छान्दोग्योपनिषद्भाष्यम्ஷஷ்டோ²(அ)த்⁴யாய:ப்ரத²ம: க²ண்ட³:
ஷஷ்டோ²(அ)த்⁴யாய:
ப்ரத²ம: க²ண்ட³:
ஶ்வேதகேது: ஹ ஆருணேய ஆஸ இத்யாத்³யத்⁴யாயஸம்ப³ந்த⁴: — ‘ஸர்வம் க²ல்வித³ம் ப்³ரஹ்ம தஜ்ஜலாந்’ இத்யுக்தம் , கத²ம் தஸ்மாத் ஜக³தி³த³ம் ஜாயதே தஸ்மிந்நேவ ச லீயதே அநிதி ச தேநைவ இத்யேதத்³வக்தவ்யம் । அநந்தரம் ச ஏகஸ்மிந்பு⁴க்தே விது³ஷி ஸர்வம் ஜக³த்த்ருப்தம் ப⁴வதீத்யுக்தம் , தத் ஏகத்வே ஸதி ஆத்மந: ஸர்வபூ⁴தஸ்த²ஸ்ய உபபத்³யதே, ந ஆத்மபே⁴தே³ ; கத²ம் ச ததே³கத்வமிதி தத³ர்தோ²(அ)யம் ஷஷ்டோ²(அ)த்⁴யாய ஆரப்⁴யதே —
ஶ்வேதகேதுர்ஹாருணேய ஆஸ தꣳ ஹ பிதோவாச ஶ்வேதகேதோ வஸ ப்³ரஹ்மசர்யம் ந வைஸோம்யாஸ்மத்குலீநோ(அ)நநூச்ய ப்³ரஹ்மப³ந்து⁴ரிவ ப⁴வதீதி ॥ 1 ॥
பிதாபுத்ராக்²யாயிகா வித்³யாயா: ஸாரிஷ்ட²த்வப்ரத³ர்ஶநார்தா² । ஶ்வேதகேதுரிதி நாமத:, ஹ இத்யைதிஹ்யார்த²:, ஆருணேய: அருணஸ்ய பௌத்ர: ஆஸ ப³பூ⁴வ । தம் புத்ரம் ஹ ஆருணி: பிதா யோக்³யம் வித்³யாபா⁴ஜநம் மந்வாந: தஸ்யோபநயநகாலாத்யயம் ச பஶ்யந் உவாச — ஹே ஶ்வேதகேதோ அநுரூபம் கு³ரும் குலஸ்ய நோ க³த்வா வஸ ப்³ரஹ்மசர்யம் ; ந ச ஏதத்³யுக்தம் யத³ஸ்மத்குலீநோ ஹே ஸோம்ய அநநூச்ய அநதீ⁴த்ய ப்³ரஹ்மப³ந்து⁴ரிவ ப⁴வதீதி ப்³ராஹ்மணாந்ப³ந்தூ⁴ந்வ்யபதி³ஶதி ந ஸ்வயம் ப்³ராஹ்மணவ்ருத்த இதி । தஸ்ய அத: ப்ரவாஸோ அநுமீயதே பிது:, . யேந ஸ்வயம் கு³ணவாந்ஸந் புத்ரம் நோபநேஷ்யதி ॥
ஸ ஹ த்³வாத³ஶவர்ஷ உபேத்ய சதுர்விꣳஶதிவர்ஷ: ஸர்வாந்வேதா³நதீ⁴த்ய மஹாமநா அநூசாநமாநீ ஸ்தப்³த⁴ ஏயாய தꣳஹ பிதோவாச ॥ 2 ॥
ஸ: பித்ரோக்த: ஶ்வேதகேது: ஹ த்³வாத³ஶவர்ஷ: ஸந் உபேத்ய ஆசார்யம் யாவச்சதுர்விம்ஶதிவர்ஷோ ப³பூ⁴வ, தாவத் ஸர்வாந்வேதா³ந் சதுரோ(அ)ப்யதீ⁴த்ய தத³ர்த²ம் ச பு³த்³த்⁴வா மஹாமநா: மஹத் க³ம்பீ⁴ரம் மந: யஸ்ய அஸமமாத்மாநமந்யைர்மந்யமாநம் மந: யஸ்ய ஸோ(அ)யம் மஹாமநா: அநூசாநமாநீ அநூசாநமாத்மாநம் மந்யத இதி ஏவம்ஶீலோ ய: ஸோ(அ)நூசாநமாநீ ஸ்தப்³த⁴: அப்ரணதஸ்வபா⁴வ: ஏயாய க்³ருஹம் । தம் ஏவம்பூ⁴தம் ஹ ஆத்மநோ(அ)நநுரூபஶீலம் ஸ்தப்³த⁴ம் மாநிநம் புத்ரம் த்³ருஷ்ட்வா பிதோவாச ஸத்³த⁴ர்மாவதாரசிகீர்ஷயா ॥
ஶ்வேதகேதோ யந்நு ஸோம்யேத³ம் மஹாமநா அநூசாநமாநீ ஸ்தப்³தோ⁴(அ)ஸ்யுத தமாதே³ஶமப்ராக்ஷ்ய: யேநாஶ்ருதꣳ ஶ்ருதம் ப⁴வத்யமதம் மதமவிஜ்ஞாதம் விஜ்ஞாதமிதி கத²ம் நு ப⁴க³வ: ஸ ஆதே³ஶோ ப⁴வதீதி ॥ 3 ॥
ஶ்வேதகேதோ யந்நு இத³ம் மஹாமநா: அநூசாநமாநீ ஸ்தப்³த⁴ஶ்சாஸி, கஸ்தே(அ)திஶய: ப்ராப்த: உபாத்⁴யாயாத் , உத அபி தமாதே³ஶம் ஆதி³ஶ்யத இத்யாதே³ஶ: கேவலஶாஸ்த்ராசர்யோபதே³ஶக³ம்யமித்யேதத் , யேந வா பரம் ப்³ரஹ்ம ஆதி³ஶ்யதே ஸ ஆதே³ஶ: தமப்ராக்ஷ்ய: ப்ருஷ்டவாநஸ்யாசார்யம் ? தமாதே³ஶம் விஶிநஷ்டி — யேந ஆதே³ஶேந ஶ்ருதேந அஶ்ருதமபி அந்யச்ச்²ருதம் ப⁴வதி அமதம் மதம் அதர்கிதம் தர்கிதம் ப⁴வதி அவிஜ்ஞாதம் விஜ்ஞாதம் அநிஶ்சிதம் நிஶ்சிதம் ப⁴வதீதி । ஸர்வாநபி வேதா³நதீ⁴த்ய ஸர்வம் ச அந்யத்³வேத்³யமதி⁴க³ம்யாபி அக்ருதார்த² ஏவ ப⁴வதி யாவதா³த்மதத்த்வம் ந ஜாநாதீத்யாக்²யாயிகாதோ(அ)வக³ம்யதே । ததே³தத³த்³பு⁴தம் ஶ்ருத்வா ஆஹ, கத²ம் நு ஏதத³ப்ரஸித்³த⁴ம் அந்யவிஜ்ஞாநேநாந்யத்³விஜ்ஞாதம் ப⁴வதீதி ; ஏவம் மந்வாந: ப்ருச்ச²தி — கத²ம் நு கேந ப்ரகாரேண ஹே ப⁴க³வ: ஸ ஆதே³ஶோ ப⁴வதீதி ॥
யதா² ஸோம்யைகேந ம்ருத்பிண்டே³ந ஸர்வம் ம்ருந்மயம் விஜ்ஞாதꣳ ஸ்யாத்³வாசாரம்ப⁴ணம் விகாரோ நாமதே⁴யம் ம்ருத்திகேத்யேவ ஸத்யம் ॥ 4 ॥
யதா² ஸ ஆதே³ஶோ ப⁴வதி தச்ச்²ருணு ஹே ஸோம்ய — யதா² லோகே ஏகேந ம்ருத்பிண்டே³ந ருசககும்பா⁴தி³காரணபூ⁴தேந விஜ்ஞாதேந ஸர்வமந்யத்தத்³விகாரஜாதம் ம்ருந்மயம் ம்ருத்³விகாரஜாதம் விஜ்ஞாதம் ஸ்யாத் । கத²ம் ம்ருத்பிண்டே³ காரணே விஜ்ஞாதே கார்யமந்யத்³விஜ்ஞாதம் ஸ்யாத் ? நைஷ தோ³ஷ:, காரணேநாநந்யத்வாத்கார்யஸ்ய । யந்மந்யஸே அந்யஸ்மிந்விஜ்ஞாதே(அ)ந்யந்ந ஜ்ஞாயத இதி — ஸத்யமேவம் ஸ்யாத் , யத்³யந்யத்காரணாத்கார்யம் ஸ்யாத் , ந த்வேவமந்யத்காரணாத்கார்யம் । கத²ம் தர்ஹீத³ம் லோகே — இத³ம் காரணமயமஸ்ய விகார இதி ? ஶ்ருணு । வாசாரம்ப⁴ணம் வாகா³ரம்ப⁴ணம் வாகா³லம்ப³நமித்யேதத் । கோ(அ)ஸௌ ? விகாரோ நாமதே⁴யம் நாமைவ நாமதே⁴யம் , ஸ்வார்தே² தே⁴யப்ரத்யய:, வாகா³லம்ப³நமாத்ரம் நாமைவ கேவலம் ந விகாரோ நாம வஸ்த்வஸ்தி ; பரமார்த²தோ ம்ருத்திகேத்யேவ ம்ருத்திகைவ து ஸத்யம் வஸ்த்வஸ்தி ॥
யதா² ஸோம்யைகேந லோஹமணிநா ஸர்வம் லோஹமயம் விஜ்ஞாதꣳஸ்யாத்³வாசாரம்ப⁴ணம் விகாரோ நாமதே⁴யம் லோஹிதமித்யேவ ஸத்யம் ॥ 5 ॥
யதா² ஸோம்ய ஏகேந லோஹமணிநா ஸுவர்ணபிண்டே³ந ஸர்வமந்யத்³விகாரஜாதம் கடகமுகுடகேயூராதி³ விஜ்ஞாதம் ஸ்யாத் । வாசாரம்ப⁴ணமித்யாதி³ ஸமாநம் ॥
யதா² ஸோம்யைகேந நக²நிக்ருந்தநேந ஸர்வம் கார்ஷ்ணாயஸம் விஜ்ஞாதꣳ ஸ்யாத்³வாசாரம்ப⁴ணம் விகாரோ நாமதே⁴யம் க்ருஷ்ணாயஸமித்யேவ ஸத்யமேவꣳ ஸோம்ய ஸ ஆதே³ஶோ ப⁴வதீதி ॥ 6 ॥
யதா² ஸோம்ய ஏகேந நக²நிக்ருந்தநேநோபலக்ஷிதேந க்ருஷ்ணாயஸபிண்டே³நேத்யர்த²: ; ஸர்வம் கார்ஷ்ணாயஸம் க்ருஷ்ணாயஸவிகாரஜாதம் விஜ்ஞாதம் ஸ்யாத் । ஸமாநமந்யத் । அநேகத்³ருஷ்டாந்தோபாதா³நம் தா³ர்ஷ்டாந்திகாநேகபே⁴தா³நுக³மார்த²ம் , த்³ருட⁴ப்ரதீத்யர்த²ம் ச । ஏவம் ஸோம்ய ஸ ஆதே³ஶ:, ய: மயோக்த: ப⁴வதி । இத்யுக்தவதி பிதரி, ஆஹ இதர: —
ந வை நூநம் ப⁴க³வந்தஸ்த ஏதத³வேதி³ஷுர்யத்³த்⁴யேதத³வேதி³ஷ்யந்கத²ம் மே நாவக்ஷ்யந்நிதி ப⁴க³வாꣳஸ்த்வேவ மே தத்³ப்³ரவீத்விதி ததா² ஸோம்யேதி ஹோவாச ॥ 7 ॥
ந வை நூநம் ப⁴க³வந்த: பூஜாவந்த: கு³ரவ: மம யே, தே ஏதத் யத்³ப⁴வது³க்தம் வஸ்து நாவேதி³ஷு: ந விஜ்ஞாதவந்த: நூநம் । யத் யதி³ ஹி அவேதி³ஷ்யந் விதி³தவந்த: ஏதத்³வஸ்து, கத²ம் மே கு³ணவதே ப⁴க்தாயாநுக³தாய நாவக்ஷ்யந் நோக்தவந்த:, தேநாஹம் மந்யே — ந விதி³தவந்த இதி । அவாச்யமபி கு³ரோர்ந்யக்³பா⁴வமவாதீ³த் புநர்கு³ருகுலம் ப்ரதி ப்ரேஷணப⁴யாத் । அதோ ப⁴க³வாம்ஸ்த்வேவ மே மஹ்யம் தத்³வஸ்து, யேந ஸர்வஜ்ஞத்வம் ஜ்ஞாதேந மே ஸ்யாத் , தத்³ப்³ரவீது கத²யது ; இத்யுக்த: பிதோவாச — ததா²ஸ்து ஸோம்யேதி ॥
த்³விதீய: க²ண்ட³:
ஸதே³வ ஸோம்யேத³மக்³ர ஆஸீதே³கமேவாத்³விதீயம் । தத்³தை⁴க ஆஹுரஸதே³வேத³மக்³ர ஆஸீதே³கமேவாத்³விதீயம் தஸ்மாத³ஸத: ஸஜ்ஜாயத ॥ 1 ॥
ஸதே³வ ஸதி³தி அஸ்திதாமாத்ரம் வஸ்து ஸூக்ஷ்மம் நிர்விஶேஷம் ஸர்வக³தமேகம் நிரஞ்ஜநம் நிரவயவம் விஜ்ஞாநம் , யத³வக³ம்யதே ஸர்வவேதா³ந்தேப்⁴ய: । ஏவ - ஶப்³த³: அவதா⁴ரணார்த²: । கிம் தத³வத்⁴ரியத இதி, ஆஹ — இத³ம் ஜக³த் , நாமரூபக்ரியாவத்³விக்ருதமுபலப்⁴யதே யத் , தத்ஸதே³வாஸீத் இதி ஆஸீச்ச²ப்³தே³ந ஸம்ப³த்⁴யதே । கதா³ ஸதே³வேத³மாஸீதி³தி, உச்யதே — அக்³ரே ஜக³த: ப்ராகு³த்பத்தே: । கிம் நேதா³நீமித³ம் ஸத் , யேந அக்³ரே ஆஸீதி³தி விஶேஷ்யதே ? ந । கத²ம் தர்ஹி விஶேஷணம் ? இதா³நீமபீத³ம் ஸதே³வ, கிந்து நாமரூபவிஶேஷணவதி³த³ம்ஶப்³த³பு³த்³தி⁴விஷயம் ச இதீத³ம் ச ப⁴வதி । ப்ராகு³த்பத்தேஸ்து அக்³ரே கேவலஸச்ச²ப்³த³பு³த்³தி⁴மாத்ரக³ம்யமேவேதி ஸதே³வேத³மக்³ர ஆஸீதி³த்யவதா⁴ர்யதே । ந ஹி ப்ராகு³த்பத்தே: நாமவத்³ரூபவத்³வா இத³மிதி க்³ரஹீதும் ஶக்யம் வஸ்து ஸுஷுப்தகாலே இவ । யதா² ஸுஷுப்தாது³த்தி²த: ஸத்த்வமாத்ரமவக³ச்ச²தி ஸுஷுப்தே ஸந்மாத்ரமேவ கேவலம் வஸ்த்விதி, ததா² ப்ராகு³த்பத்தேரித்யபி⁴ப்ராய: । யதா² இத³முச்யதே லோகே — பூர்வாஹ்ணே த⁴டாதி³ ஸிஸ்ருக்ஷுணா குலாலேந ம்ருத்பிண்ட³ம் ப்ரஸாரிதமுபலப்⁴ய க்³ராமாந்தரம் க³த்வா ப்ரத்யாக³த: அபராஹ்ணே தத்ரைவ க⁴டஶராவாத்³யநேகபே⁴த³பி⁴ந்நம் கார்யமுபலப்⁴ய ம்ருதே³வேத³ம் க⁴டஶராவாதி³ கேவலம் பூர்வாஹ்ந ஆஸீதி³தி, ததா² இஹாப்யுச்யதே — ஸதே³வேத³மக்³ர ஆஸீதி³தி । ஏகமேவேதி । ஸ்வகார்யபதிதமந்யந்நாஸ்தீதி ஏகமேவேத்யுச்யதே । அத்³விதீயமிதி । ம்ருத்³வ்யதிரேகேண ம்ருத³: யதா² அந்யத்³க⁴டாத்³யாகாரேண பரிணமயித்ருகுலாலாதி³நிமித்தகாரணம் த்³ருஷ்டம் , ததா² ஸத்³வ்யதிரேகேண ஸத: ஸஹகாரிகாரணம் த்³விதீயம் வஸ்த்வந்தரம் ப்ராப்தம் ப்ரதிஷித்⁴யதே — அத்³விதீயமிதி, நாஸ்ய த்³விதீயம் வஸ்த்வந்தரம் வித்³யதே இத்யத்³விதீயம் । நநு வைஶேஷிகபக்ஷே(அ)பி ஸத்ஸாமாநாதி⁴கரண்யம் ஸர்வஸ்யோபபத்³யதே, த்³ரவ்யகு³ணாதி³ஷு ஸச்ச²ப்³த³பு³த்³த்⁴யநுவ்ருத்தே: — ஸத்³த்³ரவ்யம் ஸந்கு³ண: ஸந்கர்மேத்யாதி³த³ர்ஶநாத் । ஸத்யமேவம் ஸ்யாதி³தா³நீம் ; ப்ராகு³த்பத்தேஸ்து நைவேத³ம் கார்யம் ஸதே³வாஸீதி³த்யப்⁴யுபக³ம்யதே வைஶேஷிகை:, ப்ராகு³த்பத்தே: கார்யஸ்யாஸத்த்வாப்⁴யுபக³மாத் । ந ச ஏகமேவ ஸத³த்³விதீயம் ப்ராகு³த்பத்தேரிச்ச²ந்தி । தஸ்மாத்³வைஶேஷிகபரிகல்பிதாத்ஸத: அந்யத்காரணமித³ம் ஸது³ச்யதே ம்ருதா³தி³த்³ருஷ்டாந்தேப்⁴ய: । தத் தத்ர ஹ ஏதஸ்மிந்ப்ராகு³த்பத்தேர்வஸ்துநிரூபணே ஏகே வைநாஶிகா ஆஹு: வஸ்து நிரூபயந்த: — அஸத் ஸத³பா⁴வமாத்ரம் ப்ராகு³த்பத்தே: இத³ம் ஜக³த் ஏகமேவ அக்³ரே அத்³விதீயமாஸீதி³தி । ஸத³பா⁴வமாத்ரம் ஹி ப்ராகு³த்பத்தேஸ்தத்த்வம் கல்பயந்தி பௌ³த்³தா⁴: । ந து ஸத்ப்ரதித்³வந்த்³வி வஸ்த்வந்தரமிச்ச²ந்தி । யதா² ஸச்சாஸதி³தி க்³ருஹ்யமாணம் யதா²பூ⁴தம் தத்³விபரீதம் தத்த்வம் ப⁴வதீதி நையாயிகா: । நநு ஸத³பா⁴வமாத்ரம் ப்ராகு³த்பத்தேஶ்சேத³பி⁴ப்ரேதம் வைநாஶிகை:, கத²ம் ப்ராகு³த்பத்தேரித³மாஸீத³ஸதே³கமேவாத்³விதீயம் சேதி காலஸம்ப³ந்த⁴: ஸங்க்²யாஸம்வந்தோ⁴(அ)த்³விதீயத்வம் ச உச்யதே தை: । பா³ட⁴ம் ந யுக்தம் தேஷாம் பா⁴வாபா⁴வமாத்ரமப்⁴யுபக³ச்ச²தாம் । அஸத்த்வமாத்ராப்⁴யுபக³மோ(அ)ப்யயுக்த ஏவ, அப்⁴யுபக³ந்துரநப்⁴யுபக³மாநுபபத்தே: । இதா³நீமப்⁴யுபக³ந்தா அப்⁴யுபக³ம்யதே ந ப்ராகு³த்பத்தேரிதி சேத் , ந, ப்ராகு³த்பத்தே: ஸத³பா⁴வஸ்ய ப்ரமாணாபா⁴வாத் । ப்ராகு³த்பத்தே ரஸதே³வேதி கல்பநாநுபபத்தி: । நநு கத²ம் வஸ்த்வாக்ருதே: ஶப்³தா³ர்த²த்வே அஸதே³கமேவாத்³விதீயமிதி பதா³ர்த²வாக்யார்தோ²பபத்தி:, தத³நுபபத்தௌ ச இத³ம் வாக்யமப்ரமாணம் ப்ரஸஜ்யேதேதி சேத் , நைஷ தோ³ஷ:, ஸத்³க்³ரஹணநிவ்ருத்திபரத்வாத்³வாக்யஸ்ய । ஸதி³த்யயம் தாவச்ச²ப்³த³: ஸதா³க்ருதிவாசக: । ஏகமேவாத்³விதீயமித்யேதௌ ச ஸச்ச²ப்³தே³ந ஸமாநாதி⁴கரணௌ ; ததே²த³மாஸீதி³தி ச । தத்ர நஞ் ஸத்³வாக்யே ப்ரயுக்த: ஸத்³வாக்யமேவாவலம்ப்³ய ஸத்³வாக்யார்த²விஷயாம் பு³த்³தி⁴ம் ஸதே³கமேவாத்³விதீயமித³மாஸீதி³த்யேவம்லக்ஷணாம் தத: ஸத்³வாக்யார்தா²ந்நிவர்தயதி, அஶ்வாரூட⁴ இவ அஶ்வாலம்ப³ந: அஶ்வம் தத³பி⁴முக²விஷயாந்நிவர்தயதி — தத்³வத் । ந து புந: ஸத³பா⁴வமேவ அபி³த⁴த்தே । அத: புருஷஸ்ய விபரீதக்³ரஹணநிவ்ருத்த்யர்த²பரம் இத³மஸதே³வேத்யாதி³ வாக்யம் ப்ரயுஜ்யதே । த³ர்ஶயித்வா ஹி விபரீதக்³ரஹணம் ததோ நிவர்தயிதும் ஶக்யத இத்யர்த²வத்த்வாத் அஸதா³தி³வாக்யஸ்ய ஶ்ரௌதத்வம் ப்ராமாண்யம் ச ஸித்³த⁴மித்யதோ³ஷ: । தஸ்மாத் அஸத: ஸர்வாபா⁴வரூபாத் ஸத் வித்³யமாநம் ஜாயத ஸமுத்பந்நம் அட³பா⁴வ: சா²ந்த³ஸ: ॥
குதஸ்து க²லு ஸோம்யைவம் ஸ்யாதி³தி ஹோவாச கத²மஸத: ஸஜ்ஜாயேதேதி । ஸத்த்வேவ ஸோம்யேத³மக்³ர ஆஸீதே³கமேவாத்³விதீயம் ॥ 2 ॥
ததே³தத்³விபரீதக்³ரஹணம் மஹாவைநாஶிகபக்ஷம் த³ர்ஶயித்வா ப்ரதிஷேத⁴தி — குதஸ்து ப்ரமாணாத்க²லு ஹே ஸோம்ய ஏவம் ஸ்யாத் அஸத: ஸஜ்ஜாயேத இத்யேவம் குதோ ப⁴வேத் ? ந குதஶ்சித்ப்ரமாணாதே³வம் ஸம்ப⁴வதீத்யர்த²: । யத³பி பீ³ஜோபமர்தே³(அ)ங்குரோ ஜாயமாநோ த்³ருஷ்ட: அபா⁴வாதே³வேதி, தத³ப்யப்⁴யுபக³மவிருத்³த⁴ம் தேஷாம் । கத²ம் ? யே தாவத்³பீ³ஜாவயவா: பீ³ஜஸம்ஸ்தா²நவிஶிஷ்டா: தே(அ)ங்குரே(அ)ப்யநுவர்தந்த ஏவ, ந தேஷாமுபமர்தோ³(அ)ங்குரஜந்மநி । யத்புநர்பீ³ஜாகாரஸம்ஸ்தா²நம் , தத்³பீ³ஜாவயவவ்யதிரேகேண வஸ்துபூ⁴தம் ந வைநாஶிகைரப்⁴யுபக³ம்யதே, யத³ங்குரஜந்மந்யுபம்ருத்³யேத । அத² தத³ஸ்தி அவயவவ்யதிரிக்தம் வஸ்துபூ⁴தம் , ததா² ச ஸதி அப்⁴யுபக³மவிரோத⁴: । அத² ஸம்வ்ருத்யா அப்⁴யுபக³தம் பீ³ஜஸம்ஸ்தா²நரூபமுபம்ருத்³யத இதி சேத் , கேயம் ஸம்வ்ருதிர்நாம — கிமஸாவபா⁴வ:, உத பா⁴வ: இதி ? யத்³யபா⁴வ:, த்³ருஷ்டாந்தாபா⁴வ: । அத² பா⁴வ:, ததா²பி நாபா⁴வாத³ங்குரோத்பத்தி:, பீ³ஜாவயவேப்⁴யோ ஹி அங்குரோத்பத்தி: । அவயவா அப்யுபம்ருத்³யந்த இதி சேத் , ந, தத³வயவேஷு துல்யத்வாத் । யதா² வைநாஶிகாநாம் பீ³ஜஸம்ஸ்தா²நரூபோ(அ)வயவீ நாஸ்தி, ததா² அவயவா அபீதி தேஷாமப்யுபமர்தா³நுபபத்தி: । பீ³ஜாவயவாநாமபி ஸூக்ஷ்மாவயவா: தத³வயவாநாமப்யந்யே ஸூக்ஷ்மதராவயவா: இத்யேவம் ப்ரஸங்க³ஸ்யாநிவ்ருத்தே: ஸர்வத்ரோபமர்தா³நுபபத்தி: । ஸத்³பு³த்³த்⁴யநுவ்ருத்தே: ஸத்த்வாநிவ்ருத்திஶ்சேதி ஸத்³வாதி³நாம் ஸத ஏவ ஸது³த்பத்தி: ஸேத்ஸ்யதி । ந து அஸத்³வாதி³நாம் த்³ருஷ்டாந்தோ(அ)ஸ்தி அஸத: ஸது³த்பத்தே: । ம்ருத்பிண்டா³த்³க⁴டோத்பத்திர்த்³ருஶ்யதே ஸத்³வாதி³நாம் , தத்³பா⁴வே பா⁴வாத்தத³பா⁴வே சாபா⁴வாத் । யத்³யபா⁴வாதே³வ க⁴ட உத்பத்³யேத, க⁴டார்தி²நா ம்ருத்பிண்டோ³ நோபாதீ³யேத, அபா⁴வஶப்³த³பு³த்³த்⁴யநுவ்ருத்திஶ்ச க⁴டாதௌ³ ப்ரஸஜ்யேத ; ந த்வேதத³ஸ்தி ; அத: நாஸத: ஸது³த்பத்தி: । யத³ப்யாஹு: ம்ருத்³பு³த்³தி⁴ர்க⁴டபு³த்³தே⁴ர்நிமித்தமிதி ம்ருத்³பு³த்³தி⁴ர்க⁴டபு³த்³தே⁴: காரணமுச்யதே, ந து பரமார்த²த ஏவ ம்ருத்³க⁴டோ வா அஸ்தீதி, தத³பி ம்ருத்³பு³த்³தி⁴ர்வித்³யமாநா வித்³யமாநாயா ஏவ க⁴டபு³த்³தே⁴: காரணமிதி நாஸத: ஸது³த்பத்தி: । ம்ருத்³க⁴டபு³த்³த்⁴யோ: நிமித்தநைமித்திகதயா ஆநந்தர்யமாத்ரம் , ந து கார்யகாரணத்வமிதி சேத் , ந, பு³த்³தீ⁴நாம் நைரந்தர்யே க³ம்யமாநே வைநாஶிகாநாம் ப³ஹிர்த்³ருஷ்டாந்தாபா⁴வாத் । அத: குதஸ்து க²லு ஸோம்ய ஏவம் ஸ்யாத் இதி ஹ உவாச — கத²ம் கேந ப்ரகாரேண அஸத: ஸஜ்ஜாயேத இதி ; அஸத: ஸது³த்பத்தௌ ந கஶ்சித³பி த்³ருஷ்டாந்தப்ரகாரோ(அ)ஸ்தீத்யபி⁴ப்ராய: । ஏவமஸத்³வாதி³பக்ஷமுந்மத்²ய உபஸம்ஹரதி — ஸத்த்வேவ ஸோம்யேத³மக்³ர ஆஸீதி³தி ஸ்வபக்ஷஸித்³தி⁴ம் । நநு ஸத்³வாதி³நோ(அ)பி ஸத: ஸது³த்பத்³யதே இதி நைவ த்³ருஷ்டாந்தோ(அ)ஸ்தி, க⁴டாத்³க⁴டாந்தரோத்பத்த்யத³ர்ஶநாத் । ஸத்யமேவம் ந ஸத: ஸத³ந்தரமுத்பத்³யதே ; கிம் தர்ஹி, ஸதே³வ ஸம்ஸ்தா²நாந்தரேணாவதிஷ்ட²தே — யதா² ஸர்ப: குண்ட³லீ ப⁴வதி, யதா² ச ம்ருத் சூர்ணபிண்ட³க⁴டகபாலாதி³ப்ரபே⁴தை³: । யத்³யேவம் ஸதே³வ ஸர்வப்ரகாராவஸ்த²ம் , கத²ம் ப்ராகு³த்பத்தேரித³மாஸீதி³த்யுச்யதே ? நநு ந ஶ்ருதம் த்வயா, ஸதே³வேத்யவதா⁴ரணம் இத³ம் — ஶப்³த³வாச்யஸ்ய கார்யஸ்ய । ப்ராப்தம் தர்ஹி ப்ராகு³த்பத்தே: அஸதே³வாஸீத் ந இத³ம் — ஶப்³த³வாச்யம் , இதா³நீமித³ம் ஜாதமிதி । ந, ஸத ஏவ இத³ம் — ஶப்³த³பு³த்³தி⁴விஷயதயா அவஸ்தா²நாத் , யதா² ம்ருதே³வ பிண்ட³க⁴டாதி³ஶப்³த³பு³த்³தி⁴விஷயத்வேநாவதிஷ்ட²தே — தத்³வத் । நநு யதா² ம்ருத்³வஸ்து ஏவம் பிண்ட³க⁴டாத்³யபி, தத்³வத் ஸத்³பு³த்³தே⁴ரந்யபு³த்³தி⁴விஷயத்வாத்கார்யஸ்ய ஸதோ(அ)ந்யத்³வஸ்த்வந்தரம் ஸ்யாத்கார்யஜாதம் யதா² அஶ்வாத்³கௌ³: । ந, பிண்ட³க⁴டாதீ³நாமிதரேதரவ்யபி⁴சாரே(அ)பி ம்ருத்த்வாவ்யபி⁴சாராத் । யத்³யபி க⁴ட: பிண்ட³ம் வ்யபி⁴சரதி பிண்ட³ஶ்ச க⁴டம் , ததா²பி பிண்ட³க⁴டௌ ம்ருத்த்வம் ந வ்யபி⁴சரத: தஸ்மாந்ம்ருந்மாத்ரம் பிண்ட³க⁴டௌ । வ்யபி⁴சரதி த்வஶ்வம் கௌ³: அஶ்வோ வா கா³ம் । தஸ்மாந்ம்ருதா³தி³ஸம்ஸ்தா²நமாத்ரம் க⁴டாத³ய: । ஏவம் ஸத்ஸம்ஸ்தா²நமாத்ரமித³ம் ஸர்வமிதி யுக்தம் ப்ராகு³த்பத்தே: ஸதே³வேதி, வாசாரம்ப⁴ணமாத்ரத்வாத்³விகாரஸம்ஸ்தா²நமாத்ரஸ்ய । நநு நிரவயவம் ஸத் , ‘நிஷ்கலம் நிஷ்க்ரியம் ஶாந்தம் நிரவத்³யம் நிரஞ்ஜநம்’ (ஶ்வே. உ. 6 । 19) ‘தி³வ்யோ ஹ்யமூர்த: புருஷ: ஸபா³ஹ்யாப்⁴யந்தரோ ஹ்யஜ:’ (மு. உ. 2 । 1 । 2) இத்யாதி³ஶ்ருதிப்⁴ய: ; நிரவயவஸ்ய ஸத: கத²ம் விகாரஸம்ஸ்தா²நமுபபத்³யதே ? நைஷ தோ³ஷ:, ரஜ்ஜ்வாத்³யவயவேப்⁴ய: ஸர்பாதி³ஸம்ஸ்தா²நவத் பு³த்³தி⁴பரிகல்பிதேப்⁴ய: ஸத³வயவேப்⁴ய: விகாரஸம்ஸ்தா²நோபபத்தே: । ‘வாசாரம்ப⁴ணம் விகாரோ நாமதே⁴யம் ம்ருத்திகேத்யேவ ஸத்யம்’ (சா². உ. 6 । 1 । 4) ஏவம் ஸதே³வ ஸத்யம் — இதி ஶ்ருதே: । ஏகமேவாத்³விதீயம் பரமார்த²த: இத³ம்பு³த்³தி⁴காலே(அ)பி ॥
ததை³க்ஷத ப³ஹு ஸ்யாம் ப்ரஜாயேயேதி தத்தேஜோ(அ)ஸ்ருஜத தத்தேஜ ஐக்ஷத ப³ஹு ஸ்யாம் ப்ரஜாயேயேதி தத³போ(அ)ஸ்ருஜத । தஸ்மாத்³யத்ர க்வச ஶோசதி ஸ்வேத³தே வா புருஷஸ்தேஜஸ ஏவ தத³த்⁴யாபோ ஜாயந்தே ॥ 3 ॥
தத் ஸத் ஐக்ஷத ஈக்ஷாம் த³ர்ஶநம் க்ருதவத் । அதஶ்ச ந ப்ரதா⁴நம் ஸாங்க்²யபரிகல்பிதம் ஜக³த்காரணம் , ப்ரதா⁴நஸ்யாசேதநத்வாப்⁴யுபக³மாத் । இத³ம் து ஸத் சேதநம் , ஈக்ஷித்ருத்வாத் । தத்கத²மைக்ஷதேதி, ஆஹ — ப³ஹு ப்ரபூ⁴தம் ஸ்யாம் ப⁴வேயம் ப்ரஜாயேய ப்ரகர்ஷேணோத்பத்³யேய, யதா² ம்ருத்³க⁴டாத்³யாகாரேண யதா² வா ரஜ்ஜ்வாதி³ ஸர்பாத்³யாகாரேண பு³த்³தி⁴பரிகல்பிதேந । அஸதே³வ தர்ஹி ஸர்வம் , யத்³க்³ருஹ்யதே ரஜ்ஜுரிவ ஸர்பாத்³யாகாரேண । ந, ஸத ஏவ த்³வைதபே⁴தே³ந அந்யதா²க்³ருஹ்யமாணத்வாத் ந அஸத்த்வம் கஸ்யசித்க்வசிதி³தி ப்³ரூம: । யதா² ஸதோ(அ)ந்யத்³வஸ்த்வந்தரம் பரிகல்ப்ய புநஸ்தஸ்யைவ ப்ராகு³த்பத்தே: ப்ரத்⁴வம்ஸாச்சோர்த்⁴வம் அஸத்த்வம் ப்³ருவதே தார்கிகா:, ந ததா² அஸ்மாபி⁴: கதா³சித்க்வசித³பி ஸதோ(அ)ந்யத³பி⁴தா⁴நமபி⁴தே⁴யம் வா வஸ்து பரிகல்ப்யதே । ஸதே³வ து ஸர்வமபி⁴தா⁴நமபி⁴தீ⁴யதே ச யத³ந்யபு³த்³த்⁴யா, யதா² ரஜ்ஜுரேவ ஸர்பபு³த்³த்⁴யா ஸர்ப இத்யபி⁴தீ⁴யதே, யதா² வா பிண்ட³க⁴டாதி³ ம்ருதோ³(அ)ந்யபு³த்³த்⁴யா பிண்ட³க⁴டாதி³ஶப்³தே³நாபி⁴தீ⁴யதே லோகே । ரஜ்ஜுவிவேகத³ர்ஶிநாம் து ஸர்பாபி⁴தா⁴நபு³த்³தீ⁴ நிவர்தேதே, யதா² ச ம்ருத்³விவேகத³ர்ஶிநாம் க⁴டாதி³ஶப்³த³பு³த்³தீ⁴, தத்³வத் ஸத்³விவேகத³ர்ஶிநாமந்யவிகாரஶப்³த³பு³த்³தீ⁴ நிவர்தேதே — ‘யதோ வாசோ நிவர்தந்தே । அப்ராப்ய மநஸா ஸஹ’ (தை. உ. 2 । 9 । 1) இதி, ‘அநிருக்தே(அ)நிலயநே’ (தை. உ. 2 । 7 । 1) இத்யாதி³ஶ்ருதிப்⁴ய: । ஏவமீக்ஷித்வா தத் தேஜ: அஸ்ருஜத தேஜ: ஸ்ருஷ்டவத் । நநு ‘தஸ்மாத்³வா ஏதஸ்மாதா³த்மந ஆகாஶ: ஸம்பூ⁴த:’ (தை. உ. 2 । 1 । 1) இதி ஶ்ருத்யந்தரே ஆகாஶாத்³வாயு: ததஸ்த்ருதீயம் தேஜ: ஶ்ருதம் , இஹ கத²ம் ப்ராத²ம்யேந தஸ்மாதே³வ தேஜ: ஸ்ருஜ்யதே தத ஏவ ச ஆகாஶமிதி விருத்³த⁴ம் ? நைஷ தோ³ஷ:, ஆகாஶவாயுஸர்கா³நந்தரம் தத்ஸத் தேஜோ(அ)ஸ்ருஜதேதி கல்பநோபபத்தே: । அத²வா அவிவக்ஷித: இஹ ஸ்ருஷ்டிக்ரம: ; ஸத்கார்யமித³ம் ஸர்வம் , அத: ஸதே³கமேவாத்³விதீயமித்யேதத்³விவக்ஷிதம் , ம்ருதா³தி³த்³ருஷ்டாந்தாத் । அத²வா த்ரிவ்ருத்கரணஸ்ய விவக்ஷிதத்வாத் தேஜோப³ந்நாநாமேவ ஸ்ருஷ்டிமாசஷ்டே । தேஜ இதி ப்ரஸித்³த⁴ம் லோகே த³க்³த்⁴ரு பக்த்ரு ப்ரகாஶகம் ரோஹிதம் சேதி । தத் ஸத்ஸ்ருஷ்டம் தேஜ: ஐக்ஷத தேஜோரூபஸம்ஸ்தி²தம் ஸத் ஐக்ஷதேத்யர்த²: । ப³ஹு ஸ்யாம் ப்ரஜாயேயேதி பூர்வவத் । தத் அபோ(அ)ஸ்ருஜத ஆப: த்³ரவா: ஸ்நிக்³தா⁴: ஸ்யந்தி³ந்ய: ஶுக்லாஶ்சேதி ப்ரஸித்³தா⁴ லோகே । யஸ்மாத்தேஜஸ: கார்யபூ⁴தா ஆப:, தஸ்மாத்³யத்ர க்வச தே³ஶே காலே வா ஶோசதி ஸந்தப்யதே ஸ்வேத³தே ப்ரஸ்வித்³யதே வா புருஷ: தேஜஸ ஏவ தத் ததா³ ஆப: அதி⁴ஜாயந்தே ॥
தா ஆப ஐக்ஷந்த ப³ஹ்வ்ய: ஸ்யாம ப்ரஜாயேமஹீதி தா அந்நமஸ்ருஜந்த தஸ்மாத்³யத்ர க்வ ச வர்ஷதி ததே³வ பூ⁴யிஷ்ட²மந்நம் ப⁴வத்யத்³ப்⁴ய ஏவ தத³த்⁴யந்நாத்³யம் ஜாயதே ॥ 4 ॥
தா ஆப ஐக்ஷந்த பூர்வவதே³வ அபா³காரஸம்ஸ்தி²தம் ஸதை³க்ஷதேத்யர்த²: । ப³ஹ்வய: ப்ரபூ⁴தா: ஸ்யாம ப⁴வேம ப்ரஜாயேமஹி உத்பத்³யேமஹீதி । தா அந்நமஸ்ருஜந்த ப்ருதி²வீலக்ஷணம் । பார்தி²வம் ஹி அந்நம் ; யஸ்மாத³ப்கார்யமந்நம் , தஸ்மாத் யத்ர க்வ ச வர்ஷதி தே³ஶே தத் தத்ரைவ பூ⁴யிஷ்ட²ம் ப்ரபூ⁴தமந்நம் ப⁴வதி । அத: அத்³ப்⁴ய ஏவ தத³ந்நாத்³யமதி⁴ஜாயதே । தா அந்நமஸ்ருஜந்தேதி ப்ருதி²வ்யுக்தா பூர்வம் , இஹ து த்³ருஷ்டாந்தே அந்நம் ச ததா³த்³யம் சேதி விஶேஷணாத் வ்ரீஹியவாத்³யா உச்யந்தே । அந்நம் ச கு³ரு ஸ்தி²ரம் தா⁴ரணம் க்ருஷ்ணம் ச ரூபத: ப்ரஸித்³த⁴ம் ॥
நநு தேஜ:ப்ரப்⁴ருதிஷு ஈக்ஷணம் ந க³ம்யதே, ஹிம்ஸாதி³ப்ரதிஷேதா⁴பா⁴வாத் த்ராஸாதி³கார்யாநுபலம்பா⁴ச்ச ; தத்ர கத²ம் தத்தேஜ ஐக்ஷதேத்யாதி³ ? நைஷ தோ³ஷ: । ஈக்ஷித்ருகாரணபரிணாமத்வாத்தேஜ:ப்ரப்⁴ருதீநாம் ஸத ஏவ ஈக்ஷிது: நியதக்ரமவிஶிஷ்டகார்யோத்பாத³கத்வாச்ச தேஜ:ப்ரப்⁴ருதி ஈக்ஷதே இவ ஈக்ஷதே இத்யுச்யதே பூ⁴தம் । நநு ஸதோ(அ)ப்யுபசரிதமேவ ஈக்ஷித்ருத்வம் । ந । ஸதீ³க்ஷணஸ்ய கேவலஶப்³த³க³ம்யத்வாத் ந ஶக்யமுபசரிதம் கல்பயிதும் । தேஜ:ப்ரப்⁴ருதீநாம் த்வநுமீயதே முக்²யேக்ஷணாபா⁴வ இதி யுக்தமுபசரிதம் கல்பயிதும் । நநு ஸதோ(அ)பி ம்ருத்³வத்காரணத்வாத³சேதநத்வம் ஶக்யமநுமாதும் । அத: ப்ரதா⁴நஸ்யைவாசேதநஸ்ய ஸதஶ்சேதநார்த²த்வாத் நியதகாலக்ரமவிஶிஷ்டகார்யோத்பாத³கத்வாச்ச ஐக்ஷத இவ ஐக்ஷதேதி ஶக்யமநுமாதும் உபசரிதமேவ ஈக்ஷணம் । த்³ருஷ்டஶ்ச லோகே அசேதநே சேதநவது³பசார:, யதா² கூலம் பிபதிஷதீதி தத்³வத் ஸதோ(அ)பி ஸ்யாத் । ந, ‘தத்ஸத்யம் ஸ ஆத்மா’ (சா². உ. 6 । 14 । 3) இதி தஸ்மிந்நாத்மோபதே³ஶாத் । ஆத்மோபதே³ஶோ(அ)ப்யுபசரித இதி சேத்— யதா² மமாத்மா ப⁴த்³ரஸேந இதி ஸர்வார்த²காரிண்யநாத்மநி ஆத்மோபசார: — தத்³வத் ; ந, ஸத³ஸ்மீதி ஸத்ஸத்யாபி⁴ஸந்த⁴ஸ்ய ‘தஸ்ய தாவதே³வ சிரம்’ (சா². உ. 6 । 14 । 2) இதி மோக்ஷோபதே³ஶாத் । ஸோ(அ)ப்யுபசார இதி சேத்— ப்ரதா⁴நாத்மாபி⁴ஸந்த⁴ஸ்ய மோக்ஷஸாமீப்யம் வர்தத இதி மோக்ஷோபதே³ஶோ(அ)ப்யுபசரித ஏவ, யதா² லோகே க்³ராமம் க³ந்தும் ப்ரஸ்தி²த: ப்ராப்தவாநஹம் க்³ராமமிதி ப்³ரூயாத்த்வக³பேக்ஷயா — தத்³வத் ; ந, யேந விஜ்ஞாதேநாவிஜ்ஞாதம் விஜ்ஞாதம் ப⁴வதீத்யுபக்ரமாத் । ஸதி ஏகஸ்மிந்விஜ்ஞாதே ஸர்வம் விஜ்ஞாதம் ப⁴வதி, தத³நந்யத்வாத் ஸர்வஸ்யாத்³விதீயவசநாச்ச । ந ச அந்யத்³விஜ்ஞாதவ்யமவஶிஷ்டம் ஶ்ராவிதம் ஶ்ருத்யா அநுமேயம் வா லிங்க³த: அஸ்தி, யேந மோக்ஷோபதே³ஶ உபசரித: ஸ்யாத் । ஸர்வஸ்ய ச ப்ரபாட²கார்த²ஸ்ய உபசரிதத்வபரிகல்பநாயாம் வ்ருதா² ஶ்ரம: பரிகல்பயிது: ஸ்யாத் , புருஷார்த²ஸாத⁴நவிஜ்ஞாநஸ்ய தர்கேணைவாதி⁴க³தத்வாத்தஸ்ய । தஸ்மாத்³வேத³ப்ராமாண்யாத் ந யுக்த: ஶ்ருதார்த²பரித்யாக³: । அத: சேதநாவத்காரணம் ஜக³த இதி ஸித்³த⁴ம் ॥
த்ருதீய: க²ண்ட³:
தேஷாம் க²ல்வேஷாம் பூ⁴தாநாம் த்ரீண்யேவ பீ³ஜாநி ப⁴வந்த்யாண்ட³ஜம் ஜீவஜமுத்³பி⁴ஜ்ஜமிதி ॥ 1 ॥
தேஷாம் ஜீவாவிஷ்டாநாம் க²லு ஏஷாம் பக்ஷ்யாதீ³நாம் பூ⁴தாநாம் , ஏஷாமிதி ப்ரத்யக்ஷநிர்தே³ஶாத் , ந து தேஜ:ப்ரப்⁴ருதீநாம் , தேஷாம் த்ரிவ்ருத்கரணஸ்ய வக்ஷ்யமாணத்வாத் ; அஸதி த்ரிவ்ருத்கரணே ப்ரத்யக்ஷநிர்தே³ஶாநுபபத்தி: । தே³வதாஶப்³த³ப்ரயோகா³ச்ச தேஜ:ப்ரப்⁴ருதிஷு — ‘இமாஸ்திஸ்ரோ தே³வதா:’ இதி । தஸ்மாத் தேஷாம் க²ல்வேஷாம் பூ⁴தாநாம் பக்ஷிபஶுஸ்தா²வராதீ³நாம் த்ரீண்யேவ நாதிரிக்தாநி பீ³ஜாநி காரணாநி ப⁴வந்தி । காநி தாநீதி, உச்யந்தே — ஆண்ட³ஜம் அண்டா³ஜ்ஜாதமண்ட³ஜம் அண்ட³ஜமேவ ஆண்ட³ஜம் பக்ஷ்யாதி³ । பக்ஷிஸர்பாதி³ப்⁴யோ ஹி பக்ஷிஸர்பாத³யோ ஜாயமாநா த்³ருஶ்யந்தே । தேந பக்ஷீ பக்ஷிணாம் பீ³ஜம் ஸர்ப: ஸர்பாணாம் பீ³ஜம் ததா² அந்யத³ப்யண்டா³ஜ்ஜாதம் தஜ்ஜாதீயாநாம் பீ³ஜமித்யர்த²: । நநு அண்டா³ஜ்ஜாதம் அண்ட³ஜமுச்யதே, அதோ(அ)ண்ட³மேவ பீ³ஜமிதி யுக்தம் ; கத²மண்ட³ஜம் பீ³ஜமுச்யதே ? ஸத்யமேவம் ஸ்யாத் , யதி³ த்வதி³ச்சா²தந்த்ரா ஶ்ருதி: ஸ்யாத் ; ஸ்வதந்த்ரா து ஶ்ருதி:, யத ஆஹ அண்ட³ஜாத்³யேவ பீ³ஜம் ந அண்டா³தீ³தி । த்³ருஶ்யதே ச அண்ட³ஜாத்³யபா⁴வே தஜ்ஜாதீயஸந்தத்யபா⁴வ:, ந அண்டா³த்³யபா⁴வே । அத: அண்ட³ஜாதீ³ந்யேவ பீ³ஜாநி அண்ட³ஜாதீ³நாம் । ததா² ஜீவாஜ்ஜாதம் ஜீவஜம் ஜராயுஜமித்யேதத்புருஷபஶ்வாதி³ । உத்³பி⁴ஜ்ஜம் உத்³பி⁴நத்தீத்யுத்³பி⁴த் ஸ்தா²வரம் ததோ ஜாதமுத்³பி⁴ஜ்ஜம் , தா⁴நா வா உத்³பி⁴த் ததோ ஜாயத இத்யுத்³பி⁴ஜ்ஜம் ஸ்தா²வரபீ³ஜம் ஸ்தா²வராணாம் பீ³ஜமித்யர்த²: । ஸ்வேத³ஜஸம்ஶோகஜயோரண்ட³ஜோத்³பி⁴ஜ்ஜயோரேவ யதா²ஸம்ப⁴வமந்தர்பா⁴வ: । ஏவம் ஹி அவதா⁴ரணம் த்ரீண்யேவ பீ³ஜாநீத்யுபபந்நம் ப⁴வதி ॥
ஸேயம் தே³வதைக்ஷத ஹந்தாஹமிமாஸ்திஸ்ரோ தே³வதா அநேந ஜீவேநாத்மநாநுப்ரவிஶ்ய நாமரூபே வ்யாகரவாணீதி ॥ 2 ॥
ஸேயம் ப்ரக்ருதா ஸதா³க்²யா தேஜோப³ந்நயோநி: தே³வதா உக்தா ஐக்ஷத ஈக்ஷிதவதீ யதா²பூர்வம் ப³ஹு ஸ்யாமிதி । ததே³வ ப³ஹுப⁴வநம் ப்ரயோஜநம் நாத்³யாபி நிர்வ்ருத்தம் இத்யத: ஈக்ஷாம் புந: க்ருதவதீ ப³ஹுப⁴வநமேவ ப்ரயோஜநமுரரீக்ருத்ய । கத²ம் ? ஹந்த இதா³நீமஹமிமா: யதோ²க்தா: தேஜஆத்³யா: திஸ்ரோ தே³வதா: அநேந ஜீவேநேதி ஸ்வபு³த்³தி⁴ஸ்த²ம் பூர்வஸ்ருஷ்ட்யநுபூ⁴தப்ராணதா⁴ரணம் ஆத்மாநமேவ ஸ்மரந்தீ ஆஹ— அநேந ஜீவேந ஆத்மநேதி । ப்ராணதா⁴ரணகர்த்ரா ஆத்மநேதி வசநாத் ஸ்வாத்மநோ(அ)வ்யதிரிக்தேந சைதந்யஸ்வரூபதயா அவிஶிஷ்டேநேத்யேதத்³த³ர்ஶயதி । அநுப்ரவிஶ்ய தேஜோப³ந்நபூ⁴தமாத்ராஸம்ஸர்கே³ண லப்³த⁴விஶேஷவிஜ்ஞாநா ஸதீ நாம ச ரூபம் ச நாமரூபே வ்யாகரவாணி விஸ்பஷ்டமாகரவாணி, அஸௌநாமாயம் இத³ம்ரூப இதி வ்யாகுர்யாமித்யர்த²: ॥
நநு ந யுக்தமித³ம் — அஸம்ஸாரிண்யா: ஸர்வஜ்ஞாயா: தே³வதாயா: பு³த்³தி⁴பூர்வகமநேகஶதஸஹஸ்ராநர்தா²ஶ்ரயம் தே³ஹமநுப்ரவிஶ்ய து³:க²மநுப⁴விஷ்யாமீதி ஸங்கல்பநம் , அநுப்ரவேஶஶ்ச ஸ்வாதந்த்ர்யே ஸதி । ஸத்யமேவம் ந யுக்தம் ஸ்யாத் — யதி³ ஸ்வேநைவாவிக்ருதேந ரூபேணாநுப்ரவிஶேயம் து³:க²மநுப⁴வேயமிதி ச ஸங்கல்பிதவதீ ; ந த்வேவம் । கத²ம் தர்ஹி ? அநேந ஜீவேந ஆத்மநா அநுப்ரவிஶ்ய இதி வசநாத் । ஜீவோ ஹி நாம தே³வதாயா ஆபா⁴ஸமாத்ரம் , பு³த்³த்⁴யாதி³ பூ⁴தமாத்ராஸம்ஸர்க³ஜநித: — ஆத³ர்ஶே இவ ப்ரவிஷ்ட: புருஷப்ரதிபி³ம்ப³:, ஜலாதி³ஷ்விவ ச ஸூர்யாதீ³நாம் । அசிந்த்யாநந்தஶக்திமத்யா தே³வதாயா: பு³த்³த்⁴யாதி³ஸம்ப³ந்த⁴: சைதந்யாபா⁴ஸ: தே³வதாஸ்வரூபவிவேகாக்³ரஹணநிமித்த: ஸுகீ² து³:கீ² மூட⁴ இத்யாத்³யநேகவிகல்பப்ரத்யயஹேது: । சா²யாமாத்ரேண ஜீவரூபேணாநுப்ரவிஷ்டத்வாத் தே³வதா ந தை³ஹிகை: ஸ்வத: ஸுக²து³:கா²தி³பி⁴: ஸம்ப³த்⁴யதே — யதா² புருஷாதி³த்யாத³ய: ஆத³ர்ஶோத³காதி³ஷு ச்சா²யாமாத்ரேணாநுப்ரவிஷ்டா: ஆத³ர்ஶோத³காதி³தோ³ஷைர்ந ஸம்ப³த்⁴யந்தே — தத்³வத்³தே³வதாபி । ‘ஸூர்யோ யதா² ஸர்வலோகஸ்ய சக்ஷுர்ந லிப்யதே சாக்ஷுஷைர்பா³ஹ்யதோ³ஷை: । ஏகஸ்ததா² ஸர்வபூ⁴தாந்தராத்மா ந லிப்யதே லோகது³:கே²ந பா³ஹ்ய:’ (க. உ. 1 । 3 । 1) ‘ஆகாஶவத்ஸர்வக³தஶ்ச நித்ய:’ (ஶத. ப்³ரா. 10 । 6 । 3 । 2) இதி ஹி காட²கே ; ‘த்⁴யாயதீவ லேலாயதீவ’ (ப்³ரு. உ. 4 । 3 । 7) இதி ச வாஜஸநேயகே । நநு ச்சா²யாமாத்ரஶ்சேஜ்ஜீவ: ம்ருஷைவ ப்ராப்த:, ததா² பரலோகேஹலோகாதி³ ச தஸ்ய । நைஷ தோ³ஷ:, ஸதா³த்மநா ஸத்யத்வாப்⁴யுபக³மாத் । ஸர்வம் ச நாமரூபாதி³ ஸதா³த்மநைவ ஸத்யம் விகாரஜாதம் , ஸ்வதஸ்த்வந்ருதமேவ, ‘வாசாரம்ப⁴ணம் விகாரோ நாமதே⁴யம்’ (சா². உ. 6 । 1 । 4) இத்யுக்தத்வாத் । ததா² ஜீவோ(அ)பீதி । யக்ஷாநுரூபோ ஹி ப³லிரிதி ந்யாயப்ரஸித்³தி⁴: । அத: ஸதா³த்மநா ஸர்வவ்யவஹாராணாம் ஸர்வவிகாராணாம் ச ஸத்யத்வம் ஸதோ(அ)ந்யத்வே ச அந்ருதத்வமிதி ந கஶ்சித்³தோ³ஷ: தார்கிகைரிஹாநுவக்தும் ஶக்ய:, யதா² இதரேதரவிருத்³த⁴த்³வைதவாதா³: ஸ்வபு³த்³தி⁴விகல்பமாத்ரா அதத்த்வநிஷ்டா² இதி ஶக்யம் வக்தும் ॥
தாஸாம் த்ரிவ்ருதம் த்ரிவ்ருதமேகைகாம் கரவாணீதி ஸேயம் தே³வதேமாஸ்திஸ்ரோ தே³வதா அநேநைவ ஜீவேநாத்மநாநுப்ரவிஶ்ய நாமரூபே வ்யாகரோத் ॥ 3 ॥
ஸைவம் திஸ்ரோ தே³வதா: அநுப்ரவிஶ்ய ஸ்வாத்மாவஸ்தே² பீ³ஜபூ⁴தே அவ்யாக்ருதே நாமரூபே வ்யாகரவாணீதி ஈக்ஷித்வா தாஸாம் ச திஸ்ருணாம் தே³வதாநாமேகைகாம் த்ரிவ்ருதம் த்ரிவ்ருதம் கரவாணி — ஏகைகஸ்யாஸ்த்ரிவ்ருத்கரணே ஏகைகஸ்யா: ப்ராதா⁴ந்யம் த்³வயோர்த்³வயோர்கு³ணபா⁴வ: ; அந்யதா² ஹி ரஜ்ஜ்வா இவ ஏகமேவ த்ரிவ்ருத்கரணம் ஸ்யாத் , ந து திஸ்ருணாம் ப்ருத²க்ப்ருத²க்த்ரிவ்ருத்கரணமிதி । ஏவம் ஹி தேஜோப³ந்நாநாம் ப்ருத²ங்நாமப்ரத்யயலாப⁴: ஸ்யாத் — தேஜ இத³ம் இமா ஆப: அந்நமித³ம் இதி ச । ஸதி ச ப்ருத²ங்நாமப்ரத்யயலாபே⁴ தே³வதாநாம் ஸம்யக்³வ்யவஹாரஸ்ய ப்ரஸித்³தி⁴: ப்ரயோஜநம் ஸ்யாத் । ஏவமீக்ஷித்வா ஸேயம் தே³வதா இமாஸ்திஸ்ரோ தே³வதா: அநேநைவ யதோ²க்தேநைவ ஜீவேந ஸூர்யபி³ம்ப³வத³ந்த: ப்ரவிஶ்ய வைராஜம் பிண்ட³ம் ப்ரத²மம் தே³வாதீ³நாம் ச பிண்டா³நநுப்ரவிஶ்ய யதா²ஸங்கல்பமேவ நாமரூபே வ்யாகரோத் — அஸௌநாமா அயம் இத³ம்ரூப இதி ॥
தாஸாம் த்ரிவ்ருதம் த்ரிவ்ருதமேகைகாமகரோத்³யதா² து க²லு ஸோம்யேமாஸ்திஸ்ரோ தே³வதாஸ்த்ரிவ்ருத்த்ரிவ்ருதே³கைகா ப⁴வதி தந்மே விஜாநீஹீதி ॥ 4 ॥
தாஸாம் ச தே³வதாநாம் கு³ணப்ரதா⁴நபா⁴வேந த்ரிவ்ருதம் த்ரிவ்ருதம் ஏகைகாமகரோத் க்ருதவதீ தே³வதா । திஷ்ட²து தாவத்³தே³வதாதி³பிண்டா³நாம் நாமரூபாப்⁴யாம் வ்யாக்ருதாநாம் தேஜோப³ந்நமயத்வேந த்ரிதா⁴த்வம் , யதா² து ப³ஹிரிமா: பிண்டே³ப்⁴யஸ்திஸ்ரோ தே³வதாத்த்ரிவ்ருதே³கைகா ப⁴வதி தந்மே மம நிக³த³த: விஜாநீஹி விஸ்பஷ்டம் அவதா⁴ரய உதா³ஹரணத: ॥
சதுர்த²: க²ண்ட³:
யத³க்³நே ரோஹிதꣳ ரூபம் தேஜஸஸ்தத்³ரூபம் யச்சு²க்லம் தத³பாம் யத்க்ருஷ்ணம் தத³ந்நஸ்யாபாகா³த³க்³நேரக்³நித்வம் வாசாரம்ப⁴ணம் விகாரோ நாமதே⁴யம் த்ரீணி ரூபாணீத்யேவ ஸத்யம் ॥ 1 ॥
யத்தத்³தே³வதாநாம் த்ரிவ்ருத்கரணமுக்தம் தஸ்யைவோதா³ஹரணமுச்யதே — உதா³ஹரணம் நாம ஏகதே³ஶப்ரஸித்³த்⁴யா அஶேஷப்ரஸித்³த்⁴யர்த²முதா³ஹ்ரியத இதி । ததே³ததா³ஹ — யத³க்³நே: த்ரிவ்ருத்க்ருதஸ்ய ரோஹிதம் ரூபம் ப்ரஸித்³த⁴ம் லோகே, தத் அத்ரிவ்ருத்க்ருதஸ்ய தேஜஸோ ரூபமிதி வித்³தி⁴ । ததா² யச்சு²க்லம் ரூபமக்³நேரேவ தத³பாமத்ரிவ்ருத்க்ருதாநாம் ; யத்க்ருஷ்ணம் தஸ்யைவாக்³நே: ரூபம் தத³ந்நஸ்ய ப்ருதி²வ்யா: அத்ரிவ்ருத்க்ருதாயா: இதி வித்³தி⁴ । தத்ரைவம் ஸதி ரூபத்ரயவ்யதிரேகேண அக்³நிரிதி யந்மந்யஸே த்வம் , தஸ்யாக்³நேரக்³நித்வமிதா³நீம் அபாகா³த் அபக³தம் । ப்ராக்³ரூபத்ரயவிவேகவிஜ்ஞாநாத் யா அக்³நிபு³த்³தி⁴ராஸீத் தே, ஸா அக்³நிபு³த்³தி⁴ரபக³தா அக்³நிஶப்³த³ஶ்சேத்யர்த²: — யதா² த்³ருஶ்யமாநரக்தோபதா⁴நஸம்யுக்த: ஸ்ப²டிகோ க்³ருஹ்யமாண: பத்³மராகோ³(அ)யமிதிஶப்³த³பு³த்³த்⁴யோ: ப்ரயோஜகோ ப⁴வதி ப்ராகு³பதா⁴நஸ்ப²டிகயோர்விவேகவிஜ்ஞாநாத் , தத்³விவேகவிஜ்ஞாநே து பத்³மராக³ஶப்³த³பு³த்³தீ⁴ நிவர்தேதே தத்³விவேகவிஜ்ஞாது: — தத்³வத் । நநு கிமத்ர பு³த்³தி⁴ஶப்³த³கல்பநயா க்ரியதே, ப்ராக்³ரூபத்ரயவிவேககரணாத³க்³நிரேவாஸீத் , தத³க்³நேரக்³நித்வம் ரோஹிதாதி³ரூபவிவேககரணாத³பாகா³தி³தி யுக்தம் — யதா² தந்த்வபகர்ஷணே படாபா⁴வ: । நைவம் , பு³த்³தி⁴ஶப்³த³மாத்ரமேவ ஹி அக்³நி: ; யத ஆஹ வாசாரம்ப⁴ணமக்³நிர்நாம விகாரோ நாமதே⁴யம் நாமமாத்ரமித்யர்த²: । அத: அக்³நிபு³த்³தி⁴ரபி ம்ருஷைவ । கிம் தர்ஹி தத்ர ஸத்யம் ? த்ரீணி ரூபாணீத்யேவ ஸத்யம் , நாணுமாத்ரமபி ரூபத்ரயவ்யதிரேகேண ஸத்யமஸ்தீத்யவதா⁴ரணார்த²: ॥
யதா³தி³த்யஸ்ய ரோஹிதꣳ ரூபம் தேஜஸஸ்தத்³ரூபம் யச்சு²க்லம் தத³பாம் யத்க்ருஷ்ணம் தத³ந்நஸ்யாபாகா³தா³தி³த்யாதா³தி³த்யத்வம் வாசாரம்ப⁴ணம் விகாரோ நாமதே⁴யம் த்ரீணி ரூபாணீத்யேவ ஸத்யம் ॥ 2 ॥
யச்சந்த்³ரமஸோ ரோஹிதꣳ ரூபம் தேஜஸஸ்தத்³ரூபம் யச்சு²க்லம் தத³பாம் யத்க்ருஷ்ணம் தத³ந்நஸ்யாபாகா³ச்சாந்த்³ராச்சந்த்³ரத்வம் வாசாரம்ப⁴ணம் விகாரோ நாமதே⁴யம் த்ரீணி ரூபாணீத்யேவ ஸத்யம் ॥ 3 ॥
யத்³வித்³யுதோ ரோஹிதꣳ ரூபம் தேஜஸஸ்தத்³ரூபம் யத்சு²க்லம் தத³பாம் யத்க்ருஷ்ணம் தத³ந்நஸ்யாபாகா³த்³வித்³யுதோ வித்³யுத்த்வம் வாசாரம்ப⁴ணம் விகாரோ நாமதே⁴யம் த்ரீணி ரூபாணீத்யேவ ஸத்யம் ॥ 4 ॥
ததா² யதா³தி³த்யஸ்ய யச்சந்த்³ரமஸோ யத்³வித்³யுத இத்யாதி³ ஸமாநம் । நநு ‘யதா² து க²லு ஸோம்யேமாஸ்திஸ்ரோ தே³வதாஸ்த்ரிவ்ருத்த்ரிவ்ருதே³கைகா ப⁴வதி தந்மே விஜாநீஹி’ (சா². உ. 6 । 4 । 4) இத்யுக்த்வா தேஜஸ ஏவ சதுர்பி⁴ரப்யுதா³ஹரணை: அக்³ந்யாதி³பி⁴: த்ரிவ்ருத்கரணம் த³ர்ஶிதம் , ந அப³ந்நயோருதா³ஹரணம் த³ர்ஶிதம் த்ரிவ்ருத்கரணே । நைஷ தோ³ஷ: அப³ந்நவிஷயாண்யப்யுதா³ஹரணாநி ஏவமேவ ச த்³ரஷ்டவ்யாநீதி மந்யதே ஶ்ருதி: । தேஜஸ உதா³ஹரணமுபலக்ஷணார்த²ம் , ரூபவத்த்வாத்ஸ்பஷ்டார்த²த்வோபபத்தேஶ்ச । க³ந்த⁴ரஸயோரநுதா³ஹரணம் த்ரயாணாமஸம்ப⁴வாத் । ந ஹி க³ந்த⁴ரஸௌ தேஜஸி ஸ்த: । ஸ்பர்ஶஶப்³த³யோரநுதா³ஹரணம் விபா⁴கே³ந த³ர்ஶயிதுமஶக்யத்வாத் । யதி³ ஸர்வம் ஜக³த் த்ரிவ்ருத்க்ருதமிதி அக்³ந்யாதி³வத் த்ரீணி ரூபாணீத்யேவ ஸத்யம் , அக்³நேரக்³நித்வவத் அபாகா³ஜ்ஜக³தோ ஜக³த்த்வம் । ததா² அந்நஸ்யாப்யப்ஶுங்க³த்வாத் ஆப இத்யேவ ஸத்யம் வாசாரம்ப⁴ணமாத்ரமந்நம் । ததா² அபாமபி தேஜ:ஶுங்க³த்வாத் வாசாரம்ப⁴ணத்வம் தேஜ இத்யேவ ஸத்யம் । தேஜஸோ(அ)பிஸச்சு²ங்க³த்வாத் வாசாரம்ப⁴ணத்வம் ஸதி³த்யேவ ஸத்யம் இத்யேஷோ(அ)ர்தோ² விவக்ஷித: । நநு வாய்வந்தரிக்ஷே து அத்ரிவ்ருத்க்ருதே தேஜ:ப்ரப்⁴ருதிஷ்வநந்தர்பூ⁴தத்வாத் அவஶிஷ்யேதே, ஏவம் க³ந்த⁴ரஸஶப்³த³ஸ்பர்ஶாஶ்சாவஶிஷ்டா இதி கத²ம் ஸதா விஜ்ஞாதேந ஸர்வமந்யத³விஜ்ஞாதம் விஜ்ஞாதம் ப⁴வேத் ? தத்³விஜ்ஞாநே வா ப்ரகாராந்தரம் வாச்யம் ; நைஷ தோ³ஷ:, ரூபவத்³த்³ரவ்யே ஸர்வஸ்ய த³ர்ஶநாத் । கத²ம் ? தேஜஸி தாவத்³ரூபவதி ஶப்³த³ஸ்பர்ஶயோரப்யுபலம்பா⁴த் வாய்வந்தரிக்ஷயோ: தத்ர ஸ்பர்ஶஶப்³த³கு³ணவதோ: ஸத்³பா⁴வோ அநுமீயதே । ததா² அப³ந்நயோ: ரூபவதோ ரஸக³ந்தா⁴ந்தர்பா⁴வ இதி । ரூபவதாம் த்ரயாணாம் தேஜோப³ந்நாநாம் த்ரிவ்ருத்கரணப்ரத³ர்ஶநேந ஸர்வம் தத³ந்தர்பூ⁴தம் ஸத்³விகாரத்வாத் த்ரீண்யேவ ரூபாணி விஜ்ஞாதம் மந்யதே ஶ்ருதி: । ந ஹி மூர்தம் ரூபவத்³த்³ரவ்யம் ப்ரத்யாக்²யாய வாய்வாகாஶயோ: தத்³கு³ணயோர்க³ந்த⁴ரஸயோர்வா க்³ரஹணமஸ்தி । அத²வா ரூபவதாமபி த்ரிவ்ருத்கரணம் ப்ரத³ர்ஶநார்த²மேவ மந்யதே ஶ்ருதி: । யதா² து த்ரிவ்ருத்க்ருதே த்ரீணி ரூபாணீத்யேவ ஸத்யம் , ததா² பஞ்சீகரணே(அ)பி ஸமாநோ ந்யாய இத்யத: ஸர்வஸ்ய ஸத்³விகாரத்வாத் ஸதா விஜ்ஞாதேந ஸர்வமித³ம் விஜ்ஞாதம் ஸ்யாத் ஸதே³கமேவாத்³விதீயம் ஸத்யமிதி ஸித்³த⁴மேவ ப⁴வதி । ததே³கஸ்மிந்ஸதி விஜ்ஞாதே ஸர்வமித³ம் விஜ்ஞாதம் ப⁴வதீதி ஸூக்தம் ॥
ஏதத்³த⁴ ஸ்ம வை தத்³வித்³வாம்ஸ ஆஹு: பூர்வே மஹாஶாலா மஹாஶ்ரோத்ரியா ந நோ(அ)த்³ய கஶ்சநாஶ்ருதமமதமவிஜ்ஞாதமுதா³ஹரிஷ்யதீதி ஹ்யேப்⁴யோ விதா³ஞ்சக்ரு: ॥ 5 ॥
ஏதத் வித்³வாம்ஸ: விதி³தவந்த: பூர்வே அதிக்ராந்தா: மஹாஶாலா: மஹாஶ்ரோத்ரியா: ஆஹு: ஹ ஸ்ம வை கில । கிமுக்தவந்த இதி, ஆஹ — ந ந: அஸ்மாகம் குலே அத்³ய இதா³நீம் யதோ²க்தவிஜ்ஞாநவதாம் கஶ்சந கஶ்சித³பி அஶ்ருதமமதமவிஜ்ஞாதம் உதா³ஹரிஷ்யதி நோதா³ஹரிஷ்யதி, ஸர்வம் விஜ்ஞாதமேவ அஸ்மத்குலீநாநாம் ஸத்³விஜ்ஞாநவத்த்வாத் இத்யபி⁴ப்ராய: । தே புந: கத²ம் ஸர்வம் விஜ்ஞாதவந்த இதி, ஆஹ — ஏப்⁴ய: த்ரிப்⁴ய: ரோஹிதாதி³ரூபேப்⁴ய: த்ரிவ்ருத்க்ருதேப்⁴ய: விஜ்ஞாதேப்⁴ய: ஸர்வமப்யந்யச்சி²ஷ்டமேவமேவேதி விதா³ஞ்சக்ரு: விஜ்ஞாதவந்த: யஸ்மாத் , தஸ்மாத்ஸர்வஜ்ஞா ஏவ ஸத்³விஜ்ஞாநாத் தே ஆஸுரித்யர்த²: । அத²வா ஏப்⁴யோ விதா³ஞ்சக்ருரிதி அக்³ந்யாதி³ப்⁴யோ த்³ருஷ்டாந்தேப்⁴யோ விஜ்ஞாதேப்⁴ய: ஸர்வமந்யத்³விதா³ஞ்சக்ருரித்யேதத் ॥
யது³ ரோஹிதமிவாபூ⁴தி³தி தேஜஸஸ்தத்³ரூபமிதி தத்³விதா³ஞ்சக்ருர்யது³ ஶுக்லமிவாபூ⁴தி³த்யபாம் ரூபமிதி தத்³விதா³ஞ்சக்ருர்யது³ க்ருஷ்ணமிவாபூ⁴தி³த்யந்நஸ்ய ரூபமிதி தத்³விதா³ஞ்சக்ரு: ॥ 6 ॥
யத்³வவிஜ்ஞாதமிவாபூ⁴தி³த்யேதாஸாமேவ தே³வதாநாம் ஸமாஸ இதி தத்³விதா³ஞ்சக்ருர்யதா² து க²லு ஸோம்யேமாஸ்திஸ்ரோ தே³வதா: புருஷம் ப்ராப்ய த்ரிவ்ருத்த்ரிவ்ருதே³கைகா ப⁴வதி தந்மே விஜாநீஹீதி ॥ 7 ॥
கத²ம் ? யத³ந்யத்³ரூபேண ஸந்தி³ஹ்யமாநே கபோதாதி³ரூபே ரோஹிதமிவ யத்³க்³ருஹ்யமாணமபூ⁴த் தேஷாம் பூர்வேஷாம் ப்³ரஹ்மவிதா³ம் , தத்தேஜஸோ ரூபமிதி விதா³ஞ்சக்ரு: । ததா² யச்சு²க்லமிவாபூ⁴த்³க்³ருஹ்யமாணம் தத³பாம் ரூபம் , யத்க்ருஷ்ணமிவ । க்³ருஹ்யமாணம் தத³ந்நஸ்யேதி விதா³ஞ்சக்ரு: । ஏவமேவாத்யந்தது³ர்லக்ஷ்யம் யத் உ அபி அவிஜ்ஞாதமிவ விஶேஷதோ அக்³ருஹ்யமாணமபூ⁴த் தத³ப்யேதாஸாமேவ திஸ்ருணாம் தே³வதாநாம் ஸமாஸ: ஸமுதா³ய இதி விதா³ஞ்சக்ரு: । ஏவம் தாவத்³பா³ஹ்யம் வஸ்த்வக்³ந்யாதி³வத்³விஜ்ஞாதம் , ததே²தா³நீம் யதா² து க²லு ஹே ஸோம்ய இமா: யதோ²க்தாஸ்திஸ்ரோ தே³வதா: புருஷம் ஶிர:பாண்யாதி³லக்ஷணம் கார்யகாரணஸங்கா⁴தம் ப்ராப்ய புருஷேணோபயுஜ்யமாநா: த்ரிவ்ருத்த்ரிவ்ருதே³கைகா ப⁴வதி, தத் ஆத்⁴யாத்மிகம் விஜாநீஹி நிக³த³த: இத்யுக்த்வா ஆஹ ॥
பஞ்சம: க²ண்ட³:
அந்நமஶிதம் த்ரேதா⁴ விதீ⁴யதே தஸ்ய ய: ஸ்த²விஷ்டோ² தா⁴துஸ்தத்புரீஷம் ப⁴வதி யோ மத்⁴யமஸ்தந்மாꣳஸம் யோ(அ)ணிஷ்ட²ஸ்தந்மந: ॥ 1 ॥
அந்நம் அஶிதம் பு⁴க்தம் த்ரேதா⁴ விதீ⁴யதே ஜாட²ரேணாக்³நிநா பச்யமாநம் த்ரிதா⁴ விப⁴ஜ்யதே । கத²ம் ? தஸ்யாந்நஸ்ய த்ரிதா⁴ விதீ⁴யமாநஸ்ய ய: ஸ்த²விஷ்ட²: ஸ்தூ²லதமோ தா⁴து: ஸ்தூ²லதமம் வஸ்து விப⁴க்தஸ்ய ஸ்தூ²லாம்ஶ:, தத்புரீஷம் ப⁴வதி ; யோ மத்⁴யமாம்ஶ: தா⁴துரந்நஸ்ய, தத்³ரஸாதி³க்ரமேண பரிணம்ய மாம்ஸம் ப⁴வதி ; ய: அணிஷ்ட²: அணுதமோ தா⁴து:, ஸ ஊர்த்⁴வம் ஹ்ருத³யம் ப்ராப்ய ஸூக்ஷ்மாஸு ஹிதாக்²யாஸு நாடீ³ஷு அநுப்ரவிஶ்ய வாகா³தி³கரணஸங்கா⁴தஸ்ய ஸ்தி²திமுத்பாத³யந் மநோ ப⁴வதி । மநோரூபேண விபரிணமந் மநஸ உபசயம் கரோதி । ததஶ்ச அந்நோபசிதத்வாத் மநஸ: பௌ⁴திகத்வமேவ ந வைஶேஷிகதந்த்ரோக்தலக்ஷணம் நித்யம் நிரவயவம் சேதி க்³ருஹ்யதே । யத³பி மநோ(அ)ஸ்ய தை³வம் சக்ஷுரிதி வக்ஷ்யதி தத³பி ந நித்யத்வாபேக்ஷயா ; கிம் தர்ஹி, ஸூக்ஷ்மவ்யவஹிதவிப்ரக்ருஷ்டாதி³ஸர்வேந்த்³ரியவிஷயவ்யாபாரகத்வாபேக்ஷயா । யச்சாந்யேந்த்³ரியவிஷயாபேக்ஷயா நித்யத்வம் , தத³ப்யாபேக்ஷிகமேவேதி வக்ஷ்யாம:, ‘ஸத் . . . ஏகமேவாத்³விதீயம்’ இதி ஶ்ருதே: ॥
ஆப: பீதாஸ்த்ரேதா⁴ விதீ⁴யந்தே தாஸாம் ய: ஸ்த²விஷ்டோ² தா⁴துஸ்தந்மூத்ரம் ப⁴வதி யோ மத்⁴யமஸ்தல்லோஹிதம் யோ(அ)ணிஷ்ட²: ஸ ப்ராண: ॥ 2 ॥
ததா² ஆப: பீதா: த்ரேதா⁴ விதீ⁴யந்தே । தாஸாம் ய: ஸ்த²விஷ்டோ² தா⁴து:, தந்மூத்ரம் ப⁴வதி, யோ மத்⁴யம:, தல்லோஹிதம் ப⁴வதி ; யோ(அ)ணிஷ்ட²:, ஸ ப்ராணோ ப⁴வதி । வக்ஷ்யதி ஹி — ‘ஆபோமய: ப்ராணோ நபிப³தோ விச்சே²த்ஸ்யதே’ (சா². உ. 6 । 7 । 1) இதி ॥
தேஜோ(அ)ஶிதம் த்ரேதா⁴ விதீ⁴யதே தஸ்ய ய: ஸ்த²விஷ்டோ² தா⁴துஸ்தத³ஸ்தி² ப⁴வதி யோ மத்⁴யம: ஸ மஜ்ஜா யோ(அ)ணிஷ்ட²: ஸா வாக் ॥ 3 ॥
ததா² தேஜ: அஶிதம் தைலக்⁴ருதாதி³ ப⁴க்ஷிதம் த்ரேதா⁴ விதீ⁴யதே । தஸ்ய ய: ஸ்த²விஷ்டோ² தா⁴து: தத³ஸ்தி² ப⁴வதி ; யோ மத்⁴யம:, ஸ மஜ்ஜா அஸ்த்²யந்தர்க³த: ஸ்நேஹ: ; யோ(அ)ணிஷ்ட²: ஸா வாக் । தைலக்⁴ருதாதி³ப⁴க்ஷணாத்³தி⁴ வாக்³விஶதா³ பா⁴ஷணே ஸமர்தா² ப⁴வதீதி ப்ரஸித்³த⁴ம் லோகே ॥
+“அந்நமயம்+ஹி”(சா².+உ.+6 ।+5 ।+4)
அந்நமயꣳ ஹி ஸோம்ய மந ஆபோமய: ப்ராணஸ்தேஜோமயீ வாகி³தி பூ⁴ய ஏவ மா ப⁴க³வாந்விஜ்ஞாபயத்விதி ததா² ஸோம்யேதி ஹோவாச ॥ 4 ॥
யத ஏவம் , அந்நமயம் ஹி ஸோம்ய மந: ஆபோமய: ப்ராண: தேஜோமயீ வாக் । நநு கேவலாந்நப⁴க்ஷிண ஆகு²ப்ரப்⁴ருதயோ வாக்³மிந: ப்ராணவந்தஶ்ச, ததா² அப்³மாத்ரப⁴க்ஷ்யா: ஸாமுத்³ரா மீநமகரப்ரப்⁴ருதயோ மநஸ்விநோ வாக்³மிநஶ்ச, ததா² ஸ்நேஹபாநாமபி ப்ராணவத்த்வம் மநஸ்வித்வம் ச அநுமேயம் ; யதி³ ஸந்தி, தத்ர கத²மந்நமயம் ஹி ஸோம்ய மந இத்யாத்³யுச்யதே ? நைஷ தோ³ஷ:, ஸர்வஸ்ய த்ரிவ்ருத்க்ருதத்வாத்ஸர்வத்ர ஸர்வோபபத்தே: । ந ஹி அத்ரிவ்ருத்க்ருதமந்நமஶ்நாதி கஶ்சித் , ஆபோ வா அத்ரிவ்ருத்க்ருதா: பீயந்தே, தேஜோ வா அத்ரிவ்ருத்க்ருதமஶ்நாதி கஶ்சித் இத்யந்நாதா³நாமாகு²ப்ரப்⁴ருதீநாம் வாக்³மித்வம் ப்ராணவத்த்வம் ச இத்யாத்³யவிருத்³த⁴ம் । இத்யேவம் ப்ரத்யாயித: ஶ்வேதகேதுராஹ — பூ⁴ய ஏவ புநரேவ மா மாம் ப⁴க³வாந் அந்நமயம் ஹி ஸோம்ய மந இத்யாதி³ விஜ்ஞாபயது த்³ருஷ்டாந்தேநாவக³மயது, நாத்³யாபி மம அஸ்மிந்நர்தே² ஸம்யங்நிஶ்சயோ ஜாத: । யஸ்மாத்தேஜோப³ந்நமயத்வேநாவிஶிஷ்டே தே³ஹே ஏகஸ்மிந்நுபயுஜ்யமாநாந்யந்நாப்ஸ்நேஹஜாதாநி அணிஷ்ட²தா⁴துரூபேண மந:ப்ராணவாச உபசிந்வந்தி ஸ்வஜாத்யநதிக்ரமேணேதி து³ர்விஜ்ஞேயமித்யபி⁴ப்ராய: ; அதோ பூ⁴ய ஏவேத்யாத்³யாஹ । தமேவமுக்தவந்தம் ததா²ஸ்து ஸோம்யேதி ஹ உவாச பிதா ஶ்ருண்வத்ர த்³ருஷ்டாந்தம் யதை²தது³பபத்³யதே யத்ப்ருச்ச²ஸி ॥
ஷஷ்ட²: க²ண்ட³:
த³த்⁴ந: ஸோம்ய மத்²யமாநஸ்ய யோ(அ)ணிமா ஸ ஊர்த்⁴வ: ஸமுதீ³ஷதி தத்ஸர்பிர்ப⁴வதி ॥ 1 ॥
த³த்⁴ந: ஸோம்ய மத்²யமாநஸ்ய யோ(அ)ணிமா அணுபா⁴வ: ஸ ஊர்த்⁴வ: ஸமுதீ³ஷதி ஸம்பூ⁴யோர்த்⁴வம் நவநீதபா⁴வேந க³ச்ச²தி, தத்ஸர்பிர்ப⁴வதி ॥
ஏவமேவ க²லு ஸோம்யாந்நஸ்யாஶ்யமாநஸ்ய யோ(அ)ணிமா ஸ ஊர்த்⁴வ: ஸமுதீ³ஷதி தந்மநோ ப⁴வதி ॥ 2 ॥
யதா² அயம் த்³ருஷ்டா²ந்த:, ஏவமேவ க²லு ஸோம்ய அந்நஸ்ய ஓத³நாதே³: அஶ்யமாநஸ்ய பு⁴ஜ்யமாநஸ்ய ஔத³ர்யேணாக்³நிநா வாயுஸஹிதேந க²ஜேநேவ மத்²யமாநஸ்ய யோ(அ)ணிமா ஸ ஊர்த்⁴வ: ஸமுதீ³ஷதி ; தந்மநோ ப⁴வதி, மநோவயவை: ஸஹ ஸம்பூ⁴ய மந உபசிநோதீத்யேதத் ॥
அபாம் ஸோம்ய பீயமாநாநாம் யோ(அ)ணிமா ஸ ஊர்த்⁴வ: ஸமுதீ³ஷதி ஸ ப்ராணோ ப⁴வதி ॥ 3 ॥
ததா² அபாம் ஸோம்ய பீயமாநாநாம் யோ அணிமா, ஸ ஊர்த்⁴வ: ஸமுதீ³ஷதி, ஸ ப்ராணோ ப⁴வதீதி ॥
தேஜஸ: ஸோம்யாஶ்யமாநஸ்ய யோ(அ)ணிமா ஸ ஊர்த்⁴வ: ஸமுதீ³ஷதி ஸா வாக்³ப⁴வதி ॥ 4 ॥
ஏவமேவ க²லு ஸோம்ய தேஜஸோ(அ)ஶ்யமாநஸ்ய யோ(அ)ணிமா ஸ ஊர்த்⁴வ: ஸமுதீ³ஷதி ஸா வாக்³ப⁴வதி ॥
அந்நமயம் ஹி ஸோம்ய மந ஆபோமய: ப்ராணஸ்தேஜோமயீ வாகி³தி பூ⁴ய ஏவ மா ப⁴க³வாந்விஜ்ஞாபயத்விதி ததா² ஸோம்யேதி ஹோவாச ॥ 5 ॥
அந்நமயம் ஹி ஸோம்ய மந: ஆபோமய: ப்ராண: தேஜோமயீ வாக் இதி யுக்தமேவ மயோக்தமித்யபி⁴ப்ராய: । அத: அப்தேஜஸோரஸ்த்வேதத்ஸர்வமேவம் । மநஸ்த்வந்நமயமித்யத்ர நைகாந்தேந மம நிஶ்சயோ ஜாத: । அத: பூ⁴ய ஏவ மா ப⁴க³வாந் மநஸோ(அ)ந்நமயத்வம் த்³ருஷ்டாந்தேந விஜ்ஞாபயத்விதி । ததா² ஸோம்யேதி ஹ உவாச பிதா ॥
ஸப்தம: க²ண்ட³:
ஷோட³ஶகல: ஸோம்ய புருஷ: பஞ்சத³ஶாஹாநி மாஶீ: காமமப: பிபா³போமய: ப்ராணோ நபிப³தோ விச்சே²த்ஸ்யத இதி ॥ 1 ॥
அந்நஸ்ய பு⁴க்தஸ்ய யோ அணிஷ்டோ² தா⁴து:, ஸ மநஸி ஶக்திமதா⁴த் । ஸா அந்நோபசிதா மநஸ: ஶக்தி: ஷோட³ஶதா⁴ ப்ரவிப⁴ஜ்ய புருஷஸ்ய கலாத்வேந நிர்தி³தி³க்ஷிதா । தயா மநஸ்யந்நோபசிதயா ஶக்த்யா ஷோட³ஶதா⁴ ப்ரவிப⁴க்தயா ஸம்யுக்த: தத்³வந்கார்யகாரணஸங்கா⁴தலக்ஷணோ ஜீவவிஶிஷ்ட: புருஷ: ஷோட³ஶகல உச்யதே ; யஸ்யாம் ஸத்யாம் த்³ரஷ்டா ஶ்ரோதா மந்தா போ³த்³தா⁴ கர்தா விஜ்ஞாதா ஸர்வக்ரியாஸமர்த²: புருஷோ ப⁴வதி ; ஹீயமாநாயாம் ச யஸ்யாம் ஸாமர்த்²யஹாநி: । வக்ஷ்யதி ச ‘அதா²ந்நஸ்யாயீ த்³ரஷ்டா’ (சா². உ. 7 । 9 । 1) இத்யாதி³ । ஸர்வஸ்ய கார்யகாரணஸ்ய ஸாமர்த்²யம் மந:க்ருதமேவ । மாநஸேந ஹி ப³லேந ஸம்பந்நா ப³லிநோ த்³ருஶ்யந்தே லோகே த்⁴யாநாஹாராஶ்ச கேசித் , அந்நஸ்ய ஸர்வாத்மகத்வாத் । அத: அந்நக்ருதம் மாநஸம் வீர்யம் ஷோட³ஶ கலா: யஸ்ய புருஷஸ்ய ஸோ(அ)யம் ஷோட³ஶகல: புருஷ: । ஏதச்சேத்ப்ரத்யக்ஷீகர்துமிச்ச²ஸி, பஞ்சத³ஶஸங்க்²யாகாந்யஹாநி மாஶீ: அஶநம் மாகார்ஷீ:, காமம் இச்சா²த: அப: பிப³, யஸ்மாத் நபிப³த: அப: தே ப்ராணோ விச்சே²த்ஸ்யதே விச்சே²த³மாபத்ஸ்யதே, யஸ்மாதா³போமய: அப்³விகார: ப்ராண இத்யவோசாம । ந ஹி கார்யம் ஸ்வகாரணோபஷ்டம்ப⁴மந்தரேண அவிப்⁴ரம்ஶமாநம் ஸ்தா²துமுத்ஸஹதே ॥
ஸ ஹ பஞ்சத³ஶாஹாநி நாஶாத² ஹைநமுபஸஸாத³ கிம் ப்³ரவீமி போ⁴ இத்ய்ருச: ஸோம்ய யஜூꣳஷி ஸாமாநீதி ஸ ஹோவாச ந வை மா ப்ரதிபா⁴ந்தி போ⁴ இதி ॥ 2 ॥
ஸ ஹ ஏவம் ஶ்ருத்வா மநஸ: அந்நமயத்வம் ப்ரத்யக்ஷீகர்துமிச்ச²ந் பஞ்சத³ஶாஹாநி ந ஆஶ அஶநம் ந க்ருதவாந் । அத² ஷோட³ஶே(அ)ஹநி ஹ ஏவம் பிதரமுபஸஸாத³ உபக³தவாந் உபக³ம்ய ச உவாச — கிம் ப்³ரவீமி போ⁴ இதி । இதர ஆஹ — ருச: ஸோம்ய யஜூம்ஷி ஸாமாந்யதீ⁴ஷ்வேதி । ஏவமுக்த: பித்ரா ஆஹ — ந வை மா மாம் ருகா³தீ³நி ப்ரதிபா⁴ந்தி மம மநஸி ந த்³ருஶ்யந்த இத்யர்த²: ஹே போ⁴ ப⁴க³வந்நிதி ॥
தꣳஹோவாச யதா² ஸோம்ய மஹதோ(அ)ப்⁴யாஹிதஸ்யைகோ(அ)ங்கா³ர: க²த்³யோதமாத்ர: பரிஶிஷ்ட: ஸ்யாத்தேந ததோ(அ)பி ந ப³ஹு த³ஹேதே³வꣳ ஸோம்ய தே ஷோட³ஶாநாம் கலாநாமேகா கலாதிஶிஷ்டா ஸ்யாத்தயைதர்ஹி வேதா³ந்நாநுப⁴வஸ்யஶாநாத² மே விஜ்ஞாஸ்யஸீதி ॥ 3 ॥
ஏவமுக்தவந்தம் பிதா ஆஹ — ஶ்ருணு தத்ர காரணம் , யேந தே தாநி ருகா³தீ³நி ந ப்ரதிபா⁴ந்தீதி ; தம் ஹ உவாச — யதா² லோகே ஹே ஸோம்ய மஹத: மஹத்பரிமாணஸ்ய அப்⁴யாஹிதஸ்ய உபசிதஸ்ய இந்த⁴நை: அக்³நே: ஏகோ(அ)ங்கா³ர: க²த்³யோதமாத்ர: க²த்³யோதபரிமாண: ஶாந்தஸ்ய பரிஶிஷ்ட: அவஶிஷ்ட: ஸ்யாத் ப⁴வேத் , தேநாங்கா³ரேண ததோ(அ)பி தத்பரிமாணாத் ஈஷத³பி ந ப³ஹு த³ஹேத் , ஏவமேவ க²லு ஸோம்ய தே தவ அந்நோபசிதாநாம் ஷோட³ஶாநாம் கலாநாமேகா கலா அவயவ: அதிஶிஷ்டா அவஶிஷ்டா ஸ்யாத் , தயா த்வம் க²த்³யோதமாத்ராங்கா³ரதுல்யயா ஏதர்ஹி இதா³நீம் வேதா³ந் நாநுப⁴வஸி ந ப்ரதிபத்³யஸே, ஶ்ருத்வா ச மே மம வாசம் அத² அஶேஷம் விஜ்ஞாஸ்யஸி அஶாந பு⁴ங்க்ஷ்வ தாவத் ॥
ஸ ஹாஶாத² ஹைநமுபஸஸாத³ தꣳ ஹ யத்கிஞ்ச பப்ரச்ச² ஸர்வꣳ ஹ ப்ரதிபேதே³ ॥ 4 ॥
ஸ ஹ ததை²வ ஆஶ பு⁴க்தவாந் । அத² அநந்தரம் ஹ ஏவம் பிதரம் ஶுஶ்ரூஷு: உபஸஸாத³ । தம் ஹ உபக³தம் புத்ரம் யத்கிஞ்ச ருகா³தி³ஷு பப்ரச்ச² க்³ரந்த²ரூபமர்த²ஜாதம் வா பிதா । ஸ ஶ்வேதகேது: ஸர்வம் ஹ தத்ப்ரதிபேதே³ ருகா³த்³யர்த²தோ க்³ரந்த²தஶ்ச ॥
தம்ஹோவாச யதா² ஸோம்ய மஹதோ(அ)ப்⁴யாஹிதஸ்யைகமங்கா³ரம் க²த்³யோதமாத்ரம் பரிஶிஷ்டம் தம் த்ருணைருபஸமாதா⁴ய ப்ராஜ்வலயேத்தேந ததோ(அ)பி ப³ஹு த³ஹேத் ॥ 5 ॥
தம் ஹ உவாச புந: பிதா — யதா² ஸோம்ய மஹத: அப்⁴யாஹிதஸ்யேத்யாதி³ ஸமாநம் , ஏகமங்கா³ரம் ஶாந்தஸ்யாக்³நே: க²த்³யோதமாத்ரம் பரிஶிஷ்டம் தம் த்ருணைஶ்சூர்ணைஶ்ச உபஸமாதா⁴ய ப்ராஜ்வலயேத் வர்த⁴யேத் । தேநேத்³தே⁴ந அங்கா³ரேண ததோ(அ)பி பூர்வபரிமாணாத் ப³ஹு த³ஹேத் ॥
ஏவꣳ ஸோம்ய தே ஷோட³ஶாநாம் கலாநாமேகா கலாதிஶிஷ்டாபூ⁴த்ஸாந்நேநோபஸமாஹிதா ப்ராஜ்வாலீ தயைதர்ஹி வேதா³நநுப⁴வஸ்யந்நமயꣳ ஹி ஸோம்ய மந ஆபோமய: ப்ராணஸ்தேஜோமயீ வாகி³தி தத்³தா⁴ஸ்ய விஜஜ்ஞாவிதி விஜஜ்ஞாவிதி ॥ 6 ॥
ஏவம் ஸோம்ய தே ஷோட³ஶாநாமந்நகலாநாம் ஸாமர்த்²யரூபாணாம் ஏகா கலா அதிஶிஷ்டா அபூ⁴த் அதிஶிஷ்டா ஆஸீத் , பஞ்சத³ஶாஹாந்யபு⁴க்தவத: ஏகைகேநாஹ்நா ஏகைகா கலா சந்த்³ரமஸ இவ அபரபக்ஷே க்ஷீணா, ஸா அதிஶிஷ்டா கலா தவ அந்நேந பு⁴க்தேநோபஸமாஹிதா வர்தி⁴தா உபசிதா ப்ராஜ்வாலீ, தை³ர்க்⁴யம் சா²ந்த³ஸம் , ப்ரஜ்வலிதா வர்தி⁴தேத்யர்த²: । ப்ராஜ்வாலிதி³தி பாடா²ந்தரம் , ததா³ தேநோபஸமாஹிதா ஸ்வயம் ப்ரஜ்வலிதவதீத்யர்த²: । தயா வர்தி⁴தயா ஏதர்ஹி இதா³நீம் வேதா³நநுப⁴வஸி உபலப⁴ஸே । ஏவம் வ்யாவ்ருத்த்யநுவ்ருத்திப்⁴யாமந்நமயத்வம் மநஸ: ஸித்³த⁴மிதி உபஸம்ஹரதி — அந்நமயம் ஹி ஸோம்ய மந இத்யாதி³ । யதா² ஏதந்மநஸோ(அ)ந்நமயத்வம் தவ ஸித்³த⁴ம் , ததா² ஆபோமய: ப்ராண: தேஜோமயீ வாக் இத்யேதத³பி ஸித்³த⁴மேவேத்யபி⁴ப்ராய: । ததே³தத்³த⁴ அஸ்ய பிதுருக்தம் மநஆதீ³நாமந்நாதி³மயத்வம் விஜஜ்ஞௌ விஜ்ஞாதவாந் ஶ்வேதகேது: । த்³விரப்⁴யாஸ: த்ரிவ்ருத்கரணப்ரகரணஸமாப்த்யர்த²: ॥
அஷ்டம: க²ண்ட³:
உத்³தா³லகோ ஹாருணி: ஶ்வேதகேதும் புத்ரமுவாச ஸ்வப்நாந்தம் மே ஸோம்ய விஜாநீஹீதி யத்ரைதத்புருஷ: ஸ்வபிதி நாம ஸதா ஸோம்ய ததா³ ஸம்பந்நோ ப⁴வதி ஸ்வமபீதோ ப⁴வதி தஸ்மாதே³நꣳ ஸ்வபிதீத்யாசக்ஷதே ஸ்வꣳ ஹ்யபீதோ ப⁴வதி ॥ 1 ॥
யஸ்மிந்மநஸி ஜீவேநாத்மநாநுப்ரவிஷ்டா பரா தே³வதா — ஆத³ர்ஶே இவ புருஷ: ப்ரதிபி³ம்பே³ந ஜலாதி³ஷ்விவ ச ஸூர்யாத³ய: ப்ரதிபி³ம்பை³:, தந்மந: அந்நமயம் தேஜோமயாப்⁴யாம் வாக்ப்ராணாப்⁴யாம் ஸங்க³தமதி⁴க³தம் । யந்மயோ யத்ஸ்த²ஶ்ச ஜீவோ மநநத³ர்ஶநஶ்ரவணாதி³வ்யவஹாராய கல்பதே தது³பரமே ச ஸ்வம் தே³வதாரூபமேவ ப்ரதிபத்³யதே । தது³க்தம் ஶ்ருத்யந்தரே — ‘த்⁴யாயதீவ லேலாயதீவ’ ‘ஸதீ⁴: ஸ்வப்நோ பூ⁴த்வேமம் லோகமதிக்ராமதி’ (ப்³ரு. மா. 4 । 1 । 7) ‘ஸ வா அயமாத்மா ப்³ரஹ்ம விஜ்ஞாநமயோ மநோமய:’ (ப்³ரு. உ. 4 । 4 । 5), (ப்³ரு. மா. 4 । 2 । 6) இத்யாதி³, ‘ஸ்வப்நேந ஶாரீரம்’ (ப்³ரு. உ. 4 । 3 । 11) இத்யாதி³, ‘ப்ராணந்நேவ ப்ராணோ நாம ப⁴வதி’ (ப்³ரு. உ. 1 । 4 । 7) இத்யாதி³ ச । தஸ்யாஸ்ய மநஸ்த²ஸ்ய மநஆக்²யாம் க³தஸ்ய மநஉபஶமத்³வாரேணேந்த்³ரியவிஷயேப்⁴யோ நிவ்ருத்தஸ்ய யஸ்யாம் பரஸ்யாம் தே³வதாயாம் ஸ்வாத்மபூ⁴தாயாம் யத³வஸ்தா²நம் , தத் , புத்ராய ஆசிக்²யாஸு: உத்³தா³லகோ ஹ கில ஆருணி: ஶ்வேதகேதும் புத்ரமுவாச உக்தவாந் — ஸ்வப்நாந்தம் ஸ்வப்நமத்⁴யம் ஸ்வப்ந இதி த³ர்ஶநவ்ருத்தே: ஸ்வப்நஸ்யாக்²யா, தஸ்ய மத்⁴யம் ஸ்வப்நாந்தம் ஸுஷுப்தமித்யேதத் ; அத²வா ஸ்வப்நாந்தம் ஸ்வப்நஸதத்த்வமித்யர்த²: । தத்ராப்யர்தா²த்ஸுஷுப்தமேவ ப⁴வதி, ‘ஸ்வமபீதோ ப⁴வதி’ இதி வசநாத் ; ந ஹி அந்யத்ர ஸுஷுப்தாத் ஸ்வமபீதிம் ஜீவஸ்ய இச்ச²ந்தி ப்³ரஹ்மவித³: । தத்ர ஹி ஆத³ர்ஶாபநயநே புருஷப்ரதிபி³ம்ப³: ஆத³ர்ஶக³த: யதா² ஸ்வமேவ புருஷமபீதோ ப⁴வதி, ஏவம் மந ஆத்³யுபரமே சைதந்யப்ரதிபி³ம்ப³ரூபேண ஜீவேந ஆத்மநா மநஸி ப்ரவிஷ்டா நாமரூபவ்யாகரணாய பரா தே³வதா ஸா ஸ்வமேவ ஆத்மாநம் ப்ரதிபத்³யதே ஜீவரூபதாம் மநஆக்²யாம் ஹித்வா । அத: ஸுஷுப்த ஏவ ஸ்வப்நாந்தஶப்³த³வாச்ய இத்யவக³ம்யதே । யத்ர து ஸுப்த: ஸ்வப்நாந்பஶ்யதி தத்ஸ்வாப்நம் த³ர்ஶநம் ஸுக²து³:க²ஸம்யுக்தமிதி புண்யாபுண்யகார்யம் । புண்யாபுண்யயோர்ஹி ஸுக²து³:கா²ரம்ப⁴கத்வம் ப்ரஸித்³த⁴ம் । புண்யாபுண்யயோஶ்சாவித்³யாகாமோபஷ்டம்பே⁴நைவ ஸுக²து³:க²த³ர்ஶநகார்யாரம்ப⁴கத்வமுபபத்³யதே நாந்யதே²த்யவித்³யாகாமகர்மபி⁴: ஸம்ஸாரஹேதுபி⁴: ஸம்யுக்த ஏவ ஸ்வப்நே இதி ந ஸ்வமபீதோ ப⁴வதி । ‘அநந்வாக³தம் புண்யேநாநந்வாக³தம் பாபேந தீர்ணோ ஹி ததா³ ஸர்வாந் ஶோகாந் ஹ்ருத³யஸ்ய ப⁴வதி’ (ப்³ரு. உ. 4 । 3 । 22) ‘தத்³வா அஸ்யைதத³திச்ச²ந்தா³’ (ப்³ரு. உ. 4 । 3 । 21) ‘ஏஷ பரம ஆநந்த³:’ (ப்³ரு. உ. 4 । 3 । 33) இத்யாதி³ஶ்ருதிப்⁴ய: । ஸுஷுப்த ஏவ ஸ்வம் தே³வதாரூபம் ஜீவத்வவிநிர்முக்தம் த³ர்ஶயிஷ்யாமீத்யாஹ — ஸ்வப்நாந்தம் மே மம நிக³த³தோ ஹே ஸோம்ய விஜாநீஹி விஸ்பஷ்டமவதா⁴ரயேத்யர்த²: । கதா³ ஸ்வப்நாந்தோ ப⁴வதீதி, உச்யதே — யத்ர யஸ்மிந்காலே ஏதந்நாம ப⁴வதி புருஷஸ்ய ஸ்வப்ஸ்யத: । ப்ரஸித்³த⁴ம் ஹி லோகே ஸ்வபிதீதி । கௌ³ணம் சேத³ம் நாமேத்யாஹ — யதா³ ஸ்வபிதீத்யுச்யதே புருஷ:, ததா³ தஸ்மிந்காலே ஸதா ஸச்ச²ப்³த³வாச்யயா ப்ரக்ருதயா தே³வதயா ஸம்பந்நோ ப⁴வதி ஸங்க³த: ஏகீபூ⁴தோ ப⁴வதி । மநஸி ப்ரவிஷ்டம் மநஆதி³ஸம்ஸர்க³க்ருதம் ஜீவரூபம் பரித்யஜ்ய ஸ்வம் ஸத்³ரூபம் யத்பரமார்த²ஸத்யம் அபீத: அபிக³த: ப⁴வதி । அத: தஸ்மாத் ஸ்வபிதீத்யேநமாசக்ஷதே லௌகிகா: । ஸ்வமாத்மாநம் ஹி யஸ்மாத³பீதோ ப⁴வதி ; கு³ணநாமப்ரஸித்³தி⁴தோ(அ)பி ஸ்வாத்மப்ராப்திர்க³ம்யதே இத்யபி⁴ப்ராய: । கத²ம் புநர்லௌகிகாநாம் ப்ரஸித்³தா⁴ ஸ்வாத்மஸம்பத்தி: ? ஜாக்³ரச்ச்²ரமநிமித்தோத்³ப⁴வத்வாத்ஸ்வாபஸ்ய இத்யாஹு: — ஜாக³ரிதே ஹி புண்யாபுண்யநிமித்தஸுக²து³:கா²த்³யநேகாயாஸாநுப⁴வாச்ச்²ராந்தோ ப⁴வதி ; ததஶ்ச ஆயஸ்தாநாம் கரணாநாமநேகவ்யாபாரநிமித்தக்³லாநாநாம் ஸ்வவ்யாபாரேப்⁴ய உபரமோ ப⁴வதி । ஶ்ருதேஶ்ச ‘ஶ்ராம்யத்யேவ வாக் ஶ்ராம்யதி சக்ஷு:’ (ப்³ரு. உ. 1 । 5 । 21) இத்யேவமாதி³ । ததா² ச ‘க்³ருஹீதா வாக் க்³ருஹீதம் சக்ஷு: க்³ருஹீதம் ஶ்ரோத்ரம் க்³ருஹீதம் மந:’ (ப்³ரு. உ. 2 । 1 । 17) இத்யேவமாதீ³நி கரணாநி ப்ராணக்³ரஸ்தாநி ; ப்ராண ஏக: அஶ்ராந்த: தே³ஹே குலாயே யோ ஜாக³ர்தி, ததா³ ஜீவ: ஶ்ரமாபநுத்தயே ஸ்வம் தே³வதாரூபமாத்மாநம் ப்ரதிபத்³யதே । நாந்யத்ர ஸ்வரூபாவஸ்தா²நாச்ச்²ரமாபநோத³: ஸ்யாதி³தி யுக்தா ப்ரஸித்³தி⁴ர்லௌகிகாநாம் — ஸ்வம் ஹ்யபீதோ ப⁴வதீதி । த்³ருஶ்யதே ஹி லோகே ஜ்வராதி³ரோக³க்³ரஸ்தாநாம் தத்³விநிர்மோகே ஸ்வாத்மஸ்தா²நாம் விஶ்ரமணம் , தத்³வதி³ஹாபி ஸ்யாதி³தி யுக்தம் । ‘தத்³யதா² ஶ்யேநோ வா ஸுபர்ணோ வா விபரிபத்ய ஶ்ராந்த:’ (ப்³ரு. உ. 4 । 3 । 19) இத்யாதி³ஶ்ருதேஶ்ச ॥
ஸ யதா² ஶகுநி: ஸூத்ரேண ப்ரப³த்³தோ⁴ தி³ஶம் தி³ஶம் பதித்வாந்யத்ராயதநமலப்³த்⁴வா ப³ந்த⁴நமேவோபஶ்ரயத ஏவமேவ க²லு ஸோம்ய தந்மநோ தி³ஶம் தி³ஶம் பதித்வாந்யத்ராயதநமலப்³த்⁴வா ப்ராணமேவோபஶ்ரயதே ப்ராணப³ந்த⁴நꣳ ஹி ஸோம்ய மந இதி ॥ 2 ॥
தத்ராயம் த்³ருஷ்டாந்த: யதோ²க்தே(அ)ர்தே² — ஸ யதா² ஶகுநி: பக்ஷீ ஶகுநிகா⁴தகஸ்ய ஹஸ்தக³தேந ஸூத்ரேண ப்ரப³த்³த⁴: பாஶித: தி³ஶம் தி³ஶம் ப³ந்த⁴நமோக்ஷார்தீ² ஸந் ப்ரதிதி³ஶம் பதித்வா அந்யத்ர ப³ந்த⁴நாத் ஆயதநம் ஆஶ்ரயம் விஶ்ரணாய அலப்³த்⁴வா அப்ராப்ய ப³ந்த⁴நமேவோபஶ்ரயதே । ஏவமேவ யதா² அயம் த்³ருஷ்டாந்த: க²லு ஹே ஸோம்ய தந்மந: தத்ப்ரக்ருதம் ஷோட³ஶகலமந்நோபசிதம் மநோ நிர்தா⁴ரிதம் , தத்ப்ரவிஷ்ட: தத்ஸ்த²: தது³பலக்ஷிதோ ஜீவ: தந்மந இதி நிர்தி³ஶ்யதே — மஞ்சாக்ரோஶநவத் । ஸ மநஆக்²யோபாதி⁴: ஜீவ: அவித்³யாகாமகர்மோபதி³ஷ்டாம் தி³ஶம் தி³ஶம் ஸுக²து³:கா²தி³லக்ஷணாம் ஜாக்³ரத்ஸ்வப்நயோ: பதித்வா க³த்வா அநுபூ⁴யேத்யர்த²:, அந்யத்ர ஸதா³க்²யாத் ஸ்வாத்மந: ஆயதநம் விஶ்ரமணஸ்தா²நமலப்³த்⁴வா ப்ராணமேவ, ப்ராணேந ஸர்வகார்யகரணாஶ்ரயேணோபலக்ஷிதா ப்ராண இத்யுச்யதே ஸதா³க்²யா பரா தே³வதா, ‘ப்ராணஸ்ய ப்ராணம்’ (ப்³ரு. உ. 4 । 4 । 18) ‘ப்ராணஶரீரோ பா⁴ரூப:’ (சா². உ. 3 । 14 । 2) இத்யாதி³ஶ்ருதே: । அத: தாம் தே³வதாம் ப்ராணம் ப்ராணாக்²யாமேவ உபஶ்ரயதே । ப்ராணோ ப³ந்த⁴நம் யஸ்ய மநஸ: தத்ப்ராணப³ந்த⁴நம் ஹி யஸ்மாத் ஸோம்ய மந: ப்ராணோபலக்ஷிததே³வதாஶ்ரயம் , மந இதி தது³பலக்ஷிதோ ஜீவ இதி ॥
அஶநாபிபாஸே மே ஸோம்ய விஜாநீஹீதி யத்ரைதத்புருஷோ(அ)ஶிஶிஷதி நாமாப ஏவ தத³ஶிதம் நயந்தே தத்³யதா² கோ³நாயோ(அ)ஶ்வநாய: புருஷநாய இத்யேவம் தத³ப ஆசக்ஷதே(அ)ஶநாயேதி தத்ரைதச்சு²ங்க³முத்பதிதꣳ ஸோம்ய விஜாநீஹி நேத³மமூலம் ப⁴விஷ்யதீதி ॥ 3 ॥
ஏவம் ஸ்வபிதிநாமப்ரஸித்³தி⁴த்³வாரேண யஜ்ஜீவஸ்ய ஸத்யஸ்வரூபம் ஜக³தோ மூலம் , தத்புத்ரஸ்ய த³ர்ஶயித்வா ஆஹ அந்நாதி³கார்யகாரணபரம்பரயாபி ஜக³தோ மூலம் ஸத்³தி³த³ர்ஶயிஷு: — அஶநாபிபாஸே அஶிதுமிச்சா² அஶநா, ஸந் யலோபேந, பாதுமிச்சா² பிபாஸா தே அஶநாபிபாஸே அஶநாபிபாஸயோ: ஸதத்த்வம் விஜாநீஹீத்யேதத் । யத்ர யஸ்மிந்காலே ஏதந்நாம புருஷோ ப⁴வதி । கிம் தத் ? அஶிஶிஷதி அஶிதுமிச்ச²தீதி । ததா³ தஸ்ய புருஷஸ்ய கிம்நிமித்தம் நாம ப⁴வதீதி, ஆஹ — யத்தத்புருஷேண அஶிதமந்நம் கடி²நம் பீதா ஆபோ நயந்தே த்³ரவீக்ருத்ய ரஸாதி³பா⁴வேந விபரிணமயந்தே, ததா³ பு⁴க்தமந்நம் ஜீர்யதி । அத² ச ப⁴வத்யஸ்ய நாம அஶிஶிஷதீதி கௌ³ணம் । ஜீர்ணே ஹி அந்நே அஶிதுமிச்ச²தி ஸர்வோ ஹி ஜந்து: । தத்ர அபாமஶிதநேத்ருத்வாத் அஶநாயா இதி நாம ப்ரஸித்³த⁴மித்யேதஸ்மிந்நர்தே² । ததா² கோ³நாய: கா³ம் நயதீதி கோ³நாய: இத்யுச்யதே கோ³பால:, யதா² அஶ்வாந்நயதீத்யஶ்வநாய: அஶ்வபால இத்யுச்யதே, புருஷநாய: புருஷாந்நயதீதி ராஜா ஸேநாபதிர்வா, ஏவம் தத் ததா³ அப ஆசக்ஷதே லௌகிகா: அஶநாயேதி விஸர்ஜநீயலோபேந । தத்ரைவம் ஸதி அத்³பி⁴: ரஸாதி³பா⁴வேந நீதேந அஶிதேநாந்நேந நிஷ்பாதி³தமித³ம் ஶரீரம் வடகணிகாயாமிவ ஶுங்க³: அங்குர உத்பதித: உத்³க³த: ; தமிமம் ஶுங்க³ம் கார்யம் ஶரீராக்²யம் வடாதி³ஶுங்க³வது³த்பதிதம் ஹே ஸோம்ய விஜாநீஹி । கிம் தத்ர விஜ்ஞேயமிதி, உச்யதே — ஶ்ருணு இத³ம் ஶுங்க³வத்கார்யத்வாத் ஶரீரம் நாமூலம் மூலரஹிதம் ப⁴விஷ்யதி இத்யுக்த: ஆஹ ஶ்வேதகேது: ॥
தஸ்ய க்வ மூலꣳ ஸ்யாத³ந்யத்ராந்நாதே³வமேவ க²லு ஸோம்யாந்நேந ஶுங்கே³நாபோ மூலமந்விச்ச²த்³பி⁴: ஸோம்ய ஶுங்கே³ந தேஜோ மூலமந்விச்ச² தேஜஸா ஸோம்ய ஶுங்கே³ந ஸந்மூலமந்விச்ச² ஸந்மூலா: ஸோம்யேமா: ஸர்வா: ப்ரஜா: ஸதா³யதநா: ஸத்ப்ரதிஷ்டா²: ॥ 4 ॥
யத்³யேவம் ஸமூலமித³ம் ஶரீரம் வடாதி³ஶுங்க³வத் , தஸ்ய அஸ்ய ஶரீரஸ்ய க்வ மூலம் ஸ்யாத் ப⁴வேத் இத்யேவம் ப்ருஷ்ட: ஆஹ பிதா — தஸ்ய க்வ மூலம் ஸ்யாத் அந்யத்ராந்நாத³ந்நம் மூலமித்யபி⁴ப்ராய: । கத²ம் ? அஶிதம் ஹி அந்நமத்³பி⁴ர்த்³ரவீக்ருதம் ஜாட²ரேணாக்³நிநா பச்யமாநம் ரஸபா⁴வேந பரிணமதே । ரஸாச்சோ²ணிதம் ஶோணிதாந்மாம்ஸம் மாம்ஸாந்மேதோ³ மேத³ஸோ(அ)ஸ்தீ²ந்யஸ்தி²ப்⁴யோ மஜ்ஜா மஜ்ஜாயா: ஶுக்ரம் । ததா² யோஷித்³பு⁴க்தம் ச அந்நம் ரஸாதி³க்ரமேணைவம் பரிணதம் லோஹிதம் ப⁴வதி । தாப்⁴யாம் ஶுக்ரஶோணிதாப்⁴யாமந்நகார்யாப்⁴யாம் ஸம்யுக்தாப்⁴யாமந்நேந ஏவம் ப்ரத்யஹம் பு⁴ஜ்யமாநேந ஆபூர்யமாணாப்⁴யாம் குட்³யமிவ ம்ருத்பிண்டை³: ப்ரத்யஹமுபசீயமாந: அந்நமூல: தே³ஹஶுங்க³: பரிநிஷ்பந்ந இத்யர்த²: । யத்து தே³ஹஶுங்க³ஸ்ய மூலமந்நம் நிர்தி³ஷ்டம் , தத³பி தே³ஹவத்³விநாஶோத்பத்திமத்த்வாத் கஸ்மாச்சிந்மூலாது³த்பதிதம் ஶுங்க³ ஏவேதி க்ருத்வா ஆஹ — யதா² தே³ஹஶுங்க³: அந்நமூல: ஏவமேவ க²லு ஸோம்ய அந்நேந ஶுங்கே³ந கார்யபூ⁴தேந அபோ மூலமந்நஸ்ய ஶுங்க³ஸ்யாந்விச்ச² ப்ரதிபத்³யஸ்வ ।
அபாமபி விநாஶோத்பத்திமத்த்வாத் ஶுங்க³த்வமேவேதி அத்³பி⁴: ஸோம்ய ஶுங்கே³ந கார்யேண காரணம் தேஜோ மூலமந்விச்ச² । தேஜஸோ(அ)பி விநாஶோத்பத்திமத்த்வாத் ஶுங்க³த்வமிதி தேஜஸா ஸோம்ய ஶுங்கே³ந ஸந்மூலம் ஏகமேவாத்³விதீயம் பரமார்த²ஸத்யம் । யஸ்மிந்ஸர்வமித³ம் வாசாரம்ப⁴ணம் விகாரோ நாமதே⁴யமந்ருதம் ரஜ்ஜ்வாமிவ ஸர்பாதி³விகல்பஜாதமத்⁴யஸ்தமவித்³யயா, தத³ஸ்ய ஜக³தோ மூலம் ; அத: ஸந்மூலா: ஸத்காரணா: ஹே ஸோம்ய இமா: ஸ்தா²வரஜங்க³மலக்ஷணா: ஸர்வா: ப்ரஜா: । ந கேவலம் ஸந்மூலா ஏவ, இதா³நீமபி ஸ்தி²திகாலே ஸதா³யதநா: ஸதா³ஶ்ரயா ஏவ । ந ஹி ம்ருத³மநாஶ்ரித்ய க⁴டாதே³: ஸத்த்வம் ஸ்தி²திர்வா அஸ்தி । அத: ம்ருத்³வத்ஸந்மூலத்வாத்ப்ரஜாநாம் ஸத் ஆயதநம் யாஸாம் தா: ஸதா³யதநா: ப்ரஜா: । அந்தே ச ஸத்ப்ரதிஷ்டா²: ஸதே³வ ப்ரதிஷ்டா² லய: ஸமாப்தி: அவஸாநம் பரிஶேஷ: யாஸாம் தா: ஸத்ப்ரதிஷ்டா²: ॥
அத² யத்ரைதத்புருஷ: பிபாஸதி நாம தேஜ ஏவ தத்பீதம் நயதே தத்³யதா² கோ³நாயோ(அ)ஶ்வநாய: புருஷநாய இத்யேவம் தத்தேஜ ஆசஷ்ட உத³ந்யேதி தத்ரைததே³வ ஶுங்க³முத்பதிதꣳ ஸோம்ய விஜாநீஹி நேத³மமூலம் ப⁴விஷ்யதீதி ॥ 5 ॥
அத² இதா³நீமப்ஶுங்க³த்³வாரேண ஸதோ மூலஸ்யாநுக³ம: கார்ய இத்யாஹ — யத்ர யஸ்மிந்காலே ஏதந்நாம பிபாஸதி பாதுமிச்ச²தீதி புருஷோ ப⁴வதி । அஶிஶிஷதீதிவத் இத³மபி கௌ³ணமேவ நாம ப⁴வதி । த்³ரவீக்ருதஸ்யாஶிதஸ்யாந்நஸ்ய நேத்ர்ய: ஆப: அந்நஶுங்க³ம் தே³ஹம் க்லேத³யந்த்ய: ஶிதி²லீகுர்யு: அப்³பா³ஹுல்யாத் யதி³ தேஜஸா ந ஶோஷ்யந்தே । நிதராம் ச தேஜஸா ஶோஷ்யமாணாஸ்வப்ஸு தே³ஹபா⁴வேந பரிணமமாநாஸு பாதுமிச்சா² புருஷஸ்ய ஜாயதே ; ததா³ புருஷ: பிபாஸதி நாம ; ததே³ததா³ஹ — தேஜ ஏவ தத் ததா³ பீதமபா³தி³ ஶோஷயத் தே³ஹக³தலோஹிதப்ராணபா⁴வேந நயதே பரிணமயதி । தத்³யதா² கோ³நாய இத்யாதி³ ஸமாநம் ; ஏவம் தத்தேஜ ஆசஷ்டே லோக: — உத³ந்யேதி உத³கம் நயதீத்யுத³ந்யம் , உத³ந்யேதி ச்சா²ந்த³ஸம் தத்ராபி பூர்வவத் । அபாமபி ஏததே³வ ஶரீராக்²யம் ஶுங்க³ம் நாந்யதி³த்யேவமாதி³ ஸமாநமந்யத் ॥
தஸ்ய க்வ மூலꣳ ஸ்யாத³ந்யத்ராத்³ப்⁴யோ(அ)த்³பி⁴: ஸோம்ய ஶுங்கே³ந தேஜோ மூலமந்விச்ச² தேஜஸா ஸோம்ய ஶுங்கே³ந ஸந்மூலமந்விச்ச² ஸந்மூலா: ஸோம்யேமா: ஸர்வா: ப்ரஜா: ஸதா³யதநா: ஸத்ப்ரதிஷ்டா² யதா² து க²லு ஸோம்யேமாஸ்திஸ்ரோ தே³வதா: புருஷம் ப்ராப்ய த்ரிவ்ருத்த்ரிவ்ருதே³கைகா ப⁴வதி தது³க்தம் புரஸ்தாதே³வ ப⁴வத்யஸ்ய ஸோம்ய புருஷஸ்ய ப்ரயதோ வாங்மநஸி ஸம்பத்³யதே மந: ப்ராணே ப்ராணஸ்தேஜஸி தேஜ: பரஸ்யாம் தே³வதாயாம் ॥ 6 ॥
ஸாமர்த்²யாத் தேஜஸோ(அ)ப்யேததே³வ ஶரீராக்²யம் ஶுங்க³ம் । அத: அப்ஶுங்கே³ந தே³ஹேந ஆபோ மூலம் க³ம்யதே । அத்³பி⁴: ஶுங்கே³ந தேஜோ மூலம் க³ம்யதே । தேஜஸா ஶுங்கே³ந ஸந்மூலம் க³ம்யதே பூர்வவத் । ஏவம் ஹி தேஜோப³ந்நமயஸ்ய தே³ஹஶுங்க³ஸ்ய வாசாரம்ப⁴ணமாத்ரஸ்ய அந்நாதி³பரம்பரயா பரமார்த²ஸத்யம் ஸந்மூலமப⁴யமஸந்த்ராஸம் நிராயாஸம் ஸந்மூலமந்விச்சே²தி புத்ரம் க³மயித்வா அஶிஶிஷதி பிபாஸதீதி நாமப்ரஸித்³தி⁴த்³வாரேண யத³ந்யத் இஹ அஸ்மிந்ப்ரகரணே தேஜோப³ந்நாநாம் புருஷேணோபயுஜ்யமாநாநாம் கார்யகரணஸங்கா⁴தஸ்ய தே³ஹஶுங்க³ஸ்ய ஸ்வஜாத்யஸாங்கர்யேணோபசயகரத்வம் வக்தவ்யம் ப்ராப்தம் , ததி³ஹோக்தமேவ த்³ரஷ்டவ்யமிதி பூர்வோக்தம் வ்யபதி³ஶதி — யதா² து க²லு யேந ப்ரகாரேண இமா: தேஜோப³ந்நாக்²யா: திஸ்ர: தே³வதா: புருஷம் ப்ராப்ய த்ரிவ்ருத்த்ரிவ்ருதே³கைகா ப⁴வதி, தது³க்தம் புரஸ்தாதே³வ ப⁴வதி ‘அந்நமஶிதம் த்ரேதா⁴ விதீ⁴யதே’ (சா². உ. 6 । 5 । 1) இத்யாதி³ தத்ரைவோக்தம் । அந்நாதீ³நாமஶிதாநாம் யே மத்⁴யமா தா⁴தவ:, தே ஸாப்ததா⁴துகம் ஶரீரமுபசிந்வந்தீத்யுக்தம் — மாம்ஸம் ப⁴வதி லோஹிதம் ப⁴வதி மஜ்ஜா ப⁴வதி அஸ்தி² ப⁴வதீதி । யே த்வணிஷ்டா² தா⁴தவ: மந: ப்ராணம் வாசம் தே³ஹஸ்யாந்த:கரணஸங்கா⁴தமுபசிந்வந்தீதி ச உக்தம் — தந்மநோ ப⁴வதி ஸ ப்ராணோ ப⁴வதி ஸ வாக்³ப⁴வதீதி ।
ஸோ(அ)யம் ப்ராணகரணஸங்கா⁴த: தே³ஹே விஶீர்ணே தே³ஹாந்தரம் ஜீவாதி⁴ஷ்டி²த: யேந க்ரமேண பூர்வதே³ஹாத்ப்ரச்யுத: க³ச்ச²தி, ததா³ஹ — அஸ்ய ஹே ஸோம்ய புருஷஸ்ய ப்ரயத: ம்ரியமாணஸ்ய வாக் மநஸி ஸம்பத்³யதே மநஸ்யுபஸம்ஹ்ரியதே । அத² ததா³ஹு: ஜ்ஞாதயோ ந வத³தீதி । மந:பூர்வகோ ஹி வாக்³வ்யாபார:, ‘யத்³வை மநஸா த்⁴யாயதி தத்³வாசா வத³தி’ ( ? ) இதி ஶ்ருதே: । வாச்யுபஸம்ஹ்ருதாயாம் மநஸி மநநவ்யாபாரேண கேவலேந வர்ததே । மநோ(அ)பி யதா³ உபஸம்ஹ்ரியதே, ததா³ மந: ப்ராணே ஸம்பந்நம் ப⁴வதி — ஸுஷுப்தகாலே இவ ; ததா³ பார்ஶ்வஸ்தா² ஜ்ஞாதய: ந விஜாநாதீத்யாஹு: । ப்ராணஶ்ச ததோ³ர்த்⁴வோச்ச்²வாஸீ ஸ்வாத்மந்யுபஸம்ஹ்ருதபா³ஹ்யகரண: ஸம்வர்க³வித்³யாயாம் த³ர்ஶநாத் ஹஸ்தபாதா³தீ³ந்விக்ஷிபந் மர்மஸ்தா²நாநி நிக்ருந்தந்நிவ உத்ஸ்ருஜந் க்ரமேணோபஸம்ஹ்ருத: தேஜஸி ஸம்பத்³யதே ; ததா³ஹு: ஜ்ஞாதயோ ந சலதீதி । ம்ருத: நேதி வா விசிகித்ஸந்த: தே³ஹமாலப⁴மாநா: உஷ்ணம் ச உபலப⁴மாநா: தே³ஹ: உஷ்ண: ஜீவதீதி யதா³ தத³ப்யௌஷ்ண்யலிங்க³ம் தேஜ உபஸம்ஹ்ரியதே, ததா³ தத்தேஜ: பரஸ்யாம் தே³வதாயாம் ப்ரஶாம்யதி । ததை³வம் க்ரமேணோபஸம்ஹ்ருதே ஸ்வமூலம் ப்ராப்தே ச மநஸி தத்ஸ்தோ² ஜீவோ(அ)பி ஸுஷுப்தகாலவத் நிமித்தோபஸம்ஹாராது³பஸம்ஹ்ரியமாண: ஸந் ஸத்யாபி⁴ஸந்தி⁴பூர்வகம் சேது³பஸம்ஹ்ரியதே ஸதே³வ ஸம்பத்³யதே ந புநர்தே³ஹாந்தராய ஸுஷுப்தாதி³வோத்திஷ்ட²தி, யதா² லோகே ஸப⁴யே தே³ஶே வர்தமாந: கத²ஞ்சிதி³வாப⁴யம் தே³ஶம் ப்ராப்த: — தத்³வத் । இதரஸ்து அநாத்மஜ்ஞ: தஸ்மாதே³வ மூலாத் ஸுஷுப்தாதி³வோத்தா²ய ம்ருத்வா புநர்தே³ஹஜாலமாவிஶதி யஸ்மாந்மூலாது³த்தா²ய தே³ஹமாவிஶதி ஜீவ: ॥
ஸ ய ஏஷோ(அ)ணிமைததா³த்ம்யமித³ꣳ ஸர்வம் தத்ஸத்யꣳ ஸ ஆத்மா தத்த்வமஸி ஶ்வேதகேதோ இதி பூ⁴ய ஏவ மா ப⁴க³வாந்விஜ்ஞாபயத்விதி ததா² ஸோம்யேதி ஹோவாச ॥ 7 ॥
ஸ ய: ஸதா³க்²ய: ஏஷ: உக்த: அணிமா அணுபா⁴வ: ஜக³தோ மூலம் ஐததா³த்ம்யம் ஏதத்ஸதா³த்மா யஸ்ய ஸர்வஸ்ய தத் ஏததா³த்ம தஸ்ய பா⁴வ: ஐததா³த்ம்யம் । ஏதேந ஸதா³க்²யேந ஆத்மநா ஆத்மவத் ஸர்வமித³ம் ஜக³த் । சாந்யோ(அ)ஸ்த்யஸ்யாத்மாஸம்ஸாரீ, ‘நாந்யத³தோ(அ)ஸ்தி த்³ரஷ்ட்ரு நாந்யத³தோ(அ)ஸ்தி ஶ்ரோத்ரு’ (ப்³ரு. உ. 3 । 8 । 11) இத்யாதி³ஶ்ருத்யந்தராத் । யேந ச ஆத்மநா ஆத்மவத்ஸர்வமித³ம் ஜக³த் , ததே³வ ஸதா³க்²யம் காரணம் ஸத்யம் பரமார்த²ஸத் । அத: ஸ ஏவ ஆத்மா ஜக³த: ப்ரத்யக்ஸ்வரூபம் ஸதத்த்வம் யாதா²த்ம்யம் , ஆத்மஶப்³த³ஸ்ய நிருபபத³ஸ்ய ப்ரத்யகா³த்மநி க³வாதி³ஶப்³த³வத் நிரூட⁴த்வாத் । அத: தத் ஸத் த்வமஸீதி ஹே ஶ்வேதகேதோ இத்யேவம் ப்ரத்யாயித: புத்ர: ஆஹ — பூ⁴ய ஏவ மா ப⁴க³வாந் விஜ்ஞாபயது, யத்³ப⁴வது³க்தம் தத் ஸந்தி³க்³த⁴ம் மம — அஹந்யஹநி ஸர்வா: ப்ரஜா: ஸுஷுப்தௌ ஸத் ஸம்பத்³யந்தே இத்யேதத் , யேந ஸத் ஸம்பத்³ய ந விது³: ஸத்ஸம்பந்நா வயமிதி । அத: த்³ருஷ்டாந்தேந மாம் ப்ரத்யாயயத்வித்யர்த²: । ஏவமுக்த: ததா² அஸ்து ஸோம்ய இதி ஹ உவாச பிதா ॥
நவம: க²ண்ட³:
யதா² ஸோம்ய மது⁴ மது⁴க்ருதோ நிஸ்திஷ்ட²ந்தி நாநாத்யயாநாம் வ்ருக்ஷாணாꣳ ரஸாந்ஸமவஹாரமேகதாꣳ ரஸம் க³மயந்தி ॥ 1 ॥
யத்ப்ருச்ச²ஸி — அஹந்யஹநி ஸத்ஸம்பத்³ய ந விது³: ஸத்ஸம்பந்நா: ஸ்ம இதி, தத்கஸ்மாதி³தி — அத்ர ஶ்ருணு த்³ருஷ்டாந்தம் — யதா² லோகே ஹே ஸோம்ய மது⁴க்ருத: மது⁴ குர்வந்தீதி மது⁴க்ருத: மது⁴கரமக்ஷிகா: மது⁴ நிஸ்திஷ்ட²ந்தி மது⁴ நிஷ்பாத³யந்தி தத்பரா: ஸந்த: । கத²ம் ? நாநாத்யயாநாம் நாநாக³தீநாம் நாநாதி³க்காநாம் வ்ருக்ஷாணாம் ரஸாந் ஸமவஹாரம் ஸமாஹ்ருத்ய ஏகதாம் ஏகபா⁴வம் மது⁴த்வேந ரஸாந் க³மயந்தி மது⁴த்வமாபாத³யந்தி ॥
தே யதா² தத்ர ந விவேகம் லப⁴ந்தே(அ)முஷ்யாஹம் வ்ருக்ஷஸ்ய ரஸோ(அ)ஸ்ம்யமுஷ்யாஹம் வ்ருக்ஷஸ்ய ரஸோ(அ)ஸ்மீத்யேவமேவ க²லு ஸோம்யேமா: ஸர்வா: ப்ரஜா: ஸதி ஸம்பத்³ய ந விது³: ஸதி ஸம்பத்³யாமஹ இதி ॥ 2 ॥
தே ரஸா: யதா² மது⁴த்வேநைகதாம் க³தா: தத்ர மது⁴நி விவேகம் ந லப⁴ந்தே ; கத²ம் ? அமுஷ்யாஹமாம்ரஸ்ய பநஸஸ்ய வா வ்ருக்ஷஸ்ய ரஸோ(அ)ஸ்மீதி — யதா² ஹி லோகே ப³ஹூநாம் சேதநாவதாம் ஸமேதாநாம் ப்ராணிநாம் விவேகலாபோ⁴ ப⁴வதி அமுஷ்யாஹம் புத்ர: அமுஷ்யாஹம் நப்தாஸ்மீதி ; தே ச லப்³த⁴விவேகா: ஸந்த: ந ஸங்கீர்யந்தே ; ந ததா² இஹ அநேகப்ரகாரவ்ருக்ஷரஸாநாமபி மது⁴ராம்லதிக்தகடுகாதீ³நாம் மது⁴த்வேந ஏகதாம் க³தாநாம் மது⁴ராதி³பா⁴வேந விவேகோ க்³ருஹ்யத இத்யபி⁴ப்ராய: । யதா² அயம் த்³ருஷ்டாந்த:, இத்யேவமேவ க²லு ஸோம்ய இமா: ஸர்வா: ப்ரஜா: அஹந்யஹநி ஸதி ஸம்பத்³ய ஸுஷுப்திகாலே மரணப்ரலயயோஶ்ச ந விது³: ந விஜாநீயு: — ஸதி ஸம்பத்³யாமஹே இதி ஸம்பந்நா இதி வா ॥
த இஹ வ்யாக்⁴ரோ வா ஸிம்ஹோ வா வ்ருகோ வா வராஹோ வா கீடோ வா பதங்கோ³ வா த³ꣳஶோ வா மஶகோ வா யத்³யத்³ப⁴வந்தி ததா³ப⁴வந்தி ॥ 3 ॥
யஸ்மாச்ச ஏவமாத்மந: ஸத்³ரூபதாமஜ்ஞாத்வைவ ஸத்ஸம்பத்³யந்தே, அத: தே இஹ லோகே யத்கர்மநிமித்தாம் யாம் யாம் ஜாதிம் ப்ரதிபந்நா ஆஸு: வ்யாக்⁴ராதீ³நாம் — வ்யாக்⁴ரோ(அ)ஹம் ஸிம்ஹோஹ(அ)மித்யேவம் , தே தத்கர்மஜ்ஞாநவாஸநாங்கிதா: ஸந்த: ஸத்ப்ரவிஷ்டா அபி தத்³பா⁴வேநைவ புநராப⁴வந்தி புந: ஸத ஆக³த்ய வ்யாக்⁴ரோ வா ஸிம்ஹோ வா வ்ருகோ வா வராஹோ வா கீடோ வா பதங்கோ³ வா த³ம்ஶோ வா மஶகோ வா யத்³யத்பூர்வமிஹ லோகே ப⁴வந்தி ப³பூ⁴வுரித்யர்த²:, ததே³வ புநராக³த்ய ப⁴வந்தி । யுக³ஸஹஸ்ரகோட்யந்தரிதாபி ஸம்ஸாரிண: ஜந்தோ: யா புரா பா⁴விதா வாஸநா, ஸா ந நஶ்யதீத்யர்த²: । ‘யதா²ப்ரஜ்ஞம் ஹி ஸம்ப⁴வா:’ (ஐ. ஆ. 2 । 3 । 2) இதி ஶ்ருத்யந்தராத் ॥
ஸ ய ஏஷோ(அ)ணிமைததா³த்ம்யமித³ꣳ ஸர்வꣳ தத்ஸத்யம் ஸ ஆத்மா தத்த்வமஸி ஶ்வேதகேதோ இதி பூ⁴ய ஏவ மா ப⁴க³வாந்விஜ்ஞாபயத்விதி ததா² ஸோம்யேதி ஹோவாச ॥ 4 ॥
தா: ப்ரஜா: யஸ்மிந்ப்ரவிஶ்ய புநராவிர்ப⁴வந்தி, யே து இதோ(அ)ந்யே ஸத்ஸத்யாத்மாபி⁴ஸந்தா⁴: யமணுபா⁴வம் யதா³த்மாநம் ப்ரவிஶ்ய நாவர்தந்தே, ஸ ய ஏஷோ(அ)ணிமேத்யாதி³ வ்யாக்²யாதம் । யதா² லோகே ஸ்வகீயே க்³ருஹே ஸுப்த: உத்தா²ய க்³ராமாந்தரம் க³த: ஜாநாதி ஸ்வக்³ருஹாதா³க³தோ(அ)ஸ்மீதி, ஏவம் ஸத ஆக³தோ(அ)ஸ்மீதி ச ஜந்தூநாம் கஸ்மாத்³விஜ்ஞாநம் ந ப⁴வதீதி பூ⁴ய ஏவ மா ப⁴க³வாந்விஜ்ஞாபயது இத்யுக்த: ததா² ஸோம்யேதி ஹ உவாச பிதா ॥
த³ஶம: க²ண்ட³:
இமா: ஸோம்ய நத்³ய: புரஸ்தாத்ப்ராச்ய: ஸ்யந்த³ந்தே பஶ்சாத்ப்ரதீச்யஸ்தா: ஸமுத்³ராத்ஸமுத்³ரமேவாபியந்தி ஸ ஸமுத்³ர ஏவ ப⁴வதி தா யதா² தத்ர ந விது³ரியமஹமஸ்மீயமஹமஸ்மீதி ॥ 1 ॥
ஶ்ருணு தத்ர த்³ருஷ்டாந்தம் — யதா² ஸோம்ய இமா நத்³ய: க³ங்கா³த்³யா: புரஸ்தாத் பூர்வாம் தி³ஶம் ப்ரதி ப்ராச்ய: ப்ராக³ஞ்சநா: ஸ்யந்த³ந்தே ஸ்ரவந்தீ । பஶ்சாத் ப்ரதீசீ தி³ஶம் ப்ரதி ஸிந்த்⁴வாத்³யா: ப்ரதீசீம் அஞ்ஜந்தி க³ச்ச²ந்தீதி ப்ரதீச்ய:, தா: ஸமுத்³ராத³ம்போ⁴நிதே⁴: ஜலத⁴ரைராக்ஷிப்தா: புநர்வ்ருஷ்டிரூபேண பதிதா: க³ங்கா³தி³நதீ³ரூபிண்ய: புந: ஸமுத்³ரம் அம்போ⁴நிதி⁴மேவ அபியந்தி ஸ ஸமுத்³ர ஏவ ப⁴வதி । தா நத்³ய: யதா² தத்ர ஸமுத்³ரே ஸமுத்³ராத்மநா ஏகதாம் க³தா: ந விது³: ந ஜாநந்தி — இயம் க³ங்கா³ம் அஹமஸ்மி இயம் யமுநா அஹமஸ்மீதி ச ॥
ஏவமேவ க²லு ஸோம்யேமா: ஸர்வா: ப்ரஜா: ஸத ஆக³ம்ய ந விது³: ஸத ஆக³ச்சா²மாஹ இதி த இஹ வ்யாக்⁴ரோ வா ஸிꣳஹோ வா வ்ருகோ வா வராஹோ வா கீடோ வா பதங்கோ³ வா த³ꣳஶோ வா மஶகோ வா யத்³யத்³ப⁴வந்தி ததா³ப⁴வந்தி ॥ 2 ॥
ஸ ய ஏஷோ(அ)ணிமைததா³த்ம்யமித³ம் ஸர்வம் தத்ஸத்யம் ஸ ஆத்மா தத்த்வமஸி ஶ்வேதகேதோ இதி பூ⁴ய ஏவ மா ப⁴க³வாந்விஜ்ஞாபயத்விதி ததா² ஸோம்யேதி ஹோவாச ॥ 3 ॥
ஏவமேவ க²லு ஸோம்ய இமா: ஸர்வா: ப்ரஜா: யஸ்மாத் ஸதி ஸம்பத்³ய ந விது³:, தஸ்மாத்ஸத ஆக³ம்ய விது³: — ஸத ஆக³ச்சா²மஹே ஆக³தா இதி வா । த இஹ வ்யாக்⁴ர இத்யாதி³ ஸமாநமந்யத் । த்³ருஷ்டம் லோகே ஜலே வீசீதரங்க³பே²நபு³த்³பு³தா³த³ய உத்தி²தா: புநஸ்தத்³பா⁴வம் க³தா விநஷ்டா இதி । ஜீவாஸ்து தத்காரணபா⁴வம் ப்ரத்யஹம் க³ச்ச²ந்தோ(அ)பி ஸுஷுப்தே மரணப்ரலயயோஶ்ச ந விநஶ்யந்தீத்யேதத் , பூ⁴ய ஏவ மா ப⁴க³வாந்விஜ்ஞாபயது த்³ருஷ்டாந்தேந । ததா² ஸோம்யேதி ஹ உவாச பிதா ॥
ஏகாத³ஶ: க²ண்ட³:
அஸ்ய ஸோம்ய மஹதோ வ்ருக்ஷஸ்ய யோ மூலே(அ)ப்⁴யாஹந்யாஜ்ஜீவந்ஸ்ரவேத்³யோ மத்⁴யே(அ)ப்⁴யாஹந்யாஜ்ஜீவந்ஸ்ரவேத்³யோ(அ)க்³ரே(அ)ப்⁴யாஹந்யாஜ்ஜீவந்ஸ்ரவேத்ஸ ஏஷ ஜீவேநாத்மநாநுப்ரபூ⁴த: பேபீயமாநோ மோத³மாநஸ்திஷ்டதி ॥ 1 ॥
ஶ்ருணு த்³ருஷ்டாந்தம் — அஸ்ய ஹே ஸோம்ய மஹத: அநேகஶாகா²தி³யுக்தஸ்ய வ்ருக்ஷஸ்ய, அஸ்யேத்யக்³ரத: ஸ்தி²தம் வ்ருக்ஷம் த³ர்ஶயந் ஆஹ — யதி³ ய: கஶ்சித் அஸ்ய மூலே அப்⁴யாஹந்யாத் , பரஶ்வாதி³நா ஸக்ருத்³கா⁴தமாத்ரேண ந ஶுஷ்யதீதி ஜீவந்நேவ ப⁴வதி, ததா³, தஸ்ய ரஸ: ஸ்ரவேத் । ததா² யோ மத்⁴யே அப்⁴யாஹந்யாத் ஜீவந்ஸ்ரவேத் , ததா² யோ(அ)க்³ரே அப்⁴யாஹந்யாத் ஜீவந்ஸ்ரவேத் । ஸ ஏஷ வ்ருக்ஷ: இதா³நீம் ஜீவேந ஆத்மநா அநுப்ரபூ⁴த: அநுவ்யாப்த: பேபீயமாந: அத்யர்த²ம் பிப³ந் உத³கம் பௌ⁴மாம்ஶ்ச ரஸாந் மூலைர்க்³ருஹ்ணந் மோத³மாந: ஹர்ஷம் ப்ராப்நுவந் திஷ்ட²தி ॥
அஸ்ய யதே³காம் ஶாகா²ம் ஜீவோ ஜஹாத்யத² ஸா ஶுஷ்யதி த்³விதீயாம் ஜஹாத்யத² ஸா ஶுஷ்யதி த்ருதீயாம் ஜஹாத்யத² ஸா ஶுஷ்யதி ஸர்வம் ஜஹாதி ஸர்வ: ஶுஷ்யதி ॥ 2 ॥
தஸ்யாஸ்ய யதே³காம் ஶாகா²ம் ரோக³க்³ரஸ்தாம் ஆஹதாம் வா ஜீவ: ஜஹாதி உபஸம்ஹரதி ஶாகா²யாம் விப்ரஸ்ருதமாத்மாம்ஶம் , அத² ஸா ஶுஷ்யதி । வாங்மந:ப்ராணகரணக்³ராமாநுப்ரவிஷ்டோ ஹி ஜீவ இதி தது³பஸம்ஹாரே உபஸம்ஹ்ரியதே । ஜீவேந ச ப்ராணயுக்தேந அஶிதம் பீதம் ச ரஸதாம் க³தம் ஜீவச்ச²ரீரம் வ்ருக்ஷம் ச வர்த⁴யத் ரஸரூபேண ஜீவஸ்ய ஸத்³பா⁴வே லிங்க³ம் ப⁴வதி । அஶிதபீதாப்⁴யாம் ஹி தே³ஹே ஜீவஸ்திஷ்ட²தி । தே ச அஶிதபீதே ஜீவகர்மாநுஸாரிணீ இதி தஸ்யைகாங்க³வைகல்யநிமித்தம் கர்ம யதோ³பஸ்தி²தம் ப⁴வதி, ததா³ ஜீவ: ஏகாம் ஶாகா²ம் ஜஹாதி ஶாகா²ய ஆத்மாநமுபஸம்ஹரதி ; அத² ததா³ ஸா ஶாகா² ஶுஷ்யதி । ஜீவஸ்தி²திநிமித்தோ ரஸ: ஜீவகர்மாக்ஷிப்த: ஜீவோபஸம்ஹாரே ந திஷ்ட²தி । ரஸாபக³மே ச ஶாகா² ஶோஷமுபைதி । ததா² ஸர்வம் வ்ருக்ஷமேவ யதா³ அயம் ஜஹாதி ததா³ ஸர்வோ(அ)பி வ்ருக்ஷ: ஶுஷ்யதி । வ்ருக்ஷஸ்ய ரஸஸ்ரவணஶோஷணாதி³லிங்கா³த் ஜீவவத்த்வம் த்³ருஷ்டாந்தஶ்ருதேஶ்ச சேதநாவந்த: ஸ்தா²வரா இதி பௌ³த்³த⁴காணாத³மதமசேதநா: ஸ்தா²வரா இத்யேதத³ஸாரமிதி த³ர்ஶிதம் ப⁴வதி ॥
ஏவமேவ க²லு ஸோம்ய வித்³தீ⁴தி ஹோவாச ஜீவாபேதம் வாவ கிலேத³ம் ம்ரியதே ந ஜீவோ ம்ரியத இதி ஸ ய ஏஷோ(அ)ணிமைததா³த்ம்யமித³ம் ஸர்வம் தத்ஸத்யம் ஸ ஆத்மா தத்த்வமஸி ஶ்வேதகேதோ இதி பூ⁴ய ஏவ மா ப⁴க³வாந்விஜ்ஞாபயத்விதி ததா² ஸோம்யேதி ஹோவாச ॥ 3 ॥
யதா² அஸ்மிந்வ்ருக்ஷத்³ருஷ்டாந்தே த³ர்ஶிதம் — ஜீவேந யுக்த: வ்ருக்ஷ: அஶுஷ்க: ரஸபாநாதி³யுக்த: ஜீவதீத்யுச்யதே, தத³பேதஶ்ச ம்ரியத இத்யுச்யதே ; ஏவமேவ க²லு ஸோம்ய வித்³தீ⁴தி ஹ உவாச — ஜீவாபேதம் ஜீவவியுக்தம் வாவ கில இத³ம் ஶரீரம் ம்ரியதே ந ஜீவோ ம்ரியத இதி । கார்யஶேஷே ச ஸுப்தோத்தி²தஸ்ய மம இத³ம் கார்யஶேஷம் அபரிஸமாப்தமிதி ஸ்ம்ருத்வா ஸமாபநத³ர்ஶநாத் । ஜாதமாத்ராணாம் ச ஜந்தூநாம் ஸ்தந்யாபி⁴லாஷப⁴யாதி³த³ர்ஶநாச்ச அதீதஜந்மாந்தராநுபூ⁴தஸ்தந்யபாநது³:கா²நுப⁴வஸ்ம்ருதிர்க³ம்யதே । அக்³நிஹோத்ராதீ³நாம் ச வைதி³காநாம் கர்மணாமர்த²வத்த்வாத் ந ஜீவோ ம்ரியத இதி । ஸ ய ஏஷோ(அ)ணிமேத்யாதி³ ஸமாநம் । கத²ம் புநரித³மத்யந்தஸ்தூ²லம் ப்ருதி²வ்யாதி³ நாமரூபவஜ்ஜக³த் அத்யந்தஸூக்ஷ்மாத்ஸத்³ரூபாந்நாமரூபரஹிதாத்ஸதோ ஜாயதே, இதி ஏதத்³த்³ருஷ்டாந்தேந பூ⁴ய ஏவ மா ப⁴க³வாந்விஜ்ஞாபயது இதி । ததா² ஸோம்யேதி ஹ உவாச பிதா ॥
த்³வாத³ஶ: க²ண்ட³:
ந்யக்³ரோத⁴ப²லமத ஆஹரேதீத³ம் ப⁴க³வ இதி பி⁴ந்த்³தீ⁴தி பி⁴ந்நம் ப⁴க³வ இதி கிமத்ர பஶ்யஸீத்யண்வ்ய இவேமா தா⁴நா ப⁴க³வ இத்யாஸாமங்கை³காம் பி⁴ந்த்³தீ⁴தி பி⁴ந்நா ப⁴க³வ இதி கிமத்ர பஶ்யஸீதி ந கிஞ்சந ப⁴க³வ இதி ॥ 1 ॥
யதி³ ஏதத்ப்ரத்யக்ஷீகர்துமிச்ச²ஸி அதோ(அ)ஸ்மாந்மஹத: ந்யக்³ரோதா⁴த் ப²லமேகமாஹர — இத்யுக்த: ததா² சகார ஸ: ; இத³ம் ப⁴க³வ உபஹ்ருதம் ப²லமிதி த³ர்ஶிதவந்தம் ப்ரதி ஆஹ — ப²லம் பி⁴ந்த்³தீ⁴தி । பி⁴ந்நமித்யாஹ இதர: । தமாஹ பிதா — கிமத்ர பஶ்யஸீதி ; உக்த: ஆஹ — அண்வ்ய: அணுதரா இவ இமா: தா⁴நா: பீ³ஜாநி பஶ்யாமி ப⁴க³வ இதி । ஆஸாம் தா⁴நாநாமேகாம் தா⁴நாம் அங்க³ ஹே வத்ஸ பி⁴ந்த்³கி⁴, இத்யுக்த: ஆஹ — பி⁴ந்நா ப⁴க³வ இதி । யதி³ பி⁴ந்நா தா⁴நா தஸ்யாம் பி⁴ந்நாயாம் கிம் பஶ்யஸி, இத்யுக்த: ஆஹ — ந கிஞ்சந பஶ்யாமி ப⁴க³வ இதி ॥
தꣳ ஹோவாச யம் வை ஸோம்யைதமணிமாநம் ந நிபா⁴லயஸ ஏதஸ்ய வை ஸோம்யைஷோ(அ)ணிம்ந ஏவம் மஹாந்யக்³ரோத⁴ஸ்திஷ்ட²தி ஶ்ரத்³த⁴த்ஸ்வ ஸோம்யேதி ॥ 2 ॥
தம் புத்ரம் ஹ உவாச — வடதா⁴நாயாம் பி⁴ந்நாயாம் யம் வடபீ³ஜாணிமாநம் ஹே ஸோம்ய ஏதம் ந நிபா⁴லயஸே ந பஶ்யஸி, ததா² அப்யேதஸ்ய வை கில ஸோம்ய ஏஷ மஹாந்யக்³ரோத⁴: பீ³ஜஸ்ய அணிம்ந: ஸூக்ஷ்மஸ்ய அத்³ருஶ்யமாநஸ்ய கார்யபூ⁴த: ஸ்தூ²லஶாகா²ஸ்கந்த⁴ப²லபலாஶவாந் திஷ்ட²தி உத்பந்ந: ஸந் , உத்திஷ்ட²தீதி வா, உச்ச²ப்³தோ³(அ)த்⁴யாஹார்ய: । அத: ஶ்ரத்³த⁴த்ஸ்வ ஸோம்ய ஸத ஏவ அணிம்ந: ஸ்தூ²லம் நாமரூபாதி³மத்கார்யம் ஜக³து³த்பந்நமிதி । யத்³யபி ந்யாயாக³மாப்⁴யாம் நிர்தா⁴ரிதோ(அ)ர்த²: ததை²வேத்யவக³ம்யதே, ததா²பி அத்யந்தஸூக்ஷ்மேஷ்வர்தே²ஷு பா³ஹ்யவிஷயாஸக்தமநஸ: ஸ்வபா⁴வப்ரவ்ருத்தஸ்யாஸத்யாம் கு³ருதராயாம் ஶ்ரத்³தா⁴யாம் து³ரவக³மத்வம் ஸ்யாதி³த்யாஹ — ஶ்ரத்³த⁴த்ஸ்வேதி । ஶ்ரத்³தா⁴யாம் து ஸத்யாம் மநஸ: ஸமாதா⁴நம் பு³பு⁴த்ஸிதே(அ)ர்தே² ப⁴வேத் , ததஶ்ச தத³ர்தா²வக³தி:, ‘அந்யத்ரமநா அபூ⁴வம்’ (ப்³ரு. உ. 1 । 5 । 3) இத்யாதி³ஶ்ருதே: ॥
ஸ ய ஏஷோ(அ)ணிமைததா³த்ம்யமித³ꣳ ஸர்வம் தத்ஸத்யꣳ ஸ ஆத்மா தத்த்வமஸி ஶ்வேதகேதோ இதி பூ⁴ய ஏவ மா ப⁴க³வாந்விஜ்ஞாபயத்விதி ததா² ஸோம்யேதி ஹோவாச ॥ 3 ॥
ஸ ய இத்யாத்³யுக்தார்த²ம் । யதி³ தத்ஸஜ்ஜக³தோ மூலம் , கஸ்மாந்நோபலப்⁴யத இத்யேதத்³த்³ருஷ்டாந்தேந மா ப⁴க³வாந்பூ⁴ய ஏவ விஜ்ஞாபயத்விதி । ததா² ஸோம்யேதி ஹ உவாச பிதா ॥
த்ரயோத³ஶ: க²ண்ட³:
லவணமேதது³த³கே(அ)வதா⁴யாத² மா ப்ராதருபஸீத³தா² இதி ஸ ஹ ததா² சகார தம் ஹோவாச யத்³தோ³ஷா லவணமுத³கே(அ)வாதா⁴ அங்க³ ததா³ஹரேதி தத்³தா⁴வம்ருஶ்ய ந விவேத³ ॥ 1 ॥
வித்³யமாநமபி வஸ்து நோபலப்⁴யதே, ப்ரகாராந்தரேண து உபலப்⁴யத இதி ஶ்ருணு அத்ர த்³ருஷ்டாந்தம் — யதி³ ச இமமர்த²ம் ப்ரத்யக்ஷீகர்துமிச்ச²ஸி, பிண்ட³ரூபம் லவணம் ஏதத்³க⁴டாதௌ³ உத³கே அவதா⁴ய ப்ரக்ஷிப்ய அத² மா மாம் ஶ்வ: ப்ராத: உபஸீத³தா²: உபக³ச்சே²தா²: இதி । ஸ ஹ பித்ரோக்தமர்த²ம் ப்ரத்யக்ஷீகர்துமிச்ச²ந் ததா² சகார । தம் ஹ உவாச பரேத்³யு: ப்ராத: — யல்லவணம் தோ³ஷா ராத்ரௌ உத³கே அவாதா⁴: நிக்ஷிப்தவாநஸி அங்க³ ஹே வத்ஸ ததா³ஹர — இத்யுக்த: தல்லவணமாஜிஹீர்ஷு: ஹ கில அவம்ருஶ்ய உத³கே ந விவேத³ ந விஜ்ஞாதவாந் । யதா² தல்லவணம் வித்³யமாநமேவ ஸத் அப்ஸு லீநம் ஸம்ஶ்லிஷ்டமபூ⁴த் ॥
யதா² விலீநமேவாங்கா³ஸ்யாந்தாதா³சாமேதி கத²மிதி லவணமிதி மத்⁴யாதா³சாமேதி கத²மிதி லவணமித்யந்தாதா³சாமேதி கத²மிதி லவணமித்யபி⁴ப்ராஸ்யைதத³த² மோபஸீத³தா² இதி தத்³த⁴ ததா² சகார தச்ச²ஶ்வத்ஸம்வர்ததே தம்ꣳ ஹோவாசாத்ர வாவ கில ஸத்ஸோம்ய ந நிபா⁴லயஸே(அ)த்ரைவ கிலேதி ॥ 2 ॥
யதா² விலீநம் லவணம் ந வேத்த², ததா²பி தச்சக்ஷுஷா ஸ்பர்ஶநேந ச பிண்ட³ரூபம் லவணமக்³ருஹ்யமாணம் வித்³யத ஏவ அப்ஸு, உபலப்⁴யதே ச உபாயாந்தரேண — இத்யேதத் புத்ரம் ப்ரத்யாயயிதுமிச்ச²ந் ஆஹ — அங்க³ அஸ்யோத³கஸ்ய அந்தாத் உபரி க்³ருஹீத்வா ஆசாம — இத்யுக்த்வா புத்ரம் ததா²க்ருதவந்தமுவாச — கத²மிதி ; இதர ஆஹ — லவணம் ஸ்வாது³த இதி । ததா² மத்⁴யாது³த³கஸ்ய க்³ருஹீத்வா ஆசாம இதி, கத²மிதி, லவணமிதி । ததா²ந்தாத் அதோ⁴தே³ஶாத் க்³ருஹீத்வா ஆசாம இதி, கத²மிதி, லவணமிதி । யத்³யேவம் , அபி⁴ப்ராஸ்ய பரித்யஜ்ய ஏதது³த³கம் ஆசம்ய அத² மோபஸீத³தா²: இதி ; தத்³த⁴ ததா² சகார லவணம் பரித்யஜ்ய பித்ருஸமீபமாஜகா³மேத்யர்த²: இத³ம் வசநம் ப்³ருவந் — தல்லவணம் தஸ்மிந்நேவோத³கே யந்மயா ராத்ரௌ க்ஷிப்தம் ஶஶ்வந்நித்யம் ஸம்வர்ததே வித்³யமாநமேவ ஸத் ஸம்யக்³வர்ததே । இதி ஏவமுக்தவந்தம் தம் ஹ உவாச பிதா — யதே²த³ம் லவணம் த³ர்ஶநஸ்பர்ஶநாப்⁴யாம் பூர்வம் க்³ருஹீதம் புநருத³கே விலீநம் தாப்⁴யாமக்³ருஹ்யமாணமபி வித்³யத ஏவ உபாயாந்தரேண ஜிஹ்வயோபலப்⁴யமாநத்வாத் — ஏவமேவ அத்ரைவ அஸ்மிந்நேவ தேஜோப³ந்நாதி³கார்யே ஶுங்கே³ தே³ஹே, வாவ கிலேத்யாசார்யோபதே³ஶஸ்மரணப்ரத³ர்ஶநார்தௌ², ஸத் தேஜோப³ந்நாதி³ஶுங்க³காரணம் வடபீ³ஜாணிமவத்³வித்³யமாநமேவ இந்த்³ரியைர்நோபலப⁴ஸே ந நிபா⁴லயஸே । யதா² அத்ரைவோத³கே த³ர்ஶநஸ்பர்ஶநாப்⁴யாமநுபலப்⁴யமாநம் லவணம் வித்³யமாநமேவ ஜிஹ்வயா உபலப்³த⁴வாநஸி — ஏவமேவாத்ரைவ கில வித்³யமாநம் ஸத் ஜக³ந்மூலம் உபாயாந்தரேண லவணாணிமவத் உபலப்ஸ்யஸ இதி வாக்யஶேஷ: ॥
ஸ ய ஏஷோ(அ)ணிமைததா³த்ம்யமித³ꣳ ஸர்வம் தத்ஸத்யꣳ ஸ ஆத்மா தத்த்வமஸி ஶ்வேதகேதோ இதி பூ⁴ய ஏவ மா ப⁴க³வாந்விஜ்ஞாபயத்விதி ததா² ஸோம்யேதி ஹோவாச ॥ 3 ॥
ஸ ய இத்யாதி³ ஸமாநம் । யத்³யேவம் லவணாணிமவதி³ந்த்³ரியைரநுபலப்⁴யமாநமபி ஜக³ந்மூலம் ஸத் உபாயாந்தரேண உபலப்³து⁴ம் ஶக்யதே, யது³பலம்பா⁴த்க்ருதார்த²: ஸ்யாம் அநுபலம்பா⁴ச்சாக்ருதார்த²: ஸ்யாமஹம் , தஸ்யைவோபலப்³தௌ⁴ க உபாய: இத்யேதத் பூ⁴ய ஏவ மா ப⁴க³வாந் விஜ்ஞாபயது த்³ருஷ்டாந்தேந । ததா² ஸோம்ய இதி ஹ உவாச ॥
சதுர்த³ஶ: க²ண்ட³:
யதா² ஸோம்ய புருஷம் க³ந்தா⁴ரேப்⁴யோ(அ)பி⁴நத்³தா⁴க்ஷமாநீய தம் ததோ(அ)திஜநே விஸ்ருஜேத்ஸ யதா² தத்ர ப்ராங்வோத³ங்வாத⁴ராங்வா ப்ரத்யங்வா ப்ரத்⁴மாயீதாபி⁴நத்³தா⁴க்ஷ ஆநீதோ(அ)பி⁴நத்³தா⁴க்ஷோ விஸ்ருஷ்ட: ॥ 1 ॥
யதா² லோகே ஹே ஸோம்ய புருஷம் யம் கஞ்சித் க³ந்தா⁴ரேப்⁴யோ ஜநபதே³ப்⁴ய: அபி⁴நத்³தா⁴க்ஷம் ப³த்³த⁴சக்ஷுஷம் ஆநீய த்³ரவ்யஹர்தா தஸ்கர: தமபி⁴நத்³தா⁴க்ஷமேவ ப³த்³த⁴ஹஸ்தம் அரண்யே ததோ(அ)ப்யதிஜநே அதிக³தஜநே அத்யந்தவிக³தஜநே தே³ஶே விஸ்ருஜேத் , ஸ தத்ர தி³க்³ப்⁴ரமோபேத: யதா² ப்ராங்வா ப்ராக³ஞ்சந: ப்ராஹ்முகோ² வேத்யர்த²:, ததோ²த³ங்வா அத⁴ராங்வா ப்ரத்யங்வா ப்ரத்⁴மாயீத ஶப்³த³ம் குர்யாத் விக்ரோஶேத் — அபி⁴நத்³தா⁴க்ஷோ(அ)ஹம் க³ந்தா⁴ரேப்⁴யஸ்தஸ்கரேணாநீதோ(அ)பி⁴நத்³தா⁴க்ஷ ஏவ விஸ்ருஷ்ட இதி ॥
தஸ்ய யதா²பி⁴நஹநம் ப்ரமுச்ய ப்ரப்³ரூயாதே³தாம் தி³ஶம் க³ந்தா⁴ரா ஏதாம் தி³ஶம் வ்ரஜேதி ஸ க்³ராமாத்³க்³ராமம் ப்ருச்ச²ந்பண்டி³தோ மேதா⁴வீ க³ந்தா⁴ராநேவோபஸம்பத்³யேதைவமேவேஹாசார்யவாந்புருஷோ வேத³ தஸ்ய தாவதே³வ சிரம் யாவந்ந விமோக்ஷ்யே(அ)த² ஸம்பத்ஸ்ய இதி ॥ 2 ॥
ஏவம் விக்ரோஶத: தஸ்ய யதா²பி⁴நஹநம் யதா² ப³ந்த⁴நம் ப்ரமுச்ய முக்த்வா காருணிக: கஶ்சித் ஏதாம் தி³ஶமுத்தரத: க³ந்தா⁴ரா: ஏதாம் தி³ஶம் வ்ரஜ — இதி ப்ரப்³ரூயாத் । ஸ ஏவம் காருணிகேந ப³ந்த⁴நாந்மோக்ஷித: க்³ராமாத் க்³ராமாந்தரம் ப்ருச்ச²ந் பண்டி³த: உபதே³ஶவாந் மேதா⁴வீ பரோபதி³ஷ்டக்³ராமப்ரவேஶமார்கா³வதா⁴ரணஸமர்த²: ஸந் க³ந்தா⁴ராநேவோபஸம்பத்³யேத । நேதரோ மூட⁴மதி: தே³ஶாந்தரத³ர்ஶநத்ருட்³வா । யதா² அயம் த்³ருஷ்டாந்த: வர்ணித: — ஸ்வவிஷயேப்⁴யோ க³ந்தா⁴ரேப்⁴ய: புருஷ: தஸ்கரைரபி⁴நத்³தா⁴க்ஷ: அவிவேக: தி³ங்மூட⁴: அஶநாயாபிபாஸாதி³மாந் வ்யாக்⁴ரதஸ்கராத்³யநேகப⁴யாநர்த²வ்ராதயுதமரண்யம் ப்ரவேஶித: து³:கா²ர்த: விக்ரோஶந் ப³ந்த⁴நேப்⁴யோ முமுக்ஷுஸ்திஷ்ட²தி, ஸ கத²ஞ்சிதே³வ காருணிகேந கேநசிந்மோக்ஷித: ஸ்வதே³ஶாந்க³ந்தா⁴ராநேவாபந்ந: நிர்வ்ருத: ஸுக்²யபூ⁴த் — ஏவமேவ ஸத: ஜக³தா³த்மஸ்வரூபாத்தேஜோப³ந்நாதி³மயம் தே³ஹாரண்யம் வாதபித்தகப²ருதி⁴ரமேதோ³மாம்ஸாஸ்தி²மஜ்ஜாஶுக்ரக்ருமிமூத்ரபுரீஷவத் ஶீதோஷ்ணாத்³யநேகத்³வந்த்³வது³:க²வச்ச இத³ம் மோஹபடாபி⁴நத்³தா⁴க்ஷ: பா⁴ர்யாபுத்ரமித்ரபஶுப³ந்த்⁴வாதி³த்³ருஷ்டாத்³ருஷ்டாநேகவிஷயத்ருஷ்ணாபாஶித: புண்யாபுண்யாதி³தஸ்கரை: ப்ரவேஶித: அஹமமுஷ்ய புத்ர:, மமைதே பா³ந்த⁴வா:, ஸுக்²யஹம் து³:கீ² மூட⁴: பண்டி³தோ தா⁴ர்மிகோ ப³ந்து⁴மாந் ஜாத: ம்ருதோ ஜீர்ண: பாபீ, புத்ரோ மே ம்ருத:, த⁴நம் மே நஷ்டம் , ஹா ஹதோ(அ)ஸ்மி, கத²ம் ஜீவிஷ்யாமி, கா மே க³தி:, கிம் மே த்ராணம் — இத்யேவமநேகஶதஸஹஸ்ராநர்த²ஜாலவாந் விக்ரோஶந் கத²ஞ்சிதே³வ புண்யாதிஶயாத்பரமகாருணிகம் கஞ்சித்ஸத்³ப்³ரஹ்மாத்மவித³ம் விமுக்தப³ந்த⁴நம் ப்³ரஹ்மிஷ்ட²ம் யதா³ ஆஸாத³யதி, தேந ச ப்³ரஹ்மவிதா³ காருண்யாத் த³ர்ஶிதஸம்ஸாரவிஷயதோ³ஷத³ர்ஶநமார்க³: விரக்த: ஸம்ஸாரவிஷயேப்⁴ய: — நாஸி த்வம் ஸம்ஸாரீ அமுஷ்ய புத்ரத்வாதி³த⁴ர்மவாந் , கிம் தர்ஹி, ஸத் யத்தத்த்வமஸி —இத்யவித்³யாமோஹபடாபி⁴நஹநாந்மோக்ஷித: க³ந்தா⁴ரபுருஷவச்ச ஸ்வம் ஸதா³த்மாநம் உபஸம்பத்³ய ஸுகீ² நிர்வ்ருத: ஸ்யாதி³த்யேதமேவார்த²மாஹ — ஆசார்யவாந்புருஷோ வேதே³தி । தஸ்யாஸ்ய ஏவமாசார்யவதோ முக்தாவித்³யாபி⁴நஹநஸ்ய தாவதே³வ தாவாநேவ கால: சிரம் க்ஷேப: ஸதா³த்மஸ்வரூபஸம்பத்தேரிதி வாக்யஶேஷ: । கியாந்காலஶ்சிரமிதி, உச்யதே — யாவந்ந விமோக்ஷ்யே ந விமோக்ஷ்யதே இத்யேதத்புருஷவ்யத்யயேந, ஸாமர்த்²யாத் ; யேந கர்மணா ஶரீரமாரப்³த⁴ம் தஸ்யோபபோ⁴கே³ந க்ஷயாத் தே³ஹபாதோ யாவதி³த்யர்த²: । அத² ததை³வ ஸத் ஸம்பத்ஸ்யே ஸம்பத்ஸ்யதே இதி பூர்வவத் । ந ஹி தே³ஹமோக்ஷஸ்ய ஸத்ஸம்பத்தேஶ்ச காலபே⁴தோ³(அ)ஸ்தி யேந அத² - ஶப்³த³: ஆநந்தர்யார்த²: ஸ்யாத் ॥
நநு யதா² ஸத்³விஜ்ஞாநாநந்தரமேவ தே³ஹபாத: ஸத்ஸம்பத்திஶ்ச ந ப⁴வதி கர்மஶேஷவஶாத் , ததா² அப்ரவ்ருத்தப²லாநி ப்ராக்³ஜ்ஞாநோத்பத்தேர்ஜந்மாந்தரஸஞ்சிதாந்யபி கர்மாணி ஸந்தீதி தத்ப²லோபபோ⁴கா³ர்த²ம் பதிதே அஸ்மிஞ்ஶரீராந்தரமாரப்³த⁴வ்யம் । உத்பந்நே ச ஜ்ஞாநே யாவஜ்ஜீவம் விஹிதாநி ப்ரதிஷித்³தா⁴நி வா கர்மாணி கரோத்யேவேதி தத்ப²லோபபோ⁴கா³ர்த²ம் ச அவஶ்யம் ஶரீராந்தரமாரப்³த⁴வ்யம் , ததஶ்ச கர்மாணி தத: ஶரீராந்தரம் இதி ஜ்ஞாநாநர்த²க்யம் , கர்மணாம் ப²லவத்த்வாத் । அத² ஜ்ஞாநவத: க்ஷீயந்தே கர்மாணி, ததா³ ஜ்ஞாநப்ராப்திஸமகாலமேவ ஜ்ஞாநஸ்ய ஸத்ஸம்பத்திஹேதுத்வாந்மோக்ஷ: ஸ்யாதி³தி ஶரீரபாத: ஸ்யாத் । ததா² ச ஆசார்யாபா⁴வ: இதி ஆசார்யவாந்புருஷோ வேத³ இத்யநுபபத்தி: । ஜ்ஞாநாந்மோக்ஷாபா⁴வப்ரஸங்க³ஶ்ச தே³ஶாந்தரப்ராப்த்யுபாயஜ்ஞாநவத³நைகாந்திகப²லத்வம் வா ஜ்ஞாநஸ்ய । ந, கர்மணாம் ப்ரவ்ருத்தாப்ரவ்ருத்தப²லவத்த்வவிஶேஷோபபத்தே: । யது³க்தம் அப்ரவ்ருத்தப²லாநாம் கர்மணாம் த்⁴ருவப²லவத்த்வாத்³ப்³ரஹ்மவித³: ஶரீரே பதிதே ஶரீராந்தரமாரப்³த⁴வ்யம் அப்ரவ்ருத்தகர்மப²லோபபோ⁴கா³ர்த²மிதி, ஏதத³ஸத் । விது³ஷ: ‘தஸ்ய தாவதே³வ சிரம்’ இதி ஶ்ருதே: ப்ராமாண்யாத் । நநு ‘புண்யோ வை புண்யேந கர்மணா ப⁴வதி’ (ப்³ரு. உ. 3 । 2 । 15) இத்யாதி³ஶ்ருதேரபி ப்ராமாண்யமேவ । ஸத்யமேவம் । ததா²பி ப்ரவ்ருத்தப²லாநாமப்ரவ்ருத்தப²லாநாம் ச கர்மணாம் விஶேஷோ(அ)ஸ்தி । கத²ம் ? யாநி ப்ரவ்ருத்தப²லாநி கர்மாணி யைர்வித்³வச்ச²ரீரமாரப்³த⁴ம் , தேஷாமுபபா⁴கே³நைவ க்ஷய: — யதா² ஆரப்³த⁴வேக³ஸ்ய லக்ஷ்யமுக்தேஷ்வாதே³: வேக³க்ஷயாதே³வ ஸ்தி²தி:, ந து லக்ஷ்யவேத⁴ஸமகாலமேவ ப்ரயோஜநம் நாஸ்தீதி — தத்³வத் । அந்யாநி து அப்ரவ்ருத்தப²லாநி இஹ ப்ராக்³ஜ்ஞாநோத்பத்தேரூர்த்⁴வம் ச க்ருதாநி வா க்ரியமாணாநி வா அதீதஜந்மாந்தரக்ருதாநி வா அப்ரவ்ருத்தப²லாநி ஜ்ஞாநேந த³ஹ்யந்தே ப்ராயஶ்சித்தேநேவ ; ‘ஜ்ஞாநாக்³நி: ஸர்வகர்மாணி ப⁴ஸ்மஸாத்குருதே ததா²’ (ப⁴. கீ³. 4 । 37) இதி ஸ்ம்ருதேஶ்ச । ‘க்ஷீயந்தே சாஸ்ய கர்மாணி’ (மு. உ. 2 । 2 । 9) இதி ச ஆத²ர்வணே । அத: ப்³ரஹ்மவித³: ஜீவநாதி³ப்ரயோஜநாபா⁴வே(அ)பி ப்ரவ்ருத்தப²லாநாம் கர்மணாமவஶ்யமேவ ப²லோபபோ⁴க³: ஸ்யாதி³தி முக்தேஷுவத் தஸ்ய தாவதே³வ சிரமிதி யுக்தமேவோக்தமிதி யதோ²க்ததோ³ஷசோத³நாநுபபத்தி: । ஜ்ஞாநோத்பத்தேரூர்த்⁴வம் ச ப்³ரஹ்மவித³: கர்மாபா⁴வமவோசாம ‘ப்³ரஹ்மஸம்ஸ்தோ²(அ)ம்ருதத்வமேதி’ (சா². உ. 2 । 23 । 1) இத்யத்ர । தச்ச ஸ்மர்துமர்ஹஸி ॥
ஸ ய ஏஷோ(அ)ணிமைததா³த்ம்யமித³ꣳ ஸர்வம் தத்ஸத்யꣳ ஸ ஆத்மா தத்த்வமஸி ஶ்வேதகேதோ இதி பூ⁴ய ஏவ மா ப⁴க³வாந்விஜ்ஞாபயத்விதி ததா² ஸோம்யேதி ஹோவாச ॥ 3 ॥
ஸ ய இத்யாத்³யுக்தார்த²ம் । ஆசார்யவாந் வித்³வாந் யேந க்ரமேண ஸத் ஸம்பத்³யதே, தம் க்ரமம் த்³ருஷ்டாந்தேந பூ⁴ய ஏவ மா ப⁴க³வாந்விஜ்ஞாபயத்விதி । ததா² ஸோம்ய இதி ஹ உவாச ॥
பஞ்சத³ஶ: க²ண்ட³:
புருஷம் ஸோம்யோதோபதாபிநம் ஜ்ஞாதய: பர்யுபாஸதே ஜாநாஸி மாம் ஜாநாஸி மாமிதி தஸ்ய யாவந்ந வாங்மநஸி ஸம்பத்³யதே மந: ப்ராணே ப்ராணஸ்தேஜஸி தேஜ: பரஸ்யாம் தே³வதாயாம் தாவஜ்ஜாநாதி ॥ 1 ॥
புருஷம் ஹே ஸோம்ய உத உபதாபிநம் ஜ்வராத்³யுபதாபவந்தம் ஜ்ஞாதய: பா³ந்த⁴வா: பரிவார்ய உபாஸதே முமூர்ஷும் — ஜாநாஸி மாம் தவ பிதரம் புத்ரம் ப்⁴ராதரம் வா — இதி ப்ருச்ச²ந்த: । தஸ்ய முமூர்ஷோ: யாவந்ந வாங்மநஸி ஸம்பத்³யதே மந: ப்ராணே ப்ராணஸ்தேஜஸி தேஜ: பரஸ்யாம் தே³வதாயாம் இத்யேதது³க்தார்த²ம் ॥
அத² யதா³ஸ்ய வாங்மநஸி ஸம்பத்³யதே மந: ப்ராணே ப்ராணஸ்தேஜஸி தேஜ: பரஸ்யாம் தே³வதாயாமத² ந ஜாநாதி ॥ 2 ॥
ஸம்ஸாரிண: ய: மரணக்ரம: ஸ ஏவாயம் விது³ஷோ(அ)பி ஸத்ஸம்பத்திக்ரம இத்யேததா³ஹ — பரஸ்யாம் தே³வதாயாம் தேஜஸி ஸம்பந்நே அத² ந ஜாநாதி । அவித்³வாம்ஸ்து ஸத உத்தா²ய ப்ராக்³பா⁴விதம் வ்யாக்⁴ராதி³பா⁴வம் தே³வமநுஷ்யாதி³பா⁴வம் வா விஶதி । வித்³வாம்ஸ்து ஶாஸ்த்ராசார்யோபதே³ஶஜநிதஜ்ஞாநதீ³பப்ரகாஶிதம் ஸத்³ப்³ரஹ்மாத்மாநம் ப்ரவிஶ்ய ந ஆவர்ததே இத்யேஷ ஸத்ஸம்பத்திக்ரம: । அந்யே து மூர்த⁴ந்யயா நாட்³யா உத்க்ரம்ய ஆதி³த்யாதி³த்³வாரேண ஸத்³க³ச்ச²ந்தீத்யாஹு: ; தத³ஸத் , தே³ஶகாலநிமித்தப²லாபி⁴ஸந்தா⁴நேந க³மநத³ர்ஶநாத் । ந ஹி ஸதா³த்மைகத்வத³ர்ஶிந: ஸத்யாபி⁴ஸந்த⁴ஸ்ய தே³ஶகாலநிமித்தப²லாத்³யந்ருதாபி⁴ஸந்தி⁴ருபபத்³யதே, விரோதா⁴த் । அவித்³யாகாமகர்மணாம் ச க³மநநிமித்தாநாம் ஸத்³விஜ்ஞாநஹுதாஶநவிப்லுஷ்டத்வாத் க³மநாநுபபத்திரேவ ; ‘பர்யோப்தகாமஸ்ய க்ருதாத்மநஸ்த்விஹைவ ஸர்வே ப்ரவிலீயந்தி காமா:’ (மு. உ. 3 । 2 । 2) இத்யாத்³யாத²ர்வணே நதீ³ஸமுத்³ரத்³ருஷ்டாந்தஶ்ருதேஶ்ச ॥
ஸ ய ஏஷோ(அ)ணிமைததா³த்ம்யமித³ꣳ ஸர்வம் தத்ஸத்யꣳ ஸ ஆத்மா தத்த்வமஸி ஶ்வேதகேதோ இதி பூ⁴ய ஏவ மா ப⁴க³வாந்விஜ்ஞாபயத்விதி ததா² ஸோம்யேதி ஹோவாச ॥ 3 ॥
ஸ ய இத்யாதி³ ஸமாநம் । யதி³ மரிஷ்யதோ முமுக்ஷதஶ்ச துல்யா ஸத்ஸம்பத்தி:, தத்ர வித்³வாந் ஸத்ஸம்பந்நோ நாவர்ததே, ஆவர்ததே த்வவித்³வாந் — இத்யத்ர காரணம் த்³ருஷ்டாந்தேந பூ⁴ய ஏவ மா ப⁴க³வாந்விஜ்ஞாபயத்விதி । ததா² ஸோம்யேதி ஹ உவாச ॥
ஷோட³ஶ: க²ண்ட³:
புருஷꣳ ஸோம்யோத ஹஸ்தக்³ருஹீதமாநயந்த்யபஹார்ஷீத்ஸ்தேயமகார்ஷீத்பரஶுமஸ்மை தபதேதி ஸ யதி³ தஸ்ய கர்தா ப⁴வதி தத ஏவாந்ருதமாத்மாநம் குருதே ஸோ(அ)ந்ருதாபி⁴ஸந்தோ⁴(அ)ந்ருதேநாத்மாநமந்தர்தா⁴ய பரஶும் தப்தம் ப்ரதிக்³ருஹ்ணாதி ஸ த³ஹ்யதே(அ)த² ஹந்யதே ॥ 1 ॥
ஶ்ருணு — யதா² ஸோம்ய புருஷம் சௌர்யகர்மணி ஸந்தி³ஹ்யமாநம் நிக்³ரஹாய பரீக்ஷணாய ச உத அபி ஹஸ்தக்³ருஹீதம் ப³த்³த⁴ஹஸ்தம் ஆநயந்தி ராஜபுருஷா: । கிம் க்ருதவாநயமிதி ப்ருஷ்டாஶ்ச ஆஹு: — அபஹார்ஷீத்³த⁴நமஸ்யாயம் । தே ச ஆஹு: — கிமபஹரணமாத்ரேண ப³ந்த⁴நமர்ஹதி, அந்யதா² த³த்தே(அ)பி த⁴நே ப³ந்த⁴நப்ரஸங்கா³த் ; இத்யுக்தா: புநராஹு: — ஸ்தேயமகார்ஷீத் சௌர்யேண த⁴நமபஹார்ஷீதி³தி । தேஷ்வேவம் வத³த்ஸு இதர: அபஹ்நுதே — நாஹம் தத்கர்தேதி । தே ச ஆஹு: — ஸந்தி³ஹ்யமாநம் ஸ்தேயமகார்ஷீ: த்வமஸ்ய த⁴நஸ்யேதி । தஸ்மிம்ஶ்ச அபஹ்நுவாநே ஆஹு: — பரஶுமஸ்மை தபதேதி ஶோத⁴யத்வாத்மாநமிதி । ஸ யதி³ தஸ்ய ஸ்தைந்யஸ்ய கர்தா ப⁴வதி ப³ஹிஶ்சாபஹ்நுதே, ஸ ஏவம்பூ⁴த: தத ஏவாந்ருதமந்யதா²பூ⁴தம் ஸந்தமந்யதா²த்மாநம் குருதே । ஸ ததா² அந்ருதாபி⁴ஸந்தோ⁴(அ)ந்ருதேநாத்மாநமந்தர்தா⁴ய வ்யவஹிதம் க்ருத்வா பரஶும் தப்தம் மோஹாத்ப்ரதிக்³ருஹ்ணாதி, ஸ த³ஹ்யதே, அத² ஹந்யதே ராஜபுருஷை: ஸ்வக்ருதேநாந்ருதாபி⁴ஸந்தி⁴தோ³ஷேண ॥
அத² யதி³ தஸ்யாகர்தா ப⁴வதி தத ஏவ ஸத்யமாத்மாநம் குருதே ஸ ஸத்யாபி⁴ஸந்த⁴: ஸத்யேநாத்மாநமந்தர்தா⁴ய பரஶும் தப்தம் ப்ரதிக்³ருஹ்ணாதி ஸ ந த³ஹ்யதே(அ)த² முச்யதே ॥ 2 ॥
அத² யதி³ தஸ்ய கர்மண: அகர்தா ப⁴வதி, தத ஏவ ஸத்யமாத்மாநம் குருதே । ஸ ஸத்யேந தயா ஸ்தைந்யாகர்த்ருதயா ஆத்மாநமந்தர்தா⁴ய பரஶும் தப்தம் ப்ரதிக்³ருஹ்ணாதி । ஸ ஸத்யாபி⁴ஸந்த⁴: ஸந் ந த³ஹ்யதே ஸத்யவ்யவதா⁴நாத் , அத² முச்யதே ச ம்ருஷாபி⁴யோக்த்ருப்⁴ய: । தப்தபரஶுஹஸ்ததலஸம்யோக³ஸ்ய துல்யத்வே(அ)பி ஸ்தேயகர்த்ரகர்த்ரோரந்ருதாபி⁴ஸந்தோ⁴ த³ஹ்யதே ந து ஸத்யாபி⁴ஸந்த⁴: ॥
ஸ யதா² தத்ர நாதா³ஹ்யேதைததா³த்ம்யமித³ꣳ ஸர்வம் தத்ஸத்யꣳ ஸ ஆத்மா தத்த்வமஸி ஶ்வேதகேதோ இதி³ தத்³தா⁴ஸ்ய விஜஜ்ஞாவிதி விஜஜ்ஞாவிதி ॥ 3 ॥
ஸ யதா² ஸத்யாபி⁴ஸந்த⁴: தப்தபரஶுக்³ரஹணகர்மணி ஸத்யவ்யவஹிதஹஸ்ததலத்வாத் நாதா³ஹ்யேத ந த³ஹ்யேதேத்யேதத் , ஏவம் ஸத்³ப்³ரஹ்மஸத்யாபி⁴ஸந்தே⁴தரயோ: ஶரீரபாதகாலே ச துல்யாயாம் ஸத்ஸம்பத்தௌ வித்³வாந் ஸத்ஸம்பத்³ய ந புநர்வ்யாக்⁴ரதே³வாதி³தே³ஹக்³ரஹணாய ஆவர்ததே । அவித்³வாம்ஸ்து விகாராந்ருதாபி⁴ஸந்த⁴: புநர்வ்யாக்⁴ராதி³பா⁴வம் தே³வதாதி³பா⁴வம் வா யதா²கர்ம யதா²ஶ்ருதம் ப்ரதிபத்³யதே । யதா³த்மாபி⁴ஸந்த்⁴யநபி⁴ஸந்தி⁴க்ருதே மோக்ஷப³ந்த⁴நே, யச்ச மூலம் ஜக³த:, யதா³யதநா யத்ப்ரதிஷ்டா²ஶ்ச ஸர்வா: ப்ரஜா:, யதா³த்மகம் ச ஸர்வம் யச்சாஜமம்ருதமப⁴யம் ஶிவமத்³விதீயம் , தத்ஸத்யம் ஸ ஆத்மா தவ, அதஸ்தத்த்வமஸி ஶ்வேதகேதோ — இத்யுக்தார்த²மஸக்ருத்³வாக்யம் । க: புநரஸௌ ஶ்வேதகேது: த்வம்ஶப்³தா³ர்த²: ? யோ(அ)ஹம் ஶ்வேதகேதுருத்³தா³லகஸ்ய புத்ர இதி வேத³ ஆத்மாநமாதே³ஶம் ஶ்ருத்வா மத்வா விஜ்ஞாய ச, அஶ்ருதமமதமவிஜ்ஞாதம் விஜ்ஞாதும் பிதரம் பப்ரச்ச² ‘கத²ம் நு ப⁴க³வ: ஸ ஆதே³ஶோ ப⁴வதி’ (சா². உ. 6 । 1 । 3) இதி । ஸ ஏஷ: அதி⁴க்ருத: ஶ்ரோதா மந்தா விஜ்ஞாதா தேஜோப³ந்நமயம் கார்யகரணஸங்கா⁴தம் ப்ரவிஷ்டா பரைவ தே³வதா நாமரூபவ்யாகரணாய — ஆத³ர்ஶே இவ புருஷ: ஸூர்யாதி³ரிவ ஜலாதௌ³ ப்ரதிபி³ம்ப³ரூபேண । ஸ ஆத்மாநம் கார்யகரணேப்⁴ய: ப்ரவிப⁴க்தம் ஸத்³ரூபம் ஸர்வாத்மாநம் ப்ராக் பிது: ஶ்ரவணாத் ந விஜஜ்ஞௌ । அதே²தா³நீம் பித்ரா ப்ரதிபோ³தி⁴த: தத்த்வமஸி இதி த்³ருஷ்டாந்தைர்ஹேதுபி⁴ஶ்ச தத் பிதுரஸ்ய ஹ கிலோக்தம் ஸதே³வாஹமஸ்மீதி விஜஜ்ஞௌ விஜ்ஞாதவாந் । த்³விர்வசநமத்⁴யாயபரிஸமாப்த்யர்த²ம் ॥
கிம் புநரத்ர ஷஷ்டே² வாக்யப்ரமாணேந ஜநிதம் ப²லமாத்மநி ? கர்த்ருத்வபோ⁴க்த்ருத்வயோரதி⁴க்ருதத்வவிஜ்ஞாநநிவ்ருத்தி: தஸ்ய ப²லம் , யமவோசாம த்வம்ஶப்³த³வாச்யமர்த²ம் ஶ்ரோதும் மந்தும் ச அதி⁴க்ருதமவிஜ்ஞாதவிஜ்ஞாநப²லார்த²ம் । ப்ராக்ச ஏதஸ்மாத்³விஜ்ஞாநாத் அஹமேவம் கரிஷ்யாம்யக்³நிஹோத்ராதீ³நி கர்மாணி, அஹமத்ராதி⁴க்ருத:, ஏஷாம் ச கர்மணாம் ப²லமிஹாமுத்ர ச போ⁴க்ஷ்யே, க்ருதேஷு வா கர்மஸு க்ருதகர்தவ்ய: ஸ்யாம் — இத்யேவம் கர்த்ருத்வபோ⁴க்த்ருத்வயோரதி⁴க்ருதோ(அ)ஸ்மீத்யாத்மநி யத்³விஜ்ஞாநமபூ⁴த் தஸ்ய, யத்ஸஜ்ஜக³தோ மூலம் ஏகமேவாத்³விதீயம் தத்த்வமஸீத்யநேந வாக்யேந ப்ரதிபு³த்³த⁴ஸ்ய நிவர்ததே, விரோதா⁴த் — ந ஹி ஏகஸ்மிந்நத்³விதீயே ஆத்மநி அயமஹமஸ்மீதி விஜ்ஞாதே மமேத³ம் அந்யத³நேந கர்தவ்யம் இத³ம் க்ருத்வா அஸ்ய ப²லம் போ⁴க்ஷ்யே — இதி வா பே⁴த³விஜ்ஞாநமுபபத்³யதே । தஸ்மாத் ஸத்ஸத்யாத்³விதீயாத்மவிஜ்ஞாநே விகாராந்ருதஜீவாத்மவிஜ்ஞாநம் நிவர்ததே இதி யுக்தம் । நநு ‘தத்த்வமஸி’ இத்யத்ர த்வம்ஶப்³த³வாச்யே(அ)ர்தே² ஸத்³பு³த்³தி⁴ராதி³ஶ்யதே — யதா² ஆதி³த்யமநஆதி³ஷு ப்³ரஹ்மாதி³பு³த்³தி⁴:, யதா² ச லோகே ப்ரதிமாதி³ஷு விஷ்ண்வாதி³பு³த்³தி⁴:, தத்³வத் ; ந து ஸதே³வ த்வமிதி ; யதி³ ஸதே³வ ஶ்வேதகேது: ஸ்யாத் , கத²மாத்மாநம் ந விஜாநீயாத் , யேந தஸ்மை தத்த்வமஸீத்யுபதி³ஶ்யதே ? ந, ஆதி³த்யாதி³வாக்யவைலக்ஷண்யாத் — ‘ஆதி³த்யோ ப்³ரஹ்ம’ (சா². உ. 3 । 19 । 1) இத்யாதௌ³ இதிஶப்³த³வ்யவதா⁴நாத் ந ஸாக்ஷாத்³ப்³ரஹ்மத்வம் க³ம்யதே, ரூபாதி³மத்த்வாச்ச ஆதி³த்யாதீ³நாம் । ஆகாஶமநஸோஶ்ச இதிஶப்³த³வ்யவதா⁴நாதே³வ அப்³ரஹ்மத்வம் । இஹ து ஸத ஏவேஹ ப்ரவேஶம் த³ர்ஶயித்வா ‘தத்த்வமஸி’ இதி நிரங்குஶம் ஸதா³த்மபா⁴வமுபதி³ஶதி । நநு பராக்ரமாதி³கு³ண: ஸிம்ஹோ(அ)ஸி த்வம் இதிவத் தத்த்வமஸீதி ஸ்யாத் । ந, ம்ருதா³தி³வத் ஸதே³கமேவாத்³விதீயம் ஸத்யம் இத்யுபதே³ஶாத் । ந ச உபசாரவிஜ்ஞாநாத் ‘தஸ்ய தாவதே³வ சிரம்’ (சா². உ. 6 । 14 । 2) இதி ஸத்ஸம்பத்திருபதி³ஶ்யேத । ம்ருஷாத்வாது³பசாரவிஜ்ஞாநஸ்ய — த்வமிந்த்³ரோ யம இதிவத் । நாபி ஸ்துதி:, அநுபாஸ்யத்வாச்ச்²வேதகேதோ: । நாபி ஸத் ஶ்வேதகேதுத்வோபதே³ஶேந ஸ்தூயேத — ந ஹி ராஜா தா³ஸஸ்த்வமிதி ஸ்துத்ய: ஸ்யாத் । நாபி ஸத: ஸர்வாத்மந ஏகதே³ஶநிரோதோ⁴ யுக்த: தத்த்வமஸீதிதே³ஶாதி⁴பதேரிவ க்³ராமாத்⁴யக்ஷஸ்த்வமிதி । ந ச அந்யா க³திரிஹ ஸதா³த்மத்வோபதே³ஶாத் அர்தா²ந்தரபூ⁴தா ஸம்ப⁴வதி । நநு ஸத³ஸ்மீதி பு³த்³தி⁴மாத்ரமிஹ கர்தவ்யதயா சோத்³யதே ந த்வஜ்ஞாதம் ஸத³ஸீதி ஜ்ஞாப்யத இதி சேத் । நந்வஸ்மிந்பக்ஷே(அ)பி ‘அஶ்ருதம் ஶ்ருதம் ப⁴வதி’ (சா². உ. 6 । 1 । 3) இத்யாத்³யநுபபந்நம் । ந, ஸத³ஸ்மீதி பு³த்³தி⁴விதே⁴: ஸ்துத்யர்த²த்வாத் । ந, ‘ஆசார்யவாந்புருஷோ வேத³ । தஸ்ய தாவதே³வ சிரம்’ (சா². உ. 6 । 14 । 2) இத்யுபதே³ஶாத் । யதி³ ஹி ஸத³ஸ்மீதி பு³த்³தி⁴மாத்ரம் கர்தவ்யதயா விதீ⁴யதே ந து த்வம்ஶப்³த³வாச்யஸ்ய ஸத்³ரூபத்வமேவ, ததா³ ந ஆசார்யவாந்வேத³ இதி ஜ்ஞாநோபயோபதே³ஶோ வாச்ய: ஸ்யாத் । யதா² ‘அக்³நிஹோத்ரம் ஜுஹுயாத்’ ( ? ) இத்யேவமாதி³ஷ்வர்த²ப்ராப்தமேவ ஆசார்யவத்த்வமிதி, தத்³வத் । ‘தஸ்ய தாவதே³வ சிரம்’ இதி ச க்ஷேபகரணம் ந யுக்தம் ஸ்யாத் , ஸதா³த்மதத்த்வே அவிஜ்ஞாதே(அ)பி ஸக்ருத்³பு³த்³தி⁴மாத்ரகரணே மோக்ஷப்ரஸங்கா³த் । ந ச தத்த்வமஸீத்யுக்தே நாஹம் ஸதி³தி ப்ரமாணவாக்யமஜநிதா பு³த்³தி⁴: நிவர்தயிதும் ஶக்யா ; நோத்பந்நேதி வா ஶக்யம் வக்தும் , ஸர்வோபநிஷத்³வாக்யாநாம் தத்பரதயைவோபக்ஷயாத் । யதா² அக்³நிஹோத்ராதி³விதி⁴ஜநிதாக்³நிஹோத்ராதி³கர்தவ்யதாபு³த்³தீ⁴நாமததா²ர்த²த்வமநுத்பந்நத்வம் வா ந ஶக்யதே வக்தும் — தத்³வத் । யத்தூக்தம் ஸதா³த்மா ஸந் ஆத்மாநம் கத²ம் ந ஜாநீயாதி³தி, நாஸௌ தோ³ஷ:, கார்யகரணஸங்கா⁴தவ்யதிரிக்த: அஹம் ஜீவ: கர்தா போ⁴க்தேத்யபி ஸ்வபா⁴வத: ப்ராணிநாம் விஜ்ஞாநாத³ர்ஶநாத் । கிமு தஸ்ய ஸதா³த்மவிஜ்ஞாநம் । கத²மேவம் வ்யதிரிக்தவிஜ்ஞாநே அஸதி தேஷாம் கர்த்ருத்வாதி³விஜ்ஞாநம் ஸம்ப⁴வதி த்³ருஶ்யதே ச । தத்³வத்தஸ்யாபி தே³ஹாதி³ஷ்வாத்மபு³த்³தி⁴த்வாத் ந ஸ்யாத்ஸதா³த்மவிஜ்ஞாநம் । தஸ்மாத் விகாராந்ருதாதி⁴க்ருதஜீவாத்மவிஜ்ஞாநநிவர்தகமேவ இத³ம் வாக்யம் ‘தத்த்வமஸி’ இதி ஸித்³த⁴மிதி ॥