ब्रह्मसूत्रभाष्यम्

‘ಆತ್ಮಾ ವಾ ಅರೇ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಃ ಶ್ರೋತವ್ಯೋ ಮಂತವ್ಯೋ ನಿದಿಧ್ಯಾಸಿತವ್ಯಃ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೫ । ೬) ‘ತಮೇವ ಧೀರೋ ವಿಜ್ಞಾಯ ಪ್ರಜ್ಞಾಂ ಕುರ್ವೀತ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೪ । ೨೧) ‘ಸೋಽನ್ವೇಷ್ಟವ್ಯಃ ಸ ವಿಜಿಜ್ಞಾಸಿತವ್ಯಃ’ (ಛಾ. ಉ. ೮ । ೭ । ೧) ಇತಿ ಚ ಏವಮಾದಿಶ್ರವಣೇಷು ಸಂಶಯಃ — ಕಿಂ ಸಕೃತ್ಪ್ರತ್ಯಯಃ ಕರ್ತವ್ಯಃ, ಆಹೋಸ್ವಿತ್ ಆವೃತ್ತ್ಯೇತಿ । ಕಿಂ ತಾವತ್ಪ್ರಾಪ್ತಮ್ ? ಸಕೃತ್ಪ್ರತ್ಯಯಃ ಸ್ಯಾತ್ , ಪ್ರಯಾಜಾದಿವತ್ , ತಾವತಾ ಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯ ಕೃತಾರ್ಥತ್ವಾತ್ । ಅಶ್ರೂಯಮಾಣಾಯಾಂ ಹಿ ಆವೃತ್ತೌ ಕ್ರಿಯಮಾಣಾಯಾಮ್ ಅಶಾಸ್ತ್ರಾರ್ಥಃ ಕೃತೋ ಭವೇತ್ । ನನು ಅಸಕೃದುಪದೇಶಾ ಉದಾಹೃತಾಃ — ‘ಶ್ರೋತವ್ಯೋ ಮಂತವ್ಯೋ ನಿದಿಧ್ಯಾಸಿತವ್ಯಃ’ ಇತ್ಯೇವಮಾದಯಃ। ಏವಮಪಿ ಯಾವಚ್ಛಬ್ದಮಾವರ್ತಯೇತ್ — ಸಕೃಚ್ಛ್ರವಣಂ ಸಕೃನ್ಮನನಂ ಸಕೃನ್ನಿದಿಧ್ಯಾಸನಂ ಚೇತಿ, ನಾತಿರಿಕ್ತಮ್ । ಸಕೃದುಪದೇಶೇಷು ತು ‘ವೇದ’ ‘ಉಪಾಸೀತ’ ಇತ್ಯೇವಮಾದಿಷು ಅನಾವೃತ್ತಿರಿತ್ಯೇವಂ ಪ್ರಾಪ್ತೇ, ಬ್ರೂಮಃ — ಪ್ರತ್ಯಯಾವೃತ್ತಿಃ ಕರ್ತವ್ಯಾ । ಕುತಃ ? ಅಸಕೃದುಪದೇಶಾತ್ — ‘ಶ್ರೋತವ್ಯೋ ಮಂತವ್ಯೋ ನಿದಿಧ್ಯಾಸಿತವ್ಯಃ’ ಇತ್ಯೇವಂಜಾತೀಯಕೋ ಹಿ ಅಸಕೃದುಪದೇಶಃ ಪ್ರತ್ಯಯಾವೃತ್ತಿಂ ಸೂಚಯತಿ । ನನು ಉಕ್ತಮ್ — ಯಾವಚ್ಛಬ್ದಮೇವ ಆವರ್ತಯೇತ್ , ನಾಧಿಕಮಿತಿ — ನ, ದರ್ಶನಪರ್ಯವಸಾನತ್ವಾದೇಷಾಮ್ । ದರ್ಶನಪರ್ಯವಸಾನಾನಿ ಹಿ ಶ್ರವಣಾದೀನ್ಯಾವರ್ತ್ಯಮಾನಾನಿ ದೃಷ್ಟಾರ್ಥಾನಿ ಭವಂತಿ — ಯಥಾ ಅವಘಾತಾದೀನಿ ತಂಡುಲಾದಿನಿಷ್ಪತ್ತಿಪರ್ಯವಸಾನಾನಿ, ತದ್ವತ್ । ಅಪಿ ಚ ಉಪಾಸನಂ ನಿದಿಧ್ಯಾಸನಂ ಚ ಇತ್ಯಂತರ್ಣೀತಾವೃತ್ತಿಗುಣೈವ ಕ್ರಿಯಾ ಅಭಿಧೀಯತೇ । ತಥಾ ಹಿ ಲೋಕೇ ‘ಗುರುಮುಪಾಸ್ತೇ’ ‘ರಾಜಾನಮುಪಾಸ್ತೇ’ ಇತಿ ಚ ಯಸ್ತಾತ್ಪರ್ಯೇಣ ಗುರ್ವಾದೀನನುವರ್ತತೇ, ಸ ಏವಮುಚ್ಯತೇ । ತಥಾ ‘ಧ್ಯಾಯತಿ ಪ್ರೋಷಿತನಾಥಾ ಪತಿಮ್’ ಇತಿ — ಯಾ ನಿರಂತರಸ್ಮರಣಾ ಪತಿಂ ಪ್ರತಿ ಸೋತ್ಕಂಠಾ, ಸಾ ಏವಮಭಿಧೀಯತೇ । ವಿದ್ಯುಪಾಸ್ತ್ಯೋಶ್ಚ ವೇದಾಂತೇಷು ಅವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ಪ್ರಯೋಗೋ ದೃಶ್ಯತೇ; ಕ್ವಚಿತ್ ವಿದಿನೋಪಕ್ರಮ್ಯ ಉಪಾಸಿನೋಪಸಂಹರತಿ, ಯಥಾ — ‘ಯಸ್ತದ್ವೇದ ಯತ್ಸ ವೇದ ಸ ಮಯೈತದುಕ್ತಃ’ (ಛಾ. ಉ. ೪ । ೧ । ೪) ಇತ್ಯತ್ರ ‘ಅನು ಮ ಏತಾಂ ಭಗವೋ ದೇವತಾಂ ಶಾಧಿ ಯಾಂ ದೇವತಾಮುಪಾಸ್ಸೇ’ (ಛಾ. ಉ. ೪ । ೨ । ೨) ಇತಿ । ಕ್ವಚಿಚ್ಚ ಉಪಾಸಿನೋಪಕ್ರಮ್ಯ ವಿದಿನೋಪಸಂಹರತಿ, ಯಥಾ — ‘ಮನೋ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯುಪಾಸೀತ’ (ಛಾ. ಉ. ೩ । ೧೮ । ೧) ಇತ್ಯತ್ರ ‘ಭಾತಿ ಚ ತಪತಿ ಚ ಕೀರ್ತ್ಯಾ ಯಶಸಾ ಬ್ರಹ್ಮವರ್ಚಸೇನ ಯ ಏವಂ ವೇದ’ (ಛಾ. ಉ. ೩ । ೧೮ । ೩) ಇತಿ । ತಸ್ಮಾತ್ಸಕೃದುಪದೇಶೇಷ್ವಪಿ ಆವೃತ್ತಿಸಿದ್ಧಿಃ । ಅಸಕೃದುಪದೇಶಸ್ತು ಆವೃತ್ತೇಃ ಸೂಚಕಃ ॥ ೧ ॥

ಲಿಂಗಮಪಿ ಪ್ರತ್ಯಯಾವೃತ್ತಿಂ ಪ್ರತ್ಯಾಯಯತಿ । ತಥಾ ಹಿ — ಉದ್ಗೀಥವಿಜ್ಞಾನಂ ಪ್ರಸ್ತುತ್ಯ, ‘ಆದಿತ್ಯ ಉದ್ಗೀಥಃ’ (ಛಾ. ಉ. ೧ । ೫ । ೧) ಇತ್ಯೇತತ್ ಏಕಪುತ್ರತಾದೋಷೇಣಾಪೋದ್ಯ, ‘ರಶ್ಮೀಂಸ್ತ್ವಂ ಪರ್ಯಾವರ್ತಯಾತ್’ (ಛಾ. ಉ. ೧ । ೫ । ೨) ಇತಿ ರಶ್ಮಿಬಹುತ್ವವಿಜ್ಞಾನಂ ಬಹುಪುತ್ರತಾಯೈ ವಿದಧತ್ ಸಿದ್ಧವತ್ಪ್ರತ್ಯಯಾವೃತ್ತಿಂ ದರ್ಶಯತಿ । ತತ್ಸಾಮಾನ್ಯಾತ್ ಸರ್ವಪ್ರತ್ಯಯೇಷ್ವಾವೃತ್ತಿಸಿದ್ಧಿಃ ॥

ಅತ್ರಾಹ — ಭವತು ನಾಮ ಸಾಧ್ಯಫಲೇಷು ಪ್ರತ್ಯಯೇಷ್ವಾವೃತ್ತಿಃ, ತೇಷ್ವಾವೃತ್ತಿಸಾಧ್ಯಸ್ಯಾತಿಶಯಸ್ಯ ಸಂಭವಾತ್ । ಯಸ್ತು ಪರಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯಃ ಪ್ರತ್ಯಯೋ ನಿತ್ಯಶುದ್ಧಬುದ್ಧಮುಕ್ತಸ್ವಭಾವಮೇವ ಆತ್ಮಭೂತಂ ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಸಮರ್ಪಯತಿ, ತತ್ರ ಕಿಮರ್ಥಾ ಆವೃತ್ತಿರಿತಿ । ಸಕೃಚ್ಛ್ರುತೌ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮತ್ವಪ್ರತೀತ್ಯನುಪಪತ್ತೇರಾವೃತ್ತ್ಯಭ್ಯುಪಗಮ ಇತಿ ಚೇತ್ , ನ, ಆವೃತ್ತಾವಪಿ ತದನುಪಪತ್ತೇಃ । ಯದಿ ಹಿ ‘ತತ್ತ್ವಮಸಿ’ ಇತ್ಯೇವಂಜಾತೀಯಕಂ ವಾಕ್ಯಂ ಸಕೃಚ್ಛ್ರೂಯಮಾಣಂ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮತ್ವಪ್ರತೀತಿಂ ನೋತ್ಪಾದಯೇತ್ ತತಸ್ತದೇವ ಆವರ್ತ್ಯಮಾನಮುತ್ಪಾದಯಿಷ್ಯತೀತಿ ಕಾ ಪ್ರತ್ಯಾಶಾ ಸ್ಯಾತ್ । ಅಥೋಚ್ಯೇತ — ನ ಕೇವಲಂ ವಾಕ್ಯಂ ಕಂಚಿದರ್ಥಂ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕರ್ತುಂ ಶಕ್ನೋತಿ; ಅತೋ ಯುಕ್ತ್ಯಪೇಕ್ಷಂ ವಾಕ್ಯಮನುಭಾವಯಿಷ್ಯತಿ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮತ್ವಮಿತಿ — ತಥಾಪ್ಯಾವೃತ್ತ್ಯಾನರ್ಥಕ್ಯಮೇವ । ಸಾಪಿ ಹಿ ಯುಕ್ತಿಃ ಸಕೃತ್ಪ್ರವೃತ್ತೈವ ಸ್ವಮರ್ಥಮನುಭಾವಯಿಷ್ಯತಿ । ಅಥಾಪಿ ಸ್ಯಾತ್ — ಯುಕ್ತ್ಯಾ ವಾಕ್ಯೇನ ಚ ಸಾಮಾನ್ಯವಿಷಯಮೇವ ವಿಜ್ಞಾನಂ ಕ್ರಿಯತೇ, ನ ವಿಶೇಷವಿಷಯಮ್; ಯಥಾ ‘ಅಸ್ತಿ ಮೇ ಹೃದಯೇ ಶೂಲಮ್’ ಇತ್ಯತೋ ವಾಕ್ಯಾತ್ ಗಾತ್ರಕಂಪಾದಿಲಿಂಗಾಚ್ಚ ಶೂಲಸದ್ಭಾವಸಾಮಾನ್ಯಮೇವ ಪರಃ ಪ್ರತಿಪದ್ಯತೇ, ನ ವಿಶೇಷಮನುಭವತಿ — ಯಥಾ ಸ ಏವ ಶೂಲೀ । ವಿಶೇಷಾನುಭವಶ್ಚ ಅವಿದ್ಯಾಯಾ ನಿವರ್ತಕಃ; ತದರ್ಥಾ ಆವೃತ್ತಿರಿತಿ ಚೇತ್ — ನ । ಅಸಕೃದಪಿ ತಾವನ್ಮಾತ್ರೇ ಕ್ರಿಯಮಾಣೇ ವಿಶೇಷವಿಜ್ಞಾನೋತ್ಪತ್ತ್ಯಸಂಭವಾತ್ । ನ ಹಿ ಸಕೃತ್ಪ್ರಯುಕ್ತಾಭ್ಯಾಂ ಶಾಸ್ತ್ರಯುಕ್ತಿಭ್ಯಾಮನವಗತೋ ವಿಶೇಷಃ ಶತಕೃತ್ವೋಽಪಿ ಪ್ರಯುಜ್ಯಮಾನಾಭ್ಯಾಮವಗಂತುಂ ಶಕ್ಯತೇ । ತಸ್ಮಾತ್ ಯದಿ ಶಾಸ್ತ್ರಯುಕ್ತಿಭ್ಯಾಂ ವಿಶೇಷಃ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯೇತ, ಯದಿ ವಾ ಸಾಮಾನ್ಯಮೇವ ಉಭಯಥಾಪಿ ಸಕೃತ್ಪ್ರವೃತ್ತೇ ಏವ ತೇ ಸ್ವಕಾರ್ಯಂ ಕುರುತ ಇತಿ ಆವೃತ್ತ್ಯನುಪಯೋಗಃ । ನ ಚ ಸಕೃತ್ಪ್ರಯುಕ್ತೇ ಶಾಸ್ತ್ರಯುಕ್ತೀ ಕಸ್ಯಚಿದಪ್ಯನುಭವಂ ನೋತ್ಪಾದಯತ ಇತಿ ಶಕ್ಯತೇ ನಿಯಂತುಮ್ , ವಿಚಿತ್ರಪ್ರಜ್ಞತ್ವಾತ್ಪ್ರತಿಪತ್ತೄಣಾಮ್ । ಅಪಿ ಚ ಅನೇಕಾಂಶೋಪೇತೇ ಲೌಕಿಕೇ ಪದಾರ್ಥೇ ಸಾಮಾನ್ಯವಿಶೇಷವತಿ ಏಕೇನಾವಧಾನೇನ ಏಕಮಂಶಮವಧಾರಯತಿ, ಅಪರೇಣ ಅಪರಮ್ — ಇತಿ ಸ್ಯಾದಪ್ಯಭ್ಯಾಸೋಪಯೋಗಃ, ಯಥಾ ದೀರ್ಘಪ್ರಪಾಠಕಗ್ರಹಣಾದಿಷು । ನ ತು ನಿರ್ವಿಶೇಷೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸಾಮಾನ್ಯವಿಶೇಷರಹಿತೇ ಚೈತನ್ಯಮಾತ್ರಾತ್ಮಕೇ ಪ್ರಮೋತ್ಪತ್ತಾವಭ್ಯಾಸಾಪೇಕ್ಷಾ ಯುಕ್ತೇತಿ ॥

ಅತ್ರೋಚ್ಯತೇ — ಭವೇದಾವೃತ್ತ್ಯಾನರ್ಥಕ್ಯಂ ತಂ ಪ್ರತಿ, ಯಃ ‘ತತ್ತ್ವಮಸಿ’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೮ । ೭) ಇತಿ ಸಕೃದುಕ್ತಮೇವ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮತ್ವಮನುಭವಿತುಂ ಶಕ್ನುಯಾತ್ । ಯಸ್ತು ನ ಶಕ್ನೋತಿ, ತಂ ಪ್ರತಿ ಉಪಯುಜ್ಯತ ಏವ ಆವೃತ್ತಿಃ । ತಥಾ ಹಿ ಛಾಂದೋಗ್ಯೇ — ‘ತತ್ತ್ವಮಸಿ ಶ್ವೇತಕೇತೋ’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೮ । ೭) ಇತ್ಯುಪದಿಶ್ಯ, ‘ಭೂಯ ಏವ ಮಾ ಭಗವಾನ್ವಿಜ್ಞಾಪಯತು’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೮ । ೭) ಇತಿ ಪುನಃ ಪುನಃ ಪರಿಚೋದ್ಯಮಾನಃ ತತ್ತದಾಶಂಕಾಕಾರಣಂ ನಿರಾಕೃತ್ಯ, ‘ತತ್ತ್ವಮಸಿ’ ಇತ್ಯೇವಾಸಕೃದುಪದಿಶತಿ; ತಥಾ ಚ ‘ಶ್ರೋತವ್ಯೋ ಮಂತವ್ಯೋ ನಿದಿಧ್ಯಾಸಿತವ್ಯಃ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೫ । ೬) ಇತ್ಯಾದಿ ದರ್ಶಿತಮ್ । ನನು ಉಕ್ತಮ್ — ಸಕೃಚ್ಛ್ರುತಂ ಚೇತ್ ತತ್ತ್ವಮಸಿವಾಕ್ಯಂ ಸ್ವಮರ್ಥಮನುಭಾವಯಿತುಂ ನ ಶಕ್ನೋತಿ, ತತ ಆವರ್ತ್ಯಮಾನಮಪಿ ನೈವ ಶಕ್ಷ್ಯತೀತಿ — ನೈಷ ದೋಷಃ । ನ ಹಿ ದೃಷ್ಟೇಽನುಪಪನ್ನಂ ನಾಮ । ದೃಶ್ಯಂತೇ ಹಿ ಸಕೃಚ್ಛ್ರುತಾದ್ವಾಕ್ಯಾತ್ ಮಂದಪ್ರತೀತಂ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಂ ಆವರ್ತಯಂತಃ ತತ್ತದಾಭಾಸವ್ಯುದಾಸೇನ ಸಮ್ಯಕ್ಪ್ರತಿಪದ್ಯಮಾನಾಃ । ಅಪಿ ಚ ‘ತತ್ತ್ವಮಸಿ’ ಇತ್ಯೇತದ್ವಾಕ್ಯಂ ತ್ವಂಪದಾರ್ಥಸ್ಯ ತತ್ಪದಾರ್ಥಭಾವಮಾಚಷ್ಟೇ । ತತ್ಪದೇನ ಚ ಪ್ರಕೃತಂ ಸತ್ ಬ್ರಹ್ಮ ಈಕ್ಷಿತೃ ಜಗತೋ ಜನ್ಮಾದಿಕಾರಣಮಭಿಧೀಯತೇ — ‘ಸತ್ಯಂ ಜ್ಞಾನಮನಂತಂ ಬ್ರಹ್ಮ’ (ತೈ. ಉ. ೨ । ೧ । ೧) ‘ವಿಜ್ಞಾನಮಾನಂದಂ ಬ್ರಹ್ಮ’ (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೯ । ೨೮) ‘ಅದೃಷ್ಟಂ ದ್ರಷ್ಟೃ’ (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೮ । ೧೧) ‘ಅವಿಜ್ಞಾತಂ ವಿಜ್ಞಾತೃ’ (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೮ । ೧೧) ‘ಅಜಮಜರಮಮರಮ್’ ‘ಅಸ್ಥೂಲಮನಣ್ವಹ್ರಸ್ವಮದೀರ್ಘಮ್’ ಇತ್ಯಾದಿಶಾಸ್ತ್ರಪ್ರಸಿದ್ಧಮ್ । ತತ್ರ ಅಜಾದಿಶಬ್ದೈರ್ಜನ್ಮಾದಯೋ ಭಾವವಿಕಾರಾ ನಿವರ್ತಿತಾಃ; ಅಸ್ಥೂಲಾದಿಶಬ್ದೈಶ್ಚ ಸ್ಥೌಲ್ಯಾದಯೋ ದ್ರವ್ಯಧರ್ಮಾಃ; ವಿಜ್ಞಾನಾದಿಶಬ್ದೈಶ್ಚ ಚೈತನ್ಯಪ್ರಕಾಶಾತ್ಮಕತ್ವಮುಕ್ತಮ್ । ಏಷ ವ್ಯಾವೃತ್ತಸರ್ವಸಂಸಾರಧರ್ಮಕೋಽನುಭವಾತ್ಮಕೋ ಬ್ರಹ್ಮಸಂಜ್ಞಕಸ್ತತ್ಪದಾರ್ಥೋ ವೇದಾಂತಾಭಿಯುಕ್ತಾನಾಂ ಪ್ರಸಿದ್ಧಃ । ತಥಾ ತ್ವಂಪದಾರ್ಥೋಽಪಿ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮಾ ಶ್ರೋತಾ ದೇಹಾದಾರಭ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮತಯಾ ಸಂಭಾವ್ಯಮಾನಃ ಚೈತನ್ಯಪರ್ಯಂತತ್ವೇನಾವಧಾರಿತಃ । ತತ್ರ ಯೇಷಾಮ್ ಏತೌ ಪದಾರ್ಥೌ ಅಜ್ಞಾನಸಂಶಯವಿಪರ್ಯಯಪ್ರತಿಬದ್ಧೌ, ತೇಷಾಂ ‘ತತ್ತ್ವಮಸಿ’ ಇತ್ಯೇತದ್ವಾಕ್ಯಂ ಸ್ವಾರ್ಥೇ ಪ್ರಮಾಂ ನೋತ್ಪಾದಯಿತುಂ ಶಕ್ನೋತಿ, ಪದಾರ್ಥಜ್ಞಾನಪೂರ್ವಕತ್ವಾದ್ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಜ್ಞಾನಸ್ಯ — ಇತ್ಯತಃ, ತಾನ್ಪ್ರತಿ ಏಷ್ಟವ್ಯಃ ಪದಾರ್ಥವಿವೇಕಪ್ರಯೋಜನಃ ಶಾಸ್ತ್ರಯುಕ್ತ್ಯಭ್ಯಾಸಃ । ಯದ್ಯಪಿ ಚ ಪ್ರತಿಪತ್ತವ್ಯ ಆತ್ಮಾ ನಿರಂಶಃ, ತಥಾಪಿ ಅಧ್ಯಾರೋಪಿತಂ ತಸ್ಮಿನ್ ಬಹ್ವಂಶತ್ವಂ ದೇಹೇಂದ್ರಿಯಮನೋಬುದ್ಧಿವಿಷಯವೇದನಾದಿಲಕ್ಷಣಮ್ । ತತ್ರ ಏಕೇನ ಅವಧಾನೇನ ಏಕಮಂಶಮಪೋಹತಿ, ಅಪರೇಣ ಅಪರಮ್ — ಇತಿ ಯುಜ್ಯತೇ ತತ್ರ ಕ್ರಮವತೀ ಪ್ರತಿಪತ್ತಿಃ । ತತ್ತು ಪೂರ್ವರೂಪಮೇವ ಆತ್ಮಪ್ರತಿಪತ್ತೇಃ । ಯೇಷಾಂ ಪುನಃ ನಿಪುಣಮತೀನಾಂ ನ ಅಜ್ಞಾನಸಂಶಯವಿಪರ್ಯಯಲಕ್ಷಣಃ ಪದಾರ್ಥವಿಷಯಃ ಪ್ರತಿಬಂಧೋಽಸ್ತಿ, ತೇ ಶಕ್ನುವಂತಿ ಸಕೃದುಕ್ತಮೇವ ತತ್ತ್ವಮಸಿವಾಕ್ಯಾರ್ಥಮ್ ಅನುಭವಿತುಮಿತಿ, ತಾನ್ಪ್ರತಿ ಆವೃತ್ತ್ಯಾನರ್ಥಕ್ಯಮಿಷ್ಟಮೇವ । ಸಕೃದುತ್ಪನ್ನೈವ ಹಿ ಆತ್ಮಪ್ರತಿಪತ್ತಿಃ ಅವಿದ್ಯಾಂ ನಿವರ್ತಯತೀತಿ, ನಾತ್ರ ಕಶ್ಚಿದಪಿ ಕ್ರಮೋಽಭ್ಯುಪಗಮ್ಯತೇ । ಸತ್ಯಮೇವಂ ಯುಜ್ಯೇತ, ಯದಿ ಕಸ್ಯಚಿತ್ ಏವಂ ಪ್ರತಿಪತ್ತಿರ್ಭವೇತ್ । ಬಲವತೀ ಹಿ ಆತ್ಮನೋ ದುಃಖಿತ್ವಾದಿಪ್ರತಿಪತ್ತಿಃ । ಅತೋ ನ ದುಃಖಿತ್ವಾದ್ಯಭಾವಂ ಕಶ್ಚಿತ್ಪ್ರತಿಪದ್ಯತ ಇತಿ ಚೇತ್ — ನ, ದೇಹಾದ್ಯಭಿಮಾನವತ್ ದುಃಖಿತ್ವಾದ್ಯಭಿಮಾನಸ್ಯ ಮಿಥ್ಯಾಭಿಮಾನತ್ವೋಪಪತ್ತೇಃ । ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಂ ಹಿ ದೇಹೇ ಛಿದ್ಯಮಾನೇ ದಹ್ಯಮಾನೇ ವಾ ‘ಅಹಂ ಛಿದ್ಯೇ ದಹ್ಯೇ’ ಇತಿ ಚ ಮಿಥ್ಯಾಭಿಮಾನೋ ದೃಷ್ಟಃ । ತಥಾ ಬಾಹ್ಯತರೇಷ್ವಪಿ ಪುತ್ರಮಿತ್ರಾದಿಷು ಸಂತಪ್ಯಮಾನೇಷು ‘ಅಹಮೇವ ಸಂತಪ್ಯೇ’ ಇತ್ಯಧ್ಯಾರೋಪೋ ದೃಷ್ಟಃ । ತಥಾ ದುಃಖಿತ್ವಾದ್ಯಭಿಮಾನೋಽಪಿ ಸ್ಯಾತ್ , ದೇಹಾದಿವದೇವ ಚೈತನ್ಯಾದ್ಬಹಿರುಪಲಭ್ಯಮಾನತ್ವಾದ್ದುಃಖಿತ್ವಾದೀನಾಮ್ , ಸುಷುಪ್ತಾದಿಷು ಚ ಅನನುವೃತ್ತೇಃ । ಚೈತನ್ಯಸ್ಯ ತು ಸುಷುಪ್ತೇಽಪಿ ಅನುವೃತ್ತಿಮಾಮನಂತಿ — ‘ಯದ್ವೈ ತನ್ನ ಪಶ್ಯತಿ ಪಶ್ಯನ್ವೈ ತನ್ನ ಪಶ್ಯತಿ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೩ । ೨೩) ಇತ್ಯಾದಿನಾ । ತಸ್ಮಾತ್ ಸರ್ವದುಃಖವಿನಿರ್ಮುಕ್ತೈಕಚೈತನ್ಯಾತ್ಮಕೋಽಹಮಿತ್ಯೇಷ ಆತ್ಮಾನುಭವಃ । ನ ಚ ಏವಮ್ ಆತ್ಮಾನಮನುಭವತಃ ಕಿಂಚಿದನ್ಯತ್ಕೃತ್ಯಮವಶಿಷ್ಯತೇ । ತಥಾ ಚ ಶ್ರುತಿಃ — ‘ಕಿಂ ಪ್ರಜಯಾ ಕರಿಷ್ಯಾಮೋ ಯೇಷಾಂ ನೋಽಯಮಾತ್ಮಾಯಂ ಲೋಕಃ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೪ । ೨೨) ಇತ್ಯಾತ್ಮವಿದಃ ಕರ್ತವ್ಯಾಭಾವಂ ದರ್ಶಯತಿ । ಸ್ಮೃತಿರಪಿ — ‘ಯಸ್ತ್ವಾತ್ಮರತಿರೇವ ಸ್ಯಾದಾತ್ಮತೃಪ್ತಶ್ಚ ಮಾನವಃ । ಆತ್ಮನ್ಯೇವ ಚ ಸಂತುಷ್ಟಸ್ತಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಂ ನ ವಿದ್ಯತೇ’ (ಭ. ಗೀ. ೩ । ೧೭) ಇತಿ । ಯಸ್ಯ ತು ನ ಏಷೋಽನುಭವೋ ದ್ರಾಗಿವ ಜಾಯತೇ, ತಂ ಪ್ರತಿ ಅನುಭವಾರ್ಥ ಏವ ಆವೃತ್ತ್ಯಭ್ಯುಪಗಮಃ । ತತ್ರಾಪಿ ನ ತತ್ತ್ವಮಸಿವಾಕ್ಯಾರ್ಥಾತ್ ಪ್ರಚ್ಯಾವ್ಯ ಆವೃತ್ತೌ ಪ್ರವರ್ತಯೇತ್ । ನ ಹಿ ವರಘಾತಾಯ ಕನ್ಯಾಮುದ್ವಾಹಯಂತಿ । ನಿಯುಕ್ತಸ್ಯ ಚ ‘ಅಸ್ಮಿನ್ನಧಿಕೃತೋಽಹಂ ಕರ್ತಾ ಮಯೇದಂ ಕರ್ತವ್ಯಮ್’ ಇತ್ಯವಶ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರತ್ಯಯಾದ್ವಿಪರೀತಪ್ರತ್ಯಯ ಉತ್ಪದ್ಯತೇ । ಯಸ್ತು ಸ್ವಯಮೇವ ಮಂದಮತಿಃ ಅಪ್ರತಿಭಾನಾತ್ ತಂ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಂ ಜಿಹಾಸೇತ್ , ತಸ್ಯ ಏತಸ್ಮಿನ್ನೇವ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥೇ ಸ್ಥಿರೀಕಾರ ಆವೃತ್ತ್ಯಾದಿವಾಚೋಯುಕ್ತ್ಯಾ ಅಭ್ಯುಪೇಯತೇ । ತಸ್ಮಾತ್ ಪರಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯೇಽಪಿ ಪ್ರತ್ಯಯೇ ತದುಪಾಯೋಪದೇಶೇಷ್ವಾವೃತ್ತಿಸಿದ್ಧಿಃ ॥ ೨ ॥

ಯಃ ಶಾಸ್ತ್ರೋಕ್ತವಿಶೇಷಣಃ ಪರಮಾತ್ಮಾ, ಸ ಕಿಮ್ ಅಹಮಿತಿ ಗ್ರಹೀತವ್ಯಃ, ಕಿಂ ವಾ ಮದನ್ಯ ಇತಿ — ಏತದ್ವಿಚಾರಯತಿ । ಕಥಂ ಪುನರಾತ್ಮಶಬ್ದೇ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮವಿಷಯೇ ಶ್ರೂಯಮಾಣೇ ಸಂಶಯ ಇತಿ, ಉಚ್ಯತೇ — ಅಯಮಾತ್ಮಶಬ್ದೋ ಮುಖ್ಯಃ ಶಕ್ಯತೇಽಭ್ಯುಪಗಂತುಮ್ , ಸತಿ ಜೀವೇಶ್ವರಯೋರಭೇದಸಂಭವೇ । ಇತರಥಾ ತು ಗೌಣೋಽಯಮಭ್ಯುಪಗಂತವ್ಯಃ — ಇತಿ ಮನ್ಯತೇ । ಕಿಂ ತಾವತ್ಪ್ರಾಪ್ತಮ್ ? ನ ಅಹಮಿತಿ ಗ್ರಾಹ್ಯಃ । ನ ಹಿ ಅಪಹತಪಾಪ್ಮತ್ವಾದಿಗುಣೋ ವಿಪರೀತಗುಣತ್ವೇನ ಶಕ್ಯತೇ ಗ್ರಹೀತುಮ್ , ವಿಪರೀತಗುಣೋ ವಾ ಅಪಹತಪಾಪ್ಮತ್ವಾದಿಗುಣತ್ವೇನ । ಅಪಹತಪಾಪ್ಮತ್ವಾದಿಗುಣಶ್ಚ ಪರಮೇಶ್ವರಃ, ತದ್ವಿಪರೀತಗುಣಸ್ತು ಶಾರೀರಃ । ಈಶ್ವರಸ್ಯ ಚ ಸಂಸಾರ್ಯಾತ್ಮತ್ವೇ ಈಶ್ವರಾಭಾವಪ್ರಸಂಗಃ । ತತಃ ಶಾಸ್ತ್ರಾನರ್ಥಕ್ಯಮ್ । ಸಂಸಾರಿಣೋಽಪಿ ಈಶ್ವರಾತ್ಮತ್ವೇ ಅಧಿಕಾರ್ಯಭಾವಾಚ್ಛಾಸ್ತ್ರಾನರ್ಥಕ್ಯಮೇವ, ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಿವಿರೋಧಶ್ಚ । ಅನ್ಯತ್ವೇಽಪಿ ತಾದಾತ್ಮ್ಯದರ್ಶನಂ ಶಾಸ್ತ್ರಾತ್ ಕರ್ತವ್ಯಮ್ — ಪ್ರತಿಮಾದಿಷ್ವಿವ ವಿಷ್ಣ್ವಾದಿದರ್ಶನಮ್ ಇತಿ ಚೇತ್ — ಕಾಮಮೇವಂ ಭವತು । ನ ತು ಸಂಸಾರಿಣೋ ಮುಖ್ಯ ಆತ್ಮಾ ಈಶ್ವರ ಇತ್ಯೇತತ್ ನಃ ಪ್ರಾಪಯಿತವ್ಯಮ್ ॥

ಏವಂ ಪ್ರಾಪ್ತೇ, ಬ್ರೂಮಃ — ಆತ್ಮೇತ್ಯೇವ ಪರಮೇಶ್ವರಃ ಪ್ರತಿಪತ್ತವ್ಯಃ । ತಥಾ ಹಿ ಪರಮೇಶ್ವರಪ್ರಕ್ರಿಯಾಯಾಂ ಜಾಬಾಲಾ ಆತ್ಮತ್ವೇನೈವ ಏತಮುಪಗಚ್ಛಂತಿ — ‘ತ್ವಂ ವಾ ಅಹಮಸ್ಮಿ ಭಗವೋ ದೇವತೇಽಹಂ ವೈ ತ್ವಮಸಿ ಭಗವೋ ದೇವತೇ’ ಇತಿ; ತಥಾ ಅನ್ಯೇಽಪಿ ‘ಅಹಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಸ್ಮಿ’ ಇತ್ಯೇವಮಾದಯ ಆತ್ಮತ್ವೋಪಗಮಾ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಾಃ । ಗ್ರಾಹಯಂತಿ ಚ ಆತ್ಮತ್ವೇನೈವ ಈಶ್ವರಂ ವೇದಾಂತವಾಕ್ಯಾನಿ — ‘ಏಷ ತ ಆತ್ಮಾ ಸರ್ವಾಂತರಃ’ (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೪ । ೧) ‘ಏಷ ತ ಆತ್ಮಾಂತರ್ಯಾಮ್ಯಮೃತಃ’ (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೭ । ೩) ‘ತತ್ಸತ್ಯꣳ ಸ ಆತ್ಮಾ ತತ್ತ್ವಮಸಿ’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೮ । ೭) ಇತ್ಯೇವಮಾದೀನಿ । ಯದುಕ್ತಮ್ — ಪ್ರತೀಕದರ್ಶನಮಿದಂ ವಿಷ್ಣುಪ್ರತಿಮಾನ್ಯಾಯೇನ ಭವಿಷ್ಯತೀತಿ, ತದಯುಕ್ತಮ್ । ಗೌಣತ್ವಪ್ರಸಂಗಾತ್ , ವಾಕ್ಯವೈರೂಪ್ಯಾಚ್ಚ। ಯತ್ರ ಹಿ ಪ್ರತೀಕದೃಷ್ಟಿರಭಿಪ್ರೇಯತೇ, ಸಕೃದೇವ ತತ್ರ ವಚನಂ ಭವತಿ — ಯಥಾ ‘ಮನೋ ಬ್ರಹ್ಮ’ (ಛಾ. ಉ. ೩ । ೧೮ । ೧) ‘ಆದಿತ್ಯೋ ಬ್ರಹ್ಮ’ (ಛಾ. ಉ. ೩ । ೧೯ । ೧) ಇತ್ಯಾದಿ । ಇಹ ಪುನಃ — ತ್ವಮ್ ಅಹಮಸ್ಮಿ, ಅಹಂ ಚ ತ್ವಮಸೀತ್ಯಾಹ । ಅತಃ ಪ್ರತೀಕಶ್ರುತಿವೈರೂಪ್ಯಾತ್ ಅಭೇದಪ್ರತಿಪತ್ತಿಃ । ಭೇದದೃಷ್ಟ್ಯಪವಾದಾಚ್ಚ; ತಥಾ ಹಿ — ‘ಅಥ ಯೋಽನ್ಯಾಂ ದೇವತಾಮುಪಾಸ್ತೇಽನ್ಯೋಽಸಾವನ್ಯೋಽಹಮಸ್ಮೀತಿ ನ ಸ ವೇದ’ (ಬೃ. ಉ. ೧ । ೪ । ೧೦) ‘ಮೃತ್ಯೋಃ ಸ ಮೃತ್ಯುಮಾಪ್ನೋತಿ ಯ ಇಹ ನಾನೇವ ಪಶ್ಯತಿ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೪ । ೧೯) ‘ಸರ್ವಂ ತಂ ಪರಾದಾದ್ಯೋಽನ್ಯತ್ರಾತ್ಮನಃ ಸರ್ವಂ ವೇದ’ (ಬೃ. ಉ. ೨ । ೪ । ೬) ಇತ್ಯೇವಮಾದ್ಯಾ ಭೂಯಸೀ ಶ್ರುತಿಃ ಭೇದದರ್ಶನಮಪವದತಿ । ಯತ್ತೂಕ್ತಮ್ — ನ ವಿರುದ್ಧಗುಣಯೋರನ್ಯೋನ್ಯಾತ್ಮತ್ವಸಂಭವ ಇತಿ, ನಾಯಂ ದೋಷಃ, ವಿರುದ್ಧಗುಣತಾಯಾ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವೋಪಪತ್ತೇಃ । ಯತ್ಪುನರುಕ್ತಮ್ — ಈಶ್ವರಾಭಾವಪ್ರಸಂಗ ಇತಿ, ತದಸತ್ , ಶಾಸ್ತ್ರಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾತ್ ಅನಭ್ಯುಪಗಮಾಚ್ಚ । ನ ಹಿ ಈಶ್ವರಸ್ಯ ಸಂಸಾರ್ಯಾತ್ಮತ್ವಂ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತ ಇತ್ಯಭ್ಯುಪಗಚ್ಛಾಮಃ — ಕಿಂ ತರ್ಹಿ ? ಸಂಸಾರಿಣಃ ಸಂಸಾರಿತ್ವಾಪೋಹೇನ ಈಶ್ವರಾತ್ಮತ್ವಂ ಪ್ರತಿಪಿಪಾದಯಿಷಿತಮಿತಿ । ಏವಂ ಚ ಸತಿ ಅದ್ವೈತೇಶ್ವರಸ್ಯ ಅಪಹತಪಾಪ್ಮತ್ವಾದಿಗುಣತಾ ವಿಪರೀತಗುಣತಾ ತು ಇತರಸ್ಯ ಮಿಥ್ಯೇತಿ ವ್ಯವತಿಷ್ಠತೇ । ಯದಪ್ಯುಕ್ತಮ್ — ಅಧಿಕಾರ್ಯಭಾವಃ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಿವಿರೋಧಶ್ಚೇತಿ, ತದಪ್ಯಸತ್ , ಪ್ರಾಕ್ಪ್ರಬೋಧಾತ್ ಸಂಸಾರಿತ್ವಾಭ್ಯುಪಗಮಾತ್ , ತದ್ವಿಷಯತ್ವಾಚ್ಚ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಿವ್ಯವಹಾರಸ್ಯ । ‘ಯತ್ರ ತ್ವಸ್ಯ ಸರ್ವಮಾತ್ಮೈವಾಭೂತ್ತತ್ಕೇನ ಕಂ ಪಶ್ಯೇತ್’ (ಬೃ. ಉ. ೨ । ೪ । ೧೪) ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಹಿ ಪ್ರಬೋಧೇ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದ್ಯಭಾವಂ ದರ್ಶಯತಿ । ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದ್ಯಭಾವೇ ಶ್ರುತೇರಪ್ಯಭಾವಪ್ರಸಂಗ ಇತಿ ಚೇತ್ , ನ, ಇಷ್ಟತ್ವಾತ್ । ‘ಅತ್ರ ಪಿತಾಽಪಿತಾ ಭವತಿ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೩ । ೨೨) ಇತ್ಯುಪಕ್ರಮ್ಯ, ‘ವೇದಾ ಅವೇದಾಃ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೩ । ೨೨) ಇತಿ ವಚನಾತ್ ಇಷ್ಯತ ಏವ ಅಸ್ಮಾಭಿಃ ಶ್ರುತೇರಪ್ಯಭಾವಃ ಪ್ರಬೋಧೇ । ಕಸ್ಯ ಪುನರಯಮ್ ಅಪ್ರಬೋಧ ಇತಿ ಚೇತ್ , ಯಸ್ತ್ವಂ ಪೃಚ್ಛಸಿ ತಸ್ಯ ತೇ, ಇತಿ ವದಾಮಃ । ನನು ಅಹಮೀಶ್ವರ ಏವೋಕ್ತಃ ಶ್ರುತ್ಯಾ — ಯದ್ಯೇವಂ ಪ್ರತಿಬುದ್ಧೋಽಸಿ, ನಾಸ್ತಿ ಕಸ್ಯಚಿದಪ್ರಬೋಧಃ । ಯೋಽಪಿ ದೋಷಶ್ಚೋದ್ಯತೇ ಕೈಶ್ಚಿತ್ — ಅವಿದ್ಯಯಾ ಕಿಲ ಆತ್ಮನಃ ಸದ್ವಿತೀಯತ್ವಾತ್ ಅದ್ವೈತಾನುಪಪತ್ತಿರಿತಿ, ಸೋಽಪಿ ಏತೇನ ಪ್ರತ್ಯುಕ್ತಃ । ತಸ್ಮಾತ್ ಆತ್ಮೇತ್ಯೇವ ಈಶ್ವರೇ ಮನೋ ದಧೀತ ॥ ೩ ॥

‘ಮನೋ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯುಪಾಸೀತೇತ್ಯಧ್ಯಾತ್ಮಮಥಾಧಿದೈವತಮಾಕಾಶೋ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ’ (ಛಾ. ಉ. ೩ । ೧೮ । ೧) ತಥಾ ‘ಆದಿತ್ಯೋ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯಾದೇಶಃ’ (ಛಾ. ಉ. ೩ । ೧೯ । ೧) ‘ಸ ಯೋ ನಾಮ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯುಪಾಸ್ತೇ’ (ಛಾ. ಉ. ೭ । ೧ । ೫) ಇತ್ಯೇವಮಾದಿಷು ಪ್ರತೀಕೋಪಾಸನೇಷು ಸಂಶಯಃ — ಕಿಂ ತೇಷ್ವಪಿ ಆತ್ಮಗ್ರಹಃ ಕರ್ತವ್ಯಃ, ನ ವೇತಿ । ಕಿಂ ತಾವತ್ಪ್ರಾಪ್ತಮ್ ? ತೇಷ್ವಪಿ ಆತ್ಮಗ್ರಹ ಏವ ಯುಕ್ತಃ ಕರ್ತುಮ್ । ಕಸ್ಮಾತ್ ? ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಶ್ರುತಿಷು ಆತ್ಮತ್ವೇನ ಪ್ರಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ , ಪ್ರತೀಕಾನಾಮಪಿ ಬ್ರಹ್ಮವಿಕಾರತ್ವಾದ್ಬ್ರಹ್ಮತ್ವೇ ಸತಿ ಆತ್ಮತ್ವೋಪಪತ್ತೇರಿತ್ಯೇವಂ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ಬ್ರೂಮಃ — ನ ಪ್ರತೀಕೇಷ್ವಾತ್ಮಮತಿಂ ಬಧ್ನೀಯಾತ್ । ನ ಹಿ ಸ ಉಪಾಸಕಃ ಪ್ರತೀಕಾನಿ ವ್ಯಸ್ತಾನಿ ಆತ್ಮತ್ವೇನ ಆಕಲಯೇತ್ । ಯತ್ಪುನಃ ಬ್ರಹ್ಮವಿಕಾರತ್ವಾತ್ಪ್ರತೀಕಾನಾಂ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವಂ ತತಶ್ಚ ಆತ್ಮತ್ವಮಿತಿ, ತದಸತ್ , ಪ್ರತೀಕಾಭಾವಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ವಿಕಾರಸ್ವರೂಪೋಪಮರ್ದೇನ ಹಿ ನಾಮಾದಿಜಾತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವಮೇವ ಆಶ್ರಿತಂ ಭವತಿ । ಸ್ವರೂಪೋಪಮರ್ದೇ ಚ ನಾಮಾದೀನಾಂ ಕುತಃ ಪ್ರತೀಕತ್ವಮ್ ಆತ್ಮಗ್ರಹೋ ವಾ ? ನ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಆತ್ಮತ್ವಾತ್ ಬ್ರಹ್ಮದೃಷ್ಟ್ಯುಪದೇಶೇಷ್ವಾತ್ಮದೃಷ್ಟಿಃ ಕಲ್ಪ್ಯಾ, ಕರ್ತೃತ್ವಾದ್ಯನಿರಾಕರಣಾತ್ । ಕರ್ತೃತ್ವಾದಿಸರ್ವಸಂಸಾರಧರ್ಮನಿರಾಕರಣೇನ ಹಿ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಆತ್ಮತ್ವೋಪದೇಶಃ । ತದನಿರಾಕರಣೇನ ಚ ಉಪಾಸನವಿಧಾನಮ್ । ಅತಶ್ಚ ಉಪಾಸಕಸ್ಯ ಪ್ರತೀಕೈಃ ಸಮತ್ವಾತ್ ಆತ್ಮಗ್ರಹೋ ನೋಪಪದ್ಯತೇ । ನ ಹಿ ರುಚಕಸ್ವಸ್ತಿಕಯೋಃ ಇತರೇತರಾತ್ಮತ್ವಮಸ್ತಿ । ಸುವರ್ಣಾತ್ಮನೇವ ತು ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮನಾ ಏಕತ್ವೇ ಪ್ರತೀಕಾಭಾವಪ್ರಸಂಗಮವೋಚಾಮ । ಅತೋ ನ ಪ್ರತೀಕೇಷ್ವಾತ್ಮದೃಷ್ಟಿಃ ಕ್ರಿಯತೇ ॥ ೪ ॥

ತೇಷ್ವೇವ ಉದಾಹರಣೇಷ್ವನ್ಯಃ ಸಂಶಯಃ — ಕಿಮಾದಿತ್ಯಾದಿದೃಷ್ಟಯೋ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಧ್ಯಸಿತವ್ಯಾಃ, ಕಿಂ ವಾ ಬ್ರಹ್ಮದೃಷ್ಟಿರಾದಿತ್ಯಾದಿಷ್ವಿತಿ । ಕುತಃ ಸಂಶಯಃ ? ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯೇ ಕಾರಣಾನವಧಾರಣಾತ್ । ಅತ್ರ ಹಿ ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದಸ್ಯ ಆದಿತ್ಯಾದಿಶಬ್ದೈಃ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಮುಪಲಭ್ಯತೇ, ‘ಆದಿತ್ಯೋ ಬ್ರಹ್ಮ’ ‘ಪ್ರಾಣೋ ಬ್ರಹ್ಮ’ ‘ವಿದ್ಯುದ್ಬ್ರಹ್ಮ’ ಇತ್ಯಾದಿಸಮಾನವಿಭಕ್ತಿನಿರ್ದೇಶಾತ್ । ನ ಚ ಅತ್ರ ಆಂಜಸಂ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಮವಕಲ್ಪತೇ, ಅರ್ಥಾಂತರವಚನತ್ವಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಾದಿತ್ಯಾದಿಶಬ್ದಾನಾಮ್ । ನ ಹಿ ಭವತಿ — ಗೌರಶ್ವ ಇತಿ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಮ್ । ನನು ಪ್ರಕೃತಿವಿಕಾರಭಾವಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಾದಿತ್ಯಾದೀನಾಂ ಮೃಚ್ಛರಾವಾದಿವತ್ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಂ ಸ್ಯಾತ್ — ನೇತ್ಯುಚ್ಯತೇ; ವಿಕಾರಪ್ರವಿಲಯೋ ಹ್ಯೇವಂ ಪ್ರಕೃತಿಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಾತ್ಸ್ಯಾತ್ , ತತಶ್ಚ ಪ್ರತೀಕಾಭಾವಪ್ರಸಂಗಮವೋಚಾಮ । ಪರಮಾತ್ಮವಾಕ್ಯಂ ಚೇದಂ ತದಾನೀಂ ಸ್ಯಾತ್ , ತತಶ್ಚೋಪಾಸನಾಧಿಕಾರೋ ಬಾಧ್ಯೇತ, ಪರಿಮಿತವಿಕಾರೋಪಾದಾನಂ ಚ ವ್ಯರ್ಥಮ್ । ತಸ್ಮಾತ್ ‘ಬ್ರಾಹ್ಮಣೋಽಗ್ನಿರ್ವೈಶ್ವಾನರಃ’ ಇತ್ಯಾದಿವತ್ ಅನ್ಯತ್ರಾನ್ಯದೃಷ್ಟ್ಯಧ್ಯಾಸೇ ಸತಿ, ಕ್ವ ಕಿಂದೃಷ್ಟಿರಧ್ಯಸ್ಯತಾಮಿತಿ ಸಂಶಯಃ । ತತ್ರ ಅನಿಯಮಃ, ನಿಯಮಕಾರಿಣಃ ಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯಾಭಾವಾದಿತ್ಯೇವಂ ಪ್ರಾಪ್ತಮ್ । ಅಥವಾ ಆದಿತ್ಯಾದಿದೃಷ್ಟಯ ಏವ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಕರ್ತವ್ಯಾ ಇತ್ಯೇವಂ ಪ್ರಾಪ್ತಮ್ । ಏವಂ ಹಿ ಆದಿತ್ಯಾದಿದೃಷ್ಟಿಭಿಃ ಬ್ರಹ್ಮ ಉಪಾಸಿತಂ ಭವತಿ । ಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಸನಂ ಚ ಫಲವದಿತಿ ಶಾಸ್ತ್ರಮರ್ಯಾದಾ । ತಸ್ಮಾತ್ ನ ಬ್ರಹ್ಮದೃಷ್ಟಿರಾದಿತ್ಯಾದಿಷ್ವಿತ್ಯೇವಂ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ಬ್ರೂಮಃ —

ಬ್ರಹ್ಮದೃಷ್ಟಿರೇವ ಆದಿತ್ಯಾದಿಷು ಸ್ಯಾದಿತಿ । ಕಸ್ಮಾತ್ ? ಉತ್ಕರ್ಷಾತ್ । ಏವಮ್ ಉತ್ಕರ್ಷೇಣ ಆದಿತ್ಯಾದಯೋ ದೃಷ್ಟಾ ಭವಂತಿ, ಉತ್ಕೃಷ್ಟದೃಷ್ಟೇಸ್ತೇಷ್ವಧ್ಯಾಸಾತ್ । ತಥಾ ಚ ಲೌಕಿಕೋ ನ್ಯಾಯೋಽನುಗತೋ ಭವತಿ । ಉತ್ಕೃಷ್ಟದೃಷ್ಟಿರ್ಹಿ ನಿಕೃಷ್ಟೇಽಧ್ಯಸಿತವ್ಯೇತಿ ಲೌಕಿಕೋ ನ್ಯಾಯಃ — ಯಥಾ ರಾಜದೃಷ್ಟಿಃ ಕ್ಷತ್ತರಿ । ಸ ಚ ಅನುಸರ್ತವ್ಯಃ ವಿಪರ್ಯಯೇ ಪ್ರತ್ಯವಾಯಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ನ ಹಿ ಕ್ಷತ್ತೃದೃಷ್ಟಿಪರಿಗೃಹೀತೋ ರಾಜಾ ನಿಕರ್ಷಂ ನೀಯಮಾನಃ ಶ್ರೇಯಸೇ ಸ್ಯಾತ್ । ನನು ಶಾಸ್ತ್ರಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾದನಾಶಂಕನೀಯೋಽತ್ರ ಪ್ರತ್ಯವಾಯಪ್ರಸಂಗಃ, ನ ಚ ಲೌಕಿಕೇನ ನ್ಯಾಯೇನ ಶಾಸ್ತ್ರೀಯಾ ದೃಷ್ಟಿರ್ನಿಯಂತುಂ ಯುಕ್ತೇತಿ ; ಅತ್ರೋಚ್ಯತೇ — ನಿರ್ಧಾರಿತೇ ಶಾಸ್ತ್ರಾರ್ಥೇ ಏತದೇವಂ ಸ್ಯಾತ್ । ಸಂದಿಗ್ಧೇ ತು ತಸ್ಮಿನ್ ತನ್ನಿರ್ಣಯಂ ಪ್ರತಿ ಲೌಕಿಕೋಽಪಿ ನ್ಯಾಯ ಆಶ್ರೀಯಮಾಣೋ ನ ವಿರುಧ್ಯತೇ । ತೇನ ಚ ಉತ್ಕೃಷ್ಟದೃಷ್ಟ್ಯಧ್ಯಾಸೇ ಶಾಸ್ತ್ರಾರ್ಥೇಽವಧಾರ್ಯಮಾಣೇ, ನಿಕೃಷ್ಟದೃಷ್ಟಿಮಧ್ಯಸ್ಯನ್ಪ್ರತ್ಯವೇಯಾದಿತಿ ಶ್ಲಿಷ್ಯತೇ । ಪ್ರಾಥಮ್ಯಾಚ್ಚ ಆದಿತ್ಯಾದಿಶಬ್ದಾನಾಂ ಮುಖ್ಯಾರ್ಥತ್ವಮ್ ಅವಿರೋಧಾತ್ ಗ್ರಹೀತವ್ಯಮ್ । ತೈಃ ಸ್ವಾರ್ಥವೃತ್ತಿಭಿರವರುದ್ಧಾಯಾಂ ಬುದ್ಧೌ, ಪಶ್ಚಾದವತರತೋ ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದಸ್ಯ ಮುಖ್ಯಯಾ ವೃತ್ತ್ಯಾ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಾಸಂಭವಾತ್ , ಬ್ರಹ್ಮದೃಷ್ಟಿವಿಧಾನಾರ್ಥತೈವ ಅವತಿಷ್ಠತೇ । ಇತಿಪರತ್ವಾದಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದಸ್ಯ ಏಷ ಏವಾರ್ಥೋ ನ್ಯಾಯ್ಯಃ । ತಥಾ ಹಿ — ‘ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯಾದೇಶಃ’ ‘ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯುಪಾಸೀತ’ ‘ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯುಪಾಸ್ತೇ’ ಇತಿ ಚ ಸರ್ವತ್ರೇತಿಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದಮುಚ್ಚಾರಯತಿ, ಶುದ್ಧಾಂಸ್ತು ಆದಿತ್ಯಾದಿಶಬ್ದಾನ್ । ತತಶ್ಚ ಯಥಾ ಶುಕ್ತಿಕಾಂ ರಜತಮಿತಿ ಪ್ರತ್ಯೇತೀತ್ಯತ್ರ, ಶುಕ್ತಿವಚನ ಏವ ಶುಕ್ತಿಕಾಶಬ್ದಃ, ರಜತಶಬ್ದಸ್ತು ರಜತಪ್ರತೀತಿಲಕ್ಷಣಾರ್ಥಃ — ಪ್ರತ್ಯೇತ್ಯೇವ ಹಿ ಕೇವಲಂ ರಜತಮಿತಿ, ನ ತು ತತ್ರ ರಜತಮಸ್ತಿ — ಏವಮತ್ರಾಪಿ ಆದಿತ್ಯಾದೀನ್ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಪ್ರತೀಯಾದಿತಿ ಗಮ್ಯತೇ । ವಾಕ್ಯಶೇಷೋಽಪಿ ಚ ದ್ವಿತೀಯಾನಿರ್ದೇಶೇನ ಆದಿತ್ಯಾದೀನೇವ ಉಪಾಸ್ತಿಕ್ರಿಯಯಾ ವ್ಯಾಪ್ಯಮಾನಾಂದರ್ಶಯತಿ — ‘ಸ ಯ ಏತಮೇವಂ ವಿದ್ವಾನಾದಿತ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯುಪಾಸ್ತೇ’ (ಛಾ. ಉ. ೩ । ೧೯ । ೪) ‘ಯೋ ವಾಚಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯುಪಾಸ್ತೇ’ (ಛಾ. ಉ. ೭ । ೨ । ೨) ‘ಯಃ ಸಂಕಲ್ಪಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯುಪಾಸ್ತೇ’ (ಛಾ. ಉ. ೭ । ೪ । ೩) ಇತಿ ಚ । ಯತ್ತೂಕ್ತಮ್ — ಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಸನಮೇವಾತ್ರ ಆದರಣೀಯಂ ಫಲವತ್ತ್ವಾಯೇತಿ, ತದಯುಕ್ತಮ್ , ಉಕ್ತೇನ ನ್ಯಾಯೇನ ಆದಿತ್ಯಾದೀನಾಮೇವ ಉಪಾಸ್ಯತ್ವಾವಗಮಾತ್ । ಫಲಂ ತು ಅತಿಥ್ಯಾದ್ಯುಪಾಸನ ಇವ ಆದಿತ್ಯಾದ್ಯುಪಾಸನೇಽಪಿ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ದಾಸ್ಯತಿ, ಸರ್ವಾಧ್ಯಕ್ಷತ್ವಾತ್ । ವರ್ಣಿತಂ ಚೈತತ್ ‘ಫಲಮತ ಉಪಪತ್ತೇಃ’ (ಬ್ರ. ಸೂ. ೩ । ೨ । ೩೮) ಇತ್ಯತ್ರ । ಈದೃಶಂ ಚ ಅತ್ರ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಉಪಾಸ್ಯತ್ವಮ್ , ಯತ್ಪ್ರತೀಕೇಷು ತದ್ದೃಷ್ಟ್ಯಧ್ಯಾರೋಪಣಮ್ — ಪ್ರತಿಮಾದಿಷ್ವಿವ ವಿಷ್ಣ್ವಾದೀನಾಮ್ ॥ ೫ ॥

‘ಯ ಏವಾಸೌ ತಪತಿ ತಮುದ್ಗೀಥಮುಪಾಸೀತ’ (ಛಾ. ಉ. ೧ । ೩ । ೧) ‘ಲೋಕೇಷು ಪಂಚವಿಧꣳ ಸಾಮೋಪಾಸೀತ’ (ಛಾ. ಉ. ೨ । ೨ । ೧) ‘ವಾಚಿ ಸಪ್ತವಿಧꣳ ಸಾಮೋಪಾಸೀತ’ (ಛಾ. ಉ. ೨ । ೮ । ೧) ‘ಇಯಮೇವರ್ಗಗ್ನಿಃ ಸಾಮ’ (ಛಾ. ಉ. ೧ । ೬ । ೧) ಇತ್ಯೇವಮಾದಿಷು ಅಂಗಾವಬದ್ಧೇಷೂಪಾಸನೇಷು ಸಂಶಯಃ — ಕಿಮಾದಿತ್ಯಾದಿಷು ಉದ್ಗೀಥಾದಿದೃಷ್ಟಯೋ ವಿಧೀಯಂತೇ, ಕಿಂ ವಾ ಉದ್ಗೀಥಾದಿಷ್ವೇವ ಆದಿತ್ಯಾದಿದೃಷ್ಟಯ ಇತಿ । ತತ್ರ ಅನಿಯಮಃ, ನಿಯಮಕಾರಣಾಭಾವಾತ್ — ಇತಿ ಪ್ರಾಪ್ತಮ್ । ನ ಹಿ ಅತ್ರ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಇವ ಕಸ್ಯಚಿದುತ್ಕರ್ಷವಿಶೇಷೋಽವಧಾರ್ಯತೇ । ಬ್ರಹ್ಮ ಹಿ ಸಮಸ್ತಜಗತ್ಕಾರಣತ್ವಾತ್ ಅಪಹತಪಾಪ್ಮತ್ವಾದಿಗುಣಯೋಗಾಚ್ಚ ಆದಿತ್ಯಾದಿಭ್ಯ ಉತ್ಕೃಷ್ಟಮಿತಿ ಶಕ್ಯಮವಧಾರಯಿತುಮ್ । ನ ತು ಆದಿತ್ಯೋದ್ಗೀಥಾದೀನಾಂ ವಿಕಾರತ್ವಾವಿಶೇಷಾತ್ ಕಿಂಚಿದುತ್ಕರ್ಷವಿಶೇಷಾವಧಾರಣೇ ಕಾರಣಮಸ್ತಿ । ಅಥವಾ ನಿಯಮೇನೈವ ಉದ್ಗೀಥಾದಿಮತಯ ಆದಿತ್ಯಾದಿಷು ಅಧ್ಯಸ್ಯೇರನ್ । ಕಸ್ಮಾತ್ ? ಕರ್ಮಾತ್ಮಕತ್ವಾದುದ್ಗೀಥಾದೀನಾಮ್ , ಕರ್ಮಣಶ್ಚ ಫಲಪ್ರಾಪ್ತಿಪ್ರಸಿದ್ಧೇಃ । ಉದ್ಗೀಥಾದಿಮತಿಭಿರುಪಾಸ್ಯಮಾನಾ ಆದಿತ್ಯಾದಯಃ ಕರ್ಮಾತ್ಮಕಾಃ ಸಂತಃ ಫಲಹೇತವೋ ಭವಿಷ್ಯಂತಿ । ತಥಾ ಚ ‘ಇಯಮೇವರ್ಗಗ್ನಿಃ ಸಾಮ’ (ಛಾ. ಉ. ೧ । ೬ । ೧) ಇತ್ಯತ್ರ ‘ತದೇತದೇತಸ್ಯಾಮೃಚ್ಯಧ್ಯೂಢಂ ಸಾಮ’ (ಛಾ. ಉ. ೧ । ೬ । ೧) ಇತಿ ಋಕ್ಶಬ್ದೇನ ಪೃಥಿವೀಂ ನಿರ್ದಿಶತಿ, ಸಾಮಶಬ್ದೇನಾಗ್ನಿಮ್ । ತಚ್ಚ ಪೃಥಿವ್ಯಗ್ನ್ಯೋಃ ಋಕ್ಸಾಮದೃಷ್ಟಿಚಿಕೀರ್ಷಾಯಾಮವಕಲ್ಪತೇ, ನ ಋಕ್ಸಾಮಯೋಃ ಪೃಥಿವ್ಯಗ್ನಿದೃಷ್ಟಿಚಿಕೀರ್ಷಾಯಾಮ್ । ಕ್ಷತ್ತರಿ ಹಿ ರಾಜದೃಷ್ಟಿಕರಣಾತ್ ರಾಜಶಬ್ದ ಉಪಚರ್ಯತೇ, ನ ರಾಜನಿ ಕ್ಷತ್ತೃಶಬ್ದಃ । ಅಪಿ ಚ ‘ಲೋಕೇಷು ಪಂಚವಿಧꣳ ಸಾಮೋಪಾಸೀತ’ (ಛಾ. ಉ. ೨ । ೨ । ೧) ಇತಿ ಅಧಿಕರಣನಿರ್ದೇಶಾತ್ ಲೋಕೇಷು ಸಾಮ ಅಧ್ಯಸಿತವ್ಯಮಿತಿ ಪ್ರತೀಯತೇ । ‘ಏತದ್ಗಾಯತ್ರಂ ಪ್ರಾಣೇಷು ಪ್ರೋತಮ್’ (ಛಾ. ಉ. ೨ । ೧೧ । ೧) ಇತಿ ಚ ಏತದೇವ ದರ್ಶಯತಿ । ಪ್ರಥಮನಿರ್ದಿಷ್ಟೇಷು ಚ ಆದಿತ್ಯಾದಿಷು ಚರಮನಿರ್ದಿಷ್ಟಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಧ್ಯಸ್ತಮ್ — ‘ಆದಿತ್ಯೋ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯಾದೇಶಃ’ (ಛಾ. ಉ. ೩ । ೧೯ । ೧) ಇತ್ಯಾದಿಷು । ಪ್ರಥಮನಿರ್ದಿಷ್ಟಾಶ್ಚ ಪೃಥಿವ್ಯಾದಯಃ, ಚರಮನಿರ್ದಿಷ್ಟಾ ಹಿಂಕಾರಾದಯಃ — ‘ಪೃಥಿವೀ ಹಿಂಕಾರಃ’ (ಛಾ. ಉ. ೨ । ೨ । ೧) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಷು । ಅತಃ ಅನಂಗೇಷ್ವಾದಿತ್ಯಾದಿಷು ಅಂಗಮತಿಕ್ಷೇಪ ಇತ್ಯೇವಂ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ಬ್ರೂಮಃ —

ಆದಿತ್ಯಾದಿಮತಯ ಏವ ಅಂಗೇಷು ಉದ್ಗೀಥಾದಿಷು ಕ್ಷಿಪ್ಯೇರನ್ । ಕುತಃ ? ಉಪಪತ್ತೇಃ । ಉಪಪದ್ಯತೇ ಹಿ ಏವಮ್ ಅಪೂರ್ವಸನ್ನಿಕರ್ಷಾತ್ ಆದಿತ್ಯಾದಿಮತಿಭಿಃ ಸಂಸ್ಕ್ರಿಯಮಾಣೇಷು ಉದ್ಗೀಥಾದಿಷು ಕರ್ಮಸಮೃದ್ಧಿಃ । ‘ಯದೇವ ವಿದ್ಯಯಾ ಕರೋತಿ ಶ್ರದ್ಧಯೋಪನಿಷದಾ ತದೇವ ವೀರ್ಯವತ್ತರಂ ಭವತಿ’ (ಛಾ. ಉ. ೧ । ೧ । ೧೦) ಇತಿ ಚ ವಿದ್ಯಾಯಾಃ ಕರ್ಮಸಮೃದ್ಧಿಹೇತುತ್ವಂ ದರ್ಶಯತಿ । ಭವತು ಕರ್ಮಸಮೃದ್ಧಿಫಲೇಷ್ವೇವಮ್; ಸ್ವತಂತ್ರಫಲೇಷು ತು ಕಥಂ ‘ಯ ಏತದೇವಂ ವಿದ್ವಾಁಲ್ಲೋಕೇಷು ಪಂಚವಿಧಂ ಸಾಮೋಪಾಸ್ತೇ’ (ಛಾ. ಉ. ೨ । ೨ । ೩) ಇತ್ಯಾದಿಷು ? ತೇಷ್ವಪಿ ಅಧಿಕೃತಾಧಿಕಾರಾತ್ ಪ್ರಕೃತಾಪೂರ್ವಸನ್ನಿಕರ್ಷೇಣೈವ ಫಲಕಲ್ಪನಾ ಯುಕ್ತಾ, ಗೋದೋಹನಾದಿನಿಯಮವತ್ । ಫಲಾತ್ಮಕತ್ವಾಚ್ಚ ಆದಿತ್ಯಾದೀನಾಮ್ ಉದ್ಗೀಥಾದಿಭ್ಯಃ ಕರ್ಮಾತ್ಮಕೇಭ್ಯಃ ಉತ್ಕರ್ಷೋಪಪತ್ತಿಃ । ಆದಿತ್ಯಾದಿಪ್ರಾಪ್ತಿಲಕ್ಷಣಂ ಹಿ ಕರ್ಮಫಲಂ ಶಿಷ್ಯತೇ ಶ್ರುತಿಷು । ಅಪಿ ಚ ‘ಓಮಿತ್ಯೇತದಕ್ಷರಮುದ್ಗೀಥಮುಪಾಸೀತ’ (ಛಾ. ಉ. ೧ । ೧ । ೧) ‘ಖಲ್ವೇತಸ್ಯೈವಾಕ್ಷರಸ್ಯೋಪವ್ಯಾಖ್ಯಾನಂ ಭವತಿ’ (ಛಾ. ಉ. ೧ । ೧ । ೧೦) ಇತಿ ಚ ಉದ್ಗೀಥಮೇವ ಉಪಾಸ್ಯತ್ವೇನೋಪಕ್ರಮ್ಯ, ಆದಿತ್ಯಾದಿಮತೀರ್ವಿದಧಾತಿ । ಯತ್ತೂಕ್ತಮ್ — ಉದ್ಗೀಥಾದಿಮತಿಭಿರುಪಾಸ್ಯಮಾನಾ ಆದಿತ್ಯಾದಯಃ ಕರ್ಮಭೂಯಂ ಭೂತ್ವಾ ಫಲಂ ಕರಿಷ್ಯಂತೀತಿ, ತದಯುಕ್ತಮ್ ; ಸ್ವಯಮೇವೋಪಾಸನಸ್ಯ ಕರ್ಮತ್ವಾತ್ ಫಲವತ್ತ್ವೋಪಪತ್ತೇಃ । ಆದಿತ್ಯಾದಿಭಾವೇನಾಪಿ ಚ ದೃಶ್ಯಮಾನಾನಾಮುದ್ಗೀಥಾದೀನಾಂ ಕರ್ಮಾತ್ಮಕತ್ವಾನಪಾಯಾತ್ । ‘ತದೇತದೇತಸ್ಯಾಮೃಚ್ಯಧ್ಯೂಢꣳ ಸಾಮ’ (ಛಾ. ಉ. ೧ । ೬ । ೧) ಇತಿ ತು ಲಾಕ್ಷಣಿಕ ಏವ ಪೃಥಿವ್ಯಗ್ನ್ಯೋಃ ಋಕ್ಸಾಮಶಬ್ದಪ್ರಯೋಗಃ । ಲಕ್ಷಣಾ ಚ ಯಥಾಸಂಭವಂ ಸನ್ನಿಕೃಷ್ಟೇನ ವಿಪ್ರಕೃಷ್ಟೇನ ವಾ ಸ್ವಾರ್ಥಸಂಬಂಧೇನ ಪ್ರವರ್ತತೇ । ತತ್ರ ಯದ್ಯಪಿ ಋಕ್ಸಾಮಯೋಃ ಪೃಥಿವ್ಯಗ್ನಿದೃಷ್ಟಿಚಿಕೀರ್ಷಾ, ತಥಾಪಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧಯೋಃ ಋಕ್ಸಾಮಯೋರ್ಭೇದೇನಾನುಕೀರ್ತನಾತ್ , ಪೃಥಿವ್ಯಗ್ನ್ಯೋಶ್ಚ ಸನ್ನಿಧಾನಾತ್ , ತಯೋರೇವ ಏಷ ಋಕ್ಸಾಮಶಬ್ದಪ್ರಯೋಗಃ ಋಕ್ಸಾಮಸಂಬಂಧಾದಿತಿ ನಿಶ್ಚೀಯತೇ । ಕ್ಷತ್ತೃಶಬ್ದೋಽಪಿ ಹಿ ಕುತಶ್ಚಿತ್ಕಾರಣಾದ್ರಾಜಾನಮುಪಸರ್ಪನ್ ನ ನಿವಾರಯಿತುಂ ಪಾರ್ಯತೇ । ‘ಇಯಮೇವರ್ಕ್’ (ಛಾ. ಉ. ೧ । ೬ । ೧) ಇತಿ ಚ ಯಥಾಕ್ಷರನ್ಯಾಸಮ್ ಋಚ ಏವ ಪೃಥಿವೀತ್ವಮವಧಾರಯತಿ । ಪೃಥಿವ್ಯಾ ಹಿ ಋಕ್ತ್ವೇಽವಧಾರ್ಯಮಾಣೇ — ಇಯಮೃಗೇವೇತ್ಯಕ್ಷರನ್ಯಾಸಃ ಸ್ಯಾತ್ । ‘ಯ ಏವಂ ವಿದ್ವಾನ್ಸಾಮ ಗಾಯತಿ’ (ಛಾ. ಉ. ೧ । ೭ । ೯) ಇತಿ ಚ ಅಂಗಾಶ್ರಯಮೇವ ವಿಜ್ಞಾನಮುಪಸಂಹರತಿ, ನ ಪೃಥಿವ್ಯಾದ್ಯಾಶ್ರಯಮ್ । ತಥಾ ‘ಲೋಕೇಷು ಪಂಚವಿಧꣳ ಸಾಮೋಪಾಸೀತ’ (ಛಾ. ಉ. ೨ । ೨ । ೧) ಇತಿ ಯದ್ಯಪಿ ಸಪ್ತಮೀನಿರ್ದಿಷ್ಟಾ ಲೋಕಾಃ, ತಥಾಪಿ ಸಾಮ್ನ್ಯೇವ ತೇ ಅಧ್ಯಸ್ಯೇರನ್ , ದ್ವಿತೀಯಾನಿರ್ದೇಶೇನ ಸಾಮ್ನ ಉಪಾಸ್ಯತ್ವಾವಗಮಾತ್ । ಸಾಮನಿ ಹಿ ಲೋಕೇಷ್ವಧ್ಯಸ್ಯಮಾನೇಷು ಸಾಮ ಲೋಕಾತ್ಮನೋಪಾಸಿತಂ ಭವತಿ, ಅನ್ಯಥಾ ಪುನಃ ಲೋಕಾಃ ಸಾಮಾತ್ಮನಾ ಉಪಾಸಿತಾಃ ಸ್ಯುಃ । ಏತೇನ ‘ಏತದ್ಗಾಯತ್ರಂ ಪ್ರಾಣೇಷು ಪ್ರೋತಮ್’ (ಛಾ. ಉ. ೨ । ೧೧ । ೧) ಇತ್ಯಾದಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮ್ । ಯತ್ರಾಪಿ ತುಲ್ಯೋ ದ್ವಿತೀಯಾನಿರ್ದೇಶಃ ‘ಅಥ ಖಲ್ವಮುಮಾದಿತ್ಯꣳ ಸಪ್ತವಿಧꣳ ಸಾಮೋಪಾಸೀತ’ (ಛಾ. ಉ. ೨ । ೯ । ೧) ಇತಿ, ತತ್ರಾಪಿ — ‘ಸಮಸ್ತಸ್ಯ ಖಲು ಸಾಮ್ನ ಉಪಾಸನꣳ ಸಾಧು’ (ಛಾ. ಉ. ೨ । ೧ । ೧) ‘ಇತಿ ತು ಪಂಚವಿಧಸ್ಯ’ (ಛಾ. ಉ. ೨ । ೭ । ೨) ‘ಅಥ ಸಪ್ತವಿಧಸ್ಯ’ (ಛಾ. ಉ. ೨ । ೮ । ೧) ಇತಿ ಚ ಸಾಮ್ನ ಏವ ಉಪಾಸ್ಯತ್ವೋಪಕ್ರಮಾತ್ ತಸ್ಮಿನ್ನೇವ ಆದಿತ್ಯಾದ್ಯಧ್ಯಾಸಃ । ಏತಸ್ಮಾದೇವ ಚ ಸಾಮ್ನ ಉಪಾಸ್ಯತ್ವಾವಗಮಾತ್ ‘ಪೃಥಿವೀ ಹಿಂಕಾರಃ’ (ಛಾ. ಉ. ೨ । ೨ । ೧) ಇತ್ಯಾದಿನಿರ್ದೇಶವಿಪರ್ಯಯೇಽಪಿ ಹಿಂಕಾರಾದಿಷ್ವೇವ ಪೃಥಿವ್ಯಾದಿದೃಷ್ಟಿಃ । ತಸ್ಮಾತ್ ಅನಂಗಾಶ್ರಯಾ ಆದಿತ್ಯಾದಿಮತಯಃ ಅಂಗೇಷೂದ್ಗೀಥಾದಿಷು ಕ್ಷಿಪ್ಯೇರನ್ನಿತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ ॥ ೬ ॥

ಕರ್ಮಾಂಗಸಂಬದ್ಧೇಷು ತಾವತ್ ಉಪಾಸನೇಷು ಕರ್ಮತಂತ್ರತ್ವಾತ್ ನ ಆಸನಾದಿಚಿಂತಾ । ನಾಪಿ ಸಮ್ಯಗ್ದರ್ಶನೇ, ವಸ್ತುತಂತ್ರತ್ವಾದ್ವಿಜ್ಞಾನಸ್ಯ । ಇತರೇಷು ತು ಉಪಾಸನೇಷು ಕಿಮ್ ಅನಿಯಮೇನ ತಿಷ್ಠನ್ ಆಸೀನಃ ಶಯಾನೋ ವಾ ಪ್ರವರ್ತೇತ ಉತ ನಿಯಮೇನ ಆಸೀನ ಏವೇತಿ ಚಿಂತಯತಿ । ತತ್ರ ಮಾನಸತ್ವಾದುಪಾಸನಸ್ಯ ಅನಿಯಮಃ ಶರೀರಸ್ಥಿತೇರಿತ್ಯೇವಂ ಪ್ರಾಪ್ತೇ, ಬ್ರವೀತಿ — ಆಸೀನ ಏವೋಪಾಸೀತೇತಿ । ಕುತಃ ? ಸಂಭವಾತ್ । ಉಪಾಸನಂ ನಾಮ ಸಮಾನಪ್ರತ್ಯಯಪ್ರವಾಹಕರಣಮ್ । ನ ಚ ತತ್ ಗಚ್ಛತೋ ಧಾವತೋ ವಾ ಸಂಭವತಿ, ಗತ್ಯಾದೀನಾಂ ಚಿತ್ತವಿಕ್ಷೇಪಕರತ್ವಾತ್ । ತಿಷ್ಠತೋಽಪಿ ದೇಹಧಾರಣೇ ವ್ಯಾಪೃತಂ ಮನೋ ನ ಸೂಕ್ಷ್ಮವಸ್ತುನಿರೀಕ್ಷಣಕ್ಷಮಂ ಭವತಿ । ಶಯಾನಸ್ಯಾಪಿ ಅಕಸ್ಮಾದೇವ ನಿದ್ರಯಾ ಅಭಿಭೂಯೇತ । ಆಸೀನಸ್ಯ ತು ಏವಂಜಾತೀಯಕೋ ಭೂಯಾಂದೋಷಃ ಸುಪರಿಹರ ಇತಿ ಸಂಭವತಿ ತಸ್ಯೋಪಾಸನಮ್ ॥ ೭ ॥

ಅಪಿ ಚ ಧ್ಯಾಯತ್ಯರ್ಥ ಏಷಃ, ಯತ್ಸಮಾನಪ್ರತ್ಯಯಪ್ರವಾಹಕರಣಮ್ । ಧ್ಯಾಯತಿಶ್ಚ ಪ್ರಶಿಥಿಲಾಂಗಚೇಷ್ಟೇಷು ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತದೃಷ್ಟಿಷು ಏಕವಿಷಯಾಕ್ಷಿಪ್ತಚಿತ್ತೇಷು ಉಪಚರ್ಯಮಾಣೋ ದೃಶ್ಯತೇ — ಧ್ಯಾಯತಿ ಬಕಃ, ಧ್ಯಾಯತಿ ಪ್ರೋಷಿತಬಂಧುರಿತಿ । ಆಸೀನಶ್ಚ ಅನಾಯಾಸೋ ಭವತಿ । ತಸ್ಮಾದಪಿ ಆಸೀನಕರ್ಮೋಪಾಸನಮ್ ॥ ೮ ॥

ಅಪಿ ಚ ‘ಧ್ಯಾಯತೀವ ಪೃಥಿವೀ’ (ಛಾ. ಉ. ೭ । ೬ । ೧) ಇತ್ಯತ್ರ ಪೃಥಿವ್ಯಾದಿಷು ಅಚಲತ್ವಮೇವಾಪೇಕ್ಷ್ಯ ಧ್ಯಾಯತಿವಾದೋ ಭವತಿ । ತಚ್ಚ ಲಿಂಗಮ್ ಉಪಾಸನಸ್ಯ ಆಸೀನಕರ್ಮತ್ವೇ ॥ ೯ ॥

ಸ್ಮರಂತ್ಯಪಿ ಚ ಶಿಷ್ಟಾ ಉಪಾಸನಾಂಗತ್ವೇನ ಆಸನಮ್ — ‘ಶುಚೌ ದೇಶೇ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾಪ್ಯ ಸ್ಥಿರಮಾಸನಮಾತ್ಮನಃ’ (ಭ. ಗೀ. ೬ । ೧೧) ಇತ್ಯಾದಿನಾ । ಅತ ಏವ ಪದ್ಮಕಾದೀನಾಮಾಸನವಿಶೇಷಾಣಾಮುಪದೇಶೋ ಯೋಗಶಾಸ್ತ್ರೇ ॥ ೧೦ ॥

ದಿಗ್ದೇಶಕಾಲೇಷು ಸಂಶಯಃ — ಕಿಮಸ್ತಿ ಕಶ್ಚಿನ್ನಿಯಮಃ, ನಾಸ್ತಿ ವೇತಿ । ಪ್ರಾಯೇಣ ವೈದಿಕೇಷ್ವಾರಂಭೇಷು ದಿಗಾದಿನಿಯಮದರ್ಶನಾತ್ , ಸ್ಯಾದಿಹಾಪಿ ಕಶ್ಚಿನ್ನಿಯಮ ಇತಿ ಯಸ್ಯ ಮತಿಃ, ತಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ — ದಿಗ್ದೇಶಕಾಲೇಷು ಅರ್ಥಲಕ್ಷಣ ಏವ ನಿಯಮಃ । ಯತ್ರೈವ ಅಸ್ಯ ದಿಶಿ ದೇಶೇ ಕಾಲೇ ವಾ ಮನಸಃ ಸೌಕರ್ಯೇಣೈಕಾಗ್ರತಾ ಭವತಿ, ತತ್ರೈವೋಪಾಸೀತ, ಪ್ರಾಚೀದಿಕ್ಪೂರ್ವಾಹ್ಣಪ್ರಾಚೀನಪ್ರವಣಾದಿವತ್ ವಿಶೇಷಾಶ್ರವಣಾತ್ , ಏಕಾಗ್ರತಾಯಾ ಇಷ್ಟಾಯಾಃ ಸರ್ವತ್ರಾವಿಶೇಷಾತ್ । ನನು ವಿಶೇಷಮಪಿ ಕೇಚಿದಾಮನಂತಿ — ‘ಸಮೇ ಶುಚೌ ಶರ್ಕರಾವಹ್ನಿವಾಲುಕಾವಿವರ್ಜಿತೇ ಶಬ್ದಜಲಾಶ್ರಯಾದಿಭಿಃ । ಮನೋನುಕೂಲೇ ನ ತು ಚಕ್ಷುಪೀಡನೇ ಗುಹಾನಿವಾತಾಶ್ರಯಣೇ ಪ್ರಯೋಜಯೇತ್’ (ಶ್ವೇ. ಉ. ೨ । ೧೦) ಇತಿ ಯಥೇತಿ — ಉಚ್ಯತೇ । ಸತ್ಯಮಸ್ತಿ ಏವಂಜಾತೀಯಕೋ ನಿಯಮಃ । ಸತಿ ತ್ವೇತಸ್ಮಿನ್ , ತದ್ಗತೇಷು ವಿಶೇಷೇಷ್ವನಿಯಮ ಇತಿ ಸುಹೃದ್ಭೂತ್ವಾ ಆಚಾರ್ಯ ಆಚಷ್ಟೇ । ‘ಮನೋನುಕೂಲೇ’ ಇತಿ ಚೈಷಾ ಶ್ರುತಿಃ ಯತ್ರೈಕಾಗ್ರತಾ ತತ್ರೈವ — ಇತ್ಯೇತದೇವ ದರ್ಶಯತಿ ॥ ೧೧ ॥

ಆವೃತ್ತಿಃ ಸರ್ವೋಪಾಸನೇಷ್ವಾದರ್ತವ್ಯೇತಿ ಸ್ಥಿತಮಾದ್ಯೇಽಧಿಕರಣೇ । ತತ್ರ ಯಾನಿ ತಾವತ್ ಸಮ್ಯಗ್ದರ್ಶನಾರ್ಥಾನ್ಯುಪಾಸನಾನಿ, ತಾನಿ ಅವಘಾತಾದಿವತ್ ಕಾರ್ಯಪರ್ಯವಸಾನಾನೀತಿ ಜ್ಞಾತಮೇವ ಏಷಾಮಾವೃತ್ತಿಪರಿಮಾಣಮ್ । ನ ಹಿ ಸಮ್ಯಗ್ದರ್ಶನೇ ಕಾರ್ಯೇ ನಿಷ್ಪನ್ನೇ ಯತ್ನಾಂತರಂ ಕಿಂಚಿಚ್ಛಾಸಿತುಂ ಶಕ್ಯಮ್ , ಅನಿಯೋಜ್ಯಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮತ್ವಪ್ರತಿಪತ್ತೇಃ ಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯಾವಿಷಯತ್ವಾತ್ । ಯಾನಿ ಪುನಃ ಅಭ್ಯುದಯಫಲಾನಿ, ತೇಷ್ವೇಷಾ ಚಿಂತಾ — ಕಿಂ ಕಿಯಂತಂಚಿತ್ಕಾಲಂ ಪ್ರತ್ಯಯಮಾವರ್ತ್ಯ ಉಪರಮೇತ್ , ಉತ ಯಾವಜ್ಜೀವಮಾವರ್ತಯೇದಿತಿ । ಕಿಂ ತಾವತ್ಪ್ರಾಪ್ತಮ್ ? ಕಿಯಂತಂಚಿತ್ಕಾಲಂ ಪ್ರತ್ಯಯಮಭ್ಯಸ್ಯ ಉತ್ಸೃಜೇತ್ , ಆವೃತ್ತಿವಿಶಿಷ್ಟಸ್ಯೋಪಾಸನಶಬ್ದಾರ್ಥಸ್ಯ ಕೃತತ್ವಾದಿತ್ಯೇವಂ ಪ್ರಾಪ್ತೇ, ಬ್ರೂಮಃ — ಆ ಪ್ರಾಯಣಾದೇವ ಆವರ್ತಯೇತ್ಪ್ರತ್ಯಯಮ್ , ಅಂತ್ಯಪ್ರತ್ಯಯವಶಾದದೃಷ್ಟಫಲಪ್ರಾಪ್ತೇಃ । ಕರ್ಮಾಣ್ಯಪಿ ಹಿ ಜನ್ಮಾಂತರೋಪಭೋಗ್ಯಂ ಫಲಮಾರಭಮಾಣಾನಿ ತದನುರೂಪಂ ಭಾವನಾವಿಜ್ಞಾನಂ ಪ್ರಾಯಣಕಾಲೇ ಆಕ್ಷಿಪಂತಿ — ‘ಸವಿಜ್ಞಾನೋ ಭವತಿ ಸವಿಜ್ಞಾನಮೇವಾನ್ವವಕ್ರಾಮತಿ’ ‘ಯಚ್ಚಿತ್ತಸ್ತೇನೈಷ ಪ್ರಾಣಮಾಯಾತಿ’ ‘ಪ್ರಾಣಸ್ತೇಜಸಾ ಯುಕ್ತಃ ಸಹಾತ್ಮನಾ ಯಥಾಸಂಕಲ್ಪಿತಂ ಲೋಕಂ ನಯತಿ’ ಇತಿ ಚೈವಮಾದಿಶ್ರುತಿಭ್ಯಃ । ತೃಣಜಲೂಕಾನಿದರ್ಶನಾಚ್ಚ । ಪ್ರತ್ಯಯಾಸ್ತ್ವೇತೇ ಸ್ವರೂಪಾನುವೃತ್ತಿಂ ಮುಕ್ತ್ವಾ ಕಿಮನ್ಯತ್ ಪ್ರಾಯಣಕಾಲಭಾವಿ ಭಾವನಾವಿಜ್ಞಾನಮಪೇಕ್ಷೇರನ್ । ತಸ್ಮಾತ್ ಯೇ ಪ್ರತಿಪತ್ತವ್ಯಫಲಭಾವನಾತ್ಮಕಾಃ ಪ್ರತ್ಯಯಾಃ, ತೇಷು ಆ ಪ್ರಾಯಣಾತ್ ಆವೃತ್ತಿಃ । ತಥಾ ಚ ಶ್ರುತಿಃ — ‘ಸ ಯಾವತ್ಕ್ರತುರಯಮಸ್ಮಾಲ್ಲೋಕಾತ್ಪ್ರೈತಿ’ ಇತಿ ಪ್ರಾಯಣಕಾಲೇಽಪಿ ಪ್ರತ್ಯಯಾನುವೃತ್ತಿಂ ದರ್ಶಯತಿ । ಸ್ಮೃತಿರಪಿ — ‘ಯಂ ಯಂ ವಾಪಿ ಸ್ಮರನ್ಭಾವಂ ತ್ಯಜತ್ಯಂತೇ ಕಲೇಬರಮ್ । ತಂ ತಮೇವೈತಿ ಕೌಂತೇಯ ಸದಾ ತದ್ಭಾವಭಾವಿತಃ’ (ಭ. ಗೀ. ೮ । ೬) ಇತಿ, ‘ಪ್ರಯಾಣಕಾಲೇ ಮನಸಾಚಲೇನ’ (ಭ. ಗೀ. ೮ । ೧೦) ಇತಿ ಚ । ‘ಸೋಽಂತವೇಲಾಯಾಮೇತತ್ತ್ರಯಂ ಪ್ರತಿಪದ್ಯೇತ’ ಇತಿ ಚ ಮರಣವೇಲಾಯಾಮಪಿ ಕರ್ತವ್ಯಶೇಷಂ ಶ್ರಾವಯತಿ ॥ ೧೨ ॥

ಗತಸ್ತೃತೀಯಶೇಷಃ । ಅಥೇದಾನೀಂ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಫಲಂ ಪ್ರತಿ ಚಿಂತಾ ಪ್ರತಾಯತೇ । ಬ್ರಹ್ಮಾಧಿಗಮೇ ಸತಿ ತದ್ವಿಪರೀತಫಲಂ ದುರಿತಂ ಕ್ಷೀಯತೇ, ನ ಕ್ಷೀಯತೇ ವೇತಿ ಸಂಶಯಃ । ಕಿಂ ತಾವತ್ಪ್ರಾಪ್ತಮ್ ? ಫಲಾರ್ಥತ್ವಾತ್ಕರ್ಮಣಃ ಫಲಮದತ್ತ್ವಾ ನ ಸಂಭಾವ್ಯತೇ ಕ್ಷಯಃ । ಫಲದಾಯಿನೀ ಹಿ ಅಸ್ಯ ಶಕ್ತಿಃ ಶ್ರುತ್ಯಾ ಸಮಧಿಗತಾ । ಯದಿ ತತ್ ಅಂತರೇಣೈವ ಫಲೋಪಭೋಗಮಪವೃಜ್ಯೇತ, ಶ್ರುತಿಃ ಕದರ್ಥಿತಾ ಸ್ಯಾತ್ । ಸ್ಮರಂತಿ ಚ — ‘ನ ಹಿ ಕರ್ಮ ಕ್ಷೀಯತೇ’ (ಗೌ. ಧ. ಸೂ. ೩ । ೧ । ೫) ಇತಿ । ನನ್ವೇವಂ ಸತಿ ಪ್ರಾಯಶ್ಚಿತ್ತೋಪದೇಶೋಽನರ್ಥಕಃ ಪ್ರಾಪ್ನೋತಿ — ನೈಷ ದೋಷಃ, ಪ್ರಾಯಶ್ಚಿತ್ತಾನಾಂ ನೈಮಿತ್ತಿಕತ್ವೋಪಪತ್ತೇಃ ಗೃಹದಾಹೇಷ್ಟ್ಯಾದಿವತ್ । ಅಪಿ ಚ ಪ್ರಾಯಶ್ಚಿತ್ತಾನಾಂ ದೋಷಸಂಯೋಗೇನ ವಿಧಾನಾದ್ಭವೇದಪಿ ದೋಷಕ್ಷಪಣಾರ್ಥತಾ । ನ ತ್ವೇವಂ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಯಾಂ ವಿಧಾನಮಸ್ತಿ । ನನ್ವನಭ್ಯುಪಗಮ್ಯಮಾನೇ ಬ್ರಹ್ಮವಿದಃ ಕರ್ಮಕ್ಷಯೇ ತತ್ಫಲಸ್ಯಾವಶ್ಯಭೋಕ್ತವ್ಯತ್ವಾದನಿರ್ಮೋಕ್ಷಃ ಸ್ಯಾತ್ — ನೇತ್ಯುಚ್ಯತೇ; ದೇಶಕಾಲನಿಮಿತ್ತಾಪೇಕ್ಷೋ ಮೋಕ್ಷಃ ಕರ್ಮಫಲವತ್ ಭವಿಷ್ಯತಿ । ತಸ್ಮಾನ್ನ ಬ್ರಹ್ಮಾಧಿಗಮೇ ದುರಿತನಿವೃತ್ತಿರಿತ್ಯೇವಂ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ಬ್ರೂಮಃ —

ತದಧಿಗಮೇ ಬ್ರಹ್ಮಾಧಿಗಮೇ ಸತಿ ಉತ್ತರಪೂರ್ವಯೋರಘಯೋರಶ್ಲೇಷವಿನಾಶೌ ಭವತಃ — ಉತ್ತರಸ್ಯ ಅಶ್ಲೇಷಃ, ಪೂರ್ವಸ್ಯ ವಿನಾಶಃ । ಕಸ್ಮಾತ್ ? ತದ್ವ್ಯಪದೇಶಾತ್ । ತಥಾ ಹಿ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಪ್ರಕ್ರಿಯಾಯಾಂ ಸಂಭಾವ್ಯಮಾನಸಂಬಂಧಸ್ಯ ಆಗಾಮಿನೋ ದುರಿತಸ್ಯಾನಭಿಸಂಬಂಧಂ ವಿದುಷೋ ವ್ಯಪದಿಶತಿ — ‘ಯಥಾ ಪುಷ್ಕರಪಲಾಶ ಆಪೋ ನ ಶ್ಲಿಷ್ಯಂತ ಏವಮೇವಂವಿದಿ ಪಾಪಂ ಕರ್ಮ ನ ಶ್ಲಿಷ್ಯತೇ’ (ಛಾ. ಉ. ೪ । ೧೪ । ೩) ಇತಿ । ತಥಾ ವಿನಾಶಮಪಿ ಪೂರ್ವೋಪಚಿತಸ್ಯ ದುರಿತಸ್ಯ ವ್ಯಪದಿಶತಿ — ‘ತದ್ಯಥೇಷೀಕಾತೂಲಮಗ್ನೌ ಪ್ರೋತಂ ಪ್ರದೂಯೇತೈವꣳ ಹಾಸ್ಯ ಸರ್ವೇ ಪಾಪ್ಮಾನಃ ಪ್ರದೂಯಂತೇ’ (ಛಾ. ಉ. ೫ । ೨೪ । ೩) ಇತಿ । ಅಯಮಪರಃ ಕರ್ಮಕ್ಷಯವ್ಯಪದೇಶೋ ಭವತಿ — ‘ಭಿದ್ಯತೇ ಹೃದಯಗ್ರಂಥಿಶ್ಛಿದ್ಯಂತೇ ಸರ್ವಸಂಶಯಾಃ । ಕ್ಷೀಯಂತೇ ಚಾಸ್ಯ ಕರ್ಮಾಣಿ ತಸ್ಮಿಂದೃಷ್ಟೇ ಪರಾವರೇ’ (ಮು. ಉ. ೨ । ೨ । ೯) ಇತಿ । ಯದುಕ್ತಮ್ — ಅನುಪಭುಕ್ತಫಲಸ್ಯ ಕರ್ಮಣಃ ಕ್ಷಯಕಲ್ಪನಾಯಾಂ ಶಾಸ್ತ್ರಂ ಕದರ್ಥಿತಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ, ನೈಷ ದೋಷಃ । ನ ಹಿ ವಯಂ ಕರ್ಮಣಃ ಫಲದಾಯಿನೀಂ ಶಕ್ತಿಮವಜಾನೀಮಹೇ । ವಿದ್ಯತ ಏವ ಸಾ । ಸಾ ತು ವಿದ್ಯಾದಿನಾ ಕಾರಣಾಂತರೇಣ ಪ್ರತಿಬಧ್ಯತ ಇತಿ ವದಾಮಃ । ಶಕ್ತಿಸದ್ಭಾವಮಾತ್ರೇ ಚ ಶಾಸ್ತ್ರಂ ವ್ಯಾಪ್ರಿಯತೇ, ನ ಪ್ರತಿಬಂಧಾಪ್ರತಿಬಂಧಯೋರಪಿ । ‘ನ ಹಿ ಕರ್ಮ ಕ್ಷೀಯತೇ’ (ಗೌ. ಧ. ಸೂ. ೩ । ೧ । ೫) ಇತ್ಯೇತದಪಿ ಸ್ಮರಣಮೌತ್ಸರ್ಗಿಕಮ್ — ನ ಹಿ ಭೋಗಾದೃತೇ ಕರ್ಮ ಕ್ಷೀಯತೇ ತದರ್ಥತ್ವಾದಿತಿ । ಇಷ್ಯತ ಏವ ತು ಪ್ರಾಯಶ್ಚಿತ್ತಾದಿನಾ ತಸ್ಯ ಕ್ಷಯಃ — ‘ಸರ್ವಂ ಪಾಪ್ಮಾನಂ ತರತಿ, ತರತಿ ಬ್ರಹ್ಮಹತ್ಯಾಮ್ , ಯೋಽಶ್ವಮೇಧೇನ ಯಜತೇ, ಯ ಉ ಚೈನಮೇವಂ ವೇದ’ ಇತ್ಯಾದಿ ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತಿಭ್ಯಃ । ಯತ್ತೂಕ್ತಮ್ — ನೈಮಿತ್ತಿಕಾನಿ ಪ್ರಾಯಶ್ಚಿತ್ತಾನಿ ಭವಿಷ್ಯಂತೀತಿ, ತದಸತ್ , ದೋಷಸಂಯೋಗೇನ ಚೋದ್ಯಮಾನಾನಾಮೇಷಾಂ ದೋಷನಿರ್ಘಾತಫಲಸಂಭವೇ ಫಲಾಂತರಕಲ್ಪನಾನುಪಪತ್ತೇಃ । ಯತ್ಪುನರೇತದುಕ್ತಮ್ — ನ ಪ್ರಾಯಶ್ಚಿತ್ತವತ್ ದೋಷಕ್ಷಯೋದ್ದೇಶೇನ ವಿದ್ಯಾವಿಧಾನಮಸ್ತೀತಿ, ಅತ್ರ ಬ್ರೂಮಃ — ಸಗುಣಾಸು ತಾವದ್ವಿದ್ಯಾಸು ವಿದ್ಯತ ಏವ ವಿಧಾನಮ್ , ತಾಸು ಚ ವಾಕ್ಯಶೇಷೇ ಐಶ್ವರ್ಯಪ್ರಾಪ್ತಿಃ ಪಾಪನಿವೃತ್ತಿಶ್ಚ ವಿದ್ಯಾವತ ಉಚ್ಯತೇ, ತಯೋಶ್ಚಾವಿವಕ್ಷಾಕಾರಣಂ ನಾಸ್ತಿ — ಇತ್ಯತಃ ಪಾಪ್ಮಪ್ರಹಾಣಪೂರ್ವಕೈಶ್ವರ್ಯಪ್ರಾಪ್ತಿಃ ತಾಸಾಂ ಫಲಮಿತಿ ನಿಶ್ಚೀಯತೇ । ನಿರ್ಗುಣಾಯಾಂ ತು ವಿದ್ಯಾಯಾಂ ಯದ್ಯಪಿ ವಿಧಾನಂ ನಾಸ್ತಿ, ತಥಾಪಿ ಅಕರ್ತ್ರಾತ್ಮತ್ವಬೋಧಾತ್ಕರ್ಮಪ್ರದಾಹಸಿದ್ಧಿಃ । ಅಶ್ಲೇಷ ಇತಿ ಚ ಆಗಾಮಿಷು ಕರ್ಮಸು ಕರ್ತೃತ್ವಮೇವ ನ ಪ್ರತಿಪದ್ಯತೇ ಬ್ರಹ್ಮವಿದಿತಿ ದರ್ಶಯತಿ । ಅತಿಕ್ರಾಂತೇಷು ತು ಯದ್ಯಪಿ ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನಾತ್ಕರ್ತೃತ್ವಂ ಪ್ರತಿಪೇದ ಇವ, ತಥಾಪಿ ವಿದ್ಯಾಸಾಮರ್ಥ್ಯಾನ್ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನನಿವೃತ್ತೇಃ ತಾನ್ಯಪಿ ಪ್ರವಿಲೀಯಂತ ಇತ್ಯಾಹ — ವಿನಾಶ ಇತಿ । ಪೂರ್ವಸಿದ್ಧಕರ್ತೃತ್ವಭೋಕ್ತೃತ್ವವಿಪರೀತಂ ಹಿ ತ್ರಿಷ್ವಪಿ ಕಾಲೇಷ್ವಕರ್ತೃತ್ವಾಭೋಕ್ತೃತ್ವಸ್ವರೂಪಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಹಮಸ್ಮಿ, ನೇತಃ ಪೂರ್ವಮಪಿ ಕರ್ತಾ ಭೋಕ್ತಾ ವಾ ಅಹಮಾಸಮ್ , ನೇದಾನೀಮ್ , ನಾಪಿ ಭವಿಷ್ಯತ್ಕಾಲೇ — ಇತಿ ಬ್ರಹ್ಮವಿದವಗಚ್ಛತಿ । ಏವಮೇವ ಚ ಮೋಕ್ಷ ಉಪಪದ್ಯತೇ । ಅನ್ಯಥಾ ಹಿ ಅನಾದಿಕಾಲಪ್ರವೃತ್ತಾನಾಂ ಕರ್ಮಣಾಂ ಕ್ಷಯಾಭಾವೇ ಮೋಕ್ಷಾಭಾವಃ ಸ್ಯಾತ್ । ನ ಚ ದೇಶಕಾಲನಿಮಿತ್ತಾಪೇಕ್ಷೋ ಮೋಕ್ಷಃ ಕರ್ಮಫಲವತ್ ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ; ಅನಿತ್ಯತ್ವಪ್ರಸಂಗಾತ್ , ಪರೋಕ್ಷತ್ವಾನುಪಪತ್ತೇಶ್ಚ ಜ್ಞಾನಫಲಸ್ಯ । ತಸ್ಮಾತ್ ಬ್ರಹ್ಮಾಧಿಗಮೇ ದುರಿತಕ್ಷಯ ಇತಿ ಸ್ಥಿತಮ್ ॥ ೧೩ ॥

ಪೂರ್ವಸ್ಮಿನ್ನಧಿಕರಣೇ ಬಂಧಹೇತೋರಘಸ್ಯ ಸ್ವಾಭಾವಿಕಸ್ಯ ಅಶ್ಲೇಷವಿನಾಶೌ ಜ್ಞಾನನಿಮಿತ್ತೌ ಶಾಸ್ತ್ರವ್ಯಪದೇಶಾನ್ನಿರೂಪಿತೌ । ಧರ್ಮಸ್ಯ ಪುನಃ ಶಾಸ್ತ್ರೀಯತ್ವಾತ್ ಶಾಸ್ತ್ರೀಯೇಣ ಜ್ಞಾನೇನ ಅವಿರೋಧ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ತನ್ನಿರಾಕರಣಾಯ ಪೂರ್ವಾಧಿಕರಣನ್ಯಾಯಾತಿದೇಶಃ ಕ್ರಿಯತೇ — ಇತರಸ್ಯಾಪಿ ಪುಣ್ಯಸ್ಯ ಕರ್ಮಣಃ ಏವಮ್ ಅಘವತ್ ಅಸಂಶ್ಲೇಷೋ ವಿನಾಶಶ್ಚ ಜ್ಞಾನವತೋ ಭವತಃ ; ಕುತಃ ? ತಸ್ಯಾಪಿ ಸ್ವಫಲಹೇತುತ್ವೇನ ಜ್ಞಾನಫಲಪ್ರತಿಬಂಧಿತ್ವಪ್ರಸಂಗಾತ್ , ‘ಉಭೇ ಉ ಹೈವೈಷ ಏತೇ ತರತಿ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೪ । ೨೨) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಷು ಚ ದುಷ್ಕೃತವತ್ಸುಕೃತಸ್ಯಾಪಿ ಪ್ರಣಾಶವ್ಯಪದೇಶಾತ್ , ಅಕರ್ತ್ರಾತ್ಮತ್ವಬೋಧನಿಮಿತ್ತಸ್ಯ ಚ ಕರ್ಮಕ್ಷಯಸ್ಯ ಸುಕೃತದುಷ್ಕೃತಯೋಸ್ತುಲ್ಯತ್ವಾತ್ , ‘ಕ್ಷೀಯಂತೇ ಚಾಸ್ಯ ಕರ್ಮಾಣಿ’ (ಮು. ಉ. ೨ । ೨ । ೯) ಇತಿ ಚ ಅವಿಶೇಷಶ್ರುತೇಃ । ಯತ್ರಾಪಿ ಕೇವಲ ಏವ ಪಾಪ್ಮಶಬ್ದಃ ಪಠ್ಯತೇ, ತತ್ರಾಪಿ ತೇನೈವ ಪುಣ್ಯಮಪ್ಯಾಕಲಿತಮಿತಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ , ಜ್ಞಾನಾಪೇಕ್ಷಯಾ ನಿಕೃಷ್ಟಫಲತ್ವಾತ್ । ಅಸ್ತಿ ಚ ಶ್ರುತೌ ಪುಣ್ಯೇಽಪಿ ಪಾಪ್ಮಶಬ್ದಃ — ‘ನೈನಂ ಸೇತುಮಹೋರಾತ್ರೇ ತರತಃ’ (ಛಾ. ಉ. ೮ । ೪ । ೧) ಇತ್ಯತ್ರ ಸಹ ದುಷ್ಕೃತೇನ ಸುಕೃತಮಪ್ಯನುಕ್ರಮ್ಯ, ‘ಸರ್ವೇ ಪಾಪ್ಮಾನೋಽತೋ ನಿವರ್ತಂತೇ’ ಇತ್ಯವಿಶೇಷೇಣೈವ ಪ್ರಕೃತೇ ಪುಣ್ಯೇ ಪಾಪ್ಮಶಬ್ದಪ್ರಯೋಗಾತ್ । ‘ಪಾತೇ ತು’ ಇತಿ ತುಶಬ್ದೋಽವಧಾರಣಾರ್ಥಃ । ಏವಂ ಧರ್ಮಾಧರ್ಮಯೋರ್ಬಂಧಹೇತ್ವೋಃ ವಿದ್ಯಾಸಾಮರ್ಥ್ಯಾದಶ್ಲೇಷವಿನಾಶಸಿದ್ಧೇಃ ಅವಶ್ಯಂಭಾವಿನೀ ವಿದುಷಃ ಶರೀರಪಾತೇ ಮುಕ್ತಿರಿತ್ಯವಧಾರಯತಿ ॥ ೧೪ ॥

ಪೂರ್ವಯೋರಧಿಕರಣಯೋರ್ಜ್ಞಾನನಿಮಿತ್ತಃ ಸುಕೃತದುಷ್ಕೃತಯೋರ್ವಿನಾಶೋಽವಧಾರಿತಃ । ಸ ಕಿಮವಿಶೇಷೇಣ ಆರಬ್ಧಕಾರ್ಯಯೋರನಾರಬ್ಧಕಾರ್ಯಯೋಶ್ಚ ಭವತಿ, ಉತ ವಿಶೇಷೇಣಾನಾರಬ್ಧಕಾರ್ಯಯೋರೇವೇತಿ ವಿಚಾರ್ಯತೇ । ತತ್ರ ‘ಉಭೇ ಉ ಹೈವೈಷ ಏತೇ ತರತಿ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೪ । ೨೨) ಇತ್ಯೇವಮಾದಿಶ್ರುತಿಷ್ವವಿಶೇಷಶ್ರವಣಾದವಿಶೇಷೇಣೈವ ಕ್ಷಯ ಇತ್ಯೇವಂ ಪ್ರಾಪ್ತೇ, ಪ್ರತ್ಯಾಹ — ಅನಾರಬ್ಧಕಾರ್ಯೇ ಏವ ತ್ವಿತಿ । ಅಪ್ರವೃತ್ತಫಲೇ ಏವ ಪೂರ್ವೇ ಜನ್ಮಾಂತರಸಂಚಿತೇ, ಅಸ್ಮಿನ್ನಪಿ ಚ ಜನ್ಮನಿ ಪ್ರಾಗ್ಜ್ಞಾನೋತ್ಪತ್ತೇಃ ಸಂಚಿತೇ, ಸುಕೃತದುಷ್ಕೃತೇ ಜ್ಞಾನಾಧಿಗಮಾತ್ ಕ್ಷೀಯೇತೇ; ನ ತು ಆರಬ್ಧಕಾರ್ಯೇ ಸಾಮಿಭುಕ್ತಫಲೇ, ಯಾಭ್ಯಾಮೇತತ್ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಾಯತನಂ ಜನ್ಮ ನಿರ್ಮಿತಮ್ । ಕುತ ಏತತ್ ? ‘ತಸ್ಯ ತಾವದೇವ ಚಿರಂ ಯಾವನ್ನ ವಿಮೋಕ್ಷ್ಯೇಽಥ ಸಂಪತ್ಸ್ಯೇ’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೧೪ । ೨) ಇತಿ ಶರೀರಪಾತಾವಧಿಕರಣಾತ್ಕ್ಷೇಮಪ್ರಾಪ್ತೇಃ । ಇತರಥಾ ಹಿ ಜ್ಞಾನಾದಶೇಷಕರ್ಮಕ್ಷಯೇ ಸತಿ ಸ್ಥಿತಿಹೇತ್ವಭಾವಾತ್ ಜ್ಞಾನಪ್ರಾಪ್ತ್ಯನಂತರಮೇವ ಕ್ಷೇಮಮಶ್ನುವೀತ । ತತ್ರ ಶರೀರಪಾತಪ್ರತೀಕ್ಷಾಂ ನ ಆಚಕ್ಷೀತ । ನನು ವಸ್ತುಬಲೇನೈವ ಅಯಮಕರ್ತ್ರಾತ್ಮಾವಬೋಧಃ ಕರ್ಮಾಣಿ ಕ್ಷಪಯನ್ ಕಥಂ ಕಾನಿಚಿತ್ಕ್ಷಪಯೇತ್ ಕಾನಿಚಿಚ್ಚೋಪೇಕ್ಷೇತ ? ನ ಹಿ ಸಮಾನೇಽಗ್ನಿಬೀಜಸಂಪರ್ಕೇ ಕೇಷಾಂಚಿದ್ಬೀಜಶಕ್ತಿಃ ಕ್ಷೀಯತೇ, ಕೇಷಾಂಚಿನ್ನ ಕ್ಷೀಯತೇ ಇತಿ ಶಕ್ಯಮಂಗೀಕರ್ತುಮಿತಿ । ಉಚ್ಯತೇ — ನ ತಾವದನಾಶ್ರಿತ್ಯ ಆರಬ್ಧಕಾರ್ಯಂ ಕರ್ಮಾಶಯಂ ಜ್ಞಾನೋತ್ಪತ್ತಿರುಪಪದ್ಯತೇ । ಆಶ್ರಿತೇ ಚ ತಸ್ಮಿನ್ಕುಲಾಲಚಕ್ರವತ್ಪ್ರವೃತ್ತವೇಗಸ್ಯ ಅಂತರಾಲೇ ಪ್ರತಿಬಂಧಾಸಂಭವಾತ್ ಭವತಿ ವೇಗಕ್ಷಯಪ್ರತಿಪಾಲನಮ್ । ಅಕರ್ತ್ರಾತ್ಮಬೋಧೋಽಪಿ ಹಿ ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನಬಾಧನೇನ ಕರ್ಮಾಣ್ಯುಚ್ಛಿನತ್ತಿ । ಬಾಧಿತಮಪಿ ತು ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನಂ ದ್ವಿಚಂದ್ರಜ್ಞಾನವತ್ಸಂಸ್ಕಾರವಶಾತ್ಕಂಚಿತ್ಕಾಲಮನುವರ್ತತ ಏವ । ಅಪಿ ಚ ನೈವಾತ್ರ ವಿವದಿತವ್ಯಮ್ — ಬ್ರಹ್ಮವಿದಾ ಕಂಚಿತ್ಕಾಲಂ ಶರೀರಂ ಧ್ರಿಯತೇ ನ ವಾ ಧ್ರಿಯತ ಇತಿ । ಕಥಂ ಹಿ ಏಕಸ್ಯ ಸ್ವಹೃದಯಪ್ರತ್ಯಯಂ ಬ್ರಹ್ಮವೇದನಂ ದೇಹಧಾರಣಂ ಚ ಅಪರೇಣ ಪ್ರತಿಕ್ಷೇಪ್ತುಂ ಶಕ್ಯೇತ ? ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತಿಷು ಚ ಸ್ಥಿತಪ್ರಜ್ಞಲಕ್ಷಣನಿರ್ದೇಶೇನ ಏತದೇವ ನಿರುಚ್ಯತೇ । ತಸ್ಮಾದನಾರಬ್ಧಕಾರ್ಯಯೋರೇವ ಸುಕೃತದುಷ್ಕೃತಯೋರ್ವಿದ್ಯಾಸಾಮರ್ಥ್ಯಾತ್ಕ್ಷಯ ಇತಿ ನಿರ್ಣಯಃ ॥ ೧೫ ॥

ಪುಣ್ಯಸ್ಯಾಪ್ಯಶ್ಲೇಷವಿನಾಶಯೋರಘನ್ಯಾಯೋಽತಿದಿಷ್ಟಃ । ಸೋಽತಿದೇಶಃ ಸರ್ವಪುಣ್ಯವಿಷಯ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಪ್ರತಿವಕ್ತಿ — ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದಿ ತ್ವಿತಿ । ತುಶಬ್ದ ಆಶಂಕಾಮಪನುದತಿ । ಯನ್ನಿತ್ಯಂ ಕರ್ಮ ವೈದಿಕಮಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದಿ, ತತ್ ತತ್ಕಾರ್ಯಾಯೈವ ಭವತಿ; ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಯತ್ಕಾರ್ಯಂ ತದೇವ ಅಸ್ಯಾಪಿ ಕಾರ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಕುತಃ ? ‘ತಮೇತಂ ವೇದಾನುವಚನೇನ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾ ವಿವಿದಿಷಂತಿ ಯಜ್ಞೇನ ದಾನೇನ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೪ । ೨೨) ಇತ್ಯಾದಿದರ್ಶನಾತ್ । ನನು ಜ್ಞಾನಕರ್ಮಣೋರ್ವಿಲಕ್ಷಣಕಾರ್ಯತ್ವಾತ್ಕಾರ್ಯೈಕತ್ವಾನುಪಪತ್ತಿಃ — ನೈಷ ದೋಷಃ, ಜ್ವರಮರಣಕಾರ್ಯಯೋರಪಿ ದಧಿವಿಷಯೋಃ ಗುಡಮಂತ್ರಸಂಯುಕ್ತಯೋಸ್ತೃಪ್ತಿಪುಷ್ಟಿಕಾರ್ಯದರ್ಶನಾತ್ , ತದ್ವತ್ ಕರ್ಮಣೋಽಪಿ ಜ್ಞಾನಸಂಯುಕ್ತಸ್ಯ ಮೋಕ್ಷಕಾರ್ಯೋಪಪತ್ತೇಃ । ನನು ಅನಾರಭ್ಯೋ ಮೋಕ್ಷಃ, ಕಥಮಸ್ಯ ಕರ್ಮಕಾರ್ಯತ್ವಮುಚ್ಯತೇ ? ನೈಷ ದೋಷಃ, ಆರಾದುಪಕಾರಕತ್ವಾತ್ಕರ್ಮಣಃ । ಜ್ಞಾನಸ್ಯೈವ ಹಿ ಪ್ರಾಪಕಂ ಸತ್ ಕರ್ಮ ಪ್ರಣಾಡ್ಯಾ ಮೋಕ್ಷಕಾರಣಮಿತ್ಯುಪಚರ್ಯತೇ । ಅತ ಏವ ಚ ಅತಿಕ್ರಾಂತವಿಷಯಮೇತತ್ಕಾರ್ಯೈಕತ್ವಾಭಿಧಾನಮ್ । ನ ಹಿ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ ಆಗಾಮ್ಯಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದಿ ಸಂಭವತಿ, ಅನಿಯೋಜ್ಯಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮತ್ವಪ್ರತಿಪತ್ತೇಃ ಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯಾವಿಷಯತ್ವಾತ್ । ಸಗುಣಾಸು ತು ವಿದ್ಯಾಸು ಕರ್ತೃತ್ವಾನತಿವೃತ್ತೇಃ ಸಂಭವತಿ ಆಗಾಮ್ಯಪಿ ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದಿ । ತಸ್ಯಾಪಿ ನಿರಭಿಸಂಧಿನಃ ಕಾರ್ಯಾಂತರಾಭಾವಾದ್ವಿದ್ಯಾಸಂಗತ್ಯುಪಪತ್ತಿಃ ॥ ೧೬ ॥

ಅತೋಽಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದೇರ್ನಿತ್ಯಾತ್ಕರ್ಮಣಃ ಅನ್ಯಾಪಿ ಹ್ಯಸ್ತಿ ಸಾಧುಕೃತ್ಯಾ, ಯಾ ಫಲಮಭಿಸಂಧಾಯ ಕ್ರಿಯತೇ, ತಸ್ಯಾ ಏಷ ವಿನಿಯೋಗ ಉಕ್ತಃ ಏಕೇಷಾಂ ಶಾಖಿನಾಮ್ — ‘ಸುಹೃದಃ ಸಾಧುಕೃತ್ಯಾಮುಪಯಂತಿ’ ಇತಿ । ತಸ್ಯಾ ಏವ ಚ ಇದಮ್ ಅಘವದಶ್ಲೇಷವಿನಾಶನಿರೂಪಣಮ್ — ಇತರಸ್ಯಾಪ್ಯೇವಮಸಂಶ್ಲೇಷ ಇತಿ । ಏವಂಜಾತೀಯಕಸ್ಯ ಕಾಮ್ಯಸ್ಯ ಕರ್ಮಣೋ ವಿದ್ಯಾಂ ಪ್ರತ್ಯನುಪಕಾರಕತ್ವೇ ಸಂಪ್ರತಿಪತ್ತಿಃ ಉಭಯೋರಪಿ ಜೈಮಿನಿಬಾದರಾಯಣಯೋರಾಚಾರ್ಯಯೋಃ ॥ ೧೭ ॥

ಸಮಧಿಗತಮೇತದನಂತರಾಧಿಕರಣೇ — ನಿತ್ಯಮಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದಿಕಂ ಕರ್ಮ ಮುಮುಕ್ಷುಣಾ ಮೋಕ್ಷಪ್ರಯೋಜನೋದ್ದೇಶೇನ ಕೃತಮುಪಾತ್ತದುರಿತಕ್ಷಯಹೇತುತ್ವದ್ವಾರೇಣ ಸತ್ತ್ವಶುದ್ಧಿಕಾರಣತಾಂ ಪ್ರತಿಪದ್ಯಮಾನಂ ಮೋಕ್ಷಪ್ರಯೋಜನಬ್ರಹ್ಮಾಧಿಗಮನಿಮಿತ್ತತ್ವೇನ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಯಾ ಸಹ ಏಕಕಾರ್ಯಂ ಭವತೀತಿ । ತತ್ರ ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದಿ ಕರ್ಮಾಂಗವ್ಯಪಾಶ್ರಯವಿದ್ಯಾಸಂಯುಕ್ತಂ ಕೇವಲಂ ಚಾಸ್ತಿ — ‘ಯ ಏವಂ ವಿದ್ವಾನ್ಯಜತಿ’ ‘ಯ ಏವಂ ವಿದ್ವಾಂಜುಹೋತಿ’ ‘ಯ ಏವಂ ವಿದ್ವಾಞ್ಶಂಸತಿ’ ‘ಯ ಏವಂ ವಿದ್ವಾನ್ಗಾಯತಿ’ ‘ತಸ್ಮಾದೇವಂವಿದಮೇವ ಬ್ರಹ್ಮಾಣಂ ಕುರ್ವೀತ ನಾನೇವಂವಿದಮ್’ (ಛಾ. ಉ. ೪ । ೧೭ । ೧೦) ‘ತೇನೋಭೌ ಕುರುತೋ ಯಶ್ಚೈತದೇವಂ ವೇದ ಯಶ್ಚ ನ ವೇದ’ (ಛಾ. ಉ. ೧ । ೧ । ೧೦) ಇತ್ಯಾದಿವಚನೇಭ್ಯೋ ವಿದ್ಯಾಸಂಯುಕ್ತಮಸ್ತಿ, ಕೇವಲಮಪ್ಯಸ್ತಿ । ತತ್ರೇದಂ ವಿಚಾರ್ಯತೇ — ಕಿಂ ವಿದ್ಯಾಸಂಯುಕ್ತಮೇವ ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದಿಕಂ ಕರ್ಮ ಮುಮುಕ್ಷೋರ್ವಿದ್ಯಾಹೇತುತ್ವೇನ ತಯಾ ಸಹ ಏಕಕಾರ್ಯತ್ವಂ ಪ್ರತಿಪದ್ಯತೇ ನ ಕೇವಲಮ್; ಉತ ವಿದ್ಯಾಸಂಯುಕ್ತಂ ಕೇವಲಂ ಚ ಅವಿಶೇಷೇಣೇತಿ । ಕುತಃ ಸಂಶಯಃ ? ‘ತಮೇತಮಾತ್ಮಾನಂ ಯಜ್ಞೇನ ವಿವಿದಿಷಂತಿ’ ಇತಿ ಯಜ್ಞಾದೀನಾಮವಿಶೇಷೇಣ ಆತ್ಮವೇದನಾಂಗತ್ವೇನ ಶ್ರವಣಾತ್ , ವಿದ್ಯಾಸಂಯುಕ್ತಸ್ಯ ಚ ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದೇರ್ವಿಶಿಷ್ಟತ್ವಾವಗಮಾತ್ । ಕಿಂ ತಾವತ್ಪ್ರಾಪ್ತಮ್ ? ವಿದ್ಯಾಸಂಯುಕ್ತಮೇವ ಕರ್ಮ ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದಿ ಆತ್ಮವಿದ್ಯಾಶೇಷತ್ವಂ ಪ್ರತಿಪದ್ಯತೇ, ನ ವಿದ್ಯಾಹೀನಮ್ , ವಿದ್ಯೋಪೇತಸ್ಯ ವಿಶಿಷ್ಟತ್ವಾವಗಮಾದ್ವಿದ್ಯಾವಿಹೀನಾತ್ — ‘ಯದಹರೇವ ಜುಹೋತಿ ತದಹಃ ಪುನರ್ಮೃತ್ಯುಮಪಜಯತ್ಯೇವಂ ವಿದ್ವಾನ್’(ಬೃ॰ಉ॰ ೧-೫-೨) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಭ್ಯಃ, ‘ಬುದ್ಧ್ಯಾ ಯುಕ್ತೋ ಯಯಾ ಪಾರ್ಥ ಕರ್ಮಬಂಧಂ ಪ್ರಹಾಸ್ಯಸಿ’ (ಭ. ಗೀ. ೨ । ೩೯) ‘ದೂರೇಣ ಹ್ಯವರಂ ಕರ್ಮ ಬುದ್ಧಿಯೋಗಾದ್ಧನಂಜಯ’ (ಭ. ಗೀ. ೨ । ೪೯) ಇತ್ಯಾದಿಸ್ಮೃತಿಭ್ಯಶ್ಚ ಇತ್ಯೇವಂ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತೇ —

ಯದೇವ ವಿದ್ಯಯೇತಿ ಹಿ । ಸತ್ಯಮೇತತ್ — ವಿದ್ಯಾಸಂಯುಕ್ತಂ ಕರ್ಮ ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದಿಕಂ ವಿದ್ಯಾವಿಹೀನಾತ್ಕರ್ಮಣೋಽಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದ್ವಿಶಿಷ್ಟಮ್ , ವಿದ್ವಾನಿವ ಬ್ರಾಹ್ಮಣೋ ವಿದ್ಯಾವಿಹೀನಾದ್ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾತ್; ತಥಾಪಿ ನಾತ್ಯಂತಮನಪೇಕ್ಷಂ ವಿದ್ಯಾವಿಹೀನಂ ಕರ್ಮ ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದಿಕಮ್ । ಕಸ್ಮಾತ್ ? ‘ತಮೇತಮಾತ್ಮಾನಂ ಯಜ್ಞೇನ ವಿವಿದಿಷಂತಿ’ ಇತ್ಯವಿಶೇಷೇಣ ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದೇರ್ವಿದ್ಯಾಹೇತುತ್ವೇನ ಶ್ರುತತ್ವಾತ್ । ನನು ವಿದ್ಯಾಸಂಯುಕ್ತಸ್ಯ ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದೇರ್ವಿದ್ಯಾವಿಹೀನಾದ್ವಿಶಿಷ್ಟತ್ವಾವಗಮಾತ್ ವಿದ್ಯಾವಿಹೀನಮಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದಿ ಆತ್ಮವಿದ್ಯಾಹೇತುತ್ವೇನಾನಪೇಕ್ಷ್ಯಮೇವೇತಿ ಯುಕ್ತಮ್ — ನೈತದೇವಮ್; ವಿದ್ಯಾಸಹಾಯಸ್ಯಾಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದೇರ್ವಿದ್ಯಾನಿಮಿತ್ತೇನ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಾತಿಶಯೇನ ಯೋಗಾತ್ ಆತ್ಮಜ್ಞಾನಂ ಪ್ರತಿ ಕಶ್ಚಿತ್ಕಾರಣತ್ವಾತಿಶಯೋ ಭವಿಷ್ಯತಿ, ನ ತಥಾ ವಿದ್ಯಾವಿಹೀನಸ್ಯ — ಇತಿ ಯುಕ್ತಂ ಕಲ್ಪಯಿತುಮ್ । ನ ತು ‘ಯಜ್ಞೇನ ವಿವಿದಿಷಂತಿ’ ಇತ್ಯತ್ರಾವಿಶೇಷೇಣಾತ್ಮಜ್ಞಾನಾಂಗತ್ವೇನ ಶ್ರುತಸ್ಯಾಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದೇರನಂಗತ್ವಂ ಶಕ್ಯಮಭ್ಯುಪಗಂತುಮ್ । ತಥಾ ಹಿ ಶ್ರುತಿಃ — ‘ಯದೇವ ವಿದ್ಯಯಾ ಕರೋತಿ ಶ್ರದ್ಧಯೋಪನಿಷದಾ ತದೇವ ವೀರ್ಯವತ್ತರಂ ಭವತಿ’ (ಛಾ. ಉ. ೧ । ೧ । ೧೦) ಇತಿ ವಿದ್ಯಾಸಂಯುಕ್ತಸ್ಯ ಕರ್ಮಣೋಽಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದೇಃ ವೀರ್ಯವತ್ತರತ್ವಾಭಿಧಾನೇನ ಸ್ವಕಾರ್ಯಂ ಪ್ರತಿ ಕಂಚಿದತಿಶಯಂ ಬ್ರುವಾಣಾ ವಿದ್ಯಾವಿಹೀನಸ್ಯ ತಸ್ಯೈವ ತತ್ಪ್ರಯೋಜನಂ ಪ್ರತಿ ವೀರ್ಯವತ್ತ್ವಂ ದರ್ಶಯತಿ । ಕರ್ಮಣಶ್ಚ ವೀರ್ಯವತ್ತ್ವಂ ತತ್ , ಯತ್ಸ್ವಪ್ರಯೋಜನಸಾಧನಪ್ರಸಹತ್ವಮ್ । ತಸ್ಮಾದ್ವಿದ್ಯಾಸಂಯುಕ್ತಂ ನಿತ್ಯಮಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದಿ ವಿದ್ಯಾವಿಹೀನಂ ಚ ಉಭಯಮಪಿ ಮುಮುಕ್ಷುಣಾ ಮೋಕ್ಷಪ್ರಯೋಜನೋದ್ದೇಶೇನ ಇಹ ಜನ್ಮನಿ ಜನ್ಮಾಂತರೇ ಚ ಪ್ರಾಗ್ಜ್ಞಾನೋತ್ಪತ್ತೇಃ ಕೃತಂ ಯತ್ , ತದ್ಯಥಾಸಾಮರ್ಥ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಧಿಗಮಪ್ರತಿಬಂಧಕಾರಣೋಪಾತ್ತದುರಿತಕ್ಷಯಹೇತುತ್ವದ್ವಾರೇಣ ಬ್ರಹ್ಮಾಧಿಗಮಕಾರಣತ್ವಂ ಪ್ರತಿಪದ್ಯಮಾನಂ ಶ್ರವಣಮನನಶ್ರದ್ಧಾತಾತ್ಪರ್ಯಾದ್ಯಂತರಂಗಕಾರಣಾಪೇಕ್ಷಂ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಯಾ ಸಹ ಏಕಕಾರ್ಯಂ ಭವತೀತಿ ಸ್ಥಿತಮ್ ॥ ೧೮ ॥

ಅನಾರಬ್ಧಕಾರ್ಯಯೋಃ ಪುಣ್ಯಪಾಪಯೋರ್ವಿದ್ಯಾಸಾಮರ್ಥ್ಯಾತ್ಕ್ಷಯ ಉಕ್ತಃ । ಇತರೇ ತು ಆರಬ್ಧಕಾರ್ಯೇ ಪುಣ್ಯಪಾಪೇ ಉಪಭೋಗೇನ ಕ್ಷಪಯಿತ್ವಾ ಬ್ರಹ್ಮ ಸಂಪದ್ಯತೇ, ‘ತಸ್ಯ ತಾವದೇವ ಚಿರಂ ಯಾವನ್ನ ವಿಮೋಕ್ಷ್ಯೇಽಥ ಸಂಪತ್ಸ್ಯೇ’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೧೪ । ೨) ಇತಿ ‘ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಸನ್ಬ್ರಹ್ಮಾಪ್ಯೇತಿ’ ಇತಿ ಚ ಏವಮಾದಿಶ್ರುತಿಭ್ಯಃ । ನನು ಸತ್ಯಪಿ ಸಮ್ಯಗ್ದರ್ಶನೇ ಯಥಾ ಪ್ರಾಗ್ದೇಹಪಾತಾದ್ಭೇದದರ್ಶನಂ ದ್ವಿಚಂದ್ರದರ್ಶನನ್ಯಾಯೇನಾನುವೃತ್ತಮ್ , ಏವಂ ಪಶ್ಚಾದಪ್ಯನುವರ್ತೇತ — ನ, ನಿಮಿತ್ತಾಭಾವಾತ್ । ಉಪಭೋಗಶೇಷಕ್ಷಪಣಂ ಹಿ ತತ್ರಾನುವೃತ್ತಿನಿಮಿತ್ತಮ್ , ನ ಚ ತಾದೃಶಮತ್ರ ಕಿಂಚಿದಸ್ತಿ । ನನು ಅಪರಃ ಕರ್ಮಾಶಯೋಽಭಿನವಮುಪಭೋಗಮಾರಪ್ಸ್ಯತೇ — ನ ; ತಸ್ಯ ದಗ್ಧಬೀಜತ್ವಾತ್ । ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನಾವಷ್ಟಂಭಂ ಹಿ ಕರ್ಮಾಂತರಂ ದೇಹಪಾತ ಉಪಭೋಗಾಂತರಮಾರಭತೇ; ತಚ್ಚ ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನಂ ಸಮ್ಯಗ್ಜ್ಞಾನೇನ ದಗ್ಧಮ್ — ಇತ್ಯತಃ ಸಾಧ್ವೇತತ್ ಆರಬ್ಧಕಾರ್ಯಕ್ಷಯೇ ವಿದುಷಃ ಕೈವಲ್ಯಮವಶ್ಯಂ ಭವತೀತಿ ॥ ೧೯ ॥

ಅಸ್ತಿ ಪ್ರಾಯಣವಿಷಯಾ ಶ್ರುತಿಃ — ‘ಅಸ್ಯ ಸೋಮ್ಯ ಪುರುಷಸ್ಯ ಪ್ರಯತೋ ವಾಙ್ಮನಸಿ ಸಂಪದ್ಯತೇ ಮನಃ ಪ್ರಾಣೇ ಪ್ರಾಣಸ್ತೇಜಸಿ ತೇಜಃ ಪರಸ್ಯಾಂ ದೇವತಾಯಾಮ್’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೮ । ೬) ಇತಿ । ಕಿಮಿಹ ವಾಚ ಏವ ವೃತ್ತಿಮತ್ತ್ಯಾ ಮನಸಿ ಸಂಪತ್ತಿರುಚ್ಯತೇ, ಉತ ವಾಗ್ವೃತ್ತೇರಿತಿ ವಿಶಯಃ । ತತ್ರ ವಾಗೇವ ತಾವತ್ ಮನಸಿ ಸಂಪದ್ಯತ ಇತಿ ಪ್ರಾಪ್ತಮ್ । ತಥಾ ಹಿ ಶ್ರುತಿರನುಗೃಹೀತಾ ಭವತಿ । ಇತರಥಾ ಲಕ್ಷಣಾ ಸ್ಯಾತ್ । ಶ್ರುತಿಲಕ್ಷಣಾವಿಶಯೇ ಚ ಶ್ರುತಿರ್ನ್ಯಾಯ್ಯಾ, ನ ಲಕ್ಷಣಾ । ತಸ್ಮಾತ್ ವಾಚ ಏವ ಅಯಂ ಮನಸಿ ಪ್ರಲಯ ಇತಿ ॥

ಏವಂ ಪ್ರಾಪ್ತೇ, ಬ್ರೂಮಃ — ವಾಗ್ವೃತ್ತಿರ್ಮನಸಿ ಸಂಪದ್ಯತ ಇತಿ । ಕಥಂ ವಾಗ್ವೃತ್ತಿರಿತಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯತೇ, ಯಾವತಾ ‘ವಾಙ್ಮನಸಿ’ ಇತ್ಯೇವ ಆಚಾರ್ಯಃ ಪಠತಿ ? ಸತ್ಯಮೇತತ್; ಪಠಿಷ್ಯತಿ ತು ಪರಸ್ತಾತ್ — ‘ಅವಿಭಾಗೋ ವಚನಾತ್’ (ಬ್ರ. ಸೂ. ೪ । ೨ । ೧೬) ಇತಿ । ತಸ್ಮಾದತ್ರ ವೃತ್ತ್ಯುಪಶಮಮಾತ್ರಂ ವಿವಕ್ಷಿತಮಿತಿ ಗಮ್ಯತೇ । ತತ್ತ್ವಪ್ರಲಯವಿವಕ್ಷಾಯಾಂ ತು ಸರ್ವತ್ರೈವ ಅವಿಭಾಗಸಾಮ್ಯಾತ್ ಕಿಂ ಪರತ್ರೈವ ವಿಶಿಂಷ್ಯಾತ್ — ‘ಅವಿಭಾಗಃ’ ಇತಿ । ತಸ್ಮಾದತ್ರ ವೃತ್ತ್ಯುಪಸಂಹಾರವಿವಕ್ಷಾ । ವಾಗ್ವೃತ್ತಿಃ ಪೂರ್ವಮುಪಸಂಹ್ರಿಯತೇ ಮನೋವೃತ್ತಾವವಸ್ಥಿತಾಯಾಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಕಸ್ಮಾತ್ ? ದರ್ಶನಾತ್ — ದೃಶ್ಯತೇ ಹಿ ವಾಗ್ವೃತ್ತೇಃ ಪೂರ್ವೋಪಸಂಹಾರೋ ಮನೋವೃತ್ತೌ ವಿದ್ಯಮಾನಾಯಾಮ್ । ನ ತು ವಾಚ ಏವ ವೃತ್ತಿಮತ್ತ್ಯಾ ಮನಸ್ಯುಪಸಂಹಾರಃ ಕೇನಚಿದಪಿ ದ್ರಷ್ಟುಂ ಶಕ್ಯತೇ । ನನು ಶ್ರುತಿಸಾಮರ್ಥ್ಯಾತ್ ವಾಚ ಏವಾಯಂ ಮನಸ್ಯಪ್ಯಯೋ ಯುಕ್ತ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ — ನೇತ್ಯಾಹ, ಅತತ್ಪ್ರಕೃತಿತ್ವಾತ್ । ಯಸ್ಯ ಹಿ ಯತ ಉತ್ಪತ್ತಿಃ, ತಸ್ಯ ತತ್ರ ಪ್ರಲಯೋ ನ್ಯಾಯ್ಯಃ, ಮೃದೀವ ಶರಾವಸ್ಯ । ನ ಚ ಮನಸೋ ವಾಗುತ್ಪದ್ಯತ ಇತಿ ಕಿಂಚನ ಪ್ರಮಾಣಮಸ್ತಿ । ವೃತ್ತ್ಯುದ್ಭವಾಭಿಭವೌ ತು ಅಪ್ರಕೃತಿಸಮಾಶ್ರಯಾವಪಿ ದೃಶ್ಯೇತೇ । ಪಾರ್ಥಿವೇಭ್ಯೋ ಹಿ ಇಂಧನೇಭ್ಯಃ ತೈಜಸಸ್ಯಾಗ್ನೇರ್ವೃತ್ತಿರುದ್ಭವತಿ, ಅಪ್ಸು ಚ ಉಪಶಾಮ್ಯತಿ । ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ಅಸ್ಮಿನ್ಪಕ್ಷೇ ಶಬ್ದಃ ‘ವಾಙ್ಮನಸಿ ಸಂಪದ್ಯತೇ’ ಇತಿ ? ಅತ ಆಹ — ಶಬ್ದಾಚ್ಚೇತಿ । ಶಬ್ದೋಽಪ್ಯಸ್ಮಿನ್ಪಕ್ಷೇಽವಕಲ್ಪತೇ, ವೃತ್ತಿವೃತ್ತಿಮತೋರಭೇದೋಪಚಾರಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ೧ ॥

‘ತಸ್ಮಾದುಪಶಾಂತತೇಜಾಃ ಪುನರ್ಭವಮಿಂದ್ರಿಯೈರ್ಮನಸಿ ಸಂಪದ್ಯಮಾನೈಃ’ (ಪ್ರ. ಉ. ೩ । ೯) ಇತ್ಯತ್ರ ಅವಿಶೇಷೇಣ ಸರ್ವೇಷಾಮೇವೇಂದ್ರಿಯಾಣಾಂ ಮನಸಿ ಸಂಪತ್ತಿಃ ಶ್ರೂಯತೇ । ತತ್ರಾಪಿ ಅತ ಏವ ವಾಚ ಇವ ಚಕ್ಷುರಾದೀನಾಮಪಿ ಸವೃತ್ತಿಕೇ ಮನಸ್ಯವಸ್ಥಿತೇ ವೃತ್ತಿಲೋಪದರ್ಶನಾತ್ ತತ್ತ್ವಪ್ರಲಯಾಸಂಭವಾತ್ ಶಬ್ದೋಪಪತ್ತೇಶ್ಚ ವೃತ್ತಿದ್ವಾರೇಣೈವ ಸರ್ವಾಣೀಂದ್ರಿಯಾಣಿ ಮನೋಽನುವರ್ತಂತೇ । ಸರ್ವೇಷಾಂ ಕರಣಾನಾಂ ಮನಸ್ಯುಪಸಂಹಾರಾವಿಶೇಷೇ ಸತಿ ವಾಚಃ ಪೃಥಗ್ಗ್ರಹಣಮ್ ‘ವಾಙ್ಮನಸಿ ಸಂಪದ್ಯತೇ’ ಇತ್ಯುದಾಹರಣಾನುರೋಧೇನ ॥ ೨ ॥

ಸಮಧಿಗತಮೇತತ್ — ‘ವಾಙ್ಮನಸಿ ಸಂಪದ್ಯತೇ’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೮ । ೬) ಇತ್ಯತ್ರ ವೃತ್ತಿಸಂಪತ್ತಿವಿವಕ್ಷೇತಿ । ಅಥ ಯದುತ್ತರಂ ವಾಕ್ಯಮ್ ‘ಮನಃ ಪ್ರಾಣೇ’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೮ । ೬) ಇತಿ, ಕಿಮತ್ರಾಪಿ ವೃತ್ತಿಸಂಪತ್ತಿರೇವ ವಿವಕ್ಷ್ಯತೇ, ಉತ ವೃತ್ತಿಮತ್ಸಂಪತ್ತಿಃ — ಇತಿ ವಿಚಿಕಿತ್ಸಾಯಾಮ್ , ವೃತ್ತಿಮತ್ಸಂಪತ್ತಿರೇವ ಅತ್ರ ಇತಿ ಪ್ರಾಪ್ತಮ್ , ಶ್ರುತ್ಯನುಗ್ರಹಾತ್ । ತತ್ಪ್ರಕೃತಿತ್ವೋಪಪತ್ತೇಶ್ಚ । ತಥಾ ಹಿ — ‘ಅನ್ನಮಯꣳ ಹಿ ಸೋಮ್ಯ ಮನ ಆಪೋಮಯಃ ಪ್ರಾಣಃ’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೫ । ೪) ಇತ್ಯನ್ನಯೋನಿ ಮನ ಆಮನಂತಿ, ಅಬ್ಯೋನಿಂ ಚ ಪ್ರಾಣಮ್ । ‘ಆಪಶ್ಚಾನ್ನಮಸೃಜಂತ’ — ಇತಿ ಶ್ರುತಿಃ । ಅತಶ್ಚ ಯನ್ಮನಃ ಪ್ರಾಣೇ ಪ್ರಲೀಯತೇ, ಅನ್ನಮೇವ ತದಪ್ಸು ಪ್ರಲೀಯತೇ । ಅನ್ನಂ ಹಿ ಮನಃ, ಆಪಶ್ಚ ಪ್ರಾಣಃ, ಪ್ರಕೃತಿವಿಕಾರಾಭೇದಾದಿತಿ । ಏವಂ ಪ್ರಾಪ್ತೇ, ಬ್ರೂಮಃ — ತದಪಿ ಆಗೃಹೀತಬಾಹ್ಯೇಂದ್ರಿಯವೃತ್ತಿ ಮನೋ ವೃತ್ತಿದ್ವಾರೇಣೈವ ಪ್ರಾಣೇ ಪ್ರಲೀಯತ ಇತಿ ಉತ್ತರಾದ್ವಾಕ್ಯಾದವಗಂತವ್ಯಮ್ । ತಥಾ ಹಿ ಸುಷುಪ್ಸೋರ್ಮುಮೂರ್ಷೋಶ್ಚ ಪ್ರಾಣವೃತ್ತೌ ಪರಿಸ್ಪಂದಾತ್ಮಿಕಾಯಾಮವಸ್ಥಿತಾಯಾಮ್ , ಮನೋವೃತ್ತೀನಾಮುಪಶಮೋ ದೃಶ್ಯತೇ । ನ ಚ ಮನಸಃ ಸ್ವರೂಪಾಪ್ಯಯಃ ಪ್ರಾಣೇ ಸಂಭವತಿ; ಅತತ್ಪ್ರಕೃತಿತ್ವಾತ್ । ನನು ದರ್ಶಿತಂ ಮನಸಃ ಪ್ರಾಣಪ್ರಕೃತಿಕತ್ವಮ್ — ನೈತತ್ಸಾರಮ್ । ನ ಹಿ ಈದೃಶೇನ ಪ್ರಾಣಾಡಿಕೇನ ತತ್ಪ್ರಕೃತಿತ್ವೇನ ಮನಃ ಪ್ರಾಣೇ ಸಂಪತ್ತುಮರ್ಹತಿ । ಏವಮಪಿ ಹಿ ಅನ್ನೇ ಮನಃ ಸಂಪದ್ಯೇತ, ಅಪ್ಸು ಚಾನ್ನಮ್ , ಅಪ್ಸ್ವೇವ ಚ ಪ್ರಾಣಃ । ನ ಹ್ಯೇತಸ್ಮಿನ್ನಪಿ ಪಕ್ಷೇ ಪ್ರಾಣಭಾವಪರಿಣತಾಭ್ಯೋಽದ್ಭ್ಯೋ ಮನೋ ಜಾಯತ ಇತಿ ಕಿಂಚನ ಪ್ರಮಾಣಮಸ್ತಿ । ತಸ್ಮಾತ್ ನ ಮನಸಃ ಪ್ರಾಣೇ ಸ್ವರೂಪಾಪ್ಯಯಃ । ವೃತ್ತ್ಯಪ್ಯಯೇಽಪಿ ತು ಶಬ್ದೋಽವಕಲ್ಪತೇ, ವೃತ್ತಿವೃತ್ತಿಮತೋರಭೇದೋಪಚಾರಾತ್ ಇತಿ ದರ್ಶಿತಮ್ ॥ ೩ ॥

ಸ್ಥಿತಮೇತತ್ — ಯಸ್ಯ ಯತೋ ನೋತ್ಪತ್ತಿಃ, ತಸ್ಯ ತಸ್ಮಿನ್ವೃತ್ತಿಪ್ರಲಯಃ, ನ ಸ್ವರೂಪಪ್ರಲಯ ಇತಿ । ಇದಮಿದಾನೀಮ್ ‘ಪ್ರಾಣಸ್ತೇಜಸಿ’ ಇತ್ಯತ್ರ ಚಿಂತ್ಯತೇ — ಕಿಂ ಯಥಾಶ್ರುತಿ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ತೇಜಸ್ಯೇವ ವೃತ್ತ್ಯುಪಸಂಹಾರಃ, ಕಿಂ ವಾ ದೇಹೇಂದ್ರಿಯಪಂಜರಾಧ್ಯಕ್ಷೇ ಜೀವ ಇತಿ । ತತ್ರ ಶ್ರುತೇರನತಿಶಂಕ್ಯತ್ವಾತ್ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ತೇಜಸ್ಯೇವ ಸಂಪತ್ತಿಃ ಸ್ಯಾತ್ , ಅಶ್ರುತಕಲ್ಪನಾಯಾ ಅನ್ಯಾಯ್ಯತ್ವಾತ್ — ಇತ್ಯೇವಂ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ಪ್ರತಿಪದ್ಯತೇಸೋಽಧ್ಯಕ್ಷ ಇತಿ । ಸ ಪ್ರಕೃತಃ ಪ್ರಾಣಃ, ಅಧ್ಯಕ್ಷೇ ಅವಿದ್ಯಾಕರ್ಮಪೂರ್ವಪ್ರಜ್ಞೋಪಾಧಿಕೇ ವಿಜ್ಞಾನಾತ್ಮನಿ ಅವತಿಷ್ಠತೇ; ತತ್ಪ್ರಧಾನಾ ಪ್ರಾಣವೃತ್ತಿರ್ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಕುತಃ ? ತದುಪಗಮಾದಿಭ್ಯಃ — ‘ಏವಮೇವೇಮಮಾತ್ಮಾನಮಂತಕಾಲೇ ಸರ್ವೇ ಪ್ರಾಣಾ ಅಭಿಸಮಾಯಂತಿ ಯತ್ರೈತದೂರ್ಧ್ವೋಚ್ಛ್ವಾಸೀ ಭವತಿ’ ಇತಿ ಹಿ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಮ್ ಅಧ್ಯಕ್ಷೋಪಗಾಮಿನಃ ಸರ್ವಾನ್ಪ್ರಾಣಾನ್ ಅವಿಶೇಷೇಣ ದರ್ಶಯತಿ । ವಿಶೇಷೇಣ ಚ ‘ತಮುತ್ಕ್ರಾಮಂತಂ ಪ್ರಾಣೋಽನೂತ್ಕ್ರಾಮತಿ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೪ । ೨) ಇತಿ ಪಂಚವೃತ್ತೇಃ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಅಧ್ಯಕ್ಷಾನುಗಾಮಿತಾಂ ದರ್ಶಯತಿ, ತದನುವೃತ್ತಿತಾಂ ಚ ಇತರೇಷಾಮ್ ‘ಪ್ರಾಣಮನೂತ್ಕ್ರಾಮಂತꣳ ಸರ್ವೇ ಪ್ರಾಣಾ ಅನೂತ್ಕ್ರಾಮಂತಿ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೪ । ೨) ಇತಿ । ‘ಸವಿಜ್ಞಾನೋ ಭವತಿ’ ಇತಿ ಚ ಅಧ್ಯಕ್ಷಸ್ಯ ಅಂತರ್ವಿಜ್ಞಾನವತ್ತ್ವಪ್ರದರ್ಶನೇನ ತಸ್ಮಿನ್ ಅಪೀತಕರಣಗ್ರಾಮಸ್ಯ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಅವಸ್ಥಾನಂ ಗಮಯತಿ । ನನು ‘ಪ್ರಾಣಸ್ತೇಜಸಿ’ ಇತಿ ಶ್ರೂಯತೇ; ಕಥಂ ಪ್ರಾಣೋಽಧ್ಯಕ್ಷೇ ಇತ್ಯಧಿಕಾವಾಪಃ ಕ್ರಿಯತೇ ? ನೈಷ ದೋಷಃ, ಅಧ್ಯಕ್ಷಪ್ರಧಾನತ್ವಾದುತ್ಕ್ರಮಣಾದಿವ್ಯವಹಾರಸ್ಯ, ಶ್ರುತ್ಯಂತರಗತಸ್ಯಾಪಿ ಚ ವಿಶೇಷಸ್ಯಾಪೇಕ್ಷಣೀಯತ್ವಾತ್ ॥ ೪ ॥

ಸ ಪ್ರಾಣಸಂಪೃಕ್ತೋಽಧ್ಯಕ್ಷಃ ತೇಜಃಸಹಚರಿತೇಷು ಭೂತೇಷು ದೇಹಬೀಜಭೂತೇಷು ಸೂಕ್ಷ್ಮೇಷು ಅವತಿಷ್ಠತ ಇತ್ಯವಗಂತವ್ಯಮ್ , ‘ಪ್ರಾಣಸ್ತೇಜಸಿ’ ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ । ನನು ಚ ಇಯಂ ಶ್ರುತಿಃ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ತೇಜಸಿ ಸ್ಥಿತಿಂ ದರ್ಶಯತಿ, ನ ಪ್ರಾಣಸಂಪೃಕ್ತಸ್ಯಾಧ್ಯಕ್ಷಸ್ಯ — ನೈಷ ದೋಷಃ, ಸೋಽಧ್ಯಕ್ಷೇ — ಇತಿ ಅಧ್ಯಕ್ಷಸ್ಯಾಪ್ಯಂತರಾಲ ಉಪಸಂಖ್ಯಾತತ್ವಾತ್ । ಯೋಽಪಿ ಹಿ ಸ್ರುಘ್ನಾನ್ಮಥುರಾಂ ಗತ್ವಾ ಮಥುರಾಯಾಃ ಪಾಟಲಿಪುತ್ರಂ ವ್ರಜತಿ, ಸೋಽಪಿ ಸ್ರುಘ್ನಾತ್ಪಾಟಲಿಪುತ್ರಂ ಯಾತೀತಿ ಶಕ್ಯತೇ ವದಿತುಮ್ । ತಸ್ಮಾತ್ ‘ಪ್ರಾಣಸ್ತೇಜಸಿ’ ಇತಿ ಪ್ರಾಣಸಂಪೃಕ್ತಸ್ಯಾಧ್ಯಕ್ಷಸ್ಯೈವ ಏತತ್ ತೇಜಃಸಹಚರಿತೇಷು ಭೂತೇಷ್ವವಸ್ಥಾನಮ್ ॥ ೫ ॥

ನ ಏಕಸ್ಮಿನ್ನೇವ ತೇಜಸಿ ಶರೀರಾಂತರಪ್ರೇಪ್ಸಾವೇಲಾಯಾಂ ಜೀವೋಽವತಿಷ್ಠತೇ, ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಶರೀರಸ್ಯಾನೇಕಾತ್ಮಕತ್ವದರ್ಶನಾತ್ । ದರ್ಶಯತಶ್ಚ ಏತಮರ್ಥಂ ಪ್ರಶ್ನಪ್ರತಿವಚನೇ ‘ಆಪಃ ಪುರುಷವಚಸಃ’ (ಛಾ. ಉ. ೫ । ೩ । ೩) ಇತಿ । ತದ್ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮ್ ‘ತ್ರ್ಯಾತ್ಮಕತ್ವಾತ್ತು ಭೂಯಸ್ತ್ವಾತ್’ (ಬ್ರ. ಸೂ. ೩ । ೧ । ೨) ಇತ್ಯತ್ರ । ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತೀ ಚ ಏತಮರ್ಥಂ ದರ್ಶಯತಃ । ಶ್ರುತಿಃ — ‘ಪೃಥಿವೀಮಯ ಆಪೋಮಯೋ ವಾಯುಮಯ ಆಕಾಶಮಯಸ್ತೇಜೋಮಯಃ’ ಇತ್ಯಾದ್ಯಾ; ಸ್ಮೃತಿರಪಿ — ‘ಅಣ್ವ್ಯೋ ಮಾತ್ರಾಽವಿನಾಶಿನ್ಯೋ ದಶಾರ್ಧಾನಾಂ ತು ಯಾಃ ಸ್ಮೃತಾಃ । ತಾಭಿಃ ಸಾರ್ಧಮಿದಂ ಸರ್ವಂ ಸಂಭವತ್ಯನುಪೂರ್ವಶಃ’ (ಮ. ಸ್ಮೃ. ೧ । ೨೭) ಇತ್ಯಾದ್ಯಾ । ನನು ಚ ಉಪಸಂಹೃತೇಷು ವಾಗಾದಿಷು ಕರಣೇಷು ಶರೀರಾಂತರಪ್ರೇಪ್ಸಾವೇಲಾಯಾಮ್ ‘ಕ್ವಾಯಂ ತದಾ ಪುರುಷೋ ಭವತಿ’ (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೨ । ೧೩) ಇತ್ಯುಪಕ್ರಮ್ಯ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಂ ಕರ್ಮಾಶ್ರಯತಾಂ ನಿರೂಪಯತಿ — ‘ತೌ ಹ ಯದೂಚತುಃ ಕರ್ಮ ಹೈವ ತದೂಚತುರಥ ಹ ಯತ್ಪ್ರಶಶꣳಸತುಃ ಕರ್ಮ ಹೈವ ತತ್ಪ್ರಶಶꣳಸತುಃ’ (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೨ । ೧೩) ಇತಿ । ಅತ್ರೋಚ್ಯತೇ — ತತ್ರ ಕರ್ಮಪ್ರಯುಕ್ತಸ್ಯ ಗ್ರಹಾತಿಗ್ರಹಸಂಜ್ಞಕಸ್ಯ ಇಂದ್ರಿಯವಿಷಯಾತ್ಮಕಸ್ಯ ಬಂಧನಸ್ಯ ಪ್ರವೃತ್ತಿರಿತಿ ಕರ್ಮಾಶ್ರಯತೋಕ್ತಾ । ಇಹ ಪುನಃ ಭೂತೋಪಾದಾನಾದ್ದೇಹಾಂತರೋತ್ಪತ್ತಿರಿತಿ ಭೂತಾಶ್ರಯತ್ವಮುಕ್ತಮ್ । ಪ್ರಶಂಸಾಶಬ್ದಾದಪಿ ತತ್ರ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯಮಾತ್ರಂ ಕರ್ಮಣಃ ಪ್ರದರ್ಶಿತಮ್ , ನ ತ್ವಾಶ್ರಯಾಂತರಂ ನಿವಾರಿತಮ್ । ತಸ್ಮಾದವಿರೋಧಃ ॥ ೬ ॥

ಸೇಯಮುತ್ಕ್ರಾಂತಿಃ ಕಿಂ ವಿದ್ವದವಿದುಷೋಃ ಸಮಾನಾ, ಕಿಂ ವಾ ವಿಶೇಷವತೀ — ಇತಿ ವಿಶಯಾನಾನಾಂ ವಿಶೇಷವತೀತಿ ತಾವತ್ಪ್ರಾಪ್ತಮ್ । ಭೂತಾಶ್ರಯವಿಶಿಷ್ಟಾ ಹ್ಯೇಷಾ । ಪುನರ್ಭವಾಯ ಚ ಭೂತಾನ್ಯಾಶ್ರೀಯಂತೇ । ನ ಚ ವಿದುಷಃ ಪುನರ್ಭವಃ ಸಂಭವತಿ; ಅಮೃತತ್ವಂ ಹಿ ವಿದ್ವಾನಶ್ನುತೇ — ಇತಿ ಸ್ಥಿತಿಃ । ತಸ್ಮಾದವಿದುಷ ಏವ ಏಷಾ ಉತ್ಕ್ರಾಂತಿಃ । ನನು ವಿದ್ಯಾಪ್ರಕರಣೇ ಸಮಾಮ್ನಾನಾತ್ ವಿದುಷ ಏವ ಏಷಾ ಭವೇತ್ — ನ, ಸ್ವಾಪಾದಿವತ್ ಯಥಾಪ್ರಾಪ್ತಾನುಕೀರ್ತನಾತ್ । ಯಥಾ ಹಿ ‘ಯತ್ರೈತತ್ಪುರುಷಃ ಸ್ವಪಿತಿ ನಾಮ’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೮ । ೧), ‘ಅಶಿಶಿಷತಿ ನಾಮ’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೮ । ೩), ‘ಪಿಪಾಸತಿ ನಾಮ’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೮ । ೫) ಇತಿ ಚ ಸರ್ವಪ್ರಾಣಿಸಾಧಾರಣಾ ಏವ ಸ್ವಾಪಾದಯೋಽನುಕೀರ್ತ್ಯಂತೇ ವಿದ್ಯಾಪ್ರಕರಣೇಽಪಿ ಪ್ರತಿಪಿಪಾದಯಿಷಿತವಸ್ತುಪ್ರತಿಪಾದನಾನುಗುಣ್ಯೇನ, ನ ತು ವಿದುಷೋ ವಿಶೇಷವಂತೋ ವಿಧಿತ್ಸ್ಯಂತೇ; ಏವಮ್ ಇಯಮಪಿ ಉತ್ಕ್ರಾಂತಿಃ ಮಹಾಜನಗತೈವಾನುಕೀರ್ತ್ಯತೇ, ಯಸ್ಯಾಂ ಪರಸ್ಯಾಂ ದೇವತಾಯಾಂ ಪುರುಷಸ್ಯ ಪ್ರಯತಃ ತೇಜಃ ಸಂಪದ್ಯತೇ ಸ ಆತ್ಮಾ ತತ್ತ್ವಮಸಿ — ಇತ್ಯೇತತ್ಪ್ರತಿಪಾದಯಿತುಮ್ । ಪ್ರತಿಷಿದ್ಧಾ ಚ ಏಷಾ ವಿದುಷಃ — ‘ನ ತಸ್ಯ ಪ್ರಾಣಾ ಉತ್ಕ್ರಾಮಂತಿ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೪ । ೬) ಇತಿ । ತಸ್ಮಾತ್ ಅವಿದುಷ ಏವೈಷೇತಿ ॥

ಏವಂ ಪ್ರಾಪ್ತೇ, ಬ್ರೂಮಃ — ಸಮಾನಾ ಚೈಷಾ ಉತ್ಕ್ರಾಂತಿಃ ‘ವಾಙ್ಮನಸಿ’ ಇತ್ಯಾದ್ಯಾ ವಿದ್ವದವಿದುಷೋಃ ಆಸೃತ್ಯುಪಕ್ರಮಾತ್ ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ, ಅವಿಶೇಷಶ್ರವಣಾತ್ । ಅವಿದ್ವಾನ್ ದೇಹಬೀಜಭೂತಾನಿ ಭೂತಸೂಕ್ಷ್ಮಾಣ್ಯಾಶ್ರಿತ್ಯ ಕರ್ಮಪ್ರಯುಕ್ತೋ ದೇಹಗ್ರಹಣಮನುಭವಿತುಂ ಸಂಸರತಿ, ವಿದ್ವಾಂಸ್ತು ಜ್ಞಾನಪ್ರಕಾಶಿತಂ ಮೋಕ್ಷನಾಡೀದ್ವಾರಮಾಶ್ರಯತೇ — ತದೇತತ್ ‘ಆಸೃತ್ಯುಪಕ್ರಮಾತ್’ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ನನು ಅಮೃತತ್ವಂ ವಿದುಷಾ ಪ್ರಾಪ್ತವ್ಯಮ್ , ನ ಚ ತದ್ದೇಶಾಂತರಾಯತ್ತಮ್ , ತತ್ರ ಕುತೋ ಭೂತಾಶ್ರಯತ್ವಂ ಸೃತ್ಯುಪಕ್ರಮೋ ವೇತಿ ? ಅತ್ರೋಚ್ಯತೇ — ಅನುಪೋಷ್ಯ ಚ, ಇದಮ್ , ಅದಗ್ಧ್ವಾ ಅತ್ಯಂತಮವಿದ್ಯಾದೀನ್ಕ್ಲೇಶಾನ್ , ಅಪರವಿದ್ಯಾಸಾಮರ್ಥ್ಯಾತ್ ಆಪೇಕ್ಷಿಕಮಮೃತತ್ವಂ ಪ್ರೇಪ್ಸತೇ, ಸಂಭವತಿ ತತ್ರ ಸೃತ್ಯುಪಕ್ರಮಃ ಭೂತಾಶ್ರಯತ್ವಂ ಚ — ನ ಹಿ ನಿರಾಶ್ರಯಾಣಾಂ ಪ್ರಾಣಾನಾಂ ಗತಿರುಪಪದ್ಯತೇ; ತಸ್ಮಾದದೋಷಃ ॥ ೭ ॥

‘ತೇಜಃ ಪರಸ್ಯಾಂ ದೇವತಾಯಾಮ್’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೮ । ೬) ಇತ್ಯತ್ರ ಪ್ರಕರಣಸಾಮರ್ಥ್ಯಾತ್ ತತ್ ಯಥಾಪ್ರಕೃತಂ ತೇಜಃ ಸಾಧ್ಯಕ್ಷಂ ಸಪ್ರಾಣಂ ಸಕರಣಗ್ರಾಮಂ ಭೂತಾಂತರಸಹಿತಂ ಪ್ರಯತಃ ಪುಂಸಃ ಪರಸ್ಯಾಂ ದೇವತಾಯಾಂ ಸಂಪದ್ಯತ ಇತ್ಯೇತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ । ಕೀದೃಶೀ ಪುನರಿಯಂ ಸಂಪತ್ತಿಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಚಿಂತ್ಯತೇ । ತತ್ರ ಆತ್ಯಂತಿಕ ಏವ ತಾವತ್ ಸ್ವರೂಪಪ್ರವಿಲಯ ಇತಿ ಪ್ರಾಪ್ತಮ್ , ತತ್ಪ್ರಕೃತಿತ್ವೋಪಪತ್ತೇಃ । ಸರ್ವಸ್ಯ ಹಿ ಜನಿಮತೋ ವಸ್ತುಜಾತಸ್ಯ ಪ್ರಕೃತಿಃ ಪರಾ ದೇವತೇತಿ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾಪಿತಮ್ । ತಸ್ಮಾತ್ ಆತ್ಯಂತಿಕೀ ಇಯಮವಿಭಾಗಾಪತ್ತಿರಿತಿ । ಏವಂ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ಬ್ರೂಮಃ — ತತ್ ತೇಜಆದಿ ಭೂತಸೂಕ್ಷ್ಮಂ ಶ್ರೋತ್ರಾದಿಕರಣಾಶ್ರಯಭೂತಮ್ ಆಪೀತೇಃ ಆಸಂಸಾರಮೋಕ್ಷಾತ್ ಸಮ್ಯಗ್ಜ್ಞಾನನಿಮಿತ್ತಾತ್ ಅವತಿಷ್ಠತೇ — ‘ಯೋನಿಮನ್ಯೇ ಪ್ರಪದ್ಯಂತೇ ಶರೀರತ್ವಾಯ ದೇಹಿನಃ । ಸ್ಥಾಣುಮನ್ಯೇಽನುಸಂಯಂತಿ ಯಥಾಕರ್ಮ ಯಥಾಶ್ರುತಮ್’ (ಕ. ಉ. ೨ । ೨ । ೭) ಇತ್ಯಾದಿಸಂಸಾರವ್ಯಪದೇಶಾತ್ । ಅನ್ಯಥಾ ಹಿ ಸರ್ವಃ ಪ್ರಾಯಣಸಮಯ ಏವ ಉಪಾಧಿಪ್ರತ್ಯಸ್ತಮಯಾದತ್ಯಂತಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಸಂಪದ್ಯೇತ, ತತ್ರ ವಿಧಿಶಾಸ್ತ್ರಮನರ್ಥಕಂ ಸ್ಯಾತ್ , ವಿದ್ಯಾಶಾಸ್ತ್ರಂ ಚ । ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನನಿಮಿತ್ತಶ್ಚ ಬಂಧೋ ನ ಸಮ್ಯಗ್ಜ್ಞಾನಾದೃತೇ ವಿಸ್ರಂಸಿತುಮರ್ಹತಿ । ತಸ್ಮಾತ್ ತತ್ಪ್ರಕೃತಿತ್ವೇಽಪಿ ಸುಷುಪ್ತಪ್ರಲಯವತ್ ಬೀಜಭಾವಾವಶೇಷೈವ ಏಷಾ ಸತ್ಸಂಪತ್ತಿರಿತಿ ॥ ೮ ॥

ತಚ್ಚ ಇತರಭೂತಸಹಿತಂ ತೇಜೋ ಜೀವಸ್ಯ ಅಸ್ಮಾಚ್ಛರೀರಾತ್ಪ್ರವಸತ ಆಶ್ರಯಭೂತಂ ಸ್ವರೂಪತಃ ಪರಿಮಾಣತಶ್ಚ ಸೂಕ್ಷ್ಮಂ ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ । ತಥಾ ಹಿ ನಾಡೀನಿಷ್ಕ್ರಮಣಶ್ರವಣಾದಿಭ್ಯೋಽಸ್ಯ ಸೌಕ್ಷ್ಮ್ಯಮುಪಲಭ್ಯತೇ । ತತ್ರ ತನುತ್ವಾತ್ಸಂಚಾರೋಪಪತ್ತಿಃ; ಸ್ವಚ್ಛತ್ವಾಚ್ಚ ಅಪ್ರತೀಘಾತೋಪಪತ್ತಿಃ । ಅತ ಏವ ಚ ದೇಹಾನ್ನಿರ್ಗಚ್ಛನ್ ಪಾರ್ಶ್ವಸ್ಥೈರ್ನೋಪಲಭ್ಯತೇ ॥ ೯ ॥

ಅತ ಏವ ಚ ಸೂಕ್ಷ್ಮತ್ವಾತ್ ನಾಸ್ಯ ಸ್ಥೂಲಸ್ಯ ಶರೀರಸ್ಯೋಪಮರ್ದೇನ ದಾಹಾದಿನಿಮಿತ್ತೇನ ಇತರತ್ಸೂಕ್ಷ್ಮಂ ಶರೀರಮುಪಮೃದ್ಯತೇ ॥ ೧೦ ॥

ಅಸ್ಯೈವ ಚ ಸೂಕ್ಷ್ಮಸ್ಯ ಶರೀರಸ್ಯ ಏಷ ಊಷ್ಮಾ, ಯಮೇತಸ್ಮಿಂಚ್ಛರೀರೇ ಸಂಸ್ಪರ್ಶೇನೋಷ್ಮಾಣಂ ವಿಜಾನಂತಿ । ತಥಾ ಹಿ ಮೃತಾವಸ್ಥಾಯಾಮ್ ಅವಸ್ಥಿತೇಽಪಿ ದೇಹೇ ವಿದ್ಯಮಾನೇಷ್ವಪಿ ಚ ರೂಪಾದಿಷು ದೇಹಗುಣೇಷು, ನ ಊಷ್ಮಾ ಉಪಲಭ್ಯತೇ, ಜೀವದವಸ್ಥಾಯಾಮೇವ ತು ಉಪಲಭ್ಯತೇ — ಇತ್ಯತ ಉಪಪದ್ಯತೇ

ಪ್ರಸಿದ್ಧಶರೀರವ್ಯತಿರಿಕ್ತವ್ಯಪಾಶ್ರಯ ಏವ ಏಷ ಊಷ್ಮೇತಿ । ತಥಾ ಚ ಶ್ರುತಿಃ — ‘ಉಷ್ಣ ಏವ ಜೀವಿಷ್ಯಞ್ಶೀತೋ ಮರಿಷ್ಯನ್’ ಇತಿ ॥ ೧೧ ॥

‘ಅಮೃತತ್ವಂ ಚಾನುಪೋಷ್ಯ’ ಇತ್ಯತೋ ವಿಶೇಷಣಾತ್ ಆತ್ಯಂತಿಕೇಽಮೃತತ್ವೇ ಗತ್ಯುತ್ಕ್ರಾಂತ್ಯೋರಭಾವೋಽಭ್ಯುಪಗತಃ । ತತ್ರಾಪಿ ಕೇನಚಿತ್ಕಾರಣೇನ ಉತ್ಕ್ರಾಂತಿಮಾಶಂಕ್ಯ ಪ್ರತಿಷೇಧತಿ — ‘ಅಥಾಕಾಮಯಮಾನೋ ಯೋಽಕಾಮೋ ನಿಷ್ಕಾಮ ಆಪ್ತಕಾಮ ಆತ್ಮಕಾಮೋ ಭವತಿ ನ ತಸ್ಯ ಪ್ರಾಣಾ ಉತ್ಕ್ರಾಮಂತಿ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಸನ್ಬ್ರಹ್ಮಾಪ್ಯೇತಿ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೪ । ೬) ಇತಿ । ಅತಃ ಪರವಿದ್ಯಾವಿಷಯಾತ್ಪ್ರತಿಷೇಧಾತ್ ನ ಪರಬ್ರಹ್ಮವಿದೋ ದೇಹಾತ್ ಪ್ರಾಣಾನಾಮುತ್ಕ್ರಾಂತಿರಸ್ತೀತಿ ಚೇತ್ , ನೇತ್ಯುಚ್ಯತೇ, ಯತಃ ಶಾರೀರಾದಾತ್ಮನ ಏಷ ಉತ್ಕ್ರಾಂತಿಪ್ರತಿಷೇಧಃ ಪ್ರಾಣಾನಾಮ್ , ನ ಶರೀರಾತ್ । ಕಥಮವಗಮ್ಯತೇ ? ‘ನ ತಸ್ಮಾತ್ಪ್ರಾಣಾ ಉತ್ಕ್ರಾಮಂತಿ’ ಇತಿ ಶಾಖಾಂತರೇ ಪಂಚಮೀಪ್ರಯೋಗಾತ್ । ಸಂಬಂಧಸಾಮಾನ್ಯವಿಷಯಾ ಹಿ ಷಷ್ಠೀ ಶಾಖಾಂತರಗತಯಾ ಪಂಚಮ್ಯಾ ಸಂಬಂಧವಿಶೇಷೇ ವ್ಯವಸ್ಥಾಪ್ಯತೇ । ‘ತಸ್ಮಾತ್’ ಇತಿ ಚ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯಾತ್ ಅಭ್ಯುದಯನಿಃಶ್ರೇಯಸಾಧಿಕೃತೋ ದೇಹೀ ಸಂಬಧ್ಯತೇ, ನ ದೇಹಃ । ನ ತಸ್ಮಾದುಚ್ಚಿಕ್ರಮಿಷೋರ್ಜೀವಾತ್ ಪ್ರಾಣಾ ಅಪಕ್ರಾಮಂತಿ, ಸಹೈವ ತೇನ ಭವಂತಿ — ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಸಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಚ ಪ್ರವಸತೋ ಭವತ್ಯುತ್ಕ್ರಾಂತಿರ್ದೇಹಾದಿತಿ ॥ ೧೨ ॥

ನೈತದಸ್ತಿ — ಯದುಕ್ತಮ್ , ಪರಬ್ರಹ್ಮವಿದೋಽಪಿ ದೇಹಾತ್ ಅಸ್ತ್ಯುತ್ಕ್ರಾಂತಿಃ ಉತ್ಕ್ರಾಂತಿಪ್ರತಿಷೇಧಸ್ಯ ದೇಹ್ಯಪಾದಾನತ್ವಾದಿತಿ; ಯತೋ ದೇಹಾಪಾದಾನ ಏವ ಉತ್ಕ್ರಾಂತಿಪ್ರತಿಷೇಧ ಏಕೇಷಾಂ ಸಮಾಮ್ನಾತೄಣಾಂ ಸ್ಪಷ್ಟ ಉಪಲಭ್ಯತೇ । ತಥಾ ಹಿ — ಆರ್ತಭಾಗಪ್ರಶ್ನೇ ‘ಯತ್ರಾಯಂ ಪುರುಷೋ ಮ್ರಿಯತ ಉದಸ್ಮಾತ್ಪ್ರಾಣಾಃ ಕ್ರಾಮಂತ್ಯಾಹೋ ನೇತಿ’ (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೨ । ೧೧) ಇತ್ಯತ್ರ, ‘ನೇತಿ ಹೋವಾಚ ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯಃ’ (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೨ । ೧೧) ಇತ್ಯನುತ್ಕ್ರಾಂತಿಪಕ್ಷಂ ಪರಿಗೃಹ್ಯ, ನ ತರ್ಹ್ಯಯಮನುತ್ಕ್ರಾಂತೇಷು ಪ್ರಾಣೇಷು ಮೃತಃ — ಇತ್ಯಸ್ಯಾಮಾಶಂಕಾಯಾಮ್ ‘ಅತ್ರೈವ ಸಮವನೀಯಂತೇ’ ಇತಿ ಪ್ರವಿಲಯಂ ಪ್ರಾಣಾನಾಂ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಯ, ತತ್ಸಿದ್ಧಯೇ ‘ಸ ಉಚ್ಛ್ವಯತ್ಯಾಧ್ಮಾಯತ್ಯಾಧ್ಮಾತೋ ಮೃತಃ ಶೇತೇ’ (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೨ । ೧೧) ಇತಿ ಸಶಬ್ದಪರಾಮೃಷ್ಟಸ್ಯ ಪ್ರಕೃತಸ್ಯ ಉತ್ಕ್ರಾಂತ್ಯವಧೇಃ ಉಚ್ಛ್ವಯನಾದೀನಿ ಸಮಾಮನಂತಿ । ದೇಹಸ್ಯ ಚ ಏತಾನಿ ಸ್ಯುಃ ನ ದೇಹಿನಃ; ತತ್ಸಾಮಾನ್ಯಾತ್ , ‘ನ ತಸ್ಮಾತ್ಪ್ರಾಣಾ ಉತ್ಕ್ರಾಮಂತ್ಯತ್ರೈವ ಸಮವನೀಯಂತೇ’ ಇತ್ಯತ್ರಾಪಿ — ಅಭೇದೋಪಚಾರೇಣ ದೇಹಾಪಾದಾನಸ್ಯೈವ ಉತ್ಕ್ರಮಣಸ್ಯ ಪ್ರತಿಷೇಧಃ — ಯದ್ಯಪಿ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯಂ ದೇಹಿನಃ — ಇತಿ ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯಮ್ , ಯೇಷಾಂ ಪಂಚಮೀಪಾಠಃ । ಯೇಷಾಂ ತು ಷಷ್ಠೀಪಾಠಃ, ತೇಷಾಂ ವಿದ್ವತ್ಸಂಬಂಧಿನೀ ಉತ್ಕ್ರಾಂತಿಃ ಪ್ರತಿಷಿಧ್ಯತ ಇತಿ, ಪ್ರಾಪ್ತೋತ್ಕ್ರಾಂತಿಪ್ರತಿಷೇಧಾರ್ಥತ್ವಾತ್ ಅಸ್ಯ ವಾಕ್ಯಸ್ಯ, ದೇಹಾಪಾದಾನೈವ ಸಾ ಪ್ರತಿಷಿದ್ಧಾ ಭವತಿ, ದೇಹಾದುತ್ಕ್ರಾಂತಿಃ ಪ್ರಾಪ್ತಾ, ನ ದೇಹಿನಃ; ಅಪಿ ಚ ‘ಚಕ್ಷುಷ್ಟೋ ವಾ ಮೂರ್ಧ್ನೋ ವಾನ್ಯೇಭ್ಯೋ ವಾ ಶರೀರದೇಶೇಭ್ಯಸ್ತಮುತ್ಕ್ರಾಮಂತಂ ಪ್ರಾಣೋಽನೂತ್ಕ್ರಾಮತಿ ಪ್ರಾಣಮನೂತ್ಕ್ರಾಮಂತꣳ ಸರ್ವೇ ಪ್ರಾಣಾ ಅನೂತ್ಕ್ರಾಮಂತಿ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೪ । ೨) ಇತ್ಯೇವಮವಿದ್ವದ್ವಿಷಯೇ ಸಪ್ರಪಂಚಮುತ್ಕ್ರಮಣಂ ಸಂಸಾರಗಮನಂ ಚ ದರ್ಶಯಿತ್ವಾ, ‘ಇತಿ ನು ಕಾಮಯಮಾನಃ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೪ । ೬) ಇತಿ ಉಪಸಂಹೃತ್ಯ ಅವಿದ್ವತ್ಕಥಾಮ್ , ‘ಅಥಾಕಾಮಯಮಾನಃ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೪ । ೬) ಇತಿ ವ್ಯಪದಿಶ್ಯ ವಿದ್ವಾಂಸಮ್ — ಯದಿ ತದ್ವಿಷಯೇಽಪ್ಯುತ್ಕ್ರಾಂತಿಮೇವ ಪ್ರಾಪಯೇತ್ , ಅಸಮಂಜಸ ಏವ ವ್ಯಪದೇಶಃ ಸ್ಯಾತ್; ತಸ್ಮಾತ್ ಅವಿದ್ವದ್ವಿಷಯೇ ಪ್ರಾಪ್ತಯೋರ್ಗತ್ಯುತ್ಕ್ರಾಂತ್ಯೋಃ ವಿದ್ವದ್ವಿಷಯೇ ಪ್ರತಿಷೇಧಃ — ಇತ್ಯೇವಮೇವ ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯಮ್ , ವ್ಯಪದೇಶಾರ್ಥವತ್ತ್ವಾಯ । ನ ಚ ಬ್ರಹ್ಮವಿದಃ ಸರ್ವಗತಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮಭೂತಸ್ಯ ಪ್ರಕ್ಷೀಣಕಾಮಕರ್ಮಣಃ ಉತ್ಕ್ರಾಂತಿಃ ಗತಿರ್ವಾ ಉಪಪದ್ಯತೇ, ನಿಮಿತ್ತಾಭಾವಾತ್ । ‘ಅತ್ರ ಬ್ರಹ್ಮ ಸಮಶ್ನುತೇ’ ಇತಿ ಚ ಏವಂಜಾತೀಯಕಾಃ ಶ್ರುತಯೋ ಗತ್ಯುತ್ಕ್ರಾಂತ್ಯೋರಭಾವಂ ಸೂಚಯಂತಿ ॥ ೧೩ ॥

ಸ್ಮರ್ಯತೇಽಪಿ ಚ ಮಹಾಭಾರತೇ ಗತ್ಯುತ್ಕ್ರಾಂತ್ಯೋರಭಾವಃ — ‘ಸರ್ವಭೂತಾತ್ಮಭೂತಸ್ಯ ಸಮ್ಯಗ್ಭೂತಾನಿ ಪಶ್ಯತಃ । ದೇವಾ ಅಪಿ ಮಾರ್ಗೇ ಮುಹ್ಯಂತ್ಯಪದಸ್ಯ ಪದೈಷಿಣಃ’ (ಮ. ಭಾ. ೧೨ । ೨೩೯ । ೨೩) ಇತಿ । ನನು ಗತಿರಪಿ ಬ್ರಹ್ಮವಿದಃ ಸರ್ವಗತಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮಭೂತಸ್ಯ ಸ್ಮರ್ಯತೇ — ‘ಶುಕಃ ಕಿಲ ವೈಯಾಸಕಿರ್ಮುಮುಕ್ಷುರಾದಿತ್ಯಮಂಡಲಮಭಿಪ್ರತಸ್ಥೇ ಪಿತ್ರಾ ಚಾನುಗಮ್ಯಾಹೂತೋ ಭೋ ಇತಿ ಪ್ರತಿಶುಶ್ರಾವ’ ಇತಿ — ನ; ಸಶರೀರಸ್ಯೈವ ಅಯಂ ಯೋಗಬಲೇನ ವಿಶಿಷ್ಟದೇಶಪ್ರಾಪ್ತಿಪೂರ್ವಕಃ ಶರೀರೋತ್ಸರ್ಗ ಇತಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ , ಸರ್ವಭೂತದೃಶ್ಯತ್ವಾದ್ಯುಪನ್ಯಾಸಾತ್ । ನ ಹಿ ಅಶರೀರಂ ಗಚ್ಛಂತಂ ಸರ್ವಭೂತಾನಿ ದ್ರಷ್ಟುಂ ಶಕ್ನುಯುಃ । ತಥಾ ಚ ತತ್ರೈವೋಪಸಂಹೃತಮ್ — ‘ಶುಕಸ್ತು ಮಾರುತಾಚ್ಛೀಘ್ರಾಂ ಗತಿಂ ಕೃತ್ವಾಂತರಿಕ್ಷಗಃ ।’ (ಮ. ಭಾ. ೧೨ । ೩೩೩ । ೧೯), ‘ದರ್ಶಯಿತ್ವಾ ಪ್ರಭಾವಂ ಸ್ವಂ ಸರ್ವಭೂತಗತೋಽಭವತ್’ (ಮ. ಭಾ. ೧೨ । ೩೩೩ । ೨೦) ಇತಿ । ತಸ್ಮಾದಭಾವಃ ಪರಬ್ರಹ್ಮವಿದೋ ಗತ್ಯುತ್ಕ್ರಾಂತ್ಯೋಃ । ಗತಿಶ್ರುತೀನಾಂ ತು ವಿಷಯಮುಪರಿಷ್ಟಾದ್ವ್ಯಾಖ್ಯಾಸ್ಯಾಮಃ ॥ ೧೪ ॥

ತಾನಿ ಪುನಃ ಪ್ರಾಣಶಬ್ದೋದಿತಾನಿ ಇಂದ್ರಿಯಾಣಿ ಭೂತಾನಿ ಚ ಪರಬ್ರಹ್ಮವಿದಃ ತಸ್ಮಿನ್ನೇವ ಪರಸ್ಮಿನ್ನಾತ್ಮನಿ ಪ್ರಲೀಯಂತೇ । ಕಸ್ಮಾತ್ ? ತಥಾ ಹಿ ಆಹ ಶ್ರುತಿಃ — ‘ಏವಮೇವಾಸ್ಯ ಪರಿದ್ರಷ್ಟುರಿಮಾಃ ಷೋಡಶ ಕಲಾಃ ಪುರುಷಾಯಣಾಃ ಪುರುಷಂ ಪ್ರಾಪ್ಯಾಸ್ತಂ ಗಚ್ಛಂತಿ’ (ಪ್ರ. ಉ. ೬ । ೫) ಇತಿ । ನನು ‘ಗತಾಃ ಕಲಾಃ ಪಂಚದಶ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾಃ’ (ಮು. ಉ. ೩ । ೨ । ೭) ಇತಿ ವಿದ್ವದ್ವಿಷಯೈವಾಪರಾ ಶ್ರುತಿಃ ಪರಸ್ಮಾದಾತ್ಮನೋಽನ್ಯತ್ರಾಪಿ ಕಲಾನಾಂ ಪ್ರಲಯಮ್ ಆಹ ಸ್ಮ — ನ; ಸಾ ಖಲು ವ್ಯವಹಾರಾಪೇಕ್ಷಾ — ಪಾರ್ಥಿವಾದ್ಯಾಃ ಕಲಾಃ ಪೃಥಿವ್ಯಾದೀರೇವ ಸ್ವಪ್ರಕೃತೀರಪಿಯಂತೀತಿ । ಇತರಾ ತು ವಿದ್ವತ್ಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯಪೇಕ್ಷಾ — ಕೃತ್ಸ್ನಂ ಕಲಾಜಾತಂ ಪರಬ್ರಹ್ಮವಿದೋ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಸಂಪದ್ಯತ ಇತಿ । ತಸ್ಮಾದದೋಷಃ ॥ ೧೫ ॥

ಸ ಪುನರ್ವಿದುಷಃ ಕಲಾಪ್ರಲಯಃ ಕಿಮ್ ಇತರೇಷಾಮಿವ ಸಾವಶೇಷೋ ಭವತಿ, ಆಹೋಸ್ವಿನ್ನಿರವಶೇಷ ಇತಿ । ತತ್ರ ಪ್ರಲಯಸಾಮಾನ್ಯಾತ್ ಶಕ್ತ್ಯವಶೇಷತಾಪ್ರಸಕ್ತೌ ಬ್ರವೀತಿ — ಅವಿಭಾಗಾಪತ್ತಿರೇವೇತಿ । ಕುತಃ ? ವಚನಾತ್ । ತಥಾ ಹಿ ಕಲಾಪ್ರಲಯಮುಕ್ತ್ವಾ ವಕ್ತಿ — ‘ಭಿದ್ಯೇತೇ ತಾಸಾಂ ನಾಮರೂಪೇ ಪುರುಷ ಇತ್ಯೇವಂ ಪ್ರೋಚ್ಯತೇ ಸ ಏಷೋಽಕಲೋಽಮೃತೋ ಭವತಿ’ (ಪ್ರ. ಉ. ೬ । ೫) ಇತಿ । ಅವಿದ್ಯಾನಿಮಿತ್ತಾನಾಂ ಚ ಕಲಾನಾಂ ನ ವಿದ್ಯಾನಿಮಿತ್ತೇ ಪ್ರಲಯೇ ಸಾವಶೇಷತ್ವೋಪಪತ್ತಿಃ । ತಸ್ಮಾದವಿಭಾಗ ಏವೇತಿ ॥ ೧೬ ॥

ಸಮಾಪ್ತಾ ಪ್ರಾಸಂಗಿಕೀ ಪರವಿದ್ಯಾಗತಾ ಚಿಂತಾ; ಸಂಪ್ರತಿ ತು ಅಪರವಿದ್ಯಾವಿಷಯಾಮೇವ ಚಿಂತಾಮನುವರ್ತಯತಿ । ಸಮಾನಾ ಚ ಆಸೃತ್ಯುಪಕ್ರಮಾತ್ ವಿದ್ವದವಿದುಷೋರುತ್ಕ್ರಾಂತಿಃ — ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ತಮ್ ಇದಾನೀಂ ಸೃತ್ಯುಪಕ್ರಮಂ ದರ್ಶಯತಿ । ತಸ್ಯ ಉಪಸಂಹೃತವಾಗಾದಿಕಲಾಪಸ್ಯೋಚ್ಚಿಕ್ರಮಿಷತೋ ವಿಜ್ಞಾನಾತ್ಮನಃ, ಓಕಃ ಆಯತನಂ ಹೃದಯಮ್ — ‘ಸ ಏತಾಸ್ತೇಜೋಮಾತ್ರಾಃ ಸಮಭ್ಯಾದದಾನೋ ಹೃದಯಮೇವಾನ್ವವಕ್ರಾಮತಿ’ ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ, ತದಗ್ರಪ್ರಜ್ವಲನಪೂರ್ವಿಕಾ ಚಕ್ಷುರಾದಿಸ್ಥಾನಾಪಾದಾನಾ ಚ ಉತ್ಕ್ರಾಂತಿಃ ಶ್ರೂಯತೇ — ‘ತಸ್ಯ ಹೈತಸ್ಯ ಹೃದಯಸ್ಯಾಗ್ರಂ ಪ್ರದ್ಯೋತತೇ ತೇನ ಪ್ರದ್ಯೋತೇನೈಷ ಆತ್ಮಾ ನಿಷ್ಕ್ರಾಮತಿ ಚಕ್ಷುಷ್ಟೋ ವಾ ಮೂರ್ಧ್ನೋ ವಾನ್ಯೇಭ್ಯೋ ವಾ ಶರೀರದೇಶೇಭ್ಯಃ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೪ । ೨) ಇತಿ । ಸಾ ಕಿಮನಿಯಮೇನೈವ ವಿದ್ವದವಿದುಷೋರ್ಭವತಿ, ಅಥಾಸ್ತಿ ಕಶ್ಚಿದ್ವಿದುಷೋ ವಿಶೇಷನಿಯಮಃ — ಇತಿ ವಿಚಿಕಿತ್ಸಾಯಾಮ್ , ಶ್ರುತ್ಯವಿಶೇಷಾದನಿಯಮಪ್ರಾಪ್ತೌ, ಆಚಷ್ಟೇ — ಸಮಾನೇಽಪಿ ಹಿ ವಿದ್ವದವಿದುಷೋರ್ಹೃದಯಾಗ್ರಪ್ರದ್ಯೋತನೇ ತತ್ಪ್ರಕಾಶಿತದ್ವಾರತ್ವೇ ಚ, ಮೂರ್ಧಸ್ಥಾನಾದೇವ ವಿದ್ವಾನ್ನಿಷ್ಕ್ರಾಮತಿ, ಸ್ಥಾನಾಂತರೇಭ್ಯಸ್ತು ಇತರೇ । ಕುತಃ ? ವಿದ್ಯಾಸಾಮರ್ಥ್ಯಾತ್ । ಯದಿ ವಿದ್ವಾನಪಿ ಇತರವತ್ ಯತಃ ಕುತಶ್ಚಿದ್ದೇಹದೇಶಾತ್ ಉತ್ಕ್ರಾಮೇತ್ , ನೈವ ಉತ್ಕೃಷ್ಟಂ ಲೋಕಂ ಲಭೇತ, ತತ್ರ ಅನರ್ಥಿಕೈವ ವಿದ್ಯಾ ಸ್ಯಾತ್ । ತಚ್ಛೇಷಗತ್ಯನುಸ್ಮೃತಿಯೋಗಾಚ್ಚ — ವಿದ್ಯಾಶೇಷಭೂತಾ ಚ ಮೂರ್ಧನ್ಯನಾಡೀಸಂಬದ್ಧಾ ಗತಿಃ ಅನುಶೀಲಯಿತವ್ಯಾ ವಿದ್ಯಾವಿಶೇಷೇಷು ವಿಹಿತಾ । ತಾಮಭ್ಯಸ್ಯನ್ ತಯೈವ ಪ್ರತಿಷ್ಠತ ಇತಿ ಯುಕ್ತಮ್ । ತಸ್ಮಾತ್ ಹೃದಯಾಲಯೇನ ಬ್ರಹ್ಮಣಾ ಸೂಪಾಸಿತೇನ ಅನುಗೃಹೀತಃ ತದ್ಭಾವಂ ಸಮಾಪನ್ನೋ ವಿದ್ವಾನ್ ಮೂರ್ಧನ್ಯಯೈವ ಶತಾಧಿಕಯಾ ಶತಾದತಿರಿಕ್ತಯಾ ಏಕಶತತಮ್ಯಾ ನಾಡ್ಯಾ ನಿಷ್ಕ್ರಾಮತಿ, ಇತರಾಭಿರಿತರೇ । ತಥಾ ಹಿ ಹಾರ್ದವಿದ್ಯಾಂ ಪ್ರಕೃತ್ಯ ಸಮಾಮನಂತಿ — ‘ಶತಂ ಚೈಕಾ ಚ ಹೃದಯಸ್ಯ ನಾಡ್ಯಸ್ತಾಸಾಂ ಮೂರ್ಧಾನಮಭಿನಿಃಸೃತೈಕಾ । ತಯೋರ್ಧ್ವಮಾಯನ್ನಮೃತತ್ವಮೇತಿ ವಿಷ್ವಙ್ಙನ್ಯಾ ಉತ್ಕ್ರಮಣೇ ಭವಂತಿ’ (ಛಾ. ಉ. ೮ । ೬ । ೬) ಇತಿ ॥ ೧೭ ॥

ಅಸ್ತಿ ಹಾರ್ದವಿದ್ಯಾ ‘ಅಥ ಯದಿದಮಸ್ಮಿನ್ಬ್ರಹ್ಮಪುರೇ ದಹರಂ ಪುಂಡರೀಕಂ ವೇಶ್ಮ’ (ಛಾ. ಉ. ೮ । ೧ । ೧) ಇತ್ಯುಪಕ್ರಮ್ಯ ವಿಹಿತಾ । ತತ್ಪ್ರಕ್ರಿಯಾಯಾಮ್ ‘ಅಥ ಯಾ ಏತಾ ಹೃದಯಸ್ಯ ನಾಡ್ಯಃ’ (ಛಾ. ಉ. ೮ । ೬ । ೧) ಇತ್ಯುಪಕ್ರಮ್ಯ ಸಪ್ರಪಂಚಂ ನಾಡೀರಶ್ಮಿಸಂಬಂಧಮುಕ್ತ್ವಾ ಉಕ್ತಮ್ — ‘ಅಥ ಯತ್ರೈತದಸ್ಮಾಚ್ಛರೀರಾದುತ್ಕ್ರಾಮತ್ಯಥೈತೈರೇವ ರಶ್ಮಿಭಿರೂರ್ಧ್ವಮಾಕ್ರಮತೇ’ (ಛಾ. ಉ. ೮ । ೬ । ೫) ಇತಿ । ಪುನಶ್ಚೋಕ್ತಮ್ — ‘ತಯೋರ್ಧ್ವಮಾಯನ್ನಮೃತತ್ವಮೇತಿ’ (ಛಾ. ಉ. ೮ । ೬ । ೬) ಇತಿ । ತಸ್ಮಾತ್ ಶತಾಧಿಕಯಾ ನಾಡ್ಯಾ ನಿಷ್ಕ್ರಾಮನ್ ರಶ್ಮ್ಯನುಸಾರೀ ನಿಷ್ಕ್ರಾಮತೀತಿ ಗಮ್ಯತೇ । ತತ್ ಕಿಮ್ ಅವಿಶೇಷೇಣೈವ ಅಹನಿ ರಾತ್ರೌ ವಾ ಮ್ರಿಯಮಾಣಸ್ಯ ರಶ್ಮ್ಯನುಸಾರಿತ್ವಮ್ , ಆಹೋಸ್ವಿದಹನ್ಯೇವ — ಇತಿ ಸಂಶಯೇ ಸತಿ, ಅವಿಶೇಷಶ್ರವಣಾತ್ ಅವಿಶೇಷೇಣೈವ ತಾವತ್ ರಶ್ಮ್ಯನುಸಾರೀತಿ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಯತೇ ॥ ೧೮ ॥

ಅಸ್ತಿ ಅಹನಿ ನಾಡೀರಶ್ಮಿಸಂಬಂಧ ಇತಿ ಅಹನಿ ಮೃತಸ್ಯ ಸ್ಯಾತ್ ರಶ್ಮ್ಯನುಸಾರಿತ್ವಮ್ । ರಾತ್ರೌ ತು ಪ್ರೇತಸ್ಯ ನ ಸ್ಯಾತ್ , ನಾಡೀರಶ್ಮಿಸಂಬಂಧವಿಚ್ಛೇದಾತ್ — ಇತಿ ಚೇತ್ , ನ, ನಾಡೀರಶ್ಮಿಸಂಬಂಧಸ್ಯ ಯಾವದ್ದೇಹಭಾವಿತ್ವಾತ್ । ಯಾವದ್ದೇಹಭಾವೀ ಹಿ ಶಿರಾಕಿರಣಸಂಪರ್ಕಃ । ದರ್ಶಯತಿ ಚೈತಮರ್ಥಂ ಶ್ರುತಿಃ — ‘ಅಮುಷ್ಮಾದಾದಿತ್ಯಾತ್ಪ್ರತಾಯಂತೇ ತಾ ಆಸು ನಾಡೀಷು ಸೃಪ್ತಾ ಆಭ್ಯೋ ನಾಡೀಭ್ಯಃ ಪ್ರತಾಯಂತೇ ತೇಽಮುಷ್ಮಿನ್ನಾದಿತ್ಯೇ ಸೃಪ್ತಾಃ’ (ಛಾ. ಉ. ೮ । ೬ । ೨) ಇತಿ । ನಿದಾಘಸಮಯೇ ಚ ನಿಶಾಸ್ವಪಿ ಕಿರಣಾನುವೃತ್ತಿರುಪಲಭ್ಯತೇ, ಪ್ರತಾಪಾದಿಕಾರ್ಯದರ್ಶನಾತ್ । ಸ್ತೋಕಾನುವೃತ್ತೇಸ್ತು ದುರ್ಲಕ್ಷ್ಯತ್ವಮ್ ಋತ್ವಂತರರಜನೀಷು , ಶೈಶಿರೇಷ್ವಿವ ದುರ್ದಿನೇಷು । ‘ಅಹರೇವೈತದ್ರಾತ್ರೌ ದಧಾತಿ’ ಇತಿ ಚ ಏತದೇವ ದರ್ಶಯತಿ । ಯದಿ ಚ ರಾತ್ರೌ ಪ್ರೇತಃ ವಿನೈವ ರಶ್ಮ್ಯನುಸಾರೇಣ ಊರ್ಧ್ವಮಾಕ್ರಮೇತ, ರಶ್ಮ್ಯನುಸಾರಾನರ್ಥಕ್ಯಂ ಭವೇತ್ । ನ ಹ್ಯೇತತ್ ವಿಶಿಷ್ಯ ಅಧೀಯತೇ — ಯೋ ದಿವಾ ಪ್ರೈತಿ, ಸ ರಶ್ಮೀನಪೇಕ್ಷ್ಯೋರ್ಧ್ವಮಾಕ್ರಮತೇ, ಯಸ್ತು ರಾತ್ರೌ ಸೋಽನಪೇಕ್ಷ್ಯೈವೇತಿ । ಅಥ ತು ವಿದ್ವಾನಪಿ ರಾತ್ರಿಪ್ರಾಯಣಾಪರಾಧಮಾತ್ರೇಣ ನೋರ್ಧ್ವಮಾಕ್ರಮೇತ, ಪಾಕ್ಷಿಕಫಲಾ ವಿದ್ಯೇತಿ ಅಪ್ರವೃತ್ತಿರೇವ ತಸ್ಯಾಂ ಸ್ಯಾತ್ । ಮೃತ್ಯುಕಾಲಾನಿಯಮಾತ್ । ಅಥಾಪಿ ರಾತ್ರಾವುಪರತೋಽಹರಾಗಮಮ್ ಉದೀಕ್ಷೇತ, ಅಹರಾಗಮೇಽಪ್ಯಸ್ಯ ಕದಾಚಿತ್ ಅರಶ್ಮಿಸಂಬಂಧಾರ್ಹಂ ಶರೀರಂ ಸ್ಯಾತ್ ಪಾವಕಾದಿಸಂಪರ್ಕಾತ್ । ‘ಸ ಯಾವತ್ಕ್ಷಿಪ್ಯೇನ್ಮನಸ್ತಾವದಾದಿತ್ಯಂ ಗಚ್ಛತಿ’ (ಛಾ. ಉ. ೮ । ೬ । ೫) ಇತಿ ಚ ಶ್ರುತಿಃ ಅನುದೀಕ್ಷಾಂ ದರ್ಶಯತಿ । ತಸ್ಮಾತ್ ಅವಿಶೇಷೇಣೈವ ಇದಂ ರಾತ್ರಿಂದಿವಂ ರಶ್ಮ್ಯನುಸಾರಿತ್ವಮ್ ॥ ೧೯ ॥

ಅತ ಏವ ಚ ಉದೀಕ್ಷಾನುಪಪತ್ತೇಃ, ಅಪಾಕ್ಷಿಕಫಲತ್ವಾಚ್ಚ ವಿದ್ಯಾಯಾಃ, ಅನಿಯತಕಾಲತ್ವಾಚ್ಚ ಮೃತ್ಯೋಃ, ದಕ್ಷಿಣಾಯನೇಽಪಿ ಮ್ರಿಯಮಾಣೋ ವಿದ್ವಾನ್ ಪ್ರಾಪ್ನೋತ್ಯೇವ ವಿದ್ಯಾಫಲಮ್ । ಉತ್ತರಾಯಣಮರಣಪ್ರಾಶಸ್ತ್ಯಪ್ರಸಿದ್ಧೇಃ, ಭೀಷ್ಮಸ್ಯ ಚ ಪ್ರತೀಕ್ಷಾದರ್ಶನಾತ್ , ‘ಆಪೂರ್ಯಮಾಣಪಕ್ಷಾದ್ಯಾನ್ಷಡುದಙ್ಙೇತಿ ಮಾಸಾꣳಸ್ತಾನ್’ (ಛಾ. ಉ. ೪ । ೧೫ । ೫) ಇತಿ ಚ ಶ್ರುತೇಃ, ಅಪೇಕ್ಷಿತವ್ಯಮುತ್ತರಾಯಣಮ್ — ಇತೀಮಾಮಾಶಂಕಾಮ್ ಅನೇನ ಸೂತ್ರೇಣಾಪನುದತಿ । ಪ್ರಾಶಸ್ತ್ಯಪ್ರಸಿದ್ಧಿಃ ಅವಿದ್ವದ್ವಿಷಯಾ । ಭೀಷ್ಮಸ್ಯ ತೂತ್ತರಾಯಣಪ್ರತಿಪಾಲನಮ್ ಆಚಾರಪರಿಪಾಲನಾರ್ಥಂ ಪಿತೃಪ್ರಸಾದಲಬ್ಧಸ್ವಚ್ಛಂದಮೃತ್ಯುತಾಖ್ಯಾಪನಾರ್ಥಂ ಚ । ಶ್ರುತೇಸ್ತು ಅರ್ಥಂ ವಕ್ಷ್ಯತಿ ‘ಆತಿವಾಹಿಕಾಸ್ತಲ್ಲಿಂಗಾತ್’ (ಬ್ರ. ಸೂ. ೪ । ೩ । ೪) ಇತಿ ॥ ೨೦ ॥

ಯೋಗಿನಃ ಪ್ರತಿ ಚ ಅಯಮ್ ಅಹರಾದಿಕಾಲವಿನಿಯೋಗಃ ಅನಾವೃತ್ತಯೇ ಸ್ಮರ್ಯತೇ । ಸ್ಮಾರ್ತೇ ಚೈತೇ ಯೋಗಸಾಂಖ್ಯೇ, ನ ಶ್ರೌತೇ । ಅತೋ ವಿಷಯಭೇದಾತ್ ಪ್ರಮಾಣವಿಶೇಷಾಚ್ಚ ನಾಸ್ಯ ಸ್ಮಾರ್ತಸ್ಯ ಕಾಲವಿನಿಯೋಗಸ್ಯ ಶ್ರೌತೇಷು ವಿಜ್ಞಾನೇಷು ಅವತಾರಃ । ನನು ‘ಅಗ್ನಿರ್ಜ್ಯೋತಿರಹಃ ಶುಕ್ಲಃ ಷಣ್ಮಾಸಾ ಉತ್ತರಾಯಣಮ್ ।’ (ಭ. ಗೀ. ೮ । ೨೪) ‘ಧೂಮೋ ರಾತ್ರಿಸ್ತಥಾ ಕೃಷ್ಣಃ ಷಣ್ಮಾಸಾ ದಕ್ಷಿಣಾಯನಮ್’ (ಭ. ಗೀ. ೮ । ೨೫) ಇತಿ ಚ ಶ್ರೌತಾವೇತೌ ದೇವಯಾನಪಿತೃಯಾಣೌ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಯೇತೇ ಸ್ಮೃತಾವಪೀತಿ, ಉಚ್ಯತೇ — ‘ತಂ ಕಾಲಂ ವಕ್ಷ್ಯಾಮಿ’ (ಭ. ಗೀ. ೮ । ೨೩) ಇತಿ ಸ್ಮೃತೌ ಕಾಲಪ್ರತಿಜ್ಞಾನಾತ್ ವಿರೋಧಮಾಶಂಕ್ಯ ಅಯಂ ಪರಿಹಾರಃ ಉಕ್ತಃ । ಯದಾ ಪುನಃ ಸ್ಮೃತಾವಪಿ ಅಗ್ನ್ಯಾದ್ಯಾ ದೇವತಾ ಏವ ಆತಿವಾಹಿಕ್ಯೋ ಗೃಹ್ಯಂತೇ, ತದಾ ನ ಕಶ್ಚಿದ್ವಿರೋಧ ಇತಿ ॥ ೨೧ ॥

ಅರ್ಚಿರಾದಿನೇತಿ । ಸರ್ವೋ ಬ್ರಹ್ಮ ಪ್ರೇಪ್ಸುಃ ಅರ್ಚಿರಾದಿನೈವಾಧ್ವನಾ ರಂಹತೀತಿ ಪ್ರತಿಜಾನೀಮಹೇ । ಕುತಃ ? ತತ್ಪ್ರಥಿತೇಃ । ಪ್ರಥಿತೋ ಹ್ಯೇಷ ಮಾರ್ಗಃ ಸರ್ವೇಷಾಂ ವಿದುಷಾಮ್ । ತಥಾ ಹಿ ಪಂಚಾಗ್ನಿವಿದ್ಯಾಪ್ರಕರಣೇ — ‘ಯೇ ಚಾಮೀ ಅರಣ್ಯೇ ಶ್ರದ್ಧಾꣳ ಸತ್ಯಮುಪಾಸತೇ’ (ಬೃ. ಉ. ೬ । ೨ । ೧೫) ಇತಿ ವಿದ್ಯಾಂತರಶೀಲಿನಾಮಪಿ ಅರ್ಚಿರಾದಿಕಾ ಸೃತಿಃ ಶ್ರಾವ್ಯತೇ । ಸ್ಯಾದೇತತ್ — ಯಾಸು ವಿದ್ಯಾಸು ನ ಕಾಚಿದ್ಗತಿರುಚ್ಯತೇ, ತಾಸು ಇಯಮರ್ಚಿರಾದಿಕಾ ಉಪತಿಷ್ಠತಾಮ್ । ಯಾಸು ತು ಅನ್ಯಾ ಶ್ರಾವ್ಯತೇ, ತಾಸು ಕಿಮಿತ್ಯರ್ಚಿರಾದ್ಯಾಶ್ರಯಣಮಿತಿ, ಅತ್ರೋಚ್ಯತೇ — ಭವೇದೇತದೇವಮ್ , ಯದ್ಯತ್ಯಂತಭಿನ್ನಾ ಏವ ಏತಾಃ ಸೃತಯಃ ಸ್ಯುಃ । ಏಕೈವ ತ್ವೇಷಾ ಸೃತಿಃ ಅನೇಕವಿಶೇಷಣಾ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಪ್ರಪದನೀ ಕ್ವಚಿತ್ ಕೇನಚಿತ್ ವಿಶೇಷಣೇನೋಪಲಕ್ಷಿತೇತಿ ವದಾಮಃ, ಸರ್ವತ್ರೈಕದೇಶಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಾತ್ ಇತರೇತರವಿಶೇಷಣವಿಶೇಷ್ಯಭಾವೋಪಪತ್ತೇಃ । ಪ್ರಕರಣಭೇದೇಽಪಿ ಹಿ ವಿದ್ಯೈಕತ್ವೇ ಭವತಿ ಇತರೇತರವಿಶೇಷಣೋಪಸಂಹಾರವತ್ ಗತಿವಿಶೇಷಣಾನಾಮಪ್ಯುಪಸಂಹಾರಃ । ವಿದ್ಯಾಭೇದೇಽಪಿ ತು ಗತ್ಯೇಕದೇಶಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಾತ್ ಗಂತವ್ಯಾಭೇದಾಚ್ಚ ಗತ್ಯಭೇದ ಏವ । ತಥಾ ಹಿ — ‘ತೇ ತೇಷು ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕೇಷು ಪರಾಃ ಪರಾವತೋ ವಸಂತಿ’ (ಬೃ. ಉ. ೬ । ೨ । ೧೫) ‘ತಸ್ಮಿನ್ವಸಂತಿ ಶಾಶ್ವತೀಃ ಸಮಾಃ’ (ಬೃ. ಉ. ೫ । ೧೦ । ೧) ‘ಸಾ ಯಾ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಜಿತಿರ್ಯಾ ವ್ಯುಷ್ಟಿಸ್ತಾಂ ಜಿತಿಂ ಜಯತಿ ತಾಂ ವ್ಯುಷ್ಟಿಂ ವ್ಯಶ್ನುತೇ’ (ಕೌ. ಉ. ೧ । ೭) ‘ತದ್ಯ ಏವೈತಂ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಂ ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯೇಣಾನುವಿಂದತಿ’ (ಛಾ. ಉ. ೮ । ೪ । ೩) ಇತಿ ಚ ತತ್ರ ತತ್ರ ತದೇವ ಏಕಂ ಫಲಂ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಪ್ರಾಪ್ತಿಲಕ್ಷಣಂ ಪ್ರದರ್ಶ್ಯತೇ । ಯತ್ತು ‘ಏತೈರೇವ’ ಇತ್ಯವಧಾರಣಮ್ ಅರ್ಚಿರಾದ್ಯಾಶ್ರಯಣೇ ನ ಸ್ಯಾದಿತಿ, ನೈಷ ದೋಷಃ, ರಶ್ಮಿಪ್ರಾಪ್ತಿಪರತ್ವಾದಸ್ಯ । ನ ಹಿ ಏಕ ಏವ ಶಬ್ದೋ ರಶ್ಮೀಂಶ್ಚ ಪ್ರಾಪಯಿತುಮರ್ಹತಿ, ಅರ್ಚಿರಾದೀಂಶ್ಚ ವ್ಯಾವರ್ತಯಿತುಮ್ । ತಸ್ಮಾತ್ ರಶ್ಮಿಸಂಬಂಧ ಏವಾಯಮವಧಾರ್ಯತ ಇತಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ । ತ್ವರಾವಚನಂ ತು ಅರ್ಚಿರಾದ್ಯಪೇಕ್ಷಾಯಾಮಪಿ ಗಂತವ್ಯಾಂತರಾಪೇಕ್ಷಯಾ ಶೈಘ್ರ್ಯಾರ್ಥತ್ವಾತ್ ನೋಪರುಧ್ಯತೇ — ಯಥಾ ನಿಮೇಷಮಾತ್ರೇಣಾತ್ರಾಗಮ್ಯತ ಇತಿ । ಅಪಿ ಚ ‘ಅಥೈತಯೋಃ ಪಥೋರ್ನ ಕತರೇಣಚನ’ (ಛಾ. ಉ. ೫ । ೧೦ । ೮) ಇತಿ ಮಾರ್ಗದ್ವಯಭ್ರಷ್ಟಾನಾಂ ಕಷ್ಟಂ ತೃತೀಯಂ ಸ್ಥಾನಮಾಚಕ್ಷಾಣಾ ಪಿತೃಯಾಣವ್ಯತಿರಿಕ್ತಮೇಕಮೇವ ದೇವಯಾನಮರ್ಚಿರಾದಿಪರ್ವಾಣಂ ಪಂಥಾನಂ ಪ್ರಥಯತಿ । ಭೂಯಾಂಸ್ಯರ್ಚಿರಾದಿಸೃತೌ ಮಾರ್ಗಪರ್ವಾಣಿ, ಅಲ್ಪೀಯಾಂಸಿ ತ್ವನ್ಯತ್ರ । ಭೂಯಸಾಂ ಚ ಆನುಗುಣ್ಯೇನ ಅಲ್ಪೀಯಸಾಂ ನಯನಂ ನ್ಯಾಯ್ಯಮಿತ್ಯತೋಽಪಿ ಅರ್ಚಿರಾದಿನಾ ತತ್ಪ್ರಥಿತೇರಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ ॥ ೧ ॥

ಕೇನ ಪುನಃ ಸನ್ನಿವೇಶವಿಶೇಷೇಣ ಗತಿವಿಶೇಷಣಾನಾಮ್ ಇತರೇತರವಿಶೇಷಣವಿಶೇಷ್ಯಭಾವಃ — ಇತಿ ತದೇತತ್ ಸುಹೃದ್ಭೂತ್ವಾ ಆಚಾರ್ಯೋ ಗ್ರಥಯತಿ । ‘ಸ ಏತಂ ದೇವಯಾನಂ ಪಂಥಾನಮಾಪದ್ಯಾಗ್ನಿಲೋಕಮಾಗಚ್ಛತಿ ಸ ವಾಯುಲೋಕಂ ಸ ವರುಣಲೋಕಂ ಸ ಆದಿತ್ಯಲೋಕಂ ಸ ಇಂದ್ರಲೋಕಂ ಸ ಪ್ರಜಾಪತಿಲೋಕಂ ಸ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಮ್’ (ಕೌ. ಉ. ೧ । ೩) ಇತಿ ಕೌಷೀತಕಿನಾಂ ದೇವಯಾನಃ ಪಂಥಾಃ ಪಠ್ಯತೇ । ತತ್ರ ಅರ್ಚಿರಗ್ನಿಲೋಕಶಬ್ದೌ ತಾವತ್ ಏಕಾರ್ಥೌ ಜ್ವಲನವಚನತ್ವಾದಿತಿ ನಾತ್ರ ಸನ್ನಿವೇಶಕ್ರಮಃ ಕಶ್ಚಿದನ್ವೇಷ್ಯಃ । ವಾಯುಸ್ತು ಅರ್ಚಿರಾದೌ ವರ್ತ್ಮನಿ ಅಶ್ರುತಃ ಕತಮಸ್ಮಿನ್ಸ್ಥಾನೇ ನಿವೇಶಯಿತವ್ಯ ಇತಿ, ಉಚ್ಯತೇ — ‘ತೇಽರ್ಚಿಷಮೇವಾಭಿಸಂಭವಂತ್ಯರ್ಚಿಷೋಽಹರಹ್ನ ಆಪೂರ್ಯಮಾಣಪಕ್ಷಮಾಪೂರ್ಯಮಾಣಪಕ್ಷಾದ್ಯಾನ್ಷಡುದಙ್ಙೇತಿ ಮಾಸಾꣳಸ್ತಾನ್ ।’ (ಛಾ. ಉ. ೫ । ೧೦ । ೧) ‘ಮಾಸೇಭ್ಯಃ ಸಂವತ್ಸರಂ ಸಂವತ್ಸರಾದಾದಿತ್ಯಮ್’ (ಛಾ. ಉ. ೫ । ೧೦ । ೨) ಇತ್ಯತ್ರ ಸಂವತ್ಸರಾತ್ಪರಾಂಚಮ್ ಆದಿತ್ಯಾದರ್ವಾಂಚಂ ವಾಯುಮಭಿಸಂಭವಂತಿ । ಕಸ್ಮಾತ್ ? ಅವಿಶೇಷವಿಶೇಷಾಭ್ಯಾಮ್ । ತಥಾ ಹಿ ‘ಸ ವಾಯುಲೋಕಮ್’ (ಕೌ. ಉ. ೧ । ೩) ಇತ್ಯತ್ರ ಅವಿಶೇಷೋಪದಿಷ್ಟಸ್ಯ ವಾಯೋಃ ಶ್ರುತ್ಯಂತರೇ ವಿಶೇಷೋಪದೇಶೋ ದೃಶ್ಯತೇ — ‘ಯದಾ ವೈ ಪುರುಷೋಽಸ್ಮಾಲ್ಲೋಕಾತ್ಪ್ರೈತಿ ಸ ವಾಯುಮಾಗಚ್ಛತಿ ತಸ್ಮೈ ಸ ತತ್ರ ವಿಜಿಹೀತೇ ಯಥಾ ರಥಚಕ್ರಸ್ಯ ಖಂ ತೇನ ಸ ಊರ್ಧ್ವಮಾಕ್ರಮತೇ ಸ ಆದಿತ್ಯಮಾಗಚ್ಛತಿ’ (ಬೃ. ಉ. ೫ । ೧೦ । ೧) ಇತಿ । ಏತಸ್ಮಾತ್ ಆದಿತ್ಯಾತ್ ವಾಯೋಃ ಪೂರ್ವತ್ವದರ್ಶನಾತ್ ವಿಶೇಷಾತ್ ಅಬ್ದಾದಿತ್ಯಯೋರಂತರಾಲೇ ವಾಯುರ್ನಿವೇಶಯಿತವ್ಯಃ । ಕಸ್ಮಾತ್ಪುನರಗ್ನೇಃ ಪರತ್ವದರ್ಶನಾದ್ವಿಶೇಷಾದರ್ಚಿಷೋಽನಂತರಂ ವಾಯುರ್ನ ನಿವೇಶ್ಯತೇ ? ನೈಷೋಽಸ್ತಿ ವಿಶೇಷ ಇತಿ ವದಾಮಃ । ನನೂದಾಹೃತಾ ಶ್ರುತಿಃ — ‘ಸ ಏತಂ ದೇವಯಾನಂ ಪಂಥಾನಮಾಪದ್ಯಾಗ್ನಿಲೋಕಮಾಗಚ್ಛತಿ ಸ ವಾಯುಲೋಕಂ ಸ ವರುಣಲೋಕಮ್’ (ಕೌ. ಉ. ೧ । ೩) ಇತಿ । ಉಚ್ಯತೇ — ಕೇವಲೋಽತ್ರ ಪಾಠಃ ಪೌರ್ವಾಪರ್ಯೇಣಾವಸ್ಥಿತಃ, ನಾತ್ರ ಕ್ರಮವಚನಃ ಕಶ್ಚಿಚ್ಛಬ್ದೋಽಸ್ತಿ । ಪದಾರ್ಥೋಪದರ್ಶನಮಾತ್ರಂ ಹ್ಯತ್ರ ಕ್ರಿಯತೇ — ಏತಂ ಏತಂ ಚ ಆಗಚ್ಛತೀತಿ । ಇತರತ್ರ ಪುನಃ, ವಾಯುಪ್ರತ್ತೇನ ರಥಚಕ್ರಮಾತ್ರೇಣ ಚ್ಛಿದ್ರೇಣ ಊರ್ಧ್ವಮಾಕ್ರಮ್ಯ ಆದಿತ್ಯಮಾಗಚ್ಛತೀತಿ — ಅವಗಮ್ಯತೇ ಕ್ರಮಃ । ತಸ್ಮಾತ್ ಸೂಕ್ತಮ್ ಅವಿಶೇಷವಿಶೇಷಾಭ್ಯಾಮಿತಿ । ವಾಜಸನೇಯಿನಸ್ತು ‘ಮಾಸೇಭ್ಯೋ ದೇವಲೋಕಂ ದೇವಲೋಕಾದಾದಿತ್ಯಮ್’ (ಬೃ. ಉ. ೬ । ೨ । ೧೫) ಇತಿ ಸಮಾಮನಂತಿ । ತತ್ರ ಆದಿತ್ಯಾನಂತರ್ಯಾಯ ದೇವಲೋಕಾದ್ವಾಯುಮಭಿಸಂಭವೇಯುಃ । ‘ವಾಯುಮಬ್ದಾತ್’ ಇತಿ ತು ಛಂದೋಗಶ್ರುತ್ಯಪೇಕ್ಷಯೋಕ್ತಮ್ । ಛಾಂದೋಗ್ಯವಾಜಸನೇಯಕಯೋಸ್ತು ಏಕತ್ರ ದೇವಲೋಕೋ ನ ವಿದ್ಯತೇ, ಪರತ್ರ ಸಂವತ್ಸರಃ । ತತ್ರ ಶ್ರುತಿದ್ವಯಪ್ರತ್ಯಯಾತ್ ಉಭಾವಪಿ ಉಭಯತ್ರ ಗ್ರಥಯಿತವ್ಯೌ । ತತ್ರಾಪಿ ಮಾಸಸಂಬಂಧಾತ್ಸಂವತ್ಸರಃ ಪೂರ್ವಃ ಪಶ್ಚಿಮೋ ದೇವಲೋಕ ಇತಿ ವಿವೇಕ್ತವ್ಯಮ್ ॥ ೨ ॥

‘ಆದಿತ್ಯಾಚ್ಚಂದ್ರಮಸಂ ಚಂದ್ರಮಸೋ ವಿದ್ಯುತಮ್’ (ಛಾ. ಉ. ೪ । ೧೫ । ೫) ಇತ್ಯಸ್ಯಾ ವಿದ್ಯುತ ಉಪರಿಷ್ಟಾತ್ ‘ಸ ವರುಣಲೋಕಮ್’ ಇತ್ಯಯಂ ವರುಣಃ ಸಂಬಧ್ಯತೇ । ಅಸ್ತಿ ಹಿ ಸಂಬಂಧೋ ವಿದ್ಯುದ್ವರುಣಯೋಃ । ಯದಾ ಹಿ ವಿಶಾಲಾ ವಿದ್ಯುತಸ್ತೀವ್ರಸ್ತನಿತನಿರ್ಘೋಷಾ ಜೀಮೂತೋದರೇಷು ಪ್ರನೃತ್ಯಂತಿ, ಅಥ ಆಪಃ ಪ್ರಪತಂತಿ । ‘ವಿದ್ಯೋತತೇ ಸ್ತನಯತಿ ವರ್ಷಿಷ್ಯತಿ ವಾ’ (ಛಾ. ಉ. ೭ । ೧೧ । ೧) ಇತಿ ಚ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಮ್ । ಅಪಾಂ ಚ ಅಧಿಪತಿರ್ವರುಣ ಇತಿ ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತಿಪ್ರಸಿದ್ಧಿಃ । ವರುಣಾದಧಿ ಇಂದ್ರಪ್ರಜಾಪತೀ ಸ್ಥಾನಾಂತರಾಭಾವಾತ್ ಪಾಠಸಾಮರ್ಥ್ಯಾಚ್ಚ । ಆಗಂತುಕತ್ವಾದಪಿ ವರುಣಾದೀನಾಮಂತೇ ಏವ ನಿವೇಶಃ, ವೈಶೇಷಿಕಸ್ಥಾನಾಭಾವಾತ್ । ವಿದ್ಯುಚ್ಚ ಅಂತ್ಯಾ ಅರ್ಚಿರಾದೌ ವರ್ತ್ಮನಿ ॥ ೩ ॥

ತೇಷ್ವೇವ ಅರ್ಚಿರಾದಿಷು ಸಂಶಯಃ — ಕಿಮೇತಾನಿ ಮಾರ್ಗಚಿಹ್ನಾನಿ, ಉತ ಭೋಗಭೂಮಯಃ, ಅಥವಾ ನೇತಾರೋ ಗಂತೄಣಾಮಿತಿ । ತತ್ರ ಮಾರ್ಗಲಕ್ಷಣಭೂತಾ ಅರ್ಚಿರಾದಯ ಇತಿ ತಾವತ್ಪ್ರಾಪ್ತಮ್ , ತತ್ಸ್ವರೂಪತ್ವಾದುಪದೇಶಸ್ಯ । ಯಥಾ ಹಿ ಲೋಕೇ ಕಶ್ಚಿದ್ಗ್ರಾಮಂ ನಗರಂ ವಾ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾಸಮಾನೋಽನುಶಿಷ್ಯತೇ — ಗಚ್ಛ ಇತಸ್ತ್ವಮಮುಂ ಗಿರಿಂ ತತೋ ನ್ಯಗ್ರೋಧಂ ತತೋ ನದೀಂ ತತೋ ಗ್ರಾಮಂ ನಗರಂ ವಾ ಪ್ರಾಪ್ಸ್ಯಸೀತಿ — ಏವಮಿಹಾಪಿ ‘ಅರ್ಚಿಷೋಽಹರಹ್ನ ಆಪೂರ್ಯಮಾಣಪಕ್ಷಮ್’ ಇತ್ಯಾದ್ಯಾಹ । ಅಥವಾ ಭೋಗಭೂಮಯ ಇತಿ ಪ್ರಾಪ್ತಮ್ । ತಥಾಹಿ ಲೋಕಶಬ್ದೇನ ಅಗ್ನ್ಯಾದೀನನುಬಧ್ನಾತಿ — ‘ಅಗ್ನಿಲೋಕಮಾಗಚ್ಛತಿ’ (ಕೌ. ಉ. ೧ । ೩) ಇತ್ಯಾದಿ । ಲೋಕಶಬ್ದಶ್ಚ ಪ್ರಾಣಿನಾಂ ಭೋಗಾಯತನೇಷು ಭಾಷ್ಯತೇ — ‘ಮನುಷ್ಯಲೋಕಃ ಪಿತೃಲೋಕೋ ದೇವಲೋಕಃ’ (ಬೃ. ಉ. ೧ । ೫ । ೧೬) ಇತಿ ಚ । ತಥಾ ಚ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಮ್ — ‘ಅಹೋರಾತ್ರೇಷು ತೇ ಲೋಕೇಷು ಸಜ್ಜಂತೇ’ ಇತ್ಯಾದಿ । ತಸ್ಮಾನ್ನಾತಿವಾಹಿಕಾ ಅರ್ಚಿರಾದಯಃ । ಅಚೇತನತ್ವಾದಪ್ಯೇತೇಷಾಮಾತಿವಾಹಿಕತ್ವಾನುಪಪತ್ತಿಃ । ಚೇತನಾ ಹಿ ಲೋಕೇ ರಾಜನಿಯುಕ್ತಾಃ ಪುರುಷಾ ದುರ್ಗೇಷು ಮಾರ್ಗೇಷ್ವತಿವಾಹ್ಯಾನ್ ಅತಿವಾಹಯಂತೀತಿ । ಏವಂ ಪ್ರಾಪ್ತೇ, ಬ್ರೂಮಃ — ಆತಿವಾಹಿಕಾ ಏವೈತೇ ಭವಿತುಮರ್ಹಂತಿ । ಕುತಃ ? ತಲ್ಲಿಂಗಾತ್ । ತಥಾ ಹಿ — ‘ಚಂದ್ರಮಸೋ ವಿದ್ಯುತಂ ತತ್ಪುರುಷೋಽಮಾನವಃ ಸ ಏನಾನ್ಬ್ರಹ್ಮ ಗಮಯತಿ’ (ಛಾ. ಉ. ೪ । ೧೫ । ೫) ಇತಿ ಸಿದ್ಧವದ್ಗಮಯಿತೃತ್ವಂ ದರ್ಶಯತಿ । ತದ್ವಚನಂ ತದ್ವಿಷಯಮೇವೋಪಕ್ಷೀಣಮಿತಿ ಚೇತ್ , ನ, ಪ್ರಾಪ್ತಮಾನವತ್ವನಿವೃತ್ತಿಪರತ್ವಾದ್ವಿಶೇಷಣಸ್ಯ । ಯದ್ಯರ್ಚಿರಾದಿಷು ಪುರುಷಾ ಗಮಯಿತಾರಃ ಪ್ರಾಪ್ತಾಃ ತೇ ಚ ಮಾನವಾಃ, ತತೋ ಯುಕ್ತಂ ತನ್ನಿವೃತ್ತ್ಯರ್ಥಂ ಪುರುಷವಿಶೇಷಣಮ್ — ಅಮಾನವ ಇತಿ ॥ ೪ ॥

ಯೇ ತಾವದರ್ಚಿರಾದಿಮಾರ್ಗಗಾಃ ತೇ ದೇಹವಿಯೋಗಾತ್ ಸಂಪಿಂಡಿತಕರಣಗ್ರಾಮಾ ಇತಿ ಅಸ್ವತಂತ್ರಾಃ, ಅರ್ಚಿರಾದೀನಾಮಪ್ಯಚೇತನತ್ವಾದಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಮ್ — ಇತ್ಯತಃ ಅರ್ಚಿರಾದ್ಯಭಿಮಾನಿನಶ್ಚೇತನಾ ದೇವತಾವಿಶೇಷಾ ಅತಿಯಾತ್ರಾಯಾಂ ನಿಯುಕ್ತಾ ಇತಿ ಗಮ್ಯತೇ । ಲೋಕೇಽಪಿ ಹಿ ಮತ್ತಮೂರ್ಛಿತಾದಯಃ ಸಂಪಿಂಡಿತಕರಣಾಃ ಪರಪ್ರಯುಕ್ತವರ್ತ್ಮಾನೋ ಭವಂತಿ । ಅನವಸ್ಥಿತತ್ವಾದಪ್ಯರ್ಚಿರಾದೀನಾಂ ನ ಮಾರ್ಗಲಕ್ಷಣತ್ವೋಪಪತ್ತಿಃ । ನ ಹಿ ರಾತ್ರೌ ಪ್ರೇತಸ್ಯ ಅಹಃಸ್ವರೂಪಾಭಿಸಂಭವ ಉಪಪದ್ಯತೇ । ನ ಚ ಪ್ರತಿಪಾಲನಮಸ್ತೀತ್ಯುಕ್ತಂ ಪುರಸ್ತಾತ್ । ಧ್ರುವತ್ವಾತ್ತು ದೇವತಾತ್ಮನಾಂ ನಾಯಂ ದೋಷೋ ಭವತಿ । ಅರ್ಚಿರಾದಿಶಬ್ದತಾ ಚ ಏಷಾಮ್ ಅರ್ಚಿರಾದ್ಯಭಿಮಾನಾದುಪಪದ್ಯತೇ । ‘ಅರ್ಚಿಷೋಽಹಃ’ (ಛಾ. ಉ. ೪ । ೧೫ । ೫) ಇತ್ಯಾದಿನಿರ್ದೇಶಸ್ತು ಆತಿವಾಹಿಕತ್ವೇಽಪಿ ನ ವಿರುಧ್ಯತೇ — ಅರ್ಚಿಷಾ ಹೇತುನಾ ಅಹರಭಿಸಂಭವತಿ, ಅಹ್ನಾ ಹೇತುನಾ ಆಪೂರ್ಯಮಾಣಪಕ್ಷಮಿತಿ । ತಥಾ ಚ ಲೋಕೇ ಪ್ರಸಿದ್ಧೇಷ್ವಪ್ಯಾತಿವಾಹಿಕೇಷು ಏವಂಜಾತೀಯಕ ಉಪದೇಶೋ ದೃಶ್ಯತೇ — ಗಚ್ಛ ತ್ವಮ್ ಇತೋ ಬಲವರ್ಮಾಣಂ ತತೋ ಜಯಸಿಂಹಂ ತತಃ ಕೃಷ್ಣಗುಪ್ತಮಿತಿ । ಅಪಿ ಚ ಉಪಕ್ರಮೇ ‘ತೇಽರ್ಚಿರಭಿಸಂಭವಂತಿ’ (ಬೃ. ಉ. ೬ । ೨ । ೧೫) ಇತಿ ಸಂಬಂಧಮಾತ್ರಮುಕ್ತಮ್ , ನ ಸಂಬಂಧವಿಶೇಷಃ ಕಶ್ಚಿತ್ । ಉಪಸಂಹಾರೇ ತು ‘ಸ ಏನಾನ್ಬ್ರಹ್ಮ ಗಮಯತಿ’ (ಛಾ. ಉ. ೪ । ೧೫ । ೫) ಇತಿ ಸಂಬಂಧವಿಶೇಷಃ ಅತಿವಾಹ್ಯಾತಿವಾಹಕತ್ವಲಕ್ಷಣ ಉಕ್ತಃ । ತೇನ ಸ ಏವೋಪಕ್ರಮೇಽಪೀತಿ ನಿರ್ಧಾರ್ಯತೇ । ಸಂಪಿಂಡಿತಕರಣತ್ವಾದೇವ ಚ ಗಂತೄಣಾಂ ನ ತತ್ರ ಭೋಗಸಂಭವಃ । ಲೋಕಶಬ್ದಸ್ತು ಅನುಪಭುಂಜಾನೇಷ್ವಪಿ ಗಂತೃಷು ಗಮಯಿತುಂ ಶಕ್ಯತೇ, ಅನ್ಯೇಷಾಂ ತಲ್ಲೋಕವಾಸಿನಾಂ ಭೋಗಭೂಮಿತ್ವಾತ್ । ಅತಃ ಅಗ್ನಿಸ್ವಾಮಿಕಂ ಲೋಕಂ ಪ್ರಾಪ್ತಃ ಅಗ್ನಿನಾ ಅತಿವಾಹ್ಯತೇ, ವಾಯುಸ್ವಾಮಿಕಂ ಪ್ರಾಪ್ತೋ ವಾಯುನಾ — ಇತಿ ಯೋಜಯಿತವ್ಯಮ್ ॥ ೫ ॥

ತತೋ ವಿದ್ಯುದಭಿಸಂಭವನಾದೂರ್ಧ್ವಂ ವಿದ್ಯುದನಂತರವರ್ತಿನೈವಾಮಾನವೇನ ಪುರುಷೇಣ ವರುಣಲೋಕಾದಿಷ್ವತಿವಾಹ್ಯಮಾನಾ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಂ ಗಚ್ಛಂತೀತ್ಯವಗಂತವ್ಯಮ್ , ‘ತಾನ್ವೈದ್ಯುತಾತ್ಪುರುಷೋಽಮಾನವಃ ಸ ಏತ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಂ ಗಮಯತಿ’ ಇತಿ ತಸ್ಯೈವ ಗಮಯಿತೃತ್ವಶ್ರುತೇಃ । ವರುಣಾದಯಸ್ತು ತಸ್ಯೈವ ಅಪ್ರತಿಬಂಧಕರಣೇನ ಸಾಹಾಯ್ಯಾನುಷ್ಠಾನೇನ ವಾ ಕೇನಚಿತ್ ಅನುಗ್ರಾಹಕಾ ಇತ್ಯವಗಂತವ್ಯಮ್ । ತಸ್ಮಾತ್ಸಾಧೂಕ್ತಮ್ — ಆತಿವಾಹಿಕಾ ದೇವತಾತ್ಮಾನೋಽರ್ಚಿರಾದಯ ಇತಿ ॥ ೬ ॥

‘ಸ ಏನಾನ್ಬ್ರಹ್ಮ ಗಮಯತಿ’ (ಛಾ. ಉ. ೪ । ೧೫ । ೫) ಇತ್ಯತ್ರ ವಿಚಿಕಿತ್ಸ್ಯತೇ — ಕಿಂ ಕಾರ್ಯಮಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಗಮಯತಿ, ಆಹೋಸ್ವಿತ್ಪರಮೇವಾವಿಕೃತಂ ಮುಖ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ । ಕುತಃ ಸಂಶಯಃ ? ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದಪ್ರಯೋಗಾತ್ , ಗತಿಶ್ರುತೇಶ್ಚ । ತತ್ರ ಕಾರ್ಯಮೇವ ಸಗುಣಮಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಏನಾನ್ಗಮಯತ್ಯಮಾನವಃ ಪುರುಷ ಇತಿ ಬಾದರಿರಾಚಾರ್ಯೋ ಮನ್ಯತೇ । ಕುತಃ ? ಅಸ್ಯ ಗತ್ಯುಪಪತ್ತೇಃ — ಅಸ್ಯ ಹಿ ಕಾರ್ಯಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಗಂತವ್ಯತ್ವಮುಪಪದ್ಯತೇ, ಪ್ರದೇಶವತ್ತ್ವಾತ್ । ನ ತು ಪರಸ್ಮಿನ್ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಗಂತೃತ್ವಂ ಗಂತವ್ಯತ್ವಂ ಗತಿರ್ವಾ ಅವಕಲ್ಪತೇ, ಸರ್ವಗತತ್ವಾತ್ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮತ್ವಾಚ್ಚ ಗಂತೄಣಾಮ್ ॥ ೭ ॥

‘ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಾನ್ಗಮಯತಿ ತೇ ತೇಷು ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕೇಷು ಪರಾಃ ಪರಾವತೋ ವಸಂತಿ’ (ಬೃ. ಉ. ೬ । ೨ । ೧೫) ಇತಿ ಚ ಶ್ರುತ್ಯಂತರೇ ವಿಶೇಷಿತತ್ವಾತ್ ಕಾರ್ಯಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯೈವ ಗತಿರಿತಿ ಗಮ್ಯತೇ । ನ ಹಿ ಬಹುವಚನೇನ ವಿಶೇಷಣಂ ಪರಸ್ಮಿನ್ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯವಕಲ್ಪತೇ । ಕಾರ್ಯೇ ತು ಅವಸ್ಥಾಭೇದೋಪಪತ್ತೇಃ ಸಂಭವತಿ ಬಹುವಚನಮ್ । ಲೋಕಶ್ರುತಿರಪಿ ವಿಕಾರಗೋಚರಾಯಾಮೇವ ಸನ್ನಿವೇಶವಿಶಿಷ್ಟಾಯಾಂ ಭೋಗಭೂಮಾವಾಂಜಸೀ । ಗೌಣೀ ತ್ವನ್ಯತ್ರ ‘ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಲೋಕ ಏಷ ಸಮ್ರಾಟ್’ ಇತ್ಯಾದಿಷು । ಅಧಿಕರಣಾಧಿಕರ್ತವ್ಯನಿರ್ದೇಶೋಽಪಿ ಪರಸ್ಮಿನ್ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಅನಾಂಜಸಃ ಸ್ಯಾತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ ಕಾರ್ಯವಿಷಯಮೇವೇದಂ ನಯನಮ್ ॥ ೮ ॥

ತುಶಬ್ದ ಆಶಂಕಾವ್ಯಾವೃತ್ತ್ಯರ್ಥಃ । ಪರಬ್ರಹ್ಮಸಾಮೀಪ್ಯಾತ್ ಅಪರಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ, ತಸ್ಮಿನ್ನಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದಪ್ರಯೋಗೋ ನ ವಿರುಧ್ಯತೇ । ಪರಮೇವ ಹಿ ಬ್ರಹ್ಮ ವಿಶುದ್ಧೋಪಾಧಿಸಂಬಂಧಂ ಕ್ವಚಿತ್ಕೈಶ್ಚಿದ್ವಿಕಾರಧರ್ಮೈರ್ಮನೋಮಯತ್ವಾದಿಭಿಃ ಉಪಾಸನಾಯ ಉಪದಿಶ್ಯಮಾನಮ್ ಅಪರಮಿತಿ ಸ್ಥಿತಿಃ ॥ ೯ ॥

ಕಾರ್ಯಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಪ್ರಲಯಪ್ರತ್ಯುಪಸ್ಥಾನೇ ಸತಿ ತತ್ರೈವ ಉತ್ಪನ್ನಸಮ್ಯಗ್ದರ್ಶನಾಃ ಸಂತಃ, ತದಧ್ಯಕ್ಷೇಣ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭೇಣ ಸಹ ಅತಃ ಪರಂ ಪರಿಶುದ್ಧಂ ವಿಷ್ಣೋಃ ಪರಮಂ ಪದಂ ಪ್ರತಿಪದ್ಯಂತೇ — ಇತಿ, ಇತ್ಥಂ ಕ್ರಮಮುಕ್ತಿಃ ಅನಾವೃತ್ತ್ಯಾದಿಶ್ರುತ್ಯಭಿಧಾನೇಭ್ಯೋಽಭ್ಯುಪಗಂತವ್ಯಾ । ನ ಹ್ಯಂಜಸೈವ ಗತಿಪೂರ್ವಿಕಾ ಪರಪ್ರಾಪ್ತಿಃ ಸಂಭವತೀತ್ಯುಪಪಾದಿತಮ್ ॥ ೧೦ ॥

ಸ್ಮೃತಿರಪ್ಯೇತಮರ್ಥಮನುಜಾನಾತಿ — ‘ಬ್ರಹ್ಮಣಾ ಸಹ ತೇ ಸರ್ವೇ ಸಂಪ್ರಾಪ್ತೇ ಪ್ರತಿಸಂಚರೇ । ಪರಸ್ಯಾಂತೇ ಕೃತಾತ್ಮಾನಃ ಪ್ರವಿಶಂತಿ ಪರಂ ಪದಮ್’ ಇತಿ । ತಸ್ಮಾತ್ಕಾರ್ಯಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯಾ ಏವ ಗತಿಶ್ರುತಯಃ ಇತಿ ಸಿದ್ಧಾಂತಃ ॥ ೧೧ ॥

ಜೈಮಿನಿಸ್ತ್ವಾಚಾರ್ಯಃ ‘ಸ ಏನಾನ್ಬ್ರಹ್ಮ ಗಮಯತಿ’ (ಛಾ. ಉ. ೪ । ೧೫ । ೫) ಇತ್ಯತ್ರ ಪರಮೇವ ಬ್ರಹ್ಮ ಪ್ರಾಪಯತೀತಿ ಮನ್ಯತೇ । ಕುತಃ ? ಮುಖ್ಯತ್ವಾತ್ । ಪರಂ ಹಿ ಬ್ರಹ್ಮ ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದಸ್ಯ ಮುಖ್ಯಮಾಲಂಬನಮ್ , ಗೌಣಮಪರಮ್; ಮುಖ್ಯಗೌಣಯೋಶ್ಚ ಮುಖ್ಯೇ ಸಂಪ್ರತ್ಯಯೋ ಭವತಿ ॥ ೧೨ ॥

‘ತಯೋರ್ಧ್ವಮಾಯನ್ನಮೃತತ್ವಮೇತಿ’ (ಛಾ. ಉ. ೮ । ೬ । ೬)(ಕ. ಉ. ೨ । ೩ । ೧೬) ಇತಿ ಚ ಗತಿಪೂರ್ವಕಮಮೃತತ್ವಂ ದರ್ಶಯತಿ । ಅಮೃತತ್ವಂ ಚ ಪರಸ್ಮಿನ್ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯುಪಪದ್ಯತೇ, ನ ಕಾರ್ಯೇ, ವಿನಾಶಿತ್ವಾತ್ಕಾರ್ಯಸ್ಯ — ‘ಅಥ ಯತ್ರಾನ್ಯತ್ಪಶ್ಯತಿ … ತದಲ್ಪಂ … ತನ್ಮರ್ತ್ಯಮ್’ (ಛಾ. ಉ. ೭ । ೨೪ । ೧) ಇತಿ ವಚನಾತ್ । ಪರವಿಷಯೈವ ಚ ಏಷಾ ಗತಿಃ ಕಠವಲ್ಲೀಷು ಪಠ್ಯತೇ; ನ ಹಿ ತತ್ರ ವಿದ್ಯಾಂತರಪ್ರಕ್ರಮೋಽಸ್ತಿ — ‘ಅನ್ಯತ್ರ ಧರ್ಮಾದನ್ಯತ್ರಾಧರ್ಮಾತ್’ (ಕ. ಉ. ೧ । ೨ । ೧೪) ಇತಿ ಪರಸ್ಯೈವ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪ್ರಕ್ರಾಂತತ್ವಾತ್ ॥ ೧೩ ॥

ಅಪಿ ಚ ‘ಪ್ರಜಾಪತೇಃ ಸಭಾಂ ವೇಶ್ಮ ಪ್ರಪದ್ಯೇ’ (ಛಾ. ಉ. ೮ । ೧೪ । ೧) ಇತಿ ನಾಯಂ ಕಾರ್ಯವಿಷಯಃ ಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯಭಿಸಂಧಿಃ, ‘ನಾಮರೂಪಯೋರ್ನಿರ್ವಹಿತಾ ತೇ ಯದಂತರಾ ತದ್ಬ್ರಹ್ಮ’ (ಛಾ. ಉ. ೮ । ೧೪ । ೧) ಇತಿ ಕಾರ್ಯವಿಲಕ್ಷಣಸ್ಯ ಪರಸ್ಯೈವ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪ್ರಕೃತತ್ವಾತ್ । ‘ಯಶೋಽಹಂ ಭವಾಮಿ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾನಾಮ್’ (ಛಾ. ಉ. ೮ । ೧೪ । ೧) ಇತಿ ಚ ಸರ್ವಾತ್ಮತ್ವೇನೋಪಕ್ರಮಣಾತ್ । ‘ನ ತಸ್ಯ ಪ್ರತಿಮಾಽಸ್ತಿ ಯಸ್ಯ ನಾಮ ಮಹದ್ಯಶಃ’ (ಶ್ವೇ. ಉ. ೪ । ೧೯) ಇತಿ ಚ ಪರಸ್ಯೈವ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಯಶೋನಾಮತ್ವಪ್ರಸಿದ್ಧೇಃ । ಸಾ ಚೇಯಂ ವೇಶ್ಮಪ್ರತಿಪತ್ತಿರ್ಗತಿಪೂರ್ವಿಕಾ ಹಾರ್ದವಿದ್ಯಾಯಾಮುದಿತಾ — ‘ತದಪರಾಜಿತಾ ಪೂರ್ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪ್ರಭುವಿಮಿತꣳ ಹಿರಣ್ಮಯಮ್’ (ಛಾ. ಉ. ೮ । ೫ । ೩) ಇತ್ಯತ್ರ । ಪದೇರಪಿ ಚ ಗತ್ಯರ್ಥತ್ವಾತ್ ಮಾರ್ಗಾಪೇಕ್ಷತಾ ಅವಸೀಯತೇ । ತಸ್ಮಾತ್ಪರಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯಾ ಗತಿಶ್ರುತಯ ಇತಿ ಪಕ್ಷಾಂತರಮ್ । ತಾವೇತೌ ದ್ವೌ ಪಕ್ಷಾವಾಚಾರ್ಯೇಣ ಸೂತ್ರಿತೌ — ಗತ್ಯುಪಪತ್ತ್ಯಾದಿಭಿರೇಕಃ, ಮುಖ್ಯತ್ವಾದಿಭಿರಪರಃ । ತತ್ರ ಗತ್ಯುಪಪತ್ತ್ಯಾದಯಃ ಪ್ರಭವಂತಿ ಮುಖ್ಯತ್ವಾದೀನಾಭಾಸಯಿತುಮ್ , ನ ತು ಮುಖ್ಯತ್ವಾದಯೋ ಗತ್ಯುಪಪತ್ತ್ಯಾದೀನ್ — ಇತಿ ಆದ್ಯ ಏವ ಸಿದ್ಧಾಂತೋ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಃ, ದ್ವಿತೀಯಸ್ತು ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಃ । ನ ಹ್ಯಸತ್ಯಪಿ ಸಂಭವೇ ಮುಖ್ಯಸ್ಯೈವಾರ್ಥಸ್ಯ ಗ್ರಹಣಮಿತಿ ಕಶ್ಚಿದಾಜ್ಞಾಪಯಿತಾ ವಿದ್ಯತೇ । ಪರವಿದ್ಯಾಪ್ರಕರಣೇಽಪಿ ಚ ತತ್ಸ್ತುತ್ಯರ್ಥಂ ವಿದ್ಯಾಂತರಾಶ್ರಯಗತ್ಯನುಕೀರ್ತನಮುಪಪದ್ಯತೇ — ‘ವಿಷ್ವಙ್ಙನ್ಯಾ ಉತ್ಕ್ರಮಣೇ ಭವಂತಿ’ (ಛಾ. ಉ. ೮ । ೬ । ೬) ಇತಿವತ್ । ‘ಪ್ರಜಾಪತೇಃ ಸಭಾಂ ವೇಶ್ಮ ಪ್ರಪದ್ಯೇ’ (ಛಾ. ಉ. ೮ । ೧೪ । ೧) ಇತಿ ತು ಪೂರ್ವವಾಕ್ಯವಿಚ್ಛೇದೇನ ಕಾರ್ಯೇಽಪಿ ಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯಭಿಸಂಧಿರ್ನ ವಿರುಧ್ಯತೇ । ಸಗುಣೇಽಪಿ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸರ್ವಾತ್ಮತ್ವಸಂಕೀರ್ತನಮ್ ‘ಸರ್ವಕರ್ಮಾ ಸರ್ವಕಾಮಃ’ ಇತ್ಯಾದಿವತ್ ಅವಕಲ್ಪತೇ । ತಸ್ಮಾದಪರವಿಷಯಾ ಏವ ಗತಿಶ್ರುತಯಃ ॥

ಕೇಚಿತ್ಪುನಃ ಪೂರ್ವಾಣಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಸೂತ್ರಾಣಿ ಭವಂತಿ ಉತ್ತರಾಣಿ ಸಿದ್ಧಾಂತಸೂತ್ರಾಣಿ — ಇತ್ಯೇತಾಂ ವ್ಯವಸ್ಥಾಮನುರುಧ್ಯಮಾನಾಃ ಪರವಿಷಯಾ ಏವ ಗತಿಶ್ರುತೀಃ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾಪಯಂತಿ; ತತ್ ಅನುಪಪನ್ನಮ್ , ಗಂತವ್ಯತ್ವಾನುಪಪತ್ತೇರ್ಬ್ರಹ್ಮಣಃ । ಯತ್ಸರ್ವಗತಂ ಸರ್ವಾಂತರಂ ಸರ್ವಾತ್ಮಕಂ ಚ ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮ ‘ಆಕಾಶವತ್ಸರ್ವಗತಶ್ಚ ನಿತ್ಯಃ’ ‘ಯತ್ಸಾಕ್ಷಾದಪರೋಕ್ಷಾದ್ಬ್ರಹ್ಮ’ (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೪ । ೧) ‘ಯ ಆತ್ಮಾ ಸರ್ವಾಂತರಃ’ (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೪ । ೧) ‘ಆತ್ಮೈವೇದꣳ ಸರ್ವಮ್’ (ಛಾ. ಉ. ೭ । ೨೫ । ೨) ‘ಬ್ರಹ್ಮೈವೇದಂ ವಿಶ್ವಮಿದಂ ವರಿಷ್ಠಮ್’ (ಮು. ಉ. ೨ । ೨ । ೧೨) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿನಿರ್ಧಾರಿತವಿಶೇಷಮ್ — ತಸ್ಯ ಗಂತವ್ಯತಾ ನ ಕದಾಚಿದಪ್ಯುಪಪದ್ಯತೇ । ನ ಹಿ ಗತಮೇವ ಗಮ್ಯತೇ । ಅನ್ಯೋ ಹ್ಯನ್ಯದ್ಗಚ್ಛತೀತಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ಲೋಕೇ । ನನು ಲೋಕೇ ಗತಸ್ಯಾಪಿ ಗಂತವ್ಯತಾ ದೇಶಾಂತರವಿಶಿಷ್ಟಸ್ಯ ದೃಷ್ಟಾ — ಯಥಾ ಪೃಥಿವೀಸ್ಥ ಏವ ಪೃಥಿವೀಂ ದೇಶಾಂತರದ್ವಾರೇಣ ಗಚ್ಛತಿ, ತಥಾ ಅನನ್ಯತ್ವೇಽಪಿ ಬಾಲಸ್ಯ ಕಾಲಾಂತರವಿಶಿಷ್ಟಂ ವಾರ್ಧಕಂ ಸ್ವಾತ್ಮಭೂತಮೇವ ಗಂತವ್ಯಂ ದೃಷ್ಟಮ್ , ತದ್ವತ್ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಪಿ ಸರ್ವಶಕ್ತ್ಯುಪೇತತ್ವಾತ್ ಕಥಂಚಿತ್ ಗಂತವ್ಯತಾ ಸ್ಯಾದಿತಿ — ನ, ಪ್ರತಿಷಿದ್ಧಸರ್ವವಿಶೇಷತ್ವಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಣಃ । ‘ನಿಷ್ಕಲಂ ನಿಷ್ಕ್ರಿಯಂ ಶಾಂತಂ ನಿರವದ್ಯಂ ನಿರಂಜನಮ್’ (ಶ್ವೇ. ಉ. ೬ । ೧೯) ‘ಅಸ್ಥೂಲಮನಣ್ವಹ್ರಸ್ವಮದೀರ್ಘಮ್’ (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೮ । ೮) ‘ಸಬಾಹ್ಯಾಭ್ಯಂತರೋ ಹ್ಯಜಃ’ (ಮು. ಉ. ೨ । ೧ । ೨) ‘ಸ ವಾ ಏಷ ಮಹಾನಜ ಆತ್ಮಾಜರೋಽಮರೋಽಮೃತೋಽಭಯೋ ಬ್ರಹ್ಮ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೪ । ೨೫) ‘ಸ ಏಷ ನೇತಿ ನೇತ್ಯಾತ್ಮಾ’ (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೯ । ೨೬) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತಿನ್ಯಾಯೇಭ್ಯೋ ನ ದೇಶಕಾಲಾದಿವಿಶೇಷಯೋಗಃ ಪರಮಾತ್ಮನಿ ಕಲ್ಪಯಿತುಂ ಶಕ್ಯತೇ, ಯೇನ ಭೂಪ್ರದೇಶವಯೋವಸ್ಥಾನ್ಯಾಯೇನಾಸ್ಯ ಗಂತವ್ಯತಾ ಸ್ಯಾತ್ । ಭೂವಯಸೋಸ್ತು ಪ್ರದೇಶಾವಸ್ಥಾದಿವಿಶೇಷಯೋಗಾದುಪಪದ್ಯತೇ ದೇಶಕಾಲವಿಶಿಷ್ಟಾ ಗಂತವ್ಯತಾ । ಜಗದುತ್ಪತ್ತಿಸ್ಥಿತಿಪ್ರಲಯಹೇತುತ್ವಶ್ರುತೇರನೇಕಶಕ್ತಿತ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಇತಿ ಚೇತ್ , ನ, ವಿಶೇಷನಿರಾಕರಣಶ್ರುತೀನಾಮನನ್ಯಾರ್ಥತ್ವಾತ್ । ಉತ್ಪತ್ತ್ಯಾದಿಶ್ರುತೀನಾಮಪಿ ಸಮಾನಮನನ್ಯಾರ್ಥತ್ವಮಿತಿ ಚೇತ್ , ನ, ತಾಸಾಮೇಕತ್ವಪ್ರತಿಪಾದನಪರತ್ವಾತ್ । ಮೃದಾದಿದೃಷ್ಟಾಂತೈರ್ಹಿ ಸತೋ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಏಕಸ್ಯ ಸತ್ಯತ್ವಂ ವಿಕಾರಸ್ಯ ಚ ಅನೃತತ್ವಂ ಪ್ರತಿಪಾದಯತ್ ಶಾಸ್ತ್ರಂ ನೋತ್ಪತ್ತ್ಯಾದಿಪರಂ ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ ॥

ಕಸ್ಮಾತ್ಪುನರುತ್ಪತ್ತ್ಯಾದಿಶ್ರುತೀನಾಂ ವಿಶೇಷನಿರಾಕರಣಶ್ರುತಿಶೇಷತ್ವಮ್ , ನ ಪುನರಿತರಶೇಷತ್ವಮಿತರಾಸಾಮಿತಿ, ಉಚ್ಯತೇ — ವಿಶೇಷನಿರಾಕರಣಶ್ರುತೀನಾಂ ನಿರಾಕಾಂಕ್ಷಾರ್ಥತ್ವಾತ್ । ನ ಹಿ ಆತ್ಮನ ಏಕತ್ವನಿತ್ಯತ್ವಶುದ್ಧತ್ವಾದ್ಯವಗತೌ ಸತ್ಯಾಂ ಭೂಯಃ ಕಾಚಿದಾಕಾಂಕ್ಷಾ ಉಪಜಾಯತೇ, ಪುರುಷಾರ್ಥಸಮಾಪ್ತಿಬುದ್ಧ್ಯುಪಪತ್ತೇಃ, ‘ತತ್ರ ಕೋ ಮೋಹಃ ಕಃ ಶೋಕ ಏಕತ್ವಮನುಪಶ್ಯತಃ’ (ಈ. ಉ. ೭) ‘ಅಭಯಂ ವೈ ಜನಕ ಪ್ರಾಪ್ತೋಽಸಿ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೨ । ೪) ‘ವಿದ್ವಾನ್ನ ಬಿಭೇತಿ ಕುತಶ್ಚನ । ಏತꣳ ಹ ವಾವ ನ ತಪತಿ । ಕಿಮಹꣳ ಸಾಧು ನಾಕರವಮ್ । ಕಿಮಹಂ ಪಾಪಮಕರವಮ್’ (ತೈ. ಉ. ೨ । ೯ । ೧) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಭ್ಯಃ, ತಥೈವ ಚ ವಿದುಷಾಂ ತುಷ್ಟ್ಯನುಭವಾದಿದರ್ಶನಾತ್ , ವಿಕಾರಾನೃತಾಭಿಸಂಧ್ಯಪವಾದಾಚ್ಚ — ‘ಮೃತ್ಯೋಃ ಸ ಮೃತ್ಯುಮಾಪ್ನೋತಿ ಯ ಇಹ ನಾನೇವ ಪಶ್ಯತಿ’ ಇತಿ । ಅತೋ ನ ವಿಶೇಷನಿರಾಕರಣಶ್ರುತೀನಾಮನ್ಯಶೇಷತ್ವಮವಗಂತುಂ ಶಕ್ಯತೇ । ನೈವಮುತ್ಪತ್ತ್ಯಾದಿಶ್ರುತೀನಾಂ ನಿರಾಕಾಂಕ್ಷಾರ್ಥಪ್ರತಿಪಾದನಸಾಮರ್ಥ್ಯಮಸ್ತಿ । ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಂ ತು ತಾಸಾಮನ್ಯಾರ್ಥತ್ವಂ ಸಮನುಗಮ್ಯತೇ । ತಥಾ ಹಿ — ‘ತತ್ರೈತಚ್ಛುಂಗಮುತ್ಪತಿತꣳ ಸೋಮ್ಯ ವಿಜಾನೀಹಿ ನೇದಮಮೂಲಂ ಭವಿಷ್ಯತಿ’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೮ । ೩) ಇತ್ಯುಪನ್ಯಸ್ಯ ಉದರ್ಕೇ ಸತ ಏವೈಕಸ್ಯ ಜಗನ್ಮೂಲಸ್ಯ ವಿಜ್ಞೇಯತ್ವಂ ದರ್ಶಯತಿ; ‘ಯತೋ ವಾ ಇಮಾನಿ ಭೂತಾನಿ ಜಾಯಂತೇ । ಯೇನ ಜಾತಾನಿ ಜೀವಂತಿ । ಯತ್ಪ್ರಯಂತ್ಯಭಿಸಂವಿಶಂತಿ । ತದ್ವಿಜಿಜ್ಞಾಸಸ್ವ । ತದ್ಬ್ರಹ್ಮ’ (ತೈ. ಉ. ೩ । ೧ । ೧) ಇತಿ ಚ । ಏವಮುತ್ಪತ್ತ್ಯಾದಿಶ್ರುತೀನಾಮ್ ಐಕಾತ್ಮ್ಯಾವಗಮಪರತ್ವಾತ್ ನಾನೇಕಶಕ್ತಿಯೋಗೋ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ । ಅತಶ್ಚ ಗಂತವ್ಯತ್ವಾನುಪಪತ್ತಿಃ । ‘ನ ತಸ್ಯ ಪ್ರಾಣಾ ಉತ್ಕ್ರಾಮಂತಿ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೪ । ೬) ‘ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಸನ್ಬ್ರಹ್ಮಾಪ್ಯೇತಿ’ ಇತಿ ಚ ಪರಸ್ಮಿನ್ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಗತಿಂ ನಿವಾರಯತಿ । ತದ್ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮ್ ‘ಸ್ಪಷ್ಟೋ ಹ್ಯೇಕೇಷಾಮ್’ (ಬ್ರ. ಸೂ. ೪ । ೨ । ೧೩) ಇತ್ಯತ್ರ ॥

ಗತಿಕಲ್ಪನಾಯಾಂ ಚ ಗಂತಾ ಜೀವೋ ಗಂತವ್ಯಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಅವಯವಃ ವಿಕಾರೋ ಅನ್ಯೋ ವಾ ತತಃ ಸ್ಯಾತ್ , ಅತ್ಯಂತತಾದಾತ್ಮ್ಯೇ ಗಮನಾನುಪಪತ್ತೇಃ । ಯದ್ಯೇವಮ್ , ತತಃ ಕಿಂ ಸ್ಯಾತ್ ? ಉಚ್ಯತೇ — ಯದ್ಯೇಕದೇಶಃ, ತೇನ ಏಕದೇಶಿನೋ ನಿತ್ಯಪ್ರಾಪ್ತತ್ವಾತ್ ನ ಪುನರ್ಬ್ರಹ್ಮಗಮನಮುಪಪದ್ಯತೇ । ಏಕದೇಶೈಕದೇಶಿತ್ವಕಲ್ಪನಾ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯನುಪಪನ್ನಾ, ನಿರವಯವತ್ವಪ್ರಸಿದ್ಧೇಃ । ವಿಕಾರಪಕ್ಷೇಽಪ್ಯೇತತ್ತುಲ್ಯಮ್ , ವಿಕಾರೇಣಾಪಿ ವಿಕಾರಿಣೋ ನಿತ್ಯಪ್ರಾಪ್ತತ್ವಾತ್ । ನ ಹಿ ಘಟೋ ಮೃದಾತ್ಮತಾಂ ಪರಿತ್ಯಜ್ಯ ಅವತಿಷ್ಠತೇ, ಪರಿತ್ಯಾಗೇ ವಾ ಅಭಾವಪ್ರಾಪ್ತೇಃ । ವಿಕಾರಾವಯವಪಕ್ಷಯೋಶ್ಚ ತದ್ವತಃ ಸ್ಥಿರತ್ವಾತ್ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸಂಸಾರಗಮನಮಪಿ ಅನವಕೢಪ್ತಮ್ । ಅಥ ಅನ್ಯ ಏವ ಜೀವೋ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ, ಸೋಽಣುಃ ವ್ಯಾಪೀ ಮಧ್ಯಮಪರಿಮಾಣೋ ವಾ ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ । ವ್ಯಾಪಿತ್ವೇ ಗಮನಾನುಪಪತ್ತಿಃ । ಮಧ್ಯಮಪರಿಮಾಣತ್ವೇ ಚ ಅನಿತ್ಯತ್ವಪ್ರಸಂಗಃ । ಅಣುತ್ವೇ ಕೃತ್ಸ್ನಶರೀರವೇದನಾನುಪಪತ್ತಿಃ । ಪ್ರತಿಷಿದ್ಧೇ ಚ ಅಣುತ್ವಮಧ್ಯಮಪರಿಮಾಣತ್ವೇ ವಿಸ್ತರೇಣ ಪುರಸ್ತಾತ್ । ಪರಸ್ಮಾಚ್ಚ ಅನ್ಯತ್ವೇ ಜೀವಸ್ಯ ‘ತತ್ತ್ವಮಸಿ’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೮ । ೭) ಇತ್ಯಾದಿಶಾಸ್ತ್ರಬಾಧಪ್ರಸಂಗಃ । ವಿಕಾರಾವಯವಪಕ್ಷಯೋರಪಿ ಸಮಾನೋಽಯಂ ದೋಷಃ । ವಿಕಾರಾವಯವಯೋಸ್ತದ್ವತೋಽನನ್ಯತ್ವಾತ್ ಅದೋಷ ಇತಿ ಚೇತ್ , ನ, ಮುಖ್ಯೈಕತ್ವಾನುಪಪತ್ತೇಃ । ಸರ್ವೇಷ್ವೇತೇಷು ಪಕ್ಷೇಷು ಅನಿರ್ಮೋಕ್ಷಪ್ರಸಂಗಃ, ಸಂಸಾರ್ಯಾತ್ಮತ್ವಾನಿವೃತ್ತೇಃ; ನಿವೃತ್ತೌ ವಾ ಸ್ವರೂಪನಾಶಪ್ರಸಂಗಃ, ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮತ್ವಾನಭ್ಯುಪಗಮಾಚ್ಚ ॥

ಯತ್ತು ಕೈಶ್ಚಿಜ್ಜಲ್ಪ್ಯತೇ — ನಿತ್ಯಾನಿ ನೈಮಿತ್ತಿಕಾನಿ ಚ ಕರ್ಮಾಣ್ಯನುಷ್ಠೀಯಂತೇ ಪ್ರತ್ಯವಾಯಾನುತ್ಪತ್ತಯೇ, ಕಾಮ್ಯಾನಿ ಪ್ರತಿಷಿದ್ಧಾನಿ ಚ ಪರಿಹ್ರಿಯಂತೇ ಸ್ವರ್ಗನರಕಾನವಾಪ್ತಯೇ, ಸಾಂಪ್ರತದೇಹೋಪಭೋಗ್ಯಾನಿ ಚ ಕರ್ಮಾಣ್ಯುಪಭೋಗೇನೈವ ಕ್ಷಪ್ಯಂತೇ — ಇತ್ಯತೋ ವರ್ತಮಾನದೇಹಪಾತಾದೂರ್ಧ್ವಂ ದೇಹಾಂತರಪ್ರತಿಸಂಧಾನಕಾರಣಾಭಾವಾತ್ ಸ್ವರೂಪಾವಸ್ಥಾನಲಕ್ಷಣಂ ಕೈವಲ್ಯಂ ವಿನಾಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮತಯಾ ಏವಂವೃತ್ತಸ್ಯ ಸೇತ್ಸ್ಯತೀತಿ — ತದಸತ್ , ಪ್ರಮಾಣಾಭಾವಾತ್ । ನ ಹ್ಯೇತತ್ ಶಾಸ್ತ್ರೇಣ ಕೇನಚಿತ್ಪ್ರತಿಪಾದಿತಮ್ — ಮೋಕ್ಷಾರ್ಥೀ ಇತ್ಥಂ ಸಮಾಚರೇದಿತಿ । ಸ್ವಮನೀಷಯಾ ತು ಏತತ್ತರ್ಕಿತಮ್ — ಯಸ್ಮಾತ್ಕರ್ಮನಿಮಿತ್ತಃ ಸಂಸಾರಃ ತಸ್ಮಾನ್ನಿಮಿತ್ತಾಭಾವಾನ್ನ ಭವಿಷ್ಯತೀತಿ । ನ ಚ ಏತತ್ ತರ್ಕಯಿತುಮಪಿ ಶಕ್ಯತೇ, ನಿಮಿತ್ತಾಭಾವಸ್ಯ ದುರ್ಜ್ಞಾನತ್ವಾತ್ । ಬಹೂನಿ ಹಿ ಕರ್ಮಾಣಿ ಜಾತ್ಯಂತರಸಂಚಿತಾನಿ ಇಷ್ಟಾನಿಷ್ಟವಿಪಾಕಾನಿ ಏಕೈಕಸ್ಯ ಜಂತೋಃ ಸಂಭಾವ್ಯಂತೇ । ತೇಷಾಂ ವಿರುದ್ಧಫಲಾನಾಂ ಯುಗಪದುಪಭೋಗಾಸಂಭವಾತ್ ಕಾನಿಚಿಲ್ಲಬ್ಧಾವಸರಾಣಿ ಇದಂ ಜನ್ಮ ನಿರ್ಮಿಮತೇ, ಕಾನಿಚಿತ್ತು ದೇಶಕಾಲನಿಮಿತ್ತಪ್ರತೀಕ್ಷಾಣ್ಯಾಸತೇ — ಇತ್ಯತಃ ತೇಷಾಮವಶಿಷ್ಟಾನಾಂ ಸಾಂಪ್ರತೇನೋಪಭೋಗೇನ ಕ್ಷಪಣಾಸಂಭವಾತ್ ನ ಯಥಾವರ್ಣಿತಚರಿತಸ್ಯಾಪಿ ವರ್ತಮಾನದೇಹಪಾತೇ ದೇಹಾಂತರನಿಮಿತ್ತಾಭಾವಃ ಶಕ್ಯತೇ ನಿಶ್ಚೇತುಮ್ । ಕರ್ಮಶೇಷಸದ್ಭಾವಸಿದ್ಧಿಶ್ಚ ‘ತದ್ಯ ಇಹ ರಮಣೀಯಚರಣಾಃ’ ‘ತತಃ ಶೇಷೇಣ’ ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತಿಭ್ಯಃ । ಸ್ಯಾದೇತತ್ — ನಿತ್ಯನೈಮಿತ್ತಿಕಾನಿ ತೇಷಾಂ ಕ್ಷೇಪಕಾಣಿ ಭವಿಷ್ಯಂತೀತಿ — ತತ್ ನ, ವಿರೋಧಾಭಾವಾತ್ । ಸತಿ ಹಿ ವಿರೋಧೇ ಕ್ಷೇಪ್ಯಕ್ಷೇಪಕಭಾವೋ ಭವತಿ । ನ ಚ ಜನ್ಮಾಂತರಸಂಚಿತಾನಾಂ ಸುಕೃತಾನಾಂ ನಿತ್ಯನೈಮಿತ್ತಿಕೈರಸ್ತಿ ವಿರೋಧಃ, ಶುದ್ಧಿರೂಪತ್ವಾವಿಶೇಷಾತ್ । ದುರಿತಾನಾಂ ತು ಅಶುದ್ಧಿರೂಪತ್ವಾತ್ ಸತಿ ವಿರೋಧೇ ಭವತು ಕ್ಷಪಣಮ್ । ನ ತು ತಾವತಾ ದೇಹಾಂತರನಿಮಿತ್ತಾಭಾವಸಿದ್ಧಿಃ, ಸುಕೃತನಿಮಿತ್ತತ್ವೋಪಪತ್ತೇಃ, ದುರಿತಸ್ಯಾಪ್ಯಶೇಷಕ್ಷಪಣಾನವಗಮಾತ್ । ನ ಚ ನಿತ್ಯನೈಮಿತ್ತಿಕಾನುಷ್ಠಾನಾತ್ ಪ್ರತ್ಯವಾಯಾನುತ್ಪತ್ತಿಮಾತ್ರಮ್ , ನ ಪುನಃ ಫಲಾಂತರೋತ್ಪತ್ತಿಃ ಇತಿ ಪ್ರಮಾಣಮಸ್ತಿ, ಫಲಾಂತರಸ್ಯಾಪ್ಯನುನಿಷ್ಪಾದಿನಃ ಸಂಭವಾತ್ । ಸ್ಮರತಿ ಹಿ ಆಪಸ್ತಂಬಃ — ‘ತದ್ಯಥಾ ಆಮ್ರೇ ಫಲಾರ್ಥೇ ನಿಮಿತೇ ಛಾಯಾಗಂಧಾವನೂತ್ಪದ್ಯೇತೇ ಏವಂ ಧರ್ಮಂ ಚರ್ಯಮಾಣಮ್ ಅರ್ಥಾ ಅನೂತ್ಪದ್ಯಂತೇ’ (ಆ. ಧ. ಸೂ. ೧ । ೭ । ೨೦ । ೩) ಇತಿ । ನ ಚ ಅಸತಿ ಸಮ್ಯಗ್ದರ್ಶನೇ ಸರ್ವಾತ್ಮನಾ ಕಾಮ್ಯಪ್ರತಿಷಿದ್ಧವರ್ಜನಂ ಜನ್ಮಪ್ರಾಯಣಾಂತರಾಲೇ ಕೇನಚಿತ್ಪ್ರತಿಜ್ಞಾತುಂ ಶಕ್ಯಮ್ , ಸುನಿಪುಣಾನಾಮಪಿ ಸೂಕ್ಷ್ಮಾಪರಾಧದರ್ಶನಾತ್ । ಸಂಶಯಿತವ್ಯಂ ತು ಭವತಿ । ತಥಾಪಿ ನಿಮಿತ್ತಾಭಾವಸ್ಯ ದುರ್ಜ್ಞಾನತ್ವಮೇವ । ನ ಚ ಅನಭ್ಯುಪಗಮ್ಯಮಾನೇ ಜ್ಞಾನಗಮ್ಯೇ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮತ್ವೇ ಕರ್ತೃತ್ವಭೋಕ್ತೃತ್ವಸ್ವಭಾವಸ್ಯ ಆತ್ಮನಃ ಕೈವಲ್ಯಮಾಕಾಂಕ್ಷಿತುಂ ಶಕ್ಯಮ್ , ಅಗ್ನ್ಯೌಷ್ಣ್ಯವತ್ ಸ್ವಭಾವಸ್ಯಾಪರಿಹಾರ್ಯತ್ವಾತ್ । ಸ್ಯಾದೇತತ್ — ಕರ್ತೃತ್ವಭೋಕ್ತೃತ್ವಕಾರ್ಯಮ್ ಅನರ್ಥಃ, ನ ತಚ್ಛಕ್ತಿಃ, ತೇನ ಶಕ್ತ್ಯವಸ್ಥಾನೇಽಪಿ ಕಾರ್ಯಪರಿಹಾರಾದುಪಪನ್ನೋ ಮೋಕ್ಷ ಇತಿ — ತಚ್ಚ ನ । ಶಕ್ತಿಸದ್ಭಾವೇ ಕಾರ್ಯಪ್ರಸವಸ್ಯ ದುರ್ನಿವಾರತ್ವಾತ್ । ಅಥಾಪಿ ಸ್ಯಾತ್ — ನ ಕೇವಲಾ ಶಕ್ತಿಃ ಕಾರ್ಯಮಾರಭತೇ ಅನಪೇಕ್ಷ್ಯ ಅನ್ಯಾನಿ ನಿಮಿತ್ತಾನಿ । ಅತ ಏಕಾಕಿನೀ ಸಾ ಸ್ಥಿತಾಪಿ ನಾಪರಾಧ್ಯತೀತಿ — ತಚ್ಚ ನ, ನಿಮಿತ್ತಾನಾಮಪಿ ಶಕ್ತಿಲಕ್ಷಣೇನ ಸಂಬಂಧೇನ ನಿತ್ಯಸಂಬದ್ಧತ್ವಾತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ ಕರ್ತೃತ್ವಭೋಕ್ತೃತ್ವಸ್ವಭಾವೇ ಸತಿ ಆತ್ಮನಿ, ಅಸತ್ಯಾಂ ವಿದ್ಯಾಗಮ್ಯಾಯಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮತಾಯಾಮ್ , ನ ಕಥಂಚನ ಮೋಕ್ಷಂ ಪ್ರತಿ ಆಶಾ ಅಸ್ತಿ । ಶ್ರುತಿಶ್ಚ — ‘ನಾನ್ಯಃ ಪಂಥಾ ವಿದ್ಯತೇಽಯನಾಯ’ (ಶ್ವೇ. ಉ. ೩ । ೮) ಇತಿ ಜ್ಞಾನಾದನ್ಯಂ ಮೋಕ್ಷಮಾರ್ಗಂ ವಾರಯತಿ ॥

ಪರಸ್ಮಾದನನ್ಯತ್ವೇಽಪಿ ಜೀವಸ್ಯ ಸರ್ವವ್ಯವಹಾರಲೋಪಪ್ರಸಂಗಃ, ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಿಪ್ರಮಾಣಾಪ್ರವೃತ್ತೇರಿತಿ ಚೇತ್ — ನ, ಪ್ರಾಕ್ಪ್ರಬೋಧಾತ್ ಸ್ವಪ್ನವ್ಯವಹಾರವತ್ ತದುಪಪತ್ತೇಃ । ಶಾಸ್ತ್ರಂ ಚ ‘ಯತ್ರ ಹಿ ದ್ವೈತಮಿವ ಭವತಿ ತದಿತರ ಇತರಂ ಪಶ್ಯತಿ’ (ಬೃ. ಉ. ೨ । ೪ । ೧೪) ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಅಪ್ರಬುದ್ಧವಿಷಯೇ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಿವ್ಯವಹಾರಮುಕ್ತ್ವಾ, ಪುನಃ ಪ್ರಬುದ್ಧವಿಷಯೇ — ‘ಯತ್ರ ತ್ವಸ್ಯ ಸರ್ವಮಾತ್ಮೈವಾಭೂತ್ತತ್ಕೇನ ಕಂ ಪಶ್ಯೇತ್’ (ಬೃ. ಉ. ೨ । ೪ । ೧೪) ಇತ್ಯಾದಿನಾ ತದಭಾವಂ ದರ್ಶಯತಿ । ತದೇವಂ ಪರಬ್ರಹ್ಮವಿದೋ ಗಂತವ್ಯಾದಿವಿಜ್ಞಾನಸ್ಯ ವಾಧಿತತ್ವಾತ್ ನ ಕಥಂಚನ ಗತಿರುಪಪಾದಯಿತುಂ ಶಕ್ಯಾ । ಕಿಂವಿಷಯಾಃ ಪುನರ್ಗತಿಶ್ರುತಯ ಇತಿ, ಉಚ್ಯತೇ — ಸಗುಣವಿದ್ಯಾವಿಷಯಾ ಭವಿಷ್ಯಂತಿ । ತಥಾ ಹಿ — ಕ್ವಚಿತ್ಪಂಚಾಗ್ನಿವಿದ್ಯಾಂ ಪ್ರಕೃತ್ಯ ಗತಿರುಚ್ಯತೇ, ಕ್ವಚಿತ್ಪರ್ಯಂಕವಿದ್ಯಾಮ್ , ಕ್ವಚಿದ್ವೈಶ್ವಾನರವಿದ್ಯಾಮ್ । ಯತ್ರಾಪಿ ಬ್ರಹ್ಮ ಪ್ರಕೃತ್ಯ ಗತಿರುಚ್ಯತೇ — ಯಥಾ ‘ಪ್ರಾಣೋ ಬ್ರಹ್ಮ ಕಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಖಂ ಬ್ರಹ್ಮ’ (ಛಾ. ಉ. ೪ । ೧೦ । ೪) ಇತಿ ‘ಅಥ ಯದಿದಮಸ್ಮಿನ್ಬ್ರಹ್ಮಪುರೇ ದಹರಂ ಪುಂಡರೀಕಂ ವೇಶ್ಮ’ (ಛಾ. ಉ. ೮ । ೧ । ೧) ಇತಿ ಚ, ತತ್ರಾಪಿ ವಾಮನೀತ್ವಾದಿಭಿಃ ಸತ್ಯಕಾಮಾದಿಭಿಶ್ಚ ಗುಣೈಃ ಸಗುಣಸ್ಯೈವ ಉಪಾಸ್ಯತ್ವಾತ್ ಸಂಭವತಿ ಗತಿಃ । ನ ಕ್ವಚಿತ್ಪರಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯಾ ಗತಿಃ ಶ್ರಾವ್ಯತೇ । ತಥಾ ಗತಿಪ್ರತಿಷೇಧಃ ಶ್ರಾವಿತಃ — ‘ನ ತಸ್ಯ ಪ್ರಾಣಾ ಉತ್ಕ್ರಾಮಂತಿ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೪ । ೬) ಇತಿ । ‘ಬ್ರಹ್ಮವಿದಾಪ್ನೋತಿ ಪರಮ್’ (ತೈ. ಉ. ೨ । ೧ । ೧) ಇತ್ಯಾದಿಷು ತು, ಸತ್ಯಪಿ ಆಪ್ನೋತೇರ್ಗತ್ಯರ್ಥತ್ವೇ, ವರ್ಣಿತೇನ ನ್ಯಾಯೇನ ದೇಶಾಂತರಪ್ರಾಪ್ತ್ಯಸಂಭವಾತ್ ಸ್ವರೂಪಪ್ರತಿಪತ್ತಿರೇವೇಯಮ್ ಅವಿದ್ಯಾಧ್ಯಾರೋಪಿತನಾಮರೂಪಪ್ರವಿಲಯಾಪೇಕ್ಷಯಾ ಅಭಿಧೀಯತೇ — ‘ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಸನ್ಬ್ರಹ್ಮಾಪ್ಯೇತಿ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೪ । ೬) ಇತ್ಯಾದಿವತ್ ಇತಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ । ಅಪಿ ಚ ಪರವಿಷಯಾ ಗತಿರ್ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯಮಾನಾ ಪ್ರರೋಚನಾಯ ವಾ ಸ್ಯಾತ್ , ಅನುಚಿಂತನಾಯ ವಾ ? ತತ್ರ ಪ್ರರೋಚನಂ ತಾವತ್ ಬ್ರಹ್ಮವಿದೋ ನ ಗತ್ಯುಕ್ತ್ಯಾ ಕ್ರಿಯತೇ, ಸ್ವಸಂವೇದ್ಯೇನೈವ ಅವ್ಯವಹಿತೇನ ವಿದ್ಯಾಸಮರ್ಪಿತೇನ ಸ್ವಾಸ್ಥ್ಯೇನ ತತ್ಸಿದ್ಧೇಃ । ನ ಚ ನಿತ್ಯಸಿದ್ಧನಿಃಶ್ರೇಯಸನಿವೇದನಸ್ಯ ಅಸಾಧ್ಯಫಲಸ್ಯ ವಿಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಗತ್ಯನುಚಿಂತನೇ ಕಾಚಿದಪೇಕ್ಷಾ ಉಪಪದ್ಯತೇ । ತಸ್ಮಾದಪರಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯಾ ಗತಿಃ । ತತ್ರ ಪರಾಪರಬ್ರಹ್ಮವಿವೇಕಾನವಧಾರಣೇನ ಅಪರಸ್ಮಿನ್ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ವರ್ತಮಾನಾ ಗತಿಶ್ರುತಯಃ ಪರಸ್ಮಿನ್ನಧ್ಯಾರೋಪ್ಯಂತೇ । ಕಿಂ ದ್ವೇ ಬ್ರಹ್ಮಣೀ ಪರಮಪರಂ ಚೇತಿ ? ಬಾಢಂ ದ್ವೇ — ‘ಏತದ್ವೈ ಸತ್ಯಕಾಮ ಪರಂ ಚಾಪರಂ ಚ ಬ್ರಹ್ಮ ಯದೋಂಕಾರಃ’ (ಪ್ರ. ಉ. ೫ । ೨) ಇತ್ಯಾದಿದರ್ಶನಾತ್ । ಕಿಂ ಪುನಃ ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಕಿಮಪರಮಿತಿ, ಉಚ್ಯತೇ — ಯತ್ರ ಅವಿದ್ಯಾಕೃತನಾಮರೂಪಾದಿವಿಶೇಷಪ್ರತಿಷೇಧೇನ ಅಸ್ಥೂಲಾದಿಶಬ್ದೈರ್ಬ್ರಹ್ಮೋಪದಿಶ್ಯತೇ, ತತ್ಪರಮ್ । ತದೇವ ಯತ್ರ ನಾಮರೂಪಾದಿವಿಶೇಷೇಣ ಕೇನಚಿದ್ವಿಶಿಷ್ಟಮ್ ಉಪಾಸನಾಯೋಪದಿಶ್ಯತೇ — ‘ಮನೋಮಯಃ ಪ್ರಾಣಶರೀರೋ ಭಾರೂಪಃ’ (ಛಾ. ಉ. ೩ । ೧೪ । ೨) ಇತ್ಯಾದಿಶಬ್ದೈಃ, ತದಪರಮ್ । ನನು ಏವಮದ್ವಿತೀಯಶ್ರುತಿರುಪರುಧ್ಯೇತ — ನ, ಅವಿದ್ಯಾಕೃತನಾಮರೂಪೋಪಾಧಿಕತಯಾ ಪರಿಹೃತತ್ವಾತ್ । ತಸ್ಯ ಚ ಅಪರಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಸನಸ್ಯ ತತ್ಸನ್ನಿಧೌ ಶ್ರೂಯಮಾಣಮ್ ‘ಸ ಯದಿ ಪಿತೃಲೋಕಕಾಮೋ ಭವತಿ’ (ಛಾ. ಉ. ೮ । ೨ । ೧) ಇತ್ಯಾದಿ ಜಗದೈಶ್ವರ್ಯಲಕ್ಷಣಂ ಸಂಸಾರಗೋಚರಮೇವ ಫಲಂ ಭವತಿ, ಅನಿವರ್ತಿತತ್ವಾದವಿದ್ಯಾಯಾಃ । ತಸ್ಯ ಚ ದೇಶವಿಶೇಷಾವಬದ್ಧತ್ವಾತ್ ತತ್ಪ್ರಾಪ್ತ್ಯರ್ಥಂ ಗಮನಮವಿರುದ್ಧಮ್ । ಸರ್ವಗತತ್ವೇಽಪಿ ಚ ಆತ್ಮನಃ, ಆಕಾಶಸ್ಯೇವ ಘಟಾದಿಗಮನೇ, ಬುದ್ಧ್ಯಾದ್ಯುಪಾಧಿಗಮನೇ ಗಮನಪ್ರಸಿದ್ಧಿಃ ಇತ್ಯವಾದಿಷ್ಮ ‘ತದ್ಗುಣಸಾರತ್ವಾತ್’ (ಬ್ರ. ಸೂ. ೨ । ೩ । ೨೯) ಇತ್ಯತ್ರ । ತಸ್ಮಾತ್ ‘ಕಾರ್ಯಂ ಬಾದರಿಃ’ (ಬ್ರ. ಸೂ. ೪ । ೩ । ೭) ಇತ್ಯೇಷ ಏವ ಸ್ಥಿತಃ ಪಕ್ಷಃ । ‘ಪರಂ ಜೈಮಿನಿಃ’ (ಬ್ರ. ಸೂ. ೪ । ೩ । ೧೨) ಇತಿ ತು ಪಕ್ಷಾಂತರಪ್ರತಿಭಾನಮಾತ್ರಪ್ರದರ್ಶನಂ ಪ್ರಜ್ಞಾವಿಕಾಸನಾಯೇತಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ ॥ ೧೪ ॥

ಸ್ಥಿತಮೇತತ್ — ಕಾರ್ಯವಿಷಯಾ ಗತಿಃ, ನ ಪರವಿಷಯೇತಿ । ಇದಮಿದಾನೀಂ ಸಂದಿಹ್ಯತೇ — ಕಿಂ ಸರ್ವಾನ್ವಿಕಾರಾಲಂಬನಾನ್ ಅವಿಶೇಷೇಣೈವ ಅಮಾನವಃ ಪುರುಷಃ ಪ್ರಾಪಯತಿ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಮ್ , ಉತ ಕಾಂಶ್ಚಿದೇವೇತಿ । ಕಿಂ ತಾವತ್ಪ್ರಾಪ್ತಮ್ ? ಸರ್ವೇಷಾಮೇವ ಏಷಾಂ ವಿದುಷಾಮ್ ಅನ್ಯತ್ರ ಪರಸ್ಮಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಗತಿಃ ಸ್ಯಾತ್ । ತಥಾ ಹಿ ‘ಅನಿಯಮಃ ಸರ್ವಾಸಾಮ್’ (ಬ್ರ. ಸೂ. ೩ । ೩ । ೩೧) ಇತ್ಯತ್ರ ಅವಿಶೇಷೇಣೈವ ಏಷಾ ವಿದ್ಯಾಂತರೇಷ್ವವತಾರಿತೇತಿ । ಏವಂ ಪ್ರಾಪ್ತೇ, ಪ್ರತ್ಯಾಹ — ಅಪ್ರತೀಕಾಲಂಬನಾನಿತಿ । ಪ್ರತೀಕಾಲಂಬನಾನ್ವರ್ಜಯಿತ್ವಾ ಸರ್ವಾನನ್ಯಾನ್ವಿಕಾರಾಲಂಬನಾನ್ ನಯತಿ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಮ್ — ಇತಿ ಬಾದರಾಯಣ ಆಚಾರ್ಯೋ ಮನ್ಯತೇ । ನ ಹಿ ಏವಮ್ ಉಭಯಥಾಭಾವಾಭ್ಯುಪಗಮೇ ಕಶ್ಚಿದ್ದೋಷೋಽಸ್ತಿ, ಅನಿಯಮನ್ಯಾಯಸ್ಯ ಪ್ರತೀಕವ್ಯತಿರಿಕ್ತೇಷ್ವಪ್ಯುಪಾಸನೇಷೂಪಪತ್ತೇಃ । ತತ್ಕ್ರತುಶ್ಚ ಅಸ್ಯ ಉಭಯಥಾಭಾವಸ್ಯ ಸಮರ್ಥಕೋ ಹೇತುರ್ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಃ । ಯೋ ಹಿ ಬ್ರಹ್ಮಕ್ರತುಃ, ಸ ಬ್ರಾಹ್ಮಮೈಶ್ವರ್ಯಮಾಸೀದೇತ್ — ಇತಿ ಶ್ಲಿಷ್ಯತೇ, ‘ತಂ ಯಥಾ ಯಥೋಪಾಸತೇ ತದೇವ ಭವತಿ’ ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ, ನ ತು ಪ್ರತೀಕೇಷು ಬ್ರಹ್ಮಕ್ರತುತ್ವಮಸ್ತಿ, ಪ್ರತೀಕಪ್ರಧಾನತ್ವಾದುಪಾಸನಸ್ಯ । ನನು, ಅಬ್ರಹ್ಮಕ್ರತುರಪಿ ಬ್ರಹ್ಮ ಗಚ್ಛತೀತಿ ಶ್ರೂಯತೇ; ಯಥಾ ಪಂಚಾಗ್ನಿವಿದ್ಯಾಯಾಮ್ — ‘ಸ ಏನಾನ್ಬ್ರಹ್ಮ ಗಮಯತಿ’ (ಛಾ. ಉ. ೪ । ೧೫ । ೫) ಇತಿ ; ಭವತು ಯತ್ರ ಏವಮ್ ಆಹತ್ಯವಾದ ಉಪಲಭ್ಯತೇ । ತದಭಾವೇ ತು ಔತ್ಸರ್ಗಿಕೇಣ ತತ್ಕ್ರತುನ್ಯಾಯೇನ ಬ್ರಹ್ಮಕ್ರತೂನಾಮೇವ ತತ್ಪ್ರಾಪ್ತಿಃ, ನ ಇತರೇಷಾಮ್ — ಇತಿ ಗಮ್ಯತೇ ॥ ೧೫ ॥

ನಾಮಾದಿಷು ಪ್ರತೀಕೋಪಾಸನೇಷು ಪೂರ್ವಸ್ಮಾತ್ಪೂರ್ವಸ್ಮಾತ್ ಫಲವಿಶೇಷಮ್ ಉತ್ತರಸ್ಮಿನ್ನುತ್ತರಸ್ಮಿನ್ ಉಪಾಸನೇ ದರ್ಶಯತಿ — ‘ಯಾವನ್ನಾಮ್ನೋ ಗತಂ ತತ್ರಾಸ್ಯ ಯಥಾಕಾಮಚಾರೋ ಭವತಿ’ (ಛಾ. ಉ. ೭ । ೧ । ೫) ‘ವಾಗ್ವಾವ ನಾಮ್ನೋ ಭೂಯಸೀ’ (ಛಾ. ಉ. ೭ । ೨ । ೧) ‘ಯಾವದ್ವಾಚೋ ಗತಂ ತತ್ರಾಸ್ಯ ಯಥಾಕಾಮಚಾರೋ ಭವತಿ’ (ಛಾ. ಉ. ೭ । ೨ । ೨) ‘ಮನೋ ವಾವ ವಾಚೋ ಭೂಯಃ’ (ಛಾ. ಉ. ೭ । ೩ । ೧) ಇತ್ಯಾದಿನಾ । ಸ ಚ ಅಯಂ ಫಲವಿಶೇಷಃ ಪ್ರತೀಕತಂತ್ರತ್ವಾದುಪಾಸನಾನಾಮ್ ಉಪಪದ್ಯತೇ । ಬ್ರಹ್ಮತಂತ್ರತ್ವೇ ತು ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽವಿಶಿಷ್ಟತ್ವಾತ್ ಕಥಂ ಫಲವಿಶೇಷಃ ಸ್ಯಾತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ ನ ಪ್ರತೀಕಾಲಂಬನಾನಾಮ್ ಇತರೈಸ್ತುಲ್ಯಫಲತ್ವಮಿತಿ ॥ ೧೬ ॥

ಕೇವಲೇನೈವ ಆತ್ಮನಾ ಆವಿರ್ಭವತಿ, ನ ಧರ್ಮಾಂತರೇಣೇತಿ । ಕುತಃ ? ‘ಸ್ವೇನ ರೂಪೇಣಾಭಿನಿಷ್ಪದ್ಯತೇ’ ಇತಿ ಸ್ವಶಬ್ದಾತ್ । ಅನ್ಯಥಾ ಹಿ ಸ್ವಶಬ್ದೇನ ವಿಶೇಷಣಮನವಕೢಪ್ತಂ ಸ್ಯಾತ್ । ನನು, ಆತ್ಮೀಯಾಭಿಪ್ರಾಯಃ ಸ್ವಶಬ್ದೋ ಭವಿಷ್ಯತಿ — ನ, ತಸ್ಯಾವಚನೀಯತ್ವಾತ್ । ಯೇನೈವ ಹಿ ಕೇನಚಿದ್ರೂಪೇಣಾಭಿನಿಷ್ಪದ್ಯತೇ, ತಸ್ಯೈವ ಆತ್ಮೀಯತ್ವೋಪಪತ್ತೇಃ, ಸ್ವೇನೇತಿ ವಿಶೇಷಣಮನರ್ಥಕಂ ಸ್ಯಾತ್ । ಆತ್ಮವಚನತಾಯಾಂ ತು ಅರ್ಥವತ್ — ಕೇವಲೇನೈವ ಆತ್ಮರೂಪೇಣಾಭಿನಿಷ್ಪದ್ಯತೇ, ನ ಆಗಂತುಕೇನಾಪರರೂಪೇಣಾಪೀತಿ ॥ ೧ ॥

ಯೋಽತ್ರ ಅಭಿನಿಷ್ಪದ್ಯತ ಇತ್ಯುಕ್ತಃ, ಸ ಸರ್ವಬಂಧವಿನಿರ್ಮುಕ್ತಃ ಶುದ್ಧೇನೈವ ಆತ್ಮನಾ ಅವತಿಷ್ಠತೇ । ಪೂರ್ವತ್ರ ತು — ‘ಅಂಧೋ ಭವತಿ’ ‘ಅಪಿ ರೋದಿತೀವ’ ‘ವಿನಾಶಮೇವಾಪೀತೋ ಭವತಿ’ — ಇತಿ ಚ ಅವಸ್ಥಾತ್ರಯಕಲುಷಿತೇನ ಆತ್ಮನಾ — ಇತ್ಯಯಂ ವಿಶೇಷಃ । ಕಥಂ ಪುನರವಗಮ್ಯತೇ — ಮುಕ್ತೋಽಯಮಿದಾನೀಂ ಭವತೀತಿ ? ಪ್ರತಿಜ್ಞಾನಾದಿತ್ಯಾಹ — ತಥಾ ಹಿ — ‘ಏತಂ ತ್ವೇವ ತೇ ಭೂಯೋಽನುವ್ಯಾಖ್ಯಾಸ್ಯಾಮಿ’ (ಛಾ. ಉ. ೮ । ೯ । ೩) ಇತಿ ಅವಸ್ಥಾತ್ರಯದೋಷವಿಹೀನಮ್ ಆತ್ಮಾನಮ್ ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯತ್ವೇನ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಯ, ‘ಅಶರೀರಂ ವಾವ ಸಂತಂ ನ ಪ್ರಿಯಾಪ್ರಿಯೇ ಸ್ಪೃಶತಃ’ (ಛಾ. ಉ. ೮ । ೧೨ । ೧) ಇತಿ ಚ ಉಪನ್ಯಸ್ಯ, ‘ಸ್ವೇನ ರೂಪೇಣಾಭಿನಿಷ್ಪದ್ಯತೇ ಸ ಉತ್ತಮಃ ಪುರುಷಃ’ (ಛಾ. ಉ. ೮ । ೧೨ । ೩) ಇತಿ ಚ ಉಪಸಂಹರತಿ । ತಥಾ ಆಖ್ಯಾಯಿಕೋಪಕ್ರಮೇಽಪಿ ‘ಯ ಆತ್ಮಾಪಹತಪಾಪ್ಮಾ’ (ಛಾ. ಉ. ೮ । ೭ । ೧) ಇತ್ಯಾದಿ ಮುಕ್ತಾತ್ಮವಿಷಯಮೇವ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾನಮ್ । ಫಲತ್ವಪ್ರಸಿದ್ಧಿರಪಿ ಮೋಕ್ಷಸ್ಯ ಬಂಧನಿವೃತ್ತಿಮಾತ್ರಾಪೇಕ್ಷಾ, ನ ಅಪೂರ್ವೋಪಜನನಾಪೇಕ್ಷಾ । ಯದಪಿ ಅಭಿನಿಷ್ಪದ್ಯತ ಇತ್ಯುತ್ಪತ್ತಿಪರ್ಯಾಯತ್ವಮ್ , ತದಪಿ ಪೂರ್ವಾವಸ್ಥಾಪೇಕ್ಷಮ್ — ಯಥಾ ರೋಗನಿವೃತ್ತೌ ಅರೋಗೋಽಭಿನಿಷ್ಪದ್ಯತ ಇತಿ, ತದ್ವತ್ । ತಸ್ಮಾದದೋಷಃ ॥ ೨ ॥

ಕಥಂ ಪುನರ್ಮುಕ್ತ ಇತ್ಯುಚ್ಯತೇ, ಯಾವತಾ ‘ಪರಂ ಜ್ಯೋತಿರುಪಸಂಪದ್ಯ’ (ಛಾ. ಉ. ೮ । ೧೨ । ೩) ಇತಿ ಕಾರ್ಯಗೋಚರಮೇವ ಏನಂ ಶ್ರಾವಯತಿ, ಜ್ಯೋತಿಃಶಬ್ದಸ್ಯ ಭೌತಿಕೇ ಜ್ಯೋತಿಷಿ ರೂಢತ್ವಾತ್ ? ನ ಚ ಅನತಿವೃತ್ತೋ ವಿಕಾರವಿಷಯಾತ್ ಕಶ್ಚಿನ್ಮುಕ್ತೋ ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ, ವಿಕಾರಸ್ಯ ಆರ್ತತ್ವಪ್ರಸಿದ್ಧೇರಿತಿ — ನೈಷ ದೋಷಃ, ಯತಃ ಆತ್ಮೈವಾತ್ರ ಜ್ಯೋತಿಃಶಬ್ದೇನ ಆವೇದ್ಯತೇ, ಪ್ರಕರಣಾತ್ । ‘ಯ ಆತ್ಮಾಪಹತಪಾಪ್ಮಾ ವಿಜರೋ ವಿಮೃತ್ಯುಃ’ (ಛಾ. ಉ. ೮ । ೭ । ೧) ಇತಿ ಹಿ ಪ್ರಕೃತೇ ಪರಸ್ಮಿನ್ನಾತ್ಮನಿ ನ ಅಕಸ್ಮಾದ್ಭೌತಿಕಂ ಜ್ಯೋತಿಃ ಶಕ್ಯಂ ಗ್ರಹೀತುಮ್ , ಪ್ರಕೃತಹಾನಾಪ್ರಕೃತಪ್ರಕ್ರಿಯಾಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ಜ್ಯೋತಿಃಶಬ್ದಸ್ತು ಆತ್ಮನ್ಯಪಿ ದೃಶ್ಯತೇ — ‘ತದ್ದೇವಾ ಜ್ಯೋತಿಷಾಂ ಜ್ಯೋತಿಃ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೪ । ೧೬) ಇತಿ । ಪ್ರಪಂಚಿತಂ ಚ ಏತತ್ ‘ಜ್ಯೋತಿರ್ದರ್ಶನಾತ್’ (ಬ್ರ. ಸೂ. ೧ । ೩ । ೪೦) ಇತ್ಯತ್ರ ॥ ೩ ॥

ಪರಂ ಜ್ಯೋತಿರುಪಸಂಪದ್ಯ ಸ್ವೇನ ರೂಪೇಣಾಭಿನಿಷ್ಪದ್ಯತೇ ಯಃ, ಸ ಕಿಂ ಪರಸ್ಮಾದಾತ್ಮನಃ ಪೃಥಗೇವ ಭವತಿ, ಉತ ಅವಿಭಾಗೇನೈವಾವತಿಷ್ಠತ ಇತಿ ವೀಕ್ಷಾಯಾಮ್ , ‘ಸ ತತ್ರ ಪರ್ಯೇತಿ’ (ಛಾ. ಉ. ೮ । ೧೨ । ೩) ಇತ್ಯಧಿಕರಣಾಧಿಕರ್ತವ್ಯನಿರ್ದೇಶಾತ್ ‘ಜ್ಯೋತಿರುಪಸಂಪದ್ಯ’ (ಛಾ. ಉ. ೮ । ೧೨ । ೩) ಇತಿ ಚ ಕರ್ತೃಕರ್ಮನಿರ್ದೇಶಾತ್ ಭೇದೇನೈವಾವಸ್ಥಾನಮಿತಿ ಯಸ್ಯ ಮತಿಃ, ತಂ ವ್ಯುತ್ಪಾದಯತಿ — ಅವಿಭಕ್ತ ಏವ ಪರೇಣ ಆತ್ಮನಾ ಮುಕ್ತೋಽವತಿಷ್ಠತೇ । ಕುತಃ ? ದೃಷ್ಟತ್ವಾತ್; ತಥಾ ಹಿ — ‘ತತ್ತ್ವಮಸಿ’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೮ । ೭) ‘ಅಹಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಸ್ಮಿ’ (ಬೃ. ಉ. ೧ । ೪ । ೧೦) ‘ಯತ್ರ ನಾನ್ಯತ್ಪಶ್ಯತಿ’ (ಛಾ. ಉ. ೭ । ೨೪ । ೧) ‘ನ ತು ತದ್ದ್ವಿತೀಯಮಸ್ತಿ ತತೋಽನ್ಯದ್ವಿಭಕ್ತಂ ಯತ್ಪಶ್ಯೇತ್’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೩ । ೨೩) ಇತ್ಯೇವಮಾದೀನಿ ವಾಕ್ಯಾನ್ಯವಿಭಾಗೇನೈವ ಪರಮಾತ್ಮಾನಂ ದರ್ಶಯಂತಿ । ಯಥಾದರ್ಶನಮೇವ ಚ ಫಲಂ ಯುಕ್ತಮ್ , ತತ್ಕ್ರತುನ್ಯಾಯಾತ್ । ‘ಯಥೋದಕಂ ಶುದ್ಧೇ ಶುದ್ಧಮಾಸಿಕ್ತಂ ತಾದೃಗೇವ ಭವತಿ । ಏವಂ ಮುನೇರ್ವಿಜಾನತ ಆತ್ಮಾ ಭವತಿ ಗೌತಮ’ (ಕ. ಉ. ೨ । ೧ । ೧೫) ಇತಿ ಚ ಏವಮಾದೀನಿ ಮುಕ್ತಸ್ವರೂಪನಿರೂಪಣಪರಾಣಿ ವಾಕ್ಯಾನ್ಯವಿಭಾಗಮೇವ ದರ್ಶಯಂತಿ । ನದೀಸಮುದ್ರಾದಿನಿದರ್ಶನಾನಿ ಚ । ಭೇದನಿರ್ದೇಶಸ್ತು ಅಭೇದೇಽಪ್ಯುಪಚರ್ಯತೇ ‘ಸ ಭಗವಃ ಕಸ್ಮಿನ್ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತ ಇತಿ ಸ್ವೇ ಮಹಿಮ್ನಿ’ (ಛಾ. ಉ. ೭ । ೨೪ । ೧) ಇತಿ, ‘ಆತ್ಮರತಿರಾತ್ಮಕ್ರೀಡಃ’ (ಛಾ. ಉ. ೭ । ೨೫ । ೨) ಇತಿ ಚ ಏವಮಾದಿದರ್ಶನಾತ್ ॥ ೪ ॥

ಸ್ಥಿತಮೇತತ್ ‘ಸ್ವೇನ ರೂಪೇಣ’ (ಛಾ. ಉ. ೮ । ೩ । ೪) ಇತ್ಯತ್ರ — ಆತ್ಮಮಾತ್ರರೂಪೇಣಾಭಿನಿಷ್ಪದ್ಯತೇ, ನ ಆಗಂತುಕೇನಾಪರರೂಪೇಣೇತಿ । ಅಧುನಾ ತು ತದ್ವಿಶೇಷಬುಭುತ್ಸಾಯಾಮಭಿಧೀಯತೇ — ಸ್ವಮ್ ಅಸ್ಯ ರೂಪಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಮ್ ಅಪಹತಪಾಪ್ಮತ್ವಾದಿಸತ್ಯಸಂಕಲ್ಪತ್ವಾವಸಾನಂ ತಥಾ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಂ ಸರ್ವೇಶ್ವರತ್ವಂ ಚ, ತೇನ ಸ್ವೇನ ರೂಪೇಣಾಭಿನಿಷ್ಪದ್ಯತ ಇತಿ ಜೈಮಿನಿರಾಚಾರ್ಯೋ ಮನ್ಯತೇ । ಕುತಃ ? ಉಪನ್ಯಾಸಾದಿಭ್ಯಸ್ತಥಾತ್ವಾವಗಮಾತ್; ತಥಾ ಹಿ ‘ಯ ಆತ್ಮಾಪಹತಪಾಪ್ಮಾ’ (ಛಾ. ಉ. ೮ । ೭ । ೧) ಇತ್ಯಾದಿನಾ ‘ಸತ್ಯಕಾಮಃ ಸತ್ಯಸಂಕಲ್ಪಃ’ (ಛಾ. ಉ. ೮ । ೭ । ೧) ಇತ್ಯೇವಮಂತೇನ ಉಪನ್ಯಾಸೇನ ಏವಮಾತ್ಮಕತಾಮಾತ್ಮನೋ ಬೋಧಯತಿ । ತಥಾ ‘ಸ ತತ್ರ ಪರ್ಯೇತಿ ಜಕ್ಷತ್ಕ್ರೀಡರಮಮಾಣಃ’ (ಛಾ. ಉ. ೮ । ೧೨ । ೩) ಇತಿ ಐಶ್ವರ್ಯರೂಪಮಾವೇದಯತಿ, ‘ತಸ್ಯ ಸರ್ವೇಷು ಲೋಕೇಷು ಕಾಮಚಾರೋ ಭವತಿ’ (ಛಾ. ಉ. ೭ । ೨೫ । ೨) ಇತಿ ಚ । ‘ಸರ್ವಜ್ಞಃ ಸರ್ವೇಶ್ವರಃ’ ಇತ್ಯಾದಿವ್ಯಪದೇಶಾಶ್ಚ ಏವಮುಪಪನ್ನಾ ಭವಿಷ್ಯಂತೀತಿ ॥ ೫ ॥

ಯದ್ಯಪಿ ಅಪಹತಪಾಪ್ಮತ್ವಾದಯೋ ಭೇದೇನೈವ ಧರ್ಮಾ ನಿರ್ದಿಶ್ಯಂತೇ, ತಥಾಪಿ ಶಬ್ದ;ವಿಕಲ್ಪಜಾ ಏವ ಏತೇ । ಪಾಪ್ಮಾದಿನಿವೃತ್ತಿಮಾತ್ರಂ ಹಿ ತತ್ರ ಗಮ್ಯತೇ । ಚೈತನ್ಯಮೇವ ತು ಅಸ್ಯ ಆತ್ಮನಃ ಸ್ವರೂಪಮಿತಿ ತನ್ಮಾತ್ರೇಣ ಸ್ವರೂಪೇಣ ಅಭಿನಿಷ್ಪತ್ತಿರ್ಯುಕ್ತಾ ತಥಾ ಚ ಶ್ರುತಿಃ ‘ಏವಂ ವಾ ಅರೇಽಯಮಾತ್ಮಾನಂತರೋಽಬಾಹ್ಯಃ ಕೃತ್ಸ್ನಃ ಪ್ರಜ್ಞಾನಘನ ಏವ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೫ । ೧೩) ಇತ್ಯೇವಂಜಾತೀಯಕಾ ಅನುಗೃಹೀತಾ ಭವಿಷ್ಯತಿ । ಸತ್ಯಕಾಮತ್ವಾದಯಸ್ತು ಯದ್ಯಪಿ ವಸ್ತುಸ್ವರೂಪೇಣೈವ ಧರ್ಮಾ ಉಚ್ಯಂತೇ — ಸತ್ಯಾಃ ಕಾಮಾ ಅಸ್ಯೇತಿ, ತಥಾಪಿ ಉಪಾಧಿಸಂಬಂಧಾಧೀನತ್ವಾತ್ತೇಷಾಂ ನ ಚೈತನ್ಯವತ್ ಸ್ವರೂಪತ್ವಸಂಭವಃ, ಅನೇಕಾಕಾರತ್ವಪ್ರತಿಷೇಧಾತ್ । ಪ್ರತಿಷಿದ್ಧಂ ಹಿ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽನೇಕಾಕಾರತ್ವಮ್ ‘ನ ಸ್ಥಾನತೋಽಪಿ ಪರಸ್ಯೋಭಯಲಿಂಗಮ್’ (ಬ್ರ. ಸೂ. ೩ । ೨ । ೧೧) ಇತ್ಯತ್ರ । ಅತ ಏವ ಚ ಜಕ್ಷಣಾದಿಸಂಕೀರ್ತನಮಪಿ ದುಃಖಾಭಾವಮಾತ್ರಾಭಿಪ್ರಾಯಂ ಸ್ತುತ್ಯರ್ಥಮ್ ‘ಆತ್ಮರತಿಃ’ ಇತ್ಯಾದಿವತ್ । ನ ಹಿ ಮುಖ್ಯಾನ್ಯೇವ ರತಿಕ್ರೀಡಾಮಿಥುನಾನಿ ಆತ್ಮನಿ ಶಕ್ಯಂತೇ ವರ್ಣಯಿತುಮ್ , ದ್ವಿತೀಯವಿಷಯತ್ವಾತ್ತೇಷಾಮ್ । ತಸ್ಮಾನ್ನಿರಸ್ತಾಶೇಷಪ್ರಪಂಚೇನ ಪ್ರಸನ್ನೇನ ಅವ್ಯಪದೇಶ್ಯೇನ ಬೋಧಾತ್ಮನಾ ಅಭಿನಿಷ್ಪದ್ಯತ ಇತ್ಯೌಡುಲೋಮಿರಾಚಾರ್ಯೋ ಮನ್ಯತೇ ॥ ೬ ॥

ಏವಮಪಿ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕಚೈತನ್ಯಮಾತ್ರಸ್ವರೂಪಾಭ್ಯುಪಗಮೇಽಪಿ ವ್ಯವಹಾರಾಪೇಕ್ಷಯಾ ಪೂರ್ವಸ್ಯಾಪಿ ಉಪನ್ಯಾಸಾದಿಭ್ಯೋಽವಗತಸ್ಯ ಬ್ರಾಹ್ಮಸ್ಯ ಐಶ್ವರ್ಯರೂಪಸ್ಯ ಅಪ್ರತ್ಯಾಖ್ಯಾನಾದವಿರೋಧಂ ಬಾದರಾಯಣ ಆಚಾರ್ಯೋ ಮನ್ಯತೇ ॥ ೭ ॥

ಹಾರ್ದವಿದ್ಯಾಯಾಂ ಶ್ರೂಯತೇ — ‘ಸ ಯದಿ ಪಿತೃಲೋಕಕಾಮೋ ಭವತಿ ಸಂಕಲ್ಪಾದೇವಾಸ್ಯ ಪಿತರಃ ಸಮುತ್ತಿಷ್ಠಂತಿ’ (ಛಾ. ಉ. ೮ । ೨ । ೧) ಇತ್ಯಾದಿ । ತತ್ರ ಸಂಶಯಃ — ಕಿಂ ಸಂಕಲ್ಪ ಏವ ಕೇವಲಃ ಪಿತ್ರಾದಿಸಮುತ್ಥಾನೇ ಹೇತುಃ, ಉತ ನಿಮಿತ್ತಾಂತರಸಹಿತ ಇತಿ । ತತ್ರ ಸತ್ಯಪಿ ‘ಸಂಕಲ್ಪಾದೇವ’ ಇತಿ ಶ್ರವಣೇ ಲೋಕವತ್ ನಿಮಿತ್ತಾಂತರಾಪೇಕ್ಷಾ ಯುಕ್ತಾ । ಯಥಾ ಲೋಕೇ ಅಸ್ಮದಾದೀನಾಂ ಸಂಕಲ್ಪಾತ್ ಗಮನಾದಿಭ್ಯಶ್ಚ ಹೇತುಭ್ಯಃ ಪಿತ್ರಾದಿಸಂಪತ್ತಿರ್ಭವತಿ ಏವಂ ಮುಕ್ತಸ್ಯಾಪಿ ಸ್ಯಾತ್ । ಏವಂ ದೃಷ್ಟವಿಪರೀತಂ ನ ಕಲ್ಪಿತಂ ಭವಿಷ್ಯತಿ । ‘ಸಂಕಲ್ಪಾದೇವ’ ಇತಿ ತು ರಾಜ್ಞ ಇವ ಸಂಕಲ್ಪಿತಾರ್ಥಸಿದ್ಧಿಕರೀಂ ಸಾಧನಾಂತರಸಾಮಗ್ರೀಂ ಸುಲಭಾಮಪೇಕ್ಷ್ಯ ಉಚ್ಯತೇ । ನ ಚ ಸಂಕಲ್ಪಮಾತ್ರಸಮುತ್ಥಾನಾಃ ಪಿತ್ರಾದಯಃ ಮನೋರಥವಿಜೃಂಭಿತವತ್ ಚಂಚಲತ್ವಾತ್ ಪುಷ್ಕಲಂ ಭೋಗಂ ಸಮರ್ಪಯಿತುಂ ಪರ್ಯಾಪ್ತಾಃ ಸ್ಯುರಿತಿ । ಏವಂ ಪ್ರಾಪ್ತೇ, ಬ್ರೂಮಃ — ಸಂಕಲ್ಪಾದೇವ ತು ಕೇವಲಾತ್ ಪಿತ್ರಾದಿಸಮುತ್ಥಾನಮಿತಿ । ಕುತಃ ? ತಚ್ಛ್ರುತೇಃ । ‘ಸಂಕಲ್ಪಾದೇವಾಸ್ಯ ಪಿತರಃ ಸಮುತ್ತಿಷ್ಠಂತಿ’ (ಛಾ. ಉ. ೮ । ೨ । ೧) ಇತ್ಯಾದಿಕಾ ಹಿ ಶ್ರುತಿರ್ನಿಮಿತ್ತಾಂತರಾಪೇಕ್ಷಾಯಾಂ ಪೀಡ್ಯೇತ । ನಿಮಿತ್ತಾಂತರಮಪಿ ತು ಯದಿ ಸಂಕಲ್ಪಾನುವಿಧಾಯ್ಯೇವ ಸ್ಯಾತ್ , ಭವತು; ನ ತು ಪ್ರಯತ್ನಾಂತರಸಂಪಾದ್ಯಂ ನಿಮಿತ್ತಾಂತರಮಿತೀಷ್ಯತೇ, ಪ್ರಾಕ್ತತ್ಸಂಪತ್ತೇಃ ವಂಧ್ಯಸಂಕಲ್ಪತ್ವಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ನ ಚ ಶ್ರುತ್ಯವಗಮ್ಯೇಽರ್ಥೇ ಲೋಕವದಿತಿ ಸಾಮಾನ್ಯತೋ ದೃಷ್ಟಂ ಕ್ರಮತೇ । ಸಂಕಲ್ಪಬಲಾದೇವ ಚ ಏಷಾಂ ಯಾವತ್ಪ್ರಯೋಜನಂ ಸ್ಥೈರ್ಯೋಪಪತ್ತಿಃ, ಪ್ರಾಕೃತಸಂಕಲ್ಪವಿಲಕ್ಷಣತ್ವಾನ್ಮುಕ್ತಸಂಕಲ್ಪಸ್ಯ ॥ ೮ ॥

ಅತ ಏವ ಚ ಅವಂಧ್ಯಸಂಕಲ್ಪತ್ವಾತ್ ಅನನ್ಯಾಧಿಪತಿರ್ವಿದ್ವಾನ್ಭವತಿ — ನಾಸ್ಯಾನ್ಯೋಽಧಿಪತಿರ್ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ನ ಹಿ ಪ್ರಾಕೃತೋಽಪಿ ಸಂಕಲ್ಪಯನ್ ಅನ್ಯಸ್ವಾಮಿಕತ್ವಮಾತ್ಮನಃ ಸತ್ಯಾಂ ಗತೌ ಸಂಕಲ್ಪಯತಿ । ಶ್ರುತಿಶ್ಚೈತದ್ದರ್ಶಯತಿ — ‘ಅಥ ಯ ಇಹಾತ್ಮಾನಮನುವಿದ್ಯ ವ್ರಜಂತ್ಯೇತಾꣳಶ್ಚ ಸತ್ಯಾನ್ಕಾಮಾꣳಸ್ತೇಷಾꣳ ಸರ್ವೇಷು ಲೋಕೇಷು ಕಾಮಚಾರೋ ಭವತಿ’ (ಛಾ. ಉ. ೮ । ೧ । ೬) ಇತಿ ॥ ೯ ॥