇಕಾರ್ಥತ್ವಂ ಪ್ರಾಣಶಬ್ದಸ್ಯ ಪ್ರಸಜ್ಯೇತ, ಏಕತ್ರ ವಾ ಮುಖ್ಯತ್ವಮಿತರತ್ರ ಲಾಕ್ಷಣಿಕತ್ವಮಾಪದ್ಯೇತ । ತಸ್ಮಾದ್ಯಥೈಕಸ್ಯೈವ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಪ್ರಾಣಾದ್ಯಾಃ ಪಂಚ ವೃತ್ತಯಃ, ಏವಂ ವಾಗಾದ್ಯಾ ಅಪ್ಯೇಕಾದಶೇತಿ । ಏವಂ ಪ್ರಾಪ್ತೇ, ಬ್ರೂಮಃ — ತತ್ತ್ವಾಂತರಾಣ್ಯೇವ ಪ್ರಾಣಾದ್ವಾಗಾದೀನೀತಿ । ಕುತಃ ? ವ್ಯಪದೇಶಭೇದಾತ್ । ಕೋಽಯಂ ವ್ಯಪದೇಶಭೇದಃ ? ತೇ ಪ್ರಕೃತಾಃ ಪ್ರಾಣಾಃ, ಶ್ರೇಷ್ಠಂ ವರ್ಜಯಿತ್ವಾ ಅವಶಿಷ್ಟಾ ಏಕಾದಶೇಂದ್ರಿಯಾಣೀತ್ಯುಚ್ಯಂತೇ, ಶ್ರುತಾವೇವಂ ವ್ಯಪದೇಶದರ್ಶನಾತ್ — ‘ಏತಸ್ಮಾಜ್ಜಾಯತೇ ಪ್ರಾಣೋ ಮನಃ ಸರ್ವೇಂದ್ರಿಯಾಣಿ ಚ’ (ಮು. ಉ. ೨ । ೧ । ೩) ಇತಿ ಹ್ಯೇವಂಜಾತೀಯಕೇಷು ಪ್ರದೇಶೇಷು ಪೃಥಕ್ ಪ್ರಾಣೋ ವ್ಯಪದಿಶ್ಯತೇ, ಪೃಥಕ್ಚ ಇಂದ್ರಿಯಾಣಿ । ನನು ಮನಸೋಽಪ್ಯೇವಂ ಸತಿ ವರ್ಜನಮ್ ಇಂದ್ರಿಯತ್ವೇನ, ಪ್ರಾಣವತ್ , ಸ್ಯಾತ್ — ‘ಮನಃ ಸರ್ವೇಂದ್ರಿಯಾಣಿ ಚ’ ಇತಿ ಪೃಥಗ್ವ್ಯಪದೇಶದರ್ಶನಾತ್ । ಸತ್ಯಮೇತತ್ — ಸ್ಮೃತೌ ತು ಏಕಾದಶೇಂದ್ರಿಯಾಣೀತಿ ಮನೋಽಪಿ ಇಂದ್ರಿಯತ್ವೇನ ಶ್ರೋತ್ರಾದಿವತ್ ಸಂಗೃಹ್ಯತೇ । ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ತು ಇಂದ್ರಿಯತ್ವಂ ನ ಶ್ರುತೌ ಸ್ಮೃತೌ ವಾ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮಸ್ತಿ । ವ್ಯಪದೇಶಭೇದಶ್ಚಾಯಂ ತತ್ತ್ವಭೇದಪಕ್ಷೇ ಉಪಪದ್ಯತೇ । ತತ್ತ್ವೈಕತ್ವೇ ತು, ಸ ಏವೈಕಃ ಸನ್ ಪ್ರಾಣ ಇಂದ್ರಿಯವ್ಯಪದೇಶಂ ಲಭತೇ ನ ಲಭತೇ ಚ — ಇತಿ ವಿಪ್ರತಿಷಿದ್ಧಮ್ । ತಸ್ಮಾತ್ತತ್ತ್ವಾಂತರಭೂತಾ ಮುಖ್ಯಾದಿತರೇ ॥ ೧೭ ॥
ಕುತಶ್ಚ ತತ್ತ್ವಾಂತರಭೂತಾಃ ? —
ಭೇದಶ್ರುತೇಃ ॥ ೧೮ ॥
ಭೇದೇನ ವಾಗಾದಿಭ್ಯಃ ಪ್ರಾಣಃ ಸರ್ವತ್ರ ಶ್ರೂಯತೇ — ‘ತೇ ಹ ವಾಚಮೂಚುಃ’ (ಬೃ. ಉ. ೧ । ೩ । ೨) ಇತ್ಯುಪಕ್ರಮ್ಯ, ವಾಗಾದೀನಸುರಪಾಪ್ಮವಿಧ್ವಸ್ತಾನುಪನ್ಯಸ್ಯ, ಉಪಸಂಹೃತ್ಯ ವಾಗಾದಿಪ್ರಕರಣಮ್ , ‘ಅಥ ಹೇಮಮಾಸನ್ಯಂ ಪ್ರಾಣಮೂಚುಃ’ ಇತ್ಯಸುರವಿಧ್ವಂಸಿನೋ ಮುಖ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಪೃಥಗುಪಕ್ರಮಣಾತ್ । ತಥಾ ‘ಮನೋ ವಾಚಂ ಪ್ರಾಣಂ ತಾನ್ಯಾತ್ಮನೇಽಕುರುತ’ ಇತ್ಯೇವಮಾದ್ಯಾ ಅಪಿ ಭೇದಶ್ರುತಯ ಉದಾಹರ್ತವ್ಯಾಃ । ತಸ್ಮಾದಪಿ ತತ್ತ್ವಾಂತರಭೂತಾ ಮುಖ್ಯಾದಿತರೇ ॥ ೧೮ ॥
ಕುತಶ್ಚ ತತ್ತ್ವಾಂತರಭೂತಾಃ ? —
ವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಾಚ್ಚ ॥ ೧೯ ॥
ವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಂ ಚ ಭವತಿ, ಮುಖ್ಯಸ್ಯ ಇತರೇಷಾಂ ಚ — ಸುಪ್ತೇಷು ವಾಗಾದಿಷು ಮುಖ್ಯ ಏಕೋ ಜಾಗರ್ತಿ । ಸ ಏವ ಚ ಏಕೋ ಮೃತ್ಯುನಾ ಅನಾಪ್ತಃ, ಆಪ್ತಾಸ್ತ್ವಿತರೇ, ತಸ್ಯೈವ ಚ ಸ್ಥಿತ್ಯುತ್ಕ್ರಾಂತಿಭ್ಯಾಂ ದೇಹಧಾರಣಪತನಹೇತುತ್ವಮ್ , ನ ಇಂದ್ರಿಯಾಣಾಮ್ । ವಿಷಯಾಲೋಚನಹೇತುತ್ವಂ ಚ ಇಂದ್ರಿಯಾಣಾಮ್ , ನ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ — ಇತ್ಯೇವಂಜಾತೀಯಕೋ ಭೂಯಾಁಲ್ಲಕ್ಷಣಭೇದಃ ಪ್ರಾಣೇಂದ್ರಿಯಾಣಾಮ್ । ತಸ್ಮಾದಪ್ಯೇಷಾಂ ತತ್ತ್ವಾಂತರಭಾವಸಿದ್ಧಿಃ । ಯದುಕ್ತಮ್ — ‘ತ ಏತಸ್ಯೈವ ಸರ್ವೇ ರೂಪಮಭವನ್’ (ಬೃ. ಉ. ೧ । ೫ । ೨೧) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ ಪ್ರಾಣ ಏವೇಂದ್ರಿಯಾಣೀತಿ, ತದಯುಕ್ತಮ್ , ತತ್ರಾಪಿ ಪೌರ್ವಾಪರ್ಯಾಲೋಚನಾದ್ಭೇದಪ್ರತೀತೇಃ । ತಥಾ ಹಿ — ‘ವದಿಷ್ಯಾಮ್ಯೇವಾಹಮಿತಿ ವಾಗ್ದಧ್ರೇ’ (ಬೃ. ಉ. ೧ । ೫ । ೨೧) ಇತಿ ವಾಗಾದೀನೀಂದ್ರಿಯಾಣ್ಯನುಕ್ರಮ್ಯ, ‘ತಾನಿ ಮೃತ್ಯುಃ ಶ್ರಮೋ ಭೂತ್ವೋಪಯೇಮೇ ... ತಸ್ಮಾಚ್ಛ್ರಾಮ್ಯತ್ಯೇವ ವಾಕ್’ ಇತಿ ಚ ಶ್ರಮರೂಪೇಣ ಮೃತ್ಯುನಾ ಗ್ರಸ್ತತ್ವಂ ವಾಗಾದೀನಾಮಭಿಧಾಯ, ‘ಅಥೇಮಮೇವ ನಾಪ್ನೋದ್ಯೋಽಯಂ ಮಧ್ಯಮಃ ಪ್ರಾಣಃ’ (ಬೃ. ಉ. ೧ । ೫ । ೨೧) ಇತಿ ಪೃಥಕ್ ಪ್ರಾಣಂ ಮೃತ್ಯುನಾ ಅನಭಿಭೂತಂ ತಮನುಕ್ರಾಮತಿ । ‘ಅಯಂ ವೈ ನಃ ಶ್ರೇಷ್ಠಃ’ (ಬೃ. ಉ. ೧ । ೫ । ೨೧) ಇತಿ ಚ ಶ್ರೇಷ್ಠತಾಮಸ್ಯಾವಧಾರಯತಿ, ತಸ್ಮಾತ್ ತದವಿರೋಧೇನ, ವಾಗಾದಿಷು ಪರಿಸ್ಪಂದಲಾಭಸ್ಯ ಪ್ರಾಣಾಯತ್ತತ್ವಮ್ ತದ್ರೂಪಭವನಂ ವಾಗಾದೀನಾಮ್ — ಇತಿ ಮಂತವ್ಯಮ್ , ನ ತು ತಾದಾತ್ಮ್ಯಮ್ । ಅತ ಏವ ಚ ಪ್ರಾಣಶಬ್ದಸ್ಯೇಂದ್ರಿಯೇಷು ಲಾಕ್ಷಣಿಕತ್ವಸಿದ್ಧಿಃ । ತಥಾ ಚ ಶ್ರುತಿಃ — ‘ತ ಏತಸ್ಯೈವ ಸರ್ವೇ ರೂಪಮಭವꣳಸ್ತಸ್ಮಾದೇತ ಏತೇನಾಖ್ಯಾಯಂತೇ ಪ್ರಾಣಾಃ’ (ಬೃ. ಉ. ೧ । ೫ । ೨೧) ಇತಿ ಮುಖ್ಯಪ್ರಾಣವಿಷಯಸ್ಯೈವ ಪ್ರಾಣಶಬ್ದಸ್ಯೇಂದ್ರಿಯೇಷು ಲಾಕ್ಷಣಿಕೀಂ ವೃತ್ತಿಂ ದರ್ಶಯತಿ । ತಸ್ಮಾತ್ತತ್ತ್ವಾಂತರಾಣಿ ಪ್ರಾಣಾತ್ ವಾಗಾದೀನಿ ಇಂದ್ರಿಯಾಣೀತಿ ॥ ೧೯ ॥
ಸಂಜ್ಞಾಮೂರ್ತಿಕೢಪ್ತ್ಯಧಿಕರಣಮ್
ಸಂಜ್ಞಾಮೂರ್ತಿಕೢಪ್ತಿಸ್ತು ತ್ರಿವೃತ್ಕುರ್ವತ ಉಪದೇಶಾತ್ ॥ ೨೦ ॥
ಸತ್ಪ್ರಕ್ರಿಯಾಯಾಂ ತೇಜೋಬನ್ನಾನಾಂ ಸೃಷ್ಟಿಮಭಿಧಾಯೋಪದಿಶ್ಯತೇ — ‘ಸೇಯಂ ದೇವತೈಕ್ಷತ ಹಂತಾಹಮಿಮಾಸ್ತಿಸ್ರೋ ದೇವತಾ ಅನೇನ ಜೀವೇನಾತ್ಮನಾನುಪ್ರವಿಶ್ಯ ನಾಮರೂಪೇ ವ್ಯಾಕರವಾಣೀತಿ ।’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೩ । ೨) ‘ತಾಸಾಂ ತ್ರಿವೃತಂ ತ್ರಿವೃತಮೇಕೈಕಾಂ ಕರವಾಣೀತಿ’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೩ । ೩) । ತತ್ರ ಸಂಶಯಃ — ಕಿಂ ಜೀವಕರ್ತೃಕಮಿದಂ ನಾಮರೂಪವ್ಯಾಕರಣಮ್ , ಆಹೋಸ್ವಿತ್ಪರಮೇಶ್ವರಕರ್ತೃಕಮಿತಿ । ತತ್ರ ಪ್ರಾಪ್ತಂ ತಾವತ್ — ಜೀವಕರ್ತೃಕಮೇವೇದಂ ನಾಮರೂಪವ್ಯಾಕರಣಮಿತಿ । ಕುತಃ ? ‘ಅನೇನ ಜೀವೇನಾತ್ಮನಾ’ ಇತಿ ವಿಶೇಷಣಾತ್ — ಯಥಾ ಲೋಕೇ ‘ಚಾರೇಣಾಹಂ ಪರಸೈನ್ಯಮನುಪ್ರವಿಶ್ಯ ಸಂಕಲಯಾನಿ’ ಇತ್ಯೇವಂಜಾತೀಯಕೇ ಪ್ರಯೋಗೇ, ಚಾರಕರ್ತೃಕಮೇವ ಸತ್ ಸೈನ್ಯಸಂಕಲನಂ ಹೇತುಕರ್ತೃತ್ವಾತ್ ರಾಜಾ ಆತ್ಮನ್ಯಧ್ಯಾರೋಪಯತಿ ಸಂಕಲಯಾನೀತ್ಯುತ್ತಮಪುರುಷಪ್ರಯೋಗೇಣ; ಏವಂ ಜೀವಕರ್ತೃಕಮೇವ ಸತ್ ನಾಮರೂಪವ್ಯಾಕರಣಂ ಹೇತುಕರ್ತೃತ್ವಾತ್ ದೇವತಾ ಆತ್ಮನ್ಯಧ್ಯಾರೋಪಯತಿ ವ್ಯಾಕರವಾಣೀತ್ಯುತ್ತಮಪುರುಷಪ್ರಯೋಗೇಣ । ಅಪಿ ಚ ಡಿತ್ಥಡವಿತ್ಥಾದಿಷು ನಾಮಸು ಘಟಶರಾವಾದಿಷು ಚ ರೂಪೇಷು ಜೀವಸ್ಯೈವ ವ್ಯಾಕರ್ತೃತ್ವಂ ದೃಷ್ಟಮ್ । ತಸ್ಮಾಜ್ಜೀವಕರ್ತೃಕಮೇವೇದಂ ನಾಮರೂಪವ್ಯಾಕರಣಮಿತ್ಯೇವಂ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ಅಭಿಧತ್ತೇ — ಸಂಜ್ಞಾಮೂರ್ತಿಕೢಪ್ತಿಸ್ತ್ವಿತಿ । ತುಶಬ್ದೇನ ಪಕ್ಷಂ ವ್ಯಾವರ್ತಯತಿ । ಸಂಜ್ಞಾಮೂರ್ತಿಕೢಪ್ತಿರಿತಿ — ನಾಮರೂಪವ್ಯಾಕ್ರಿಯೇತ್ಯೇತತ್ । ತ್ರಿವೃತ್ಕುರ್ವತ ಇತಿ ಪರಮೇಶ್ವರಂ ಲಕ್ಷಯತಿ, ತ್ರಿವೃತ್ಕರಣೇ ತಸ್ಯ ನಿರಪವಾದಕರ್ತೃತ್ವನಿರ್ದೇಶಾತ್ — ಯೇಯಂ ಸಂಜ್ಞಾಕೢಪ್ತಿಃ ಮೂರ್ತಿಕೢಪ್ತಿಶ್ಚ, ಅಗ್ನಿಃ ಆದಿತ್ಯಃ ಚಂದ್ರಮಾಃ ವಿದ್ಯುದಿತಿ, ತಥಾ ಕುಶಕಾಶಪಲಾಶಾದಿಷು ಪಶುಮೃಗಮನುಷ್ಯಾದಿಷು ಚ, ಪ್ರತ್ಯಾಕೃತಿ ಪ್ರತಿವ್ಯಕ್ತಿ ಚ ಅನೇಕಪ್ರಕಾರಾ, ಸಾ ಖಲು ಪರಮೇಶ್ವರಸ್ಯೈವ ತೇಜೋಬನ್ನಾನಾಂ ನಿರ್ಮಾತುಃ ಕೃತಿರ್ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ । ಕುತಃ ? ಉಪದೇಶಾತ್; ತಥಾ ಹಿ — ‘ಸೇಯಂ ದೇವತೈಕ್ಷತ’ ಇತ್ಯುಪಕ್ರಮ್ಯ ‘ವ್ಯಾಕರವಾಣಿ’ ಇತ್ಯುತ್ತಮಪುರುಷಪ್ರಯೋಗೇಣ ಪರಸ್ಯೈವ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ವ್ಯಾಕರ್ತೃತ್ವಮಿಹೋಪದಿಶ್ಯತೇ । ನನು ‘ಜೀವೇನ’ ಇತಿ ವಿಶೇಷಣಾತ್ ಜೀವಕರ್ತೃಕತ್ವಂ ವ್ಯಾಕರಣಸ್ಯಾಧ್ಯವಸಿತಮ್ — ನೈತದೇವಮ್; ‘ಜೀವೇನ’ ಇತ್ಯೇತತ್ ‘ಅನುಪ್ರವಿಶ್ಯ’ ಇತ್ಯನೇನ ಸಂಬಧ್ಯತೇ, ಆನಂತರ್ಯಾತ್ । ನ ‘ವ್ಯಾಕರವಾಣಿ’ ಇತ್ಯನೇನ — ತೇನ ಹಿ ಸಂಬಂಧೇ ‘ವ್ಯಾಕರವಾಣಿ’ ಇತ್ಯಯಂ ದೇವತಾವಿಷಯ ಉತ್ತಮಪುರುಷ ಔಪಚಾರಿಕಃ ಕಲ್ಪ್ಯೇತ । ನ ಚ ಗಿರಿನದೀಸಮುದ್ರಾದಿಷು ನಾನಾವಿಧೇಷು ನಾಮರೂಪೇಷು ಅನೀಶ್ವರಸ್ಯ ಜೀವಸ್ಯ ವ್ಯಾಕರಣಸಾಮರ್ಥ್ಯಮಸ್ತಿ । ಯೇಷ್ವಪಿ ಚ ಅಸ್ತಿ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಮ್ , ತೇಷ್ವಪಿ ಪರಮೇಶ್ವರಾಯತ್ತಮೇವ ತತ್ । ನ ಚ ಜೀವೋ ನಾಮ ಪರಮೇಶ್ವರಾದತ್ಯಂತಭಿನ್ನಃ — ಚಾರ ಇವ ರಾಜ್ಞಃ, ‘ಆತ್ಮನಾ’ ಇತಿ ವಿಶೇಷಣಾತ್ , ಉಪಾಧಿಮಾತ್ರನಿಬಂಧನತ್ವಾಚ್ಚ ಜೀವಭಾವಸ್ಯ । ತೇನ ತತ್ಕೃತಮಪಿ ನಾಮರೂಪವ್ಯಾಕರಣಂ ಪರಮೇಶ್ವರಕೃತಮೇವ ಭವತಿ । ಪರಮೇಶ್ವರ ಏವ ಚ ನಾಮರೂಪಯೋರ್ವ್ಯಾಕರ್ತೇತಿ ಸರ್ವೋಪನಿಷತ್ಸಿದ್ಧಾಂತಃ, ‘ಆಕಾಶೋ ವೈ ನಾಮ ನಾಮರೂಪಯೋರ್ನಿರ್ವಹಿತಾ’ (ಛಾ. ಉ. ೮ । ೧೪ । ೧) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಭ್ಯಃ । ತಸ್ಮಾತ್ ಪರಮೇಶ್ವರಸ್ಯೈವ ತ್ರಿವೃತ್ಕುರ್ವತಃ ಕರ್ಮ ನಾಮರೂಪಯೋರ್ವ್ಯಾಕರಣಮ್ । ತ್ರಿವೃತ್ಕರಣಪೂರ್ವಕಮೇವೇದಮ್ ಇಹ ನಾಮರೂಪವ್ಯಾಕರಣಂ ವಿವಕ್ಷ್ಯತೇ, ಪ್ರತ್ಯೇಕಂ ನಾಮರೂಪವ್ಯಾಕರಣಸ್ಯ ತೇಜೋಬನ್ನೋತ್ಪತ್ತಿವಚನೇನೈವೋಕ್ತತ್ವಾತ್ । ತಚ್ಚ ತ್ರಿವೃತ್ಕರಣಮಗ್ನ್ಯಾದಿತ್ಯಚಂದ್ರವಿದ್ಯುತ್ಸು ಶ್ರುತಿರ್ದರ್ಶಯತಿ — ‘ಯದಗ್ನೇ ರೋಹಿತꣳ ರೂಪಂ ತೇಜಸಸ್ತದ್ರೂಪಂ ಯಚ್ಛುಕ್ಲಂ ತದಪಾಂ ಯತ್ಕೃಷ್ಣಂ ತದನ್ನಸ್ಯ’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೪ । ೧) ಇತ್ಯಾದಿನಾ । ತತ್ರಾಗ್ನಿರಿತಿ ಇದಂ ರೂಪಂ ವ್ಯಾಕ್ರಿಯತೇ, ಸತಿ ಚ ರೂಪವ್ಯಾಕರಣೇ ವಿಷಯಪ್ರತಿಲಂಭಾದಗ್ನಿರಿತಿ ಇದಂ ನಾಮ ವ್ಯಾಕ್ರಿಯತೇ । ಏವಮೇವಾದಿತ್ಯಚಂದ್ರವಿದ್ಯುತ್ಸ್ವಪಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ । ಅನೇನ ಚ ಅಗ್ನ್ಯಾದ್ಯುದಾಹರಣೇನ ಭೌಮಾಂಭಸತೈಜಸೇಷು ತ್ರಿಷ್ವಪಿ ದ್ರವ್ಯೇಷ್ವವಿಶೇಷೇಣ ತ್ರಿವೃತ್ಕರಣಮುಕ್ತಂ ಭವತಿ, ಉಪಕ್ರಮೋಪಸಂಹಾರಯೋಃ ಸಾಧಾರಣತ್ವಾತ್ । ತಥಾ ಹಿ — ಅವಿಶೇಷೇಣೈವ ಉಪಕ್ರಮಃ — ‘ಇಮಾಸ್ತಿಸ್ರೋ ದೇವತಾಸ್ತ್ರಿವೃತ್ತ್ರಿವೃದೇಕೈಕಾ ಭವತಿ’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೩ । ೪) ಇತಿ, ಅವಿಶೇಷೇಣೈವ ಚ ಉಪಸಂಹಾರಃ — ‘ಯದು ರೋಹಿತಮಿವಾಭೂದಿತಿ ತೇಜಸಸ್ತದ್ರೂಪಮ್’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೪ । ೬) ಇತ್ಯೇವಮಾದಿಃ, ‘ಯದ್ವವಿಜ್ಞಾತಮಿವಾಭೂದಿತ್ಯೇತಾಸಾಮೇವ ದೇವತಾನಾꣳ ಸಮಾಸಃ’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೪ । ೭) ಇತ್ಯೇವಮಂತಃ ॥ ೨೦ ॥
ತಾಸಾಂ ತಿಸೃಣಾಂ ದೇವತಾನಾಮ್ , ಬಹಿಸ್ತ್ರಿವೃತ್ಕೃತಾನಾಂ ಸತೀನಾಮ್ , ಅಧ್ಯಾತ್ಮಮಪರಂ ತ್ರಿವೃತ್ಕರಣಮುಕ್ತಮ್ — ‘ಇಮಾಸ್ತಿಸ್ರೋ ದೇವತಾಃ ಪುರುಷಂ ಪ್ರಾಪ್ಯ ತ್ರಿವೃತ್ತ್ರಿವೃದೇಕೈಕಾ ಭವತಿ’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೪ । ೭) ಇತಿ । ತದಿದಾನೀಮ್ ಆಚಾರ್ಯೋ ಯಥಾಶ್ರುತ್ಯೇವೋಪದರ್ಶಯತಿ, ಆಶಂಕಿತಂ ಕಂಚಿದ್ದೋಷಂ ಪರಿಹರಿಷ್ಯನ್ —
ಮಾಂಸಾದಿ ಭೌಮಂ ಯಥಾಶಬ್ದಮಿತರಯೋಶ್ಚ ॥ ೨೧ ॥
ಭೂಮೇಸ್ತ್ರಿವೃತ್ಕೃತಾಯಾಃ ಪುರುಷೇಣೋಪಭುಜ್ಯಮಾನಾಯಾ ಮಾಂಸಾದಿಕಾರ್ಯಂ ಯಥಾಶಬ್ದಂ ನಿಷ್ಪದ್ಯತೇ । ತಥಾ ಹಿ ಶ್ರುತಿಃ — ‘ಅನ್ನಮಶಿತಂ ತ್ರೇಧಾ ವಿಧೀಯತೇ ತಸ್ಯ ಯಃ ಸ್ಥವಿಷ್ಠೋ ಧಾತುಸ್ತತ್ಪುರೀಷಂ ಭವತಿ ಯೋ ಮಧ್ಯಮಸ್ತನ್ಮಾꣳಸಂ ಯೋಽಣಿಷ್ಠಸ್ತನ್ಮನಃ’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೫ । ೧) ಇತಿ । ತ್ರಿವೃತ್ಕೃತಾ ಭೂಮಿರೇವೈಷಾ ವ್ರೀಹಿಯವಾದ್ಯನ್ನರೂಪೇಣ ಅದ್ಯತ ಇತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ । ತಸ್ಯಾಶ್ಚ ಸ್ಥವಿಷ್ಠಂ ರೂಪಂ ಪುರೀಷಭಾವೇನ ಬಹಿರ್ನಿರ್ಗಚ್ಛತಿ; ಮಧ್ಯಮಮಧ್ಯಾತ್ಮಂ ಮಾಂಸಂ ವರ್ಧಯತಿ; ಅಣಿಷ್ಠಂ ತು ಮನಃ । ಏವಮಿತರಯೋರಪ್ತೇಜಸೋರ್ಯಥಾಶಬ್ದಂ ಕಾರ್ಯಮವಗಂತವ್ಯಮ್ — ಮೂತ್ರಂ ಲೋಹಿತಂ ಪ್ರಾಣಶ್ಚ ಅಪಾಂ ಕಾರ್ಯಮ್ , ಅಸ್ಥಿ ಮಜ್ಜಾ ವಾಕ್ ತೇಜಸಃ — ಇತಿ ॥ ೨೧ ॥
ಅತ್ರಾಹ ಯದಿ ಸರ್ವಮೇವ ತ್ರಿವೃತ್ಕೃತಂ ಭೂತಭೌತಿಕಮ್ , ಅವಿಶೇಷಶ್ರುತೇಃ — ‘ತಾಸಾಂ ತ್ರಿವೃತಂ ತ್ರಿವೃತಮೇಕೈಕಾಮಕರೋತ್’ ಇತಿ, ಕಿಂಕೃತಸ್ತರ್ಹ್ಯಯಂ ವಿಶೇಷವ್ಯಪದೇಶಃ — ಇದಂ ತೇಜಃ, ಇಮಾ ಆಪಃ, ಇದಮನ್ನಮ್ ಇತಿ, ತಥಾ ಅಧ್ಯಾತ್ಮಮ್ — ಇದಮನ್ನಸ್ಯಾಶಿತಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಂ ಮಾಂಸಾದಿ, ಇದಮಪಾಂ ಪೀತಾನಾಂ ಕಾರ್ಯಂ ಲೋಹಿತಾದಿ, ಇದಂ ತೇಜಸೋಽಶಿತಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಮಸ್ಥ್ಯಾದಿ ಇತಿ ? ಅತ್ರೋಚ್ಯತೇ —
ವೈಶೇಷ್ಯಾತ್ತು ತದ್ವಾದಸ್ತದ್ವಾದಃ ॥ ೨೨ ॥
ತುಶಬ್ದೇನ ಚೋದಿತಂ ದೋಷಮಪನುದತಿ; ವಿಶೇಷಸ್ಯ ಭಾವೋ ವೈಶೇಷ್ಯಮ್ , ಭೂಯಸ್ತ್ವಮಿತಿ ಯಾವತ್ । ಸತ್ಯಪಿ ತ್ರಿವೃತ್ಕರಣೇ ಕ್ವಚಿತ್ಕಸ್ಯಚಿದ್ಭೂತಧಾತೋರ್ಭೂಯಸ್ತ್ವಮುಪಲಭ್ಯತೇ — ಅಗ್ನೇಸ್ತೇಜೋಭೂಯಸ್ತ್ವಮ್ , ಉದಕಸ್ಯಾಬ್ಭೂಯಸ್ತ್ವಮ್ , ಪೃಥಿವ್ಯಾ ಅನ್ನಭೂಯಸ್ತ್ವಮ್ ಇತಿ । ವ್ಯವಹಾರಪ್ರಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಂ ಚೇದಂ ತ್ರಿವೃತ್ಕರಣಮ್ । ವ್ಯವಹಾರಶ್ಚ ತ್ರಿವೃತ್ಕೃತರಜ್ಜುವದೇಕತ್ವಾಪತ್ತೌ ಸತ್ಯಾಮ್ , ನ ಭೇದೇನ ಭೂತತ್ರಯಗೋಚರೋ ಲೋಕಸ್ಯ ಪ್ರಸಿಧ್ಯೇತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ಸತ್ಯಪಿ ತ್ರಿವೃತ್ಕರಣೇ ವೈಶೇಷ್ಯಾದೇವ ತೇಜೋಬನ್ನವಿಶೇಷವಾದೋ ಭೂತಭೌತಿಕವಿಷಯ ಉಪಪದ್ಯತೇ । ‘ತದ್ವಾದಸ್ತದ್ವಾದಃ’ ಇತಿ ಪದಾಭ್ಯಾಸಃ ಅಧ್ಯಾಯಪರಿಸಮಾಪ್ತಿಂ ದ್ಯೋತಯತಿ ॥ ೨೨ ॥