ಷಷ್ಠೋಽಧ್ಯಾಯಃ
ಅತೀತಾನಂತರಾಧ್ಯಾಯಾಂತೇ ಧ್ಯಾನಯೋಗಸ್ಯ ಸಮ್ಯಗ್ದರ್ಶನಂ ಪ್ರತಿ ಅಂತರಂಗಸ್ಯ ಸೂತ್ರಭೂತಾಃ ಶ್ಲೋಕಾಃ ‘ಸ್ಪರ್ಶಾನ್ ಕೃತ್ವಾ ಬಹಿಃ’ (ಭ. ಗೀ. ೫ । ೨೭) ಇತ್ಯಾದಯಃ ಉಪದಿಷ್ಟಾಃ ।
ತೇಷಾಂ ವೃತ್ತಿಸ್ಥಾನೀಯಃ ಅಯಂ ಷಷ್ಠೋಽಧ್ಯಾಯಃ ಆರಭ್ಯತೇ ।
ತತ್ರ ಧ್ಯಾನಯೋಗಸ್ಯ ಬಹಿರಂಗಂ ಕರ್ಮ ಇತಿ,
ಯಾವತ್ ಧ್ಯಾನಯೋಗಾರೋಹಣಸಮರ್ಥಃ ತಾವತ್ ಗೃಹಸ್ಥೇನ ಅಧಿಕೃತೇನ ಕರ್ತವ್ಯಂ ಕರ್ಮ ಇತ್ಯತಃ ತತ್ ಸ್ತೌತಿ —
ಅನಾಶ್ರಿತ ಇತಿ ॥
ನನು ಕಿಮರ್ಥಂ ಧ್ಯಾನಯೋಗಾರೋಹಣಸೀಮಾಕರಣಮ್ ,
ಯಾವತಾ ಅನುಷ್ಠೇಯಮೇವ ವಿಹಿತಂ ಕರ್ಮ ಯಾವಜ್ಜೀವಮ್ ।
ನ,
‘ಆರುರುಕ್ಷೋರ್ಮುನೇರ್ಯೋಗಂ ಕರ್ಮ ಕಾರಣಮುಚ್ಯತೇ’ (ಭ. ಗೀ. ೬ । ೩) ಇತಿ ವಿಶೇಷಣಾತ್ ,
ಆರೂಢಸ್ಯ ಚ ಶಮೇನೈವ ಸಂಬಂಧಕರಣಾತ್ ।
ಆರುರುಕ್ಷೋಃ ಆರೂಢಸ್ಯ ಚ ಶಮಃ ಕರ್ಮ ಚ ಉಭಯಂ ಕರ್ತವ್ಯತ್ವೇನ ಅಭಿಪ್ರೇತಂ ಚೇತ್ಸ್ಯಾತ್ ,
ತದಾ ‘
ಆರುರುಕ್ಷೋಃ’ ‘
ಆರೂಢಸ್ಯ ಚ’
ಇತಿ ಶಮಕರ್ಮವಿಷಯಭೇದೇನ ವಿಶೇಷಣಂ ವಿಭಾಗಕರಣಂ ಚ ಅನರ್ಥಕಂ ಸ್ಯಾತ್ ॥
ತತ್ರ ಆಶ್ರಮಿಣಾಂ ಕಶ್ಚಿತ್ ಯೋಗಮಾರುರುಕ್ಷುಃ ಭವತಿ, ಆರೂಢಶ್ಚ ಕಶ್ಚಿತ್ , ಅನ್ಯೇ ನ ಆರುರುಕ್ಷವಃ ನ ಚ ಆರೂಢಾಃ ; ತಾನಪೇಕ್ಷ್ಯ ‘ಆರುರುಕ್ಷೋಃ’ ‘ಆರೂಢಸ್ಯ ಚ’ ಇತಿ ವಿಶೇಷಣಂ ವಿಭಾಗಕರಣಂ ಚ ಉಪಪದ್ಯತ ಏವೇತಿ ಚೇತ್ , ನ ; ‘ತಸ್ಯೈವ’ ಇತಿ ವಚನಾತ್ , ಪುನಃ ಯೋಗಗ್ರಹಣಾಚ್ಚ ‘ಯೋಗಾರೂಢಸ್ಯ’ ಇತಿ ; ಯ ಆಸೀತ್ ಪೂರ್ವಂ ಯೋಗಮಾರುರುಕ್ಷುಃ, ತಸ್ಯೈವ ಆರೂಢಸ್ಯ ಶಮ ಏವ ಕರ್ತವ್ಯಃ ಕಾರಣಂ ಯೋಗಫಲಂ ಪ್ರತಿ ಉಚ್ಯತೇ ಇತಿ । ಅತೋ ನ ಯಾವಜ್ಜೀವಂ ಕರ್ತವ್ಯತ್ವಪ್ರಾಪ್ತಿಃ ಕಸ್ಯಚಿದಪಿ ಕರ್ಮಣಃ । ಯೋಗವಿಭ್ರಷ್ಟವಚನಾಚ್ಚ — ಗೃಹಸ್ಥಸ್ಯ ಚೇತ್ ಕರ್ಮಿಣೋ ಯೋಗೋ ವಿಹಿತಃ ಷಷ್ಠೇ ಅಧ್ಯಾಯೇ, ಸಃ ಯೋಗವಿಭ್ರಷ್ಟೋಽಪಿ ಕರ್ಮಗತಿಂ ಕರ್ಮಫಲಂ ಪ್ರಾಪ್ನೋತಿ ಇತಿ ತಸ್ಯ ನಾಶಾಶಂಕಾ ಅನುಪಪನ್ನಾ ಸ್ಯಾತ್ । ಅವಶ್ಯಂ ಹಿ ಕೃತಂ ಕರ್ಮ ಕಾಮ್ಯಂ ನಿತ್ಯಂ ವಾ — ಮೋಕ್ಷಸ್ಯ ನಿತ್ಯತ್ವಾತ್ ಅನಾರಭ್ಯತ್ವೇ — ಸ್ವಂ ಫಲಂ ಆರಭತ ಏವ । ನಿತ್ಯಸ್ಯ ಚ ಕರ್ಮಣಃ ವೇದಪ್ರಮಾಣಾವಬುದ್ಧತ್ವಾತ್ ಫಲೇನ ಭವಿತವ್ಯಮ್ ಇತಿ ಅವೋಚಾಮ, ಅನ್ಯಥಾ ವೇದಸ್ಯ ಆನರ್ಥಕ್ಯಪ್ರಸಂಗಾತ್ ಇತಿ । ನ ಚ ಕರ್ಮಣಿ ಸತಿ ಉಭಯವಿಭ್ರಷ್ಟವಚನಮ್ , ಅರ್ಥವತ್ ಕರ್ಮಣೋ ವಿಭ್ರಂಶಕಾರಣಾನುಪಪತ್ತೇಃ ॥
ಕರ್ಮ ಕೃತಮ್ ಈಶ್ವರೇ ಸಂನ್ಯಸ್ಯ ಇತ್ಯತಃ ಕರ್ತುಃ ಕರ್ಮ ಫಲಂ ನಾರಭತ ಇತಿ ಚೇತ್ , ನ ; ಈಶ್ವರೇ ಸಂನ್ಯಾಸಸ್ಯ ಅಧಿಕತರಫಲಹೇತುತ್ವೋಪಪತ್ತೇಃ ॥
ಶ್ರೀಭಗವಾನುವಾಚ —
ಅನಾಶ್ರಿತಃ ಕರ್ಮಫಲಂ ಕಾರ್ಯಂ ಕರ್ಮ ಕರೋತಿ ಯಃ ।
ಸ ಸಂನ್ಯಾಸೀ ಚ ಯೋಗೀ ಚ ನ ನಿರಗ್ನಿರ್ನ ಚಾಕ್ರಿಯಃ ॥ ೧ ॥
ಅನಾಶ್ರಿತಃ ನ ಆಶ್ರಿತಃ ಅನಾಶ್ರಿತಃ । ಕಿಮ್ ? ಕರ್ಮಫಲಂ ಕರ್ಮಣಾಂ ಫಲಂ ಕರ್ಮಫಲಂ ಯತ್ ತದನಾಶ್ರಿತಃ, ಕರ್ಮಫಲತೃಷ್ಣಾರಹಿತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಯೋ ಹಿ ಕರ್ಮಫಲೇ ತೃಷ್ಣಾವಾನ್ ಸಃ ಕರ್ಮಫಲಮಾಶ್ರಿತೋ ಭವತಿ, ಅಯಂ ತು ತದ್ವಿಪರೀತಃ, ಅತಃ ಅನಾಶ್ರಿತಃ ಕರ್ಮಫಲಮ್ । ಏವಂಭೂತಃ ಸನ್ ಕಾರ್ಯಂ ಕರ್ತವ್ಯಂ ನಿತ್ಯಂ ಕಾಮ್ಯವಿಪರೀತಮ್ ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದಿಕಂ ಕರ್ಮ ಕರೋತಿ ನಿರ್ವರ್ತಯತಿ ಯಃ ಕಶ್ಚಿತ್ ಈದೃಶಃ ಕರ್ಮೀ ಸ ಕರ್ಮ್ಯಂತರೇಭ್ಯೋ ವಿಶಿಷ್ಯತೇ ಇತ್ಯೇವಮರ್ಥಮಾಹ — ‘ಸ ಸಂನ್ಯಾಸೀ ಚ ಯೋಗೀ ಚ’ ಇತಿ । ಸಂನ್ಯಾಸಃ ಪರಿತ್ಯಾಗಃ ಸ ಯಸ್ಯಾಸ್ತಿ ಸ ಸಂನ್ಯಾಸೀ ಚ, ಯೋಗೀ ಚ ಯೋಗಃ ಚಿತ್ತಸಮಾಧಾನಂ ಸ ಯಸ್ಯಾಸ್ತಿ ಸ ಯೋಗೀ ಚ ಇತಿ ಏವಂಗುಣಸಂಪನ್ನಃ ಅಯಂ ಮಂತವ್ಯಃ’ ನ ಕೇವಲಂ ನಿರಗ್ನಿಃ ಅಕ್ರಿಯ ಏವ ಸಂನ್ಯಾಸೀ ಯೋಗೀ ಚ ಇತಿ ಮಂತವ್ಯಃ । ನಿರ್ಗತಾಃ ಅಗ್ನಯಃ ಕರ್ಮಾಂಗಭೂತಾಃ ಯಸ್ಮಾತ್ ಸ ನಿರಗ್ನಿಃ, ಅಕ್ರಿಯಶ್ಚ ಅನಗ್ನಿಸಾಧನಾ ಅಪಿ ಅವಿದ್ಯಮಾನಾಃ ಕ್ರಿಯಾಃ ತಪೋದಾನಾದಿಕಾಃ ಯಸ್ಯ ಅಸೌ ಅಕ್ರಿಯಃ ॥ ೧ ॥
ನನು ಚ ನಿರಗ್ನೇಃ ಅಕ್ರಿಯಸ್ಯೈವ ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತಿಯೋಗಶಾಸ್ತ್ರೇಷು ಸಂನ್ಯಾಸಿತ್ವಂ ಯೋಗಿತ್ವಂ ಚ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮ್ । ಕಥಮ್ ಇಹ ಸಾಗ್ನೇಃ ಸಕ್ರಿಯಸ್ಯ ಚ ಸಂನ್ಯಾಸಿತ್ವಂ ಯೋಗಿತ್ವಂ ಚ ಅಪ್ರಸಿದ್ಧಮುಚ್ಯತೇ ಇತಿ । ನೈಷ ದೋಷಃ, ಕಯಾಚಿತ್ ಗುಣವೃತ್ತ್ಯಾ ಉಭಯಸ್ಯ ಸಂಪಿಪಾದಯಿಷಿತತ್ವಾತ್ । ತತ್ ಕಥಮ್ ? ಕರ್ಮಫಲಸಂಕಲ್ಪಸಂನ್ಯಾಸಾತ್ ಸಂನ್ಯಾಸಿತ್ವಮ್ , ಯೋಗಾಂಗತ್ವೇನ ಚ ಕರ್ಮಾನುಷ್ಠಾನಾತ್ ಕರ್ಮಫಲಸಂಕಲ್ಪಸ್ಯ ಚ ಚಿತ್ತವಿಕ್ಷೇಪಹೇತೋಃ ಪರಿತ್ಯಾಗಾತ್ ಯೋಗಿತ್ವಂ ಚ ಇತಿ ಗೌಣಮುಭಯಮ್ ; ನ ಪುನಃ ಮುಖ್ಯಂ ಸಂನ್ಯಾಸಿತ್ವಂ ಯೋಗಿತ್ವಂ ಚ ಅಭಿಪ್ರೇತಮಿತ್ಯೇತಮರ್ಥಂ ದರ್ಶಯಿತುಮಾಹ —
ಯಂ ಸಂನ್ಯಾಸಮಿತಿ ಪ್ರಾಹುರ್ಯೋಗಂ ತಂ ವಿದ್ಧಿ ಪಾಂಡವ ।
ನ ಹ್ಯಸಂನ್ಯಸ್ತಸಂಕಲ್ಪೋ ಯೋಗೀ ಭವತಿ ಕಶ್ಚನ ॥ ೨ ॥
ಯಂ ಸರ್ವಕರ್ಮತತ್ಫಲಪರಿತ್ಯಾಗಲಕ್ಷಣಂ ಪರಮಾರ್ಥಸಂನ್ಯಾಸಂ ಸಂನ್ಯಾಸಮ್ ಇತಿ ಪ್ರಾಹುಃ ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತಿವಿದಃ, ಯೋಗಂ ಕರ್ಮಾನುಷ್ಠಾನಲಕ್ಷಣಂ ತಂ ಪರಮಾರ್ಥಸಂನ್ಯಾಸಂ ವಿದ್ಧಿ ಜಾನೀಹಿ ಹೇ ಪಾಂಡವ । ಕರ್ಮಯೋಗಸ್ಯ ಪ್ರವೃತ್ತಿಲಕ್ಷಣಸ್ಯ ತದ್ವಿಪರೀತೇನ ನಿವೃತ್ತಿಲಕ್ಷಣೇನ ಪರಮಾರ್ಥಸಂನ್ಯಾಸೇನ ಕೀದೃಶಂ ಸಾಮಾನ್ಯಮಂಗೀಕೃತ್ಯ ತದ್ಭಾವ ಉಚ್ಯತೇ ಇತ್ಯಪೇಕ್ಷಾಯಾಮ್ ಇದಮುಚ್ಯತೇ — ಅಸ್ತಿ ಹಿ ಪರಮಾರ್ಥಸಂನ್ಯಾಸೇನ ಸಾದೃಶ್ಯಂ ಕರ್ತೃದ್ವಾರಕಂ ಕರ್ಮಯೋಗಸ್ಯ । ಯೋ ಹಿ ಪರಮಾರ್ಥಸಂನ್ಯಾಸೀ ಸ ತ್ಯಕ್ತಸರ್ವಕರ್ಮಸಾಧನತಯಾ ಸರ್ವಕರ್ಮತತ್ಫಲವಿಷಯಂ ಸಂಕಲ್ಪಂ ಪ್ರವೃತ್ತಿಹೇತುಕಾಮಕಾರಣಂ ಸಂನ್ಯಸ್ಯತಿ । ಅಯಮಪಿ ಕರ್ಮಯೋಗೀ ಕರ್ಮ ಕುರ್ವಾಣ ಏವ ಫಲವಿಷಯಂ ಸಂಕಲ್ಪಂ ಸಂನ್ಯಸ್ಯತಿ ಇತ್ಯೇತಮರ್ಥಂ ದರ್ಶಯಿಷ್ಯನ್ ಆಹ — ನ ಹಿ ಯಸ್ಮಾತ್ ಅಸಂನ್ಯಸ್ತಸಂಕಲ್ಪಃ ಅಸಂನ್ಯಸ್ತಃ ಅಪರಿತ್ಯಕ್ತಃ ಫಲವಿಷಯಃ ಸಂಕಲ್ಪಃ ಅಭಿಸಂಧಿಃ ಯೇನ ಸಃ ಅಸಂನ್ಯಸ್ತಸಂಕಲ್ಪಃ ಕಶ್ಚನ ಕಶ್ಚಿದಪಿ ಕರ್ಮೀ ಯೋಗೀ ಸಮಾಧಾನವಾನ್ ಭವತಿ ನ ಸಂಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ, ಫಲಸಂಕಲ್ಪಸ್ಯ ಚಿತ್ತವಿಕ್ಷೇಪಹೇತುತ್ವಾತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ ಯಃ ಕಶ್ಚನ ಕರ್ಮೀ ಸಂನ್ಯಸ್ತಫಲಸಂಕಲ್ಪೋ ಭವೇತ್ ಸ ಯೋಗೀ ಸಮಾಧಾನವಾನ್ ಅವಿಕ್ಷಿಪ್ತಚಿತ್ತೋ ಭವೇತ್ , ಚಿತ್ತವಿಕ್ಷೇಪಹೇತೋಃ ಫಲಸಂಕಲ್ಪಸ್ಯ ಸಂನ್ಯಸ್ತತ್ವಾದಿತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ ॥ ೨ ॥
ಏವಂ ಪರಮಾರ್ಥಸಂನ್ಯಾಸಕರ್ಮಯೋಗಯೋಃ ಕರ್ತೃದ್ವಾರಕಂ ಸಂನ್ಯಾಸಸಾಮಾನ್ಯಮಪೇಕ್ಷ್ಯ ‘ಯಂ ಸಂನ್ಯಾಸಮಿತಿ ಪ್ರಾಹುರ್ಯೋಗಂ ತಂ ವಿದ್ಧಿ ಪಾಂಡವ’ ಇತಿ ಕರ್ಮಯೋಗಸ್ಯ ಸ್ತುತ್ಯರ್ಥಂ ಸಂನ್ಯಾಸತ್ವಮ್ ಉಕ್ತಮ್ । ಧ್ಯಾನಯೋಗಸ್ಯ ಫಲನಿರಪೇಕ್ಷಃ ಕರ್ಮಯೋಗೋ ಬಹಿರಂಗಂ ಸಾಧನಮಿತಿ ತಂ ಸಂನ್ಯಾಸತ್ವೇನ ಸ್ತುತ್ವಾ ಅಧುನಾ ಕರ್ಮಯೋಗಸ್ಯ ಧ್ಯಾನಯೋಗಸಾಧನತ್ವಂ ದರ್ಶಯತಿ —
ಆರುರುಕ್ಷೋರ್ಮುನೇರ್ಯೋಗಂ ಕರ್ಮ ಕಾರಣಮುಚ್ಯತೇ ।
ಯೋಗಾರೂಢಸ್ಯ ತಸ್ಯೈವ ಶಮಃ ಕಾರಣಮುಚ್ಯತೇ ॥ ೩ ॥
ಆರುರುಕ್ಷೋಃ ಆರೋಢುಮಿಚ್ಛತಃ, ಅನಾರೂಢಸ್ಯ, ಧ್ಯಾನಯೋಗೇ ಅವಸ್ಥಾತುಮಶಕ್ತಸ್ಯೈವೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಕಸ್ಯ ತಸ್ಯ ಆರುರುಕ್ಷೋಃ ? ಮುನೇಃ, ಕರ್ಮಫಲಸಂನ್ಯಾಸಿನ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಕಿಮಾರುರುಕ್ಷೋಃ ? ಯೋಗಮ್ । ಕರ್ಮ ಕಾರಣಂ ಸಾಧನಮ್ ಉಚ್ಯತೇ । ಯೋಗಾರೂಢಸ್ಯ ಪುನಃ ತಸ್ಯೈವ ಶಮಃ ಉಪಶಮಃ ಸರ್ವಕರ್ಮಭ್ಯೋ ನಿವೃತ್ತಿಃ ಕಾರಣಂ ಯೋಗಾರೂಢಸ್ಯ ಸಾಧನಮ್ ಉಚ್ಯತೇ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಯಾವದ್ಯಾವತ್ ಕರ್ಮಭ್ಯಃ ಉಪರಮತೇ, ತಾವತ್ತಾವತ್ ನಿರಾಯಾಸಸ್ಯ ಜಿತೇಂದ್ರಿಯಸ್ಯ ಚಿತ್ತಂ ಸಮಾಧೀಯತೇ । ತಥಾ ಸತಿ ಸ ಝಟಿತಿ ಯೋಗಾರೂಢೋ ಭವತಿ । ತಥಾ ಚೋಕ್ತಂ ವ್ಯಾಸೇನ — ‘ನೈತಾದೃಶಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಸ್ಯಾಸ್ತಿ ವಿತ್ತಂ ಯಥೈಕತಾ ಸಮತಾ ಸತ್ಯತಾ ಚ । ಶೀಲಂ ಸ್ಥಿತಿರ್ದಂಡನಿಧಾನಮಾರ್ಜವಂ ತತಸ್ತತಶ್ಚೋಪರಮಃ ಕ್ರಿಯಾಭ್ಯಃ’ (ಮೋ. ಧ. ೧೭೫ । ೩೭) ಇತಿ ॥ ೩ ॥
ಅಥೇದಾನೀಂ ಕದಾ ಯೋಗಾರೂಢೋ ಭವತಿ ಇತ್ಯುಚ್ಯತೇ —
ಯದಾ ಹಿ ನೇಂದ್ರಿಯಾರ್ಥೇಷು ನ ಕರ್ಮಸ್ವನುಷಜ್ಜತೇ ।
ಸರ್ವಸಂಕಲ್ಪಸಂನ್ಯಾಸೀ ಯೋಗಾರೂಢಸ್ತದೋಚ್ಯತೇ ॥ ೪ ॥
ಯದಾ ಸಮಾಧೀಯಮಾನಚಿತ್ತೋ ಯೋಗೀ ಹಿ ಇಂದ್ರಿಯಾರ್ಥೇಷು ಇಂದ್ರಿಯಾಣಾಮರ್ಥಾಃ ಶಬ್ದಾದಯಃ ತೇಷು ಇಂದ್ರಿಯಾರ್ಥೇಷು ಕರ್ಮಸು ಚ ನಿತ್ಯನೈಮಿತ್ತಿಕಕಾಮ್ಯಪ್ರತಿಷಿದ್ಧೇಷು ಪ್ರಯೋಜನಾಭಾವಬುದ್ಧ್ಯಾ ನ ಅನುಷಜ್ಜತೇ ಅನುಷಂಗಂ ಕರ್ತವ್ಯತಾಬುದ್ಧಿಂ ನ ಕರೋತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸರ್ವಸಂಕಲ್ಪಸಂನ್ಯಾಸೀ ಸರ್ವಾನ್ ಸಂಕಲ್ಪಾನ್ ಇಹಾಮುತ್ರಾರ್ಥಕಾಮಹೇತೂನ್ ಸಂನ್ಯಸಿತುಂ ಶೀಲಮ್ ಅಸ್ಯ ಇತಿ ಸರ್ವಸಂಕಲ್ಪಸಂನ್ಯಾಸೀ,
ಯೋಗಾರೂಢಃ ಪ್ರಾಪ್ತಯೋಗ ಇತ್ಯೇತತ್ ,
ತದಾ ತಸ್ಮಿನ್ ಕಾಲೇ ಉಚ್ಯತೇ । ‘
ಸರ್ವಸಂಕಲ್ಪಸಂನ್ಯಾಸೀ’
ಇತಿ ವಚನಾತ್ ಸರ್ವಾಂಶ್ಚ ಕಾಮಾನ್ ಸರ್ವಾಣಿ ಚ ಕರ್ಮಾಣಿ ಸಂನ್ಯಸ್ಯೇದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಂಕಲ್ಪಮೂಲಾ ಹಿ ಸರ್ವೇ ಕಾಮಾಃ —
‘ಸಂಕಲ್ಪಮೂಲಃ ಕಾಮೋ ವೈ ಯಜ್ಞಾಃ ಸಂಕಲ್ಪಸಂಭವಾಃ । ’ (ಮನು. ೨ । ೩) ‘ಕಾಮ ಜಾನಾಮಿ ತೇ ಮೂಲಂ ಸಂಕಲ್ಪಾತ್ಕಿಲ ಜಾಯಸೇ । ನ ತ್ವಾಂ ಸಂಕಲ್ಪಯಿಷ್ಯಾಮಿ ತೇನ ಮೇ ನ ಭವಿಷ್ಯಸಿ’ (ಮೋ. ಧ. ೧೭೭ । ೨೫) ಇತ್ಯಾದಿಸ್ಮೃತೇಃ ।
ಸರ್ವಕಾಮಪರಿತ್ಯಾಗೇ ಚ ಸರ್ವಕರ್ಮಸಂನ್ಯಾಸಃ ಸಿದ್ಧೋ ಭವತಿ,
‘ಸ ಯಥಾಕಾಮೋ ಭವತಿ ತತ್ಕ್ರತುರ್ಭವತಿ ಯತ್ಕ್ರತುರ್ಭವತಿ ತತ್ಕರ್ಮ ಕುರುತೇ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೪ । ೫) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಭ್ಯಃ ;
‘ಯದ್ಯದ್ಧಿ ಕುರುತೇ ಜಂತುಃ ತತ್ತತ್ ಕಾಮಸ್ಯ ಚೇಷ್ಟಿತಮ್’ (ಮನು. ೨ । ೪) ಇತ್ಯಾದಿಸ್ಮೃತಿಭ್ಯಶ್ಚ ;
ನ್ಯಾಯಾಚ್ಚ —
ನ ಹಿ ಸರ್ವಸಂಕಲ್ಪಸಂನ್ಯಾಸೇ ಕಶ್ಚಿತ್ ಸ್ಪಂದಿತುಮಪಿ ಶಕ್ತಃ ।
ತಸ್ಮಾತ್ ‘
ಸರ್ವಸಂಕಲ್ಪಸಂನ್ಯಾಸೀ’
ಇತಿ ವಚನಾತ್ ಸರ್ವಾನ್ ಕಾಮಾನ್ ಸರ್ವಾಣಿ ಕರ್ಮಾಣಿ ಚ ತ್ಯಾಜಯತಿ ಭಗವಾನ್ ॥ ೪ ॥
ಯದಾ ಏವಂ ಯೋಗಾರೂಢಃ, ತದಾ ತೇನ ಆತ್ಮಾ ಉದ್ಧೃತೋ ಭವತಿ ಸಂಸಾರಾದನರ್ಥಜಾತಾತ್ । ಅತಃ —
ಉದ್ಧರೇದಾತ್ಮನಾತ್ಮಾನಂ ನಾತ್ಮಾನಮವಸಾದಯೇತ್ ।
ಆತ್ಮೈವ ಹ್ಯಾತ್ಮನೋ ಬಂಧುರಾತ್ಮೈವ ರಿಪುರಾತ್ಮನಃ ॥ ೫ ॥
ಉದ್ಧರೇತ್ ಸಂಸಾರಸಾಗರೇ ನಿಮಗ್ನಮ್ ಆತ್ಮನಾ ಆತ್ಮಾನಂ ತತಃ ಉತ್ ಊರ್ಧ್ವಂ ಹರೇತ್ ಉದ್ಧರೇತ್ , ಯೋಗಾರೂಢತಾಮಾಪಾದಯೇದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ನ ಆತ್ಮಾನಮ್ ಅವಸಾದಯೇತ್ ನ ಅಧಃ ನಯೇತ್ , ನ ಅಧಃ ಗಮಯೇತ್ । ಆತ್ಮೈವ ಹಿ ಯಸ್ಮಾತ್ ಆತ್ಮನಃ ಬಂಧುಃ । ನ ಹಿ ಅನ್ಯಃ ಕಶ್ಚಿತ್ ಬಂಧುಃ, ಯಃ ಸಂಸಾರಮುಕ್ತಯೇ ಭವತಿ । ಬಂಧುರಪಿ ತಾವತ್ ಮೋಕ್ಷಂ ಪ್ರತಿ ಪ್ರತಿಕೂಲ ಏವ, ಸ್ನೇಹಾದಿಬಂಧನಾಯತನತ್ವಾತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ ಯುಕ್ತಮವಧಾರಣಮ್ ‘ಆತ್ಮೈವ ಹ್ಯಾತ್ಮನೋ ಬಂಧುಃ’ ಇತಿ । ಆತ್ಮೈವ ರಿಪುಃ ಶತ್ರುಃ । ಯಃ ಅನ್ಯಃ ಅಪಕಾರೀ ಬಾಹ್ಯಃ ಶತ್ರುಃ ಸೋಽಪಿ ಆತ್ಮಪ್ರಯುಕ್ತ ಏವೇತಿ ಯುಕ್ತಮೇವ ಅವಧಾರಣಮ್ ‘ಆತ್ಮೈವ ರಿಪುರಾತ್ಮನಃ’ ಇತಿ ॥ ೫ ॥
ಆತ್ಮೈವ ಬಂಧುಃ ಆತ್ಮೈವ ರಿಪುಃ ಆತ್ಮನಃ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ತತ್ರ ಕಿಂಲಕ್ಷಣ ಆತ್ಮಾ ಆತ್ಮನೋ ಬಂಧುಃ, ಕಿಂಲಕ್ಷಣೋ ವಾ ಆತ್ಮಾ ಆತ್ಮನೋ ರಿಪುಃ ಇತ್ಯುಚ್ಯತೇ —
ಬಂಧುರಾತ್ಮಾತ್ಮನಸ್ತಸ್ಯ ಯೇನಾತ್ಮೈವಾತ್ಮನಾ ಜಿತಃ ।
ಅನಾತ್ಮನಸ್ತು ಶತ್ರುತ್ವೇ ವರ್ತೇತಾತ್ಮೈವ ಶತ್ರುವತ್ ॥ ೬ ॥
ಬಂಧುಃ ಆತ್ಮಾ ಆತ್ಮನಃ ತಸ್ಯ, ತಸ್ಯ ಆತ್ಮನಃ ಸ ಆತ್ಮಾ ಬಂಧುಃ ಯೇನ ಆತ್ಮನಾ ಆತ್ಮೈವ ಜಿತಃ, ಆತ್ಮಾ ಕಾರ್ಯಕರಣಸಂಘಾತೋ ಯೇನ ವಶೀಕೃತಃ, ಜಿತೇಂದ್ರಿಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅನಾತ್ಮನಸ್ತು ಅಜಿತಾತ್ಮನಸ್ತು ಶತ್ರುತ್ವೇ ಶತ್ರುಭಾವೇ ವರ್ತೇತ ಆತ್ಮೈವ ಶತ್ರುವತ್ , ಯಥಾ ಅನಾತ್ಮಾ ಶತ್ರುಃ ಆತ್ಮನಃ ಅಪಕಾರೀ, ತಥಾ ಆತ್ಮಾ ಆತ್ಮನ ಅಪಕಾರೇ ವರ್ತೇತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ೬ ॥
ಜಿತಾತ್ಮನಃ ಪ್ರಶಾಂತಸ್ಯ ಪರಮಾತ್ಮಾ ಸಮಾಹಿತಃ ।
ಶೀತೋಷ್ಣಸುಖದುಃಖೇಷು ತಥಾ ಮಾನಾಪಮಾನಯೋಃ ॥ ೭ ॥
ಜಿತಾತ್ಮನಃ ಕಾರ್ಯಕರಣಸಂಘಾತ ಆತ್ಮಾ ಜಿತೋ ಯೇನ ಸಃ ಜಿತಾತ್ಮಾ ತಸ್ಯ ಜಿತಾತ್ಮನಃ, ಪ್ರಶಾಂತಸ್ಯ ಪ್ರಸನ್ನಾಂತಃಕರಣಸ್ಯ ಸತಃ ಸಂನ್ಯಾಸಿನಃ ಪರಮಾತ್ಮಾ ಸಮಾಹಿತಃ ಸಾಕ್ಷಾದಾತ್ಮಭಾವೇನ ವರ್ತತೇ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಕಿಂಚ ಶೀತೋಷ್ಣಸುಖದುಃಖೇಷು ತಥಾ ಮಾನೇ ಅಪಮಾನೇ ಚ ಮಾನಾಪಮಾನಯೋಃ ಪೂಜಾಪರಿಭವಯೋಃ ಸಮಃ ಸ್ಯಾತ್ ॥ ೭ ॥
ಜ್ಞಾನವಿಜ್ಞಾನತೃಪ್ತಾತ್ಮಾ ಕೂಟಸ್ಥೋ ವಿಜಿತೇಂದ್ರಿಯಃ ।
ಯುಕ್ತ ಇತ್ಯುಚ್ಯತೇ ಯೋಗೀ ಸಮಲೋಷ್ಟಾಶ್ಮಕಾಂಚನಃ ॥ ೮ ॥
ಜ್ಞಾನವಿಜ್ಞಾನತೃಪ್ತಾತ್ಮಾ ಜ್ಞಾನಂ ಶಾಸ್ತ್ರೋಕ್ತಪದಾರ್ಥಾನಾಂ ಪರಿಜ್ಞಾನಮ್ , ವಿಜ್ಞಾನಂ ತು ಶಾಸ್ತ್ರತೋ ಜ್ಞಾತಾನಾಂ ತಥೈವ ಸ್ವಾನುಭವಕರಣಮ್ , ತಾಭ್ಯಾಂ ಜ್ಞಾನವಿಜ್ಞಾನಾಭ್ಯಾಂ ತೃಪ್ತಃ ಸಂಜಾತಾಲಂಪ್ರತ್ಯಯಃ ಆತ್ಮಾ ಅಂತಃಕರಣಂ ಯಸ್ಯ ಸಃ ಜ್ಞಾನವಿಜ್ಞಾನತೃಪ್ತಾತ್ಮಾ, ಕೂಟಸ್ಥಃ ಅಪ್ರಕಂಪ್ಯಃ, ಭವತಿ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ; ವಿಜಿತೇಂದ್ರಿಯಶ್ಚ । ಯ ಈದೃಶಃ, ಯುಕ್ತಃ ಸಮಾಹಿತಃ ಇತಿ ಸ ಉಚ್ಯತೇ ಕಥ್ಯತೇ । ಸ ಯೋಗೀ ಸಮಲೋಷ್ಟಾಶ್ಮಕಾಂಚನಃ ಲೋಷ್ಟಾಶ್ಮಕಾಂಚನಾನಿ ಸಮಾನಿ ಯಸ್ಯ ಸಃ ಸಮಲೋಷ್ಟಾಶ್ಮಕಾಂಚನಃ ॥ ೮ ॥
ಕಿಂಚ —
ಸುಹೃನ್ಮಿತ್ರಾರ್ಯುದಾಸೀನಮಧ್ಯಸ್ಥದ್ವೇಷ್ಯಬಂಧುಷು ।
ಸಾಧುಷ್ವಪಿ ಚ ಪಾಪೇಷು ಸಮಬುದ್ಧಿರ್ವಿಶಿಷ್ಯತೇ ॥ ೯ ॥
‘ಸುಹೃತ್’ ಇತ್ಯಾದಿಶ್ಲೋಕಾರ್ಧಮ್ ಏಕಂ ಪದಮ್ । ಸುಹೃತ್ ಇತಿ ಪ್ರತ್ಯುಪಕಾರಮನಪೇಕ್ಷ್ಯ ಉಪಕರ್ತಾ, ಮಿತ್ರಂ ಸ್ನೇಹವಾನ್ , ಅರಿಃ ಶತ್ರುಃ, ಉದಾಸೀನಃ ನ ಕಸ್ಯಚಿತ್ ಪಕ್ಷಂ ಭಜತೇ, ಮಧ್ಯಸ್ಥಃ ಯೋ ವಿರುದ್ಧಯೋಃ ಉಭಯೋಃ ಹಿತೈಷೀ, ದ್ವೇಷ್ಯಃ ಆತ್ಮನಃ ಅಪ್ರಿಯಃ, ಬಂಧುಃ ಸಂಬಂಧೀ ಇತ್ಯೇತೇಷು ಸಾಧುಷು ಶಾಸ್ತ್ರಾನುವರ್ತಿಷು ಅಪಿ ಚ ಪಾಪೇಷು ಪ್ರತಿಷಿದ್ಧಕಾರಿಷು ಸರ್ವೇಷು ಏತೇಷು ಸಮಬುದ್ಧಿಃ ‘ಕಃ ಕಿಂಕರ್ಮಾ’ ಇತ್ಯವ್ಯಾಪೃತಬುದ್ಧಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ । ವಿಶಿಷ್ಯತೇ, ‘ವಿಮುಚ್ಯತೇ’ ಇತಿ ವಾ ಪಾಠಾಂತರಮ್ । ಯೋಗಾರೂಢಾನಾಂ ಸರ್ವೇಷಾಮ್ ಅಯಮ್ ಉತ್ತಮ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ೯ ॥
ಅತ ಏವಮುತ್ತಮಫಲಪ್ರಾಪ್ತಯೇ —
ಯೋಗೀ ಯುಂಜೀತ ಸತತಮಾತ್ಮಾನಂ ರಹಸಿ ಸ್ಥಿತಃ ।
ಏಕಾಕೀ ಯತಚಿತ್ತಾತ್ಮಾ ನಿರಾಶೀರಪರಿಗ್ರಹಃ ॥ ೧೦ ॥
ಯೋಗೀ ಧ್ಯಾಯೀ ಯುಂಜೀತ ಸಮಾದಧ್ಯಾತ್ ಸತತಂ ಸರ್ವದಾ ಆತ್ಮಾನಮ್ ಅಂತಃಕರಣಂ ರಹಸಿ ಏಕಾಂತೇ ಗಿರಿಗುಹಾದೌ ಸ್ಥಿತಃ ಸನ್ ಏಕಾಕೀ ಅಸಹಾಯಃ । ‘ರಹಸಿ ಸ್ಥಿತಃ ಏಕಾಕೀ ಚ’ ಇತಿ ವಿಶೇಷಣಾತ್ ಸಂನ್ಯಾಸಂ ಕೃತ್ವಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಯತಚಿತ್ತಾತ್ಮಾ ಚಿತ್ತಮ್ ಅಂತಃಕರಣಮ್ ಆತ್ಮಾ ದೇಹಶ್ಚ ಸಂಯತೌ ಯಸ್ಯ ಸಃ ಯತಚಿತ್ತಾತ್ಮಾ, ನಿರಾಶೀಃ ವೀತತೃಷ್ಣಃ ಅಪರಿಗ್ರಹಃ ಪರಿಗ್ರಹರಹಿತಶ್ಚೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಸಂನ್ಯಾಸಿತ್ವೇಽಪಿ ತ್ಯಕ್ತಸರ್ವಪರಿಗ್ರಹಃ ಸನ್ ಯುಂಜೀತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ೧೦ ॥
ಅಥೇದಾನೀಂ ಯೋಗಂ ಯುಂಜತಃ ಆಸನಾಹಾರವಿಹಾರಾದೀನಾಂ ಯೋಗಸಾಧನತ್ವೇನ ನಿಯಮೋ ವಕ್ತವ್ಯಃ, ಪ್ರಾಪ್ತಯೋಗಸ್ಯ ಲಕ್ಷಣಂ ತತ್ಫಲಾದಿ ಚ, ಇತ್ಯತ ಆರಭ್ಯತೇ । ತತ್ರ ಆಸನಮೇವ ತಾವತ್ ಪ್ರಥಮಮುಚ್ಯತೇ —
ಶುಚೌ ದೇಶೇ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾಪ್ಯ ಸ್ಥಿರಮಾಸನಮಾತ್ಮನಃ ।
ನಾತ್ಯುಚ್ಛ್ರಿತಂ ನಾತಿನೀಚಂ ಚೈಲಾಜಿನಕುಶೋತ್ತರಮ್ ॥ ೧೧ ॥
ಶುಚೌ ಶುದ್ಧೇ ವಿವಿಕ್ತೇ ಸ್ವಭಾವತಃ ಸಂಸ್ಕಾರತೋ ವಾ, ದೇಶೇ ಸ್ಥಾನೇ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾಪ್ಯ ಸ್ಥಿರಮ್ ಅಚಲಮ್ ಆತ್ಮನಃ ಆಸನಂ ನಾತ್ಯುಚ್ಛ್ರಿತಂ ನಾತೀವ ಉಚ್ಛ್ರಿತಂ ನ ಅಪಿ ಅತಿನೀಚಮ್ , ತಚ್ಚ ಚೈಲಾಜಿನಕುಶೋತ್ತರಂ ಚೈಲಮ್ ಅಜಿನಂ ಕುಶಾಶ್ಚ ಉತ್ತರೇ ಯಸ್ಮಿನ್ ಆಸನೇ ತತ್ ಆಸನಂ ಚೈಲಾಜಿನಕುಶೋತ್ತರಮ್ । ಪಾಠಕ್ರಮಾದ್ವಿಪರೀತಃ ಅತ್ರ ಕ್ರಮಃ ಚೈಲಾದೀನಾಮ್ ॥ ೧೧ ॥
ಪ್ರತಿಷ್ಠಾಪ್ಯ, ಕಿಮ್ ? —
ತತ್ರೈಕಾಗ್ರಂ ಮನಃ ಕೃತ್ವಾ ಯತಚಿತ್ತೇಂದ್ರಿಯಕ್ರಿಯಃ ।
ಉಪವಿಶ್ಯಾಸನೇ ಯುಂಜ್ಯಾದ್ಯೋಗಮಾತ್ಮವಿಶುದ್ಧಯೇ ॥ ೧೨ ॥
ತತ್ರ ತಸ್ಮಿನ್ ಆಸನೇ ಉಪವಿಶ್ಯ ಯೋಗಂ ಯುಂಜ್ಯಾತ್ । ಕಥಮ್ ? ಸರ್ವವಿಷಯೇಭ್ಯಃ ಉಪಸಂಹೃತ್ಯ ಏಕಾಗ್ರಂ ಮನಃ ಕೃತ್ವಾ ಯತಚಿತ್ತೇಂದ್ರಿಯಕ್ರಿಯಃ ಚಿತ್ತಂ ಚ ಇಂದ್ರಿಯಾಣಿ ಚ ಚಿತ್ತೇಂದ್ರಿಯಾಣಿ ತೇಷಾಂ ಕ್ರಿಯಾಃ ಸಂಯತಾ ಯಸ್ಯ ಸಃ ಯತಚಿತ್ತೇಂದ್ರಿಯಕ್ರಿಯಃ । ಸ ಕಿಮರ್ಥಂ ಯೋಗಂ ಯುಂಜ್ಯಾತ್ ಇತ್ಯಾಹ — ಆತ್ಮವಿಶುದ್ಧಯೇ ಅಂತಃಕರಣಸ್ಯ ವಿಶುದ್ಧ್ಯರ್ಥಮಿತ್ಯೇತತ್ ॥ ೧೨ ॥
ಬಾಹ್ಯಮಾಸನಮುಕ್ತಮ್ ; ಅಧುನಾ ಶರೀರಧಾರಣಂ ಕಥಮ್ ಇತ್ಯುಚ್ಯತೇ —
ಸಮಂ ಕಾಯಶಿರೋಗ್ರೀವಂ ಧಾರಯನ್ನಚಲಂ ಸ್ಥಿರಃ ।
ಸಂಪ್ರೇಕ್ಷ್ಯ ನಾಸಿಕಾಗ್ರಂ ಸ್ವಂ ದಿಶಶ್ಚಾನವಲೋಕಯನ್ ॥ ೧೩ ॥
ಸಮಂ ಕಾಯಶಿರೋಗ್ರೀವಂ ಕಾಯಶ್ಚ ಶಿರಶ್ಚ ಗ್ರೀವಾ ಚ ಕಾಯಶಿರೋಗ್ರೀವಂ ತತ್ ಸಮಂ ಧಾರಯನ್ ಅಚಲಂ ಚ ।
ಸಮಂ ಧಾರಯತಃ ಚಲನಂ ಸಂಭವತಿ ;
ಅತಃ ವಿಶಿನಷ್ಟಿ —
ಅಚಲಮಿತಿ ।
ಸ್ಥಿರಃ ಸ್ಥಿರೋ ಭೂತ್ವಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸ್ವಂ ನಾಸಿಕಾಗ್ರಂ ಸಂಪ್ರೇಕ್ಷ್ಯ ಸಮ್ಯಕ್ ಪ್ರೇಕ್ಷಣಂ ದರ್ಶನಂ ಕೃತ್ವೇವ ಇತಿ ।
ಇವಶಬ್ದೋ ಲುಪ್ತೋ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಃ ।
ನ ಹಿ ಸ್ವನಾಸಿಕಾಗ್ರಸಂಪ್ರೇಕ್ಷಣಮಿಹ ವಿಧಿತ್ಸಿತಮ್ ।
ಕಿಂ ತರ್ಹಿ ?
ಚಕ್ಷುಷೋ ದೃಷ್ಟಿಸಂನಿಪಾತಃ ।
ಸ ಚ ಅಂತಃಕರಣಸಮಾಧಾನಾಪೇಕ್ಷೋ ವಿವಕ್ಷಿತಃ ।
ಸ್ವನಾಸಿಕಾಗ್ರಸಂಪ್ರೇಕ್ಷಣಮೇವ ಚೇತ್ ವಿವಕ್ಷಿತಮ್ ,
ಮನಃ ತತ್ರೈವ ಸಮಾಧೀಯೇತ,
ನಾತ್ಮನಿ ।
ಆತ್ಮನಿ ಹಿ ಮನಸಃ ಸಮಾಧಾನಂ ವಕ್ಷ್ಯತಿ ‘ಆತ್ಮಸಂಸ್ಥಂ ಮನಃ ಕೃತ್ವಾ’ (ಭ. ಗೀ. ೬ । ೨೫) ಇತಿ ।
ತಸ್ಮಾತ್ ಇವಶಬ್ದಲೋಪೇನ ಅಕ್ಷ್ಣೋಃ ದೃಷ್ಟಿಸಂನಿಪಾತ ಏವ ‘
ಸಂಪ್ರೇಕ್ಷ್ಯ’
ಇತ್ಯುಚ್ಯತೇ ।
ದಿಶಶ್ಚ ಅನವಲೋಕಯನ್ ದಿಶಾಂ ಚ ಅವಲೋಕನಮಂತರಾಕುರ್ವನ್ ಇತ್ಯೇತತ್ ॥ ೧೩ ॥
ಕಿಂಚ —
ಬ್ರಹ್ಮಚಾರಿವ್ರತೇ+ಸ್ಥಿತಃ
ಪ್ರಶಾಂತಾತ್ಮಾ ವಿಗತಭೀರ್ಬ್ರಹ್ಮಚಾರಿವ್ರತೇ ಸ್ಥಿತಃ ।
ಮನಃ ಸಂಯಮ್ಯ ಮಚ್ಚಿತ್ತೋ ಯುಕ್ತ ಆಸೀತ ಮತ್ಪರಃ ॥ ೧೪ ॥
ಪ್ರಶಾಂತಾತ್ಮಾ ಪ್ರಕರ್ಷೇಣ ಶಾಂತಃ ಆತ್ಮಾ ಅಂತಃಕರಣಂ ಯಸ್ಯ ಸೋಽಯಂ ಪ್ರಶಾಂತಾತ್ಮಾ, ವಿಗತಭೀಃ ವಿಗತಭಯಃ, ಬ್ರಹ್ಮಚಾರಿವ್ರತೇ ಸ್ಥಿತಃ ಬ್ರಹ್ಮಚಾರಿಣೋ ವ್ರತಂ ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಂ ಗುರುಶುಶ್ರೂಷಾಭಿಕ್ಷಾನ್ನಭುಕ್ತ್ಯಾದಿ ತಸ್ಮಿನ್ ಸ್ಥಿತಃ, ತದನುಷ್ಠಾತಾ ಭವೇದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಕಿಂಚ, ಮನಃ ಸಂಯಮ್ಯ ಮನಸಃ ವೃತ್ತೀಃ ಉಪಸಂಹೃತ್ಯ ಇತ್ಯೇತತ್ , ಮಚ್ಚಿತ್ತಃ ಮಯಿ ಪರಮೇಶ್ವರೇ ಚಿತ್ತಂ ಯಸ್ಯ ಸೋಽಯಂ ಮಚ್ಚಿತ್ತಃ, ಯುಕ್ತಃ ಸಮಾಹಿತಃ ಸನ್ ಆಸೀತ ಉಪವಿಶೇತ್ । ಮತ್ಪರಃ ಅಹಂ ಪರೋ ಯಸ್ಯ ಸೋಽಯಂ ಮತ್ಪರೋ ಭವತಿ । ಕಶ್ಚಿತ್ ರಾಗೀ ಸ್ತ್ರೀಚಿತ್ತಃ, ನ ತು ಸ್ತ್ರಿಯಮೇವ ಪರತ್ವೇನ ಗೃಹ್ಣಾತಿ ; ಕಿಂ ತರ್ಹಿ ? ರಾಜಾನಂ ಮಹಾದೇವಂ ವಾ । ಅಯಂ ತು ಮಚ್ಚಿತ್ತೋ ಮತ್ಪರಶ್ಚ ॥ ೧೪ ॥
ಅಥೇದಾನೀಂ ಯೋಗಫಲಮುಚ್ಯತೇ —
ಯುಂಜನ್ನೇವಂ ಸದಾತ್ಮಾನಂ ಯೋಗೀ ನಿಯತಮಾನಸಃ ।
ಶಾಂತಿಂ ನಿರ್ವಾಣಪರಮಾಂ ಮತ್ಸಂಸ್ಥಾಮಧಿಗಚ್ಛತಿ ॥ ೧೫ ॥
ಯುಂಜನ್ ಸಮಾಧಾನಂ ಕುರ್ವನ್ ಏವಂ ಯತೋಕ್ತೇನ ವಿಧಾನೇನ ಸದಾ ಆತ್ಮಾನಂ ಸರ್ವದಾ ಯೋಗೀ ನಿಯತಮಾನಸಃ ನಿಯತಂ ಸಂಯತಂ ಮಾನಸಂ ಮನೋ ಯಸ್ಯ ಸೋಽಯಂ ನಿಯತಮಾನಸಃ, ಶಾಂತಿಮ್ ಉಪರತಿಂ ನಿರ್ವಾಣಪರಮಾಂ ನಿರ್ವಾಣಂ ಮೋಕ್ಷಃ ತತ್ ಪರಮಾ ನಿಷ್ಠಾ ಯಸ್ಯಾಃ ಶಾಂತೇಃ ಸಾ ನಿರ್ವಾಣಪರಮಾ ತಾಂ ನಿರ್ವಾಣಪರಮಾಮ್ , ಮತ್ಸಂಸ್ಥಾಂ ಮದಧೀನಾಮ್ ಅಧಿಗಚ್ಛತಿ ಪ್ರಾಪ್ನೋತಿ ॥ ೧೫ ॥
ಇದಾನೀಂ ಯೋಗಿನಃ ಆಹಾರಾದಿನಿಯಮ ಉಚ್ಯತೇ —
ನಾತ್ಯಶ್ನತಸ್ತು ಯೋಗೋಽಸ್ತಿ ನ ಚೈಕಾಂತಮನಶ್ನತಃ ।
ನ ಚಾತಿಸ್ವಪ್ನಶೀಲಸ್ಯ ಜಾಗ್ರತೋ ನೈವ ಚಾರ್ಜುನ ॥ ೧೬ ॥
ನ ಅತ್ಯಶ್ನತಃ ಆತ್ಮಸಂಮಿತಮನ್ನಪರಿಮಾಣಮತೀತ್ಯಾಶ್ನತಃ ಅತ್ಯಶ್ನತಃ ನ ಯೋಗಃ ಅಸ್ತಿ । ನ ಚ ಏಕಾಂತಮ್ ಅನಶ್ನತಃ ಯೋಗಃ ಅಸ್ತಿ । ‘ಯದು ಹ ವಾ ಆತ್ಮಸಂಮಿತಮನ್ನಂ ತದವತಿ ತನ್ನ ಹಿನಸ್ತಿ ಯದ್ಭೂಯೋ ಹಿನಸ್ತಿ ತದ್ಯತ್ ಕನೀಯೋಽನ್ನಂ ನ ತದವತಿ’ (ಶ. ಬ್ರಾ. ? ) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ । ತಸ್ಮಾತ್ ಯೋಗೀ ನ ಆತ್ಮಸಂಮಿತಾತ್ ಅನ್ನಾತ್ ಅಧಿಕಂ ನ್ಯೂನಂ ವಾ ಅಶ್ನೀಯಾತ್ । ಅಥವಾ, ಯೋಗಿನಃ ಯೋಗಶಾಸ್ತ್ರೇ ಪರಿಪಠೀತಾತ್ ಅನ್ನಪರಿಮಾಣಾತ್ ಅತಿಮಾತ್ರಮಶ್ನತಃ ಯೋಗೋ ನಾಸ್ತಿ । ಉಕ್ತಂ ಹಿ — ‘ಅರ್ಧಂ ಸವ್ಯಂಜನಾನ್ನಸ್ಯ ತೃತೀಯಮುದಕಸ್ಯ ಚ । ವಾಯೋಃ ಸಂಚರಣಾರ್ಥಂ ತು ಚತುರ್ಥಮವಶೇಷಯೇತ್’ ( ? ) ಇತ್ಯಾದಿಪರಿಮಾಣಮ್ । ತಥಾ — ನ ಚ ಅತಿಸ್ವಪ್ನಶೀಲಸ್ಯ ಯೋಗೋ ಭವತಿ ನೈವ ಚ ಅತಿಮಾತ್ರಂ ಜಾಗ್ರತೋ ಭವತಿ ಚ ಅರ್ಜುನ ॥ ೧೬ ॥
ಕಥಂ ಪುನಃ ಯೋಗೋ ಭವತಿ ಇತ್ಯುಚ್ಯತೇ —
ಯುಕ್ತಾಹಾರವಿಹಾರಸ್ಯ ಯುಕ್ತಚೇಷ್ಟಸ್ಯ ಕರ್ಮಸು ।
ಯುಕ್ತಸ್ವಪ್ನಾವಬೋಧಸ್ಯ ಯೋಗೋ ಭವತಿ ದುಃಖಹಾ ॥ ೧೭ ॥
ಯುಕ್ತಾಹಾರವಿಹಾರಸ್ಯ ಆಹ್ರಿಯತೇ ಇತಿ ಆಹಾರಃ ಅನ್ನಮ್ , ವಿಹರಣಂ ವಿಹಾರಃ ಪಾದಕ್ರಮಃ, ತೌ ಯುಕ್ತೌ ನಿಯತಪರಿಮಾಣೌ ಯಸ್ಯ ಸಃ ಯುಕ್ತಾಹಾರವಿಹಾರಃ ತಸ್ಯ, ತಥಾ ಯುಕ್ತಚೇಷ್ಟಸ್ಯ ಯುಕ್ತಾ ನಿಯತಾ ಚೇಷ್ಟಾ ಯಸ್ಯ ಕರ್ಮಸು ತಸ್ಯ, ತಥಾ ಯುಕ್ತಸ್ವಪ್ನಾವಬೋಧಸ್ಯ ಯುಕ್ತೌ ಸ್ವಪ್ನಶ್ಚ ಅವಬೋಧಶ್ಚ ತೌ ನಿಯತಕಾಲೌ ಯಸ್ಯ ತಸ್ಯ, ಯುಕ್ತಾಹಾರವಿಹಾರಸ್ಯ ಯುಕ್ತಚೇಷ್ಟಸ್ಯ ಕರ್ಮಸು ಯುಕ್ತಸ್ವಪ್ನಾವಬೋಧಸ್ಯ ಯೋಗಿನೋ ಯೋಗೋ ಭವತಿ ದುಃಖಹಾ ದುಃಖಾನಿ ಸರ್ವಾಣಿ ಹಂತೀತಿ ದುಃಖಹಾ, ಸರ್ವಸಂಸಾರದುಃಖಕ್ಷಯಕೃತ್ ಯೋಗಃ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ೧೭ ॥
ಅಥ ಅಧುನಾ ಕದಾ ಯುಕ್ತೋ ಭವತಿ ಇತ್ಯುಚ್ಯತೇ —
ಯದಾ ವಿನಿಯತಂ ಚಿತ್ತಮಾತ್ಮನ್ಯೇವಾವತಿಷ್ಠತೇ ।
ನಿಃಸ್ಪೃಹಃ ಸರ್ವಕಾಮೇಭ್ಯೋ ಯುಕ್ತ ಇತ್ಯುಚ್ಯತೇ ತದಾ ॥ ೧೮ ॥
ಯದಾ ವಿನಿಯತಂ ವಿಶೇಷೇಣ ನಿಯತಂ ಸಂಯತಮ್ ಏಕಾಗ್ರತಾಮಾಪನ್ನಂ ಚಿತ್ತಂ ಹಿತ್ವಾ ಬಾಹ್ಯಾರ್ಥಚಿಂತಾಮ್ ಆತ್ಮನ್ಯೇವ ಕೇವಲೇ ಅವತಿಷ್ಠತೇ, ಸ್ವಾತ್ಮನಿ ಸ್ಥಿತಿಂ ಲಭತೇ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ನಿಃಸ್ಪೃಹಃ ಸರ್ವಕಾಮೇಭ್ಯಃ ನಿರ್ಗತಾ ದೃಷ್ಟಾದೃಷ್ಟವಿಷಯೇಭ್ಯಃ ಸ್ಪೃಹಾ ತೃಷ್ಣಾ ಯಸ್ಯ ಯೋಗಿನಃ ಸಃ ಯುಕ್ತಃ ಸಮಾಹಿತಃ ಇತ್ಯುಚ್ಯತೇ ತದಾ ತಸ್ಮಿನ್ಕಾಲೇ ॥ ೧೮ ॥
ತಸ್ಯ ಯೋಗಿನಃ ಸಮಾಹಿತಂ ಯತ್ ಚಿತ್ತಂ ತಸ್ಯೋಪಮಾ ಉಚ್ಯತೇ —
ಯದಾ ದೀಪೋ ನಿವಾತಸ್ಥೋ ನೇಂಗತೇ ಸೋಪಮಾ ಸ್ಮೃತಾ ।
ಯೋಗಿನೋ ಯತಚಿತ್ತಸ್ಯ ಯುಂಜತೋ ಯೋಗಮಾತ್ಮನಃ ॥ ೧೯ ॥
ಯಥಾ ದೀಪಃ ಪ್ರದೀಪಃ ನಿವಾತಸ್ಥಃ ನಿವಾತೇ ವಾತವರ್ಜಿತೇ ದೇಶೇ ಸ್ಥಿತಃ ನ ಇಂಗತೇ ನ ಚಲತಿ, ಸಾ ಉಪಮಾ ಉಪಮೀಯತೇ ಅನಯಾ ಇತ್ಯುಪಮಾ ಯೋಗಜ್ಞೈಃ ಚಿತ್ತಪ್ರಚಾರದರ್ಶಿಭಿಃ ಸ್ಮೃತಾ ಚಿಂತಿತಾ ಯೋಗಿನೋ ಯತಚಿತ್ತಸ್ಯ ಸಂಯತಾಂತಃಕರಣಸ್ಯ ಯುಂಜತೋ ಯೋಗಮ್ ಅನುತಿಷ್ಠತಃ ಆತ್ಮನಃ ಸಮಾಧಿಮನುತಿಷ್ಠತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ೧೯ ॥
ಏವಂ ಯೋಗಾಭ್ಯಾಸಬಲಾದೇಕಾಗ್ರೀಭೂತಂ ನಿವಾತಪ್ರದೀಪಕಲ್ಪಂ ಸತ್ —
ಯತ್ರೋಪರಮತೇ ಚಿತ್ತಂ ನಿರುದ್ಧಂ ಯೋಗಸೇವಯಾ ।
ಯತ್ರ ಚೈವಾತ್ಮನಾತ್ಮಾನಂ ಪಶ್ಯನ್ನಾತ್ಮನಿ ತುಷ್ಯತಿ ॥ ೨೦ ॥
ಯತ್ರ ಯಸ್ಮಿನ್ ಕಾಲೇ ಉಪರಮತೇ ಚಿತ್ತಮ್ ಉಪರತಿಂ ಗಚ್ಛತಿ ನಿರುದ್ಧಂ ಸರ್ವತೋ ನಿವಾರಿತಪ್ರಚಾರಂ ಯೋಗಸೇವಯಾ ಯೋಗಾನುಷ್ಠಾನೇನ, ಯತ್ರ ಚೈವ ಯಸ್ಮಿಂಶ್ಚ ಕಾಲೇ ಆತ್ಮನಾ ಸಮಾಧಿಪರಿಶುದ್ಧೇನ ಅಂತಃಕರಣೇನ ಆತ್ಮಾನಂ ಪರಂ ಚೈತನ್ಯಂ ಜ್ಯೋತಿಃಸ್ವರೂಪಂ ಪಶ್ಯನ್ ಉಪಲಭಮಾನಃ ಸ್ವೇ ಏವ ಆತ್ಮನಿ ತುಷ್ಯತಿ ತುಷ್ಟಿಂ ಭಜತೇ ॥ ೨೦ ॥
ಕಿಂಚ —
ಸುಖಮಾತ್ಯಂತಿಕಂ ಯತ್ತದ್ಬುದ್ಧಿಗ್ರಾಹ್ಯಮತೀಂದ್ರಿಯಮ್ ।
ವೇತ್ತಿ ಯತ್ರ ನ ಚೈವಾಯಂ ಸ್ಥಿತಶ್ಚಲತಿ ತತ್ತ್ವತಃ ॥ ೨೧ ॥
ಸುಖಮ್ ಆತ್ಯಂತಿಕಂ ಅತ್ಯಂತಮೇವ ಭವತಿ ಇತ್ಯಾತ್ಯಂತಿಕಮ್ ಅನಂತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ, ಯತ್ ತತ್ ಬುದ್ಧಿಗ್ರಾಹ್ಯಂ ಬುದ್ಧ್ಯೈವ ಇಂದ್ರಿಯನಿರಪೇಕ್ಷಯಾ ಗೃಹ್ಯತೇ ಇತಿ ಬುದ್ಧಿಗ್ರಾಹ್ಯಮ್ ಅತೀಂದ್ರಿಯಮ್ ಇಂದ್ರಿಯಗೋಚರಾತೀತಮ್ ಅವಿಷಯಜನಿತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ, ವೇತ್ತಿ ತತ್ ಈದೃಶಂ ಸುಖಮನುಭವತಿ ಯತ್ರ ಯಸ್ಮಿನ್ ಕಾಲೇ, ನ ಚ ಏವ ಅಯಂ ವಿದ್ವಾನ್ ಆತ್ಮಸ್ವರೂಪೇ ಸ್ಥಿತಃ ತಸ್ಮಾತ್ ನೈವ ಚಲತಿ ತತ್ತ್ವತಃ ತತ್ತ್ವಸ್ವರೂಪಾತ್ ನ ಪ್ರಚ್ಯವತೇ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ೨೧ ॥
ಕಿಂಚ —
ಯಂ ಲಬ್ಧ್ವಾ ಚಾಪರಂ ಲಾಭಂ ಮನ್ಯತೇ ನಾಧಿಕಂ ತತಃ ।
ಯಸ್ಮಿನ್ಸ್ಥಿತೋ ನ ದುಃಖೇನ ಗುರುಣಾಪಿ ವಿಚಾಲ್ಯತೇ ॥ ೨೨ ॥
ಯಂ ಲಬ್ಧ್ವಾ ಯಮ್ ಆತ್ಮಲಾಭಂ ಲಬ್ಧ್ವಾ ಪ್ರಾಪ್ಯ ಚ ಅಪರಮ್ ಅನ್ಯತ್ ಲಾಭಂ ಲಾಭಾಂತರಂ ತತಃ ಅಧಿಕಮ್ ಅಸ್ತೀತಿ ನ ಮನ್ಯತೇ ನ ಚಿಂತಯತಿ । ಕಿಂಚ, ಯಸ್ಮಿನ್ ಆತ್ಮತತ್ತ್ವೇ ಸ್ಥಿತಃ ದುಃಖೇನ ಶಸ್ತ್ರನಿಪಾತಾದಿಲಕ್ಷಣೇನ ಗುರುಣಾ ಮಹತಾ ಅಪಿ ನ ವಿಚಾಲ್ಯತೇ ॥ ೨೨ ॥
ತಂ ವಿದ್ಯಾದ್ದುಃಖಸಂಯೋಗವಿಯೋಗಂ ಯೋಗಸಂಜ್ಞಿತಮ್ ।
ಸ ನಿಶ್ಚಯೇನ ಯೋಕ್ತವ್ಯೋ ಯೋಗೋಽನಿರ್ವಿಣ್ಣಚೇತಸಾ ॥ ೨೩ ॥
ತಂ ವಿದ್ಯಾತ್ ವಿಜಾನೀಯಾತ್ ದುಃಖಸಂಯೋಗವಿಯೋಗಂ ದುಃಖೈಃ ಸಂಯೋಗಃ ದುಃಖಸಂಯೋಗಃ, ತೇನ ವಿಯೋಗಃ ದುಃಖಸಂಯೋಗವಿಯೋಗಃ, ತಂ ದುಃಖಸಂಯೋಗವಿಯೋಗಂ ಯೋಗ ಇತ್ಯೇವ ಸಂಜ್ಞಿತಂ ವಿಪರೀತಲಕ್ಷಣೇನ ವಿದ್ಯಾತ್ ವಿಜಾನೀಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಯೋಗಫಲಮುಪಸಂಹೃತ್ಯ ಪುನರನ್ವಾರಂಭೇಣ ಯೋಗಸ್ಯ ಕರ್ತವ್ಯತಾ ಉಚ್ಯತೇ ನಿಶ್ಚಯಾನಿರ್ವೇದಯೋಃ ಯೋಗಸಾಧನತ್ವವಿಧಾನಾರ್ಥಮ್ । ಸ ಯಥೋಕ್ತಫಲೋ ಯೋಗಃ ನಿಶ್ಚಯೇನ ಅಧ್ಯವಸಾಯೇನ ಯೋಕ್ತವ್ಯಃ ಅನಿರ್ವಿಣ್ಣಚೇತಸಾ ನ ನಿರ್ವಿಣ್ಣಮ್ ಅನಿರ್ವಿಣ್ಣಮ್ । ಕಿಂ ತತ್ ? ಚೇತಃ ತೇನ ನಿರ್ವೇದರಹಿತೇನ ಚೇತಸಾ ಚಿತ್ತೇನೇತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ೨೩ ॥
ಕಿಂಚ —
ಸಂಕಲ್ಪಪ್ರಭವಾನ್ಕಾಮಾಂಸ್ತ್ಯಕ್ತ್ವಾ ಸರ್ವಾನಶೇಷತಃ ।
ಮನಸೈವೇಂದ್ರಿಯಗ್ರಾಮಂ ವಿನಿಯಮ್ಯ ಸಮಂತತಃ ॥ ೨೪ ॥
ಸಂಕಲ್ಪಪ್ರಭವಾನ್ ಸಂಕಲ್ಪಃ ಪ್ರಭವಃ ಯೇಷಾಂ ಕಾಮಾನಾಂ ತೇ ಸಂಕಲ್ಪಪ್ರಭವಾಃ ಕಾಮಾಃ ತಾನ್ ತ್ಯಕ್ತ್ವಾ ಪರಿತ್ಯಜ್ಯ ಸರ್ವಾನ್ ಅಶೇಷತಃ ನಿರ್ಲೇಪೇನ । ಕಿಂಚ, ಮನಸೈವ ವಿವೇಕಯುಕ್ತೇನ ಇಂದ್ರಿಯಗ್ರಾಮಮ್ ಇಂದ್ರಿಯಸಮುದಾಯಂ ವಿನಿಯಮ್ಯ ನಿಯಮನಂ ಕೃತ್ವಾ ಸಮಂತತಃ ಸಮಂತಾತ್ ॥ ೨೪ ॥
ಶನೈಃ ಶನೈರುಪರಮೇದ್ಬುದ್ಧ್ಯಾ ಧೃತಿಗೃಹೀತಯಾ ।
ಆತ್ಮಸಂಸ್ಥಂ ಮನಃ ಕೃತ್ವಾ ನ ಕಿಂಚಿದಪಿ ಚಿಂತಯೇತ್ ॥ ೨೫ ॥
ಶನೈಃ ಶನೈಃ ನ ಸಹಸಾ ಉಪರಮೇತ್ ಉಪರತಿಂ ಕುರ್ಯಾತ್ । ಕಯಾ ? ಬುದ್ಧ್ಯಾ । ಕಿಂವಿಶಿಷ್ಟಯಾ ? ಧೃತಿಗೃಹೀತಯಾ ಧೃತ್ಯಾ ಧೈರ್ಯೇಣ ಗೃಹೀತಯಾ ಧೃತಿಗೃಹೀತಯಾ ಧೈರ್ಯೇಣ ಯುಕ್ತಯಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಆತ್ಮಸಂಸ್ಥಮ್ ಆತ್ಮನಿ ಸಂಸ್ಥಿತಮ್ ‘ಆತ್ಮೈವ ಸರ್ವಂ ನ ತತೋಽನ್ಯತ್ ಕಿಂಚಿದಸ್ತಿ’ ಇತ್ಯೇವಮಾತ್ಮಸಂಸ್ಥಂ ಮನಃ ಕೃತ್ವಾ ನ ಕಿಂಚಿದಪಿ ಚಿಂತಯೇತ್ । ಏಷ ಯೋಗಸ್ಯ ಪರಮೋ ವಿಧಿಃ ॥ ೨೫ ॥
ತತ್ರ ಏವಮಾತ್ಮಸಂಸ್ಥಂ ಮನಃ ಕರ್ತುಂ ಪ್ರವೃತ್ತೋ ಯೋಗೀ —
ಯತೋ ಯತೋ ನಿಶ್ಚರತಿ ಮನಶ್ಚಂಚಲಮಸ್ಥಿರಮ್ ।
ತತಸ್ತತೋ ನಿಯಮ್ಯೈತದಾತ್ಮನ್ಯೇವ ವಶಂ ನಯೇತ್ ॥ ೨೬ ॥
ಯತೋ ಯತಃ ಯಸ್ಮಾದ್ಯಸ್ಮಾತ್ ನಿಮಿತ್ತಾತ್ ಶಬ್ದಾದೇಃ ನಿಶ್ಚರತಿ ನಿರ್ಗಚ್ಛತಿ ಸ್ವಭಾವದೋಷಾತ್ ಮನಃ ಚಂಚಲಮ್ ಅತ್ಯರ್ಥಂ ಚಲಮ್ , ಅತ ಏವ ಅಸ್ಥಿರಮ್ , ತತಸ್ತತಃ ತಸ್ಮಾತ್ತಸ್ಮಾತ್ ಶಬ್ದಾದೇಃ ನಿಮಿತ್ತಾತ್ ನಿಯಮ್ಯ ತತ್ತನ್ನಿಮಿತ್ತಂ ಯಾಥಾತ್ಮ್ಯನಿರೂಪಣೇನ ಆಭಾಸೀಕೃತ್ಯ ವೈರಾಗ್ಯಭಾವನಯಾ ಚ ಏತತ್ ಮನಃ ಆತ್ಮನ್ಯೇವ ವಶಂ ನಯೇತ್ ಆತ್ಮವಶ್ಯತಾಮಾಪಾದಯೇತ್ । ಏವಂ ಯೋಗಾಭ್ಯಾಸಬಲಾತ್ ಯೋಗಿನಃ ಆತ್ಮನ್ಯೇವ ಪ್ರಶಾಮ್ಯತಿ ಮನಃ ॥ ೨೬ ॥
ಪ್ರಶಾಂತಮನಸಂ ಹ್ಯೇನಂ ಯೋಗಿನಂ ಸುಖಮುತ್ತಮಮ್ ।
ಉಪೈತಿ ಶಾಂತರಜಸಂ ಬ್ರಹ್ಮಭೂತಮಕಲ್ಮಷಮ್ ॥ ೨೭ ॥
ಪ್ರಶಾಂತಮನಸಂ ಪ್ರಕರ್ಷೇಣ ಶಾಂತಂ ಮನಃ ಯಸ್ಯ ಸಃ ಪ್ರಶಾಂತಮನಾಃ ತಂ ಪ್ರಶಾಂತಮನಸಂ ಹಿ ಏನಂ ಯೋಗಿನಂ ಸುಖಮ್ ಉತ್ತಮಂ ನಿರತಿಶಯಮ್ ಉಪೈತಿ ಉಪಗಚ್ಛತಿ ಶಾಂತರಜಸಂ ಪ್ರಕ್ಷೀಣಮೋಹಾದಿಕ್ಲೇಶರಜಸಮಿತ್ಯರ್ಥಃ, ಬ್ರಹ್ಮಭೂತಂ ಜೀವನ್ಮುಕ್ತಮ್ , ‘ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಸರ್ವಮ್’ ಇತ್ಯೇವಂ ನಿಶ್ಚಯವಂತಂ ಬ್ರಹ್ಮಭೂತಮ್ ಅಕಲ್ಮಷಂ ಧರ್ಮಾಧರ್ಮಾದಿವರ್ಜಿತಮ್ ॥ ೨೭ ॥
ಯುಂಜನ್ನೇವಂ ಸದಾತ್ಮಾನಂ ಯೋಗೀ ವಿಗತಕಲ್ಮಷಃ ।
ಸುಖೇನ ಬ್ರಹ್ಮಸಂಸ್ಪರ್ಶಮತ್ಯಂತಂ ಸುಖಮಶ್ನುತೇ ॥ ೨೮ ॥
ಯುಂಜನ್ ಏವಂ ಯಥೋಕ್ತೇನ ಕ್ರಮೇಣ ಯೋಗೀ ಯೋಗಾಂತರಾಯವರ್ಜಿತಃ ಸದಾ ಸರ್ವದಾ ಆತ್ಮಾನಂ ವಿಗತಕಲ್ಮಷಃ ವಿಗತಪಾಪಃ, ಸುಖೇನ ಅನಾಯಾಸೇನ ಬ್ರಹ್ಮಸಂಸ್ಪರ್ಶಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಾ ಪರೇಣ ಸಂಸ್ಪರ್ಶೋ ಯಸ್ಯ ತತ್ ಬ್ರಹ್ಮಸಂಸ್ಪರ್ಶಂ ಸುಖಮ್ ಅತ್ಯಂತಮ್ ಅಂತಮತೀತ್ಯ ವರ್ತತ ಇತ್ಯತ್ಯಂತಮ್ ಉತ್ಕೃಷ್ಟಂ ನಿರತಿಶಯಮ್ ಅಶ್ನುತೇ ವ್ಯಾಪ್ನೋತಿ ॥ ೨೮ ॥
ಇದಾನೀಂ ಯೋಗಸ್ಯ ಯತ್ ಫಲಂ ಬ್ರಹ್ಮೈಕತ್ವದರ್ಶನಂ ಸರ್ವಸಂಸಾರವಿಚ್ಛೇದಕಾರಣಂ ತತ್ ಪ್ರದರ್ಶ್ಯತೇ —
ಸರ್ವಭೂತಸ್ಥಮಾತ್ಮಾನಂ ಸರ್ವಭೂತಾನಿ ಚಾತ್ಮನಿ ।
ಈಕ್ಷತೇ ಯೋಗಯುಕ್ತಾತ್ಮಾ ಸರ್ವತ್ರ ಸಮದರ್ಶನಃ ॥ ೨೯ ॥
ಸರ್ವಭೂತಸ್ಥಂ ಸರ್ವೇಷು ಭೂತೇಷು ಸ್ಥಿತಂ ಸ್ವಮ್ ಆತ್ಮಾನಂ ಸರ್ವಭೂತಾನಿ ಚ ಆತ್ಮನಿ ಬ್ರಹ್ಮಾದೀನಿ ಸ್ತಂಬಪರ್ಯಂತಾನಿ ಚ ಸರ್ವಭೂತಾನಿ ಆತ್ಮನಿ ಏಕತಾಂ ಗತಾನಿ ಈಕ್ಷತೇ ಪಶ್ಯತಿ ಯೋಗಯುಕ್ತಾತ್ಮಾ ಸಮಾಹಿತಾಂತಃಕರಣಃ ಸರ್ವತ್ರ ಸಮದರ್ಶನಃ ಸರ್ವೇಷು ಬ್ರಹ್ಮಾದಿಸ್ಥಾವರಾಂತೇಷು ವಿಷಮೇಷು ಸರ್ವಭೂತೇಷು ಸಮಂ ನಿರ್ವಿಶೇಷಂ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮೈಕತ್ವವಿಷಯಂ ದರ್ಶನಂ ಜ್ಞಾನಂ ಯಸ್ಯ ಸ ಸರ್ವತ್ರ ಸಮದರ್ಶನಃ ॥ ೨೯ ॥
ಏತಸ್ಯ ಆತ್ಮೈಕತ್ವದರ್ಶನಸ್ಯ ಫಲಮ್ ಉಚ್ಯತೇ —
ಯೋ ಮಾಂ ಪಶ್ಯತಿ ಸರ್ವತ್ರ ಸರ್ವಂ ಚ ಮಯಿ ಪಶ್ಯತಿ ।
ತಸ್ಯಾಹಂ ನ ಪ್ರಣಶ್ಯಾಮಿ ಸ ಚ ಮೇ ನ ಪ್ರಣಶ್ಯತಿ ॥ ೩೦ ॥
ಯೋ ಮಾಂ ಪಶ್ಯತಿ ವಾಸುದೇವಂ ಸರ್ವಸ್ಯ ಆತ್ಮಾನಂ ಸರ್ವತ್ರ ಸರ್ವೇಷು ಭೂತೇಷು ಸರ್ವಂ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಾದಿಭೂತಜಾತಂ ಮಯಿ ಸರ್ವಾತ್ಮನಿ ಪಶ್ಯತಿ, ತಸ್ಯ ಏವಂ ಆತ್ಮೈಕತ್ವದರ್ಶಿನಃ ಅಹಮ್ ಈಶ್ವರೋ ನ ಪ್ರಣಶ್ಯಾಮಿ ನ ಪರೋಕ್ಷತಾಂ ಗಮಿಷ್ಯಾಮಿ । ಸ ಚ ಮೇ ನ ಪ್ರಣಶ್ಯತಿ ಸ ಚ ವಿದ್ವಾನ್ ಮಮ ವಾಸುದೇವಸ್ಯ ನ ಪ್ರಣಶ್ಯತಿ ನ ಪರೋಕ್ಷೋ ಭವತಿ, ತಸ್ಯ ಚ ಮಮ ಚ ಏಕಾತ್ಮಕತ್ವಾತ್ ; ಸ್ವಾತ್ಮಾ ಹಿ ನಾಮ ಆತ್ಮನಃ ಪ್ರಿಯ ಏವ ಭವತಿ, ಯಸ್ಮಾಚ್ಚ ಅಹಮೇವ ಸರ್ವಾತ್ಮೈಕತ್ವದರ್ಶೀ ॥ ೩೦ ॥
ಇತ್ಯೇತತ್ ಪೂರ್ವಶ್ಲೋಕಾರ್ಥಂ ಸಮ್ಯಗ್ದರ್ಶನಮನೂದ್ಯ ತತ್ಫಲಂ ಮೋಕ್ಷಃ ಅಭಿಧೀಯತೇ —
ಸರ್ವಭೂತಸ್ಥಿತಂ ಯೋ ಮಾಂ ಭಜತ್ಯೇಕತ್ವಮಾಸ್ಥಿತಃ ।
ಸರ್ವಥಾ ವರ್ತಮಾನೋಽಪಿ ಸ ಯೋಗೀ ಮಯಿ ವರ್ತತೇ ॥ ೩೧ ॥
ಸರ್ವಥಾ ಸರ್ವಪ್ರಕಾರೈಃ ವರ್ತಮಾನೋಽಪಿ ಸಮ್ಯಗ್ದರ್ಶೀ ಯೋಗೀ ಮಯಿ ವೈಷ್ಣವೇ ಪರಮೇ ಪದೇ ವರ್ತತೇ, ನಿತ್ಯಮುಕ್ತ ಏವ ಸಃ, ನ ಮೋಕ್ಷಂ ಪ್ರತಿ ಕೇನಚಿತ್ ಪ್ರತಿಬಧ್ಯತೇ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ೩೧ ॥
ಕಿಂಚ ಅನ್ಯತ್ —
ಆತ್ಮೌಪಮ್ಯೇನ ಸರ್ವತ್ರ ಸಮಂ ಪಶ್ಯತಿ ಯೋಽರ್ಜುನ ।
ಸುಖಂ ವಾ ಯದಿ ವಾ ದುಃಖಂ ಸ ಯೋಗೀ ಪರಮೋ ಮತಃ ॥ ೩೨ ॥
ಆತ್ಮೌಪಮ್ಯೇನ ಆತ್ಮಾ ಸ್ವಯಮೇವ ಉಪಮೀಯತೇ ಅನಯಾ ಇತ್ಯುಪಮಾ ತಸ್ಯಾ ಉಪಮಾಯಾ ಭಾವಃ ಔಪಮ್ಯಂ ತೇನ ಆತ್ಮೌಪಮ್ಯೇನ, ಸರ್ವತ್ರ ಸರ್ವಭೂತೇಷು ಸಮಂ ತುಲ್ಯಂ ಪಶ್ಯತಿ ಯಃ ಅರ್ಜುನ, ಸ ಚ ಕಿಂ ಸಮಂ ಪಶ್ಯತಿ ಇತ್ಯುಚ್ಯತೇ — ಯಥಾ ಮಮ ಸುಖಮ್ ಇಷ್ಟಂ ತಥಾ ಸರ್ವಪ್ರಾಣಿನಾಂ ಸುಖಮ್ ಅನುಕೂಲಮ್ । ವಾಶಬ್ದಃ ಚಾರ್ಥೇ । ಯದಿ ವಾ ಯಚ್ಚ ದುಃಖಂ ಮಮ ಪ್ರತಿಕೂಲಮ್ ಅನಿಷ್ಟಂ ಯಥಾ ತಥಾ ಸರ್ವಪ್ರಾಣಿನಾಂ ದುಃಖಮ್ ಅನಿಷ್ಟಂ ಪ್ರತಿಕೂಲಂ ಇತ್ಯೇವಮ್ ಆತ್ಮೌಪಮ್ಯೇನ ಸುಖದುಃಖೇ ಅನುಕೂಲಪ್ರತಿಕೂಲೇ ತುಲ್ಯತಯಾ ಸರ್ವಭೂತೇಷು ಸಮಂ ಪಶ್ಯತಿ, ನ ಕಸ್ಯಚಿತ್ ಪ್ರತಿಕೂಲಮಾಚರತಿ, ಅಹಿಂಸಕ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಯಃ ಏವಮಹಿಂಸಕಃ ಸಮ್ಯಗ್ದರ್ಶನನಿಷ್ಠಃ ಸ ಯೋಗೀ ಪರಮಃ ಉತ್ಕೃಷ್ಟಃ ಮತಃ ಅಭಿಪ್ರೇತಃ ಸರ್ವಯೋಗಿನಾಂ ಮಧ್ಯೇ ॥ ೩೨ ॥
ಏತಸ್ಯ ಯಥೋಕ್ತಸ್ಯ ಸಮ್ಯಗ್ದರ್ಶನಲಕ್ಷಣಸ್ಯ ಯೋಗಸ್ಯ ದುಃಖಸಂಪಾದ್ಯತಾಮಾಲಕ್ಷ್ಯ ಶುಶ್ರೂಷುಃ ಧ್ರುವಂ ತತ್ಪ್ರಾಪ್ತ್ಯುಪಾಯಮರ್ಜುನ ಉವಾಚ —
ಅರ್ಜುನ ಉವಾಚ —
ಯೋಽಯಂ ಯೋಗಸ್ತ್ವಯಾ ಪ್ರೋಕ್ತಃ
ಸಾಮ್ಯೇನ ಮಧುಸೂದನ ।
ಏತಸ್ಯಾಹಂ ನ ಪಶ್ಯಾಮಿ
ಚಂಚಲತ್ವಾತ್ಸ್ಥಿತಿಂ ಸ್ಥಿರಾಮ್ ॥ ೩೩ ॥
ಯಃ ಅಯಂ ಯೋಗಃ ತ್ವಯಾ ಪ್ರೋಕ್ತಃ ಸಾಮ್ಯೇನ ಸಮತ್ವೇನ ಹೇ ಮಧುಸೂದನ ಏತಸ್ಯ ಯೋಗಸ್ಯ ಅಹಂ ನ ಪಶ್ಯಾಮಿ ನೋಪಲಭೇ, ಚಂಚಲತ್ವಾತ್ ಮನಸಃ । ಕಿಮ್ ? ಸ್ಥಿರಾಮ್ ಅಚಲಾಂ ಸ್ಥಿತಿಮ್ ॥ ೩೩ ॥
ಪ್ರಸಿದ್ಧಮೇತತ್ —
ಚಂಚಲಂ ಹಿ ಮನಃ ಕೃಷ್ಣ ಪ್ರಮಾಥಿ ಬಲವದ್ದೃಢಮ್ ।
ತಸ್ಯಾಹಂ ನಿಗ್ರಹಂ ಮನ್ಯೇ ವಾಯೋರಿವ ಸುದುಷ್ಕರಮ್ ॥ ೩೪ ॥
ಚಂಚಲಂ ಹಿ ಮನಃ । ಕೃಷ್ಣ ಇತಿ ಕೃಷತೇಃ ವಿಲೇಖನಾರ್ಥಸ್ಯ ರೂಪಮ್ । ಭಕ್ತಜನಪಾಪಾದಿದೋಷಾಕರ್ಷಣಾತ್ ಕೃಷ್ಣಃ, ತಸ್ಯ ಸಂಬುದ್ಧಿಃ ಹೇ ಕೃಷ್ಣ । ಹಿ ಯಸ್ಮಾತ್ ಮನಃ ಚಂಚಲಂ ನ ಕೇವಲಮತ್ಯರ್ಥಂ ಚಂಚಲಮ್ , ಪ್ರಮಾಥಿ ಚ ಪ್ರಮಥನಶೀಲಮ್ , ಪ್ರಮಥ್ನಾತಿ ಶರೀರಮ್ ಇಂದ್ರಿಯಾಣಿ ಚ ವಿಕ್ಷಿಪತ್ ಸತ್ ಪರವಶೀಕರೋತಿ । ಕಿಂಚ — ಬಲವತ್ ಪ್ರಬಲಮ್ , ನ ಕೇನಚಿತ್ ನಿಯಂತುಂ ಶಕ್ಯಮ್ , ದುರ್ನಿವಾರತ್ವಾತ್ । ಕಿಂಚ — ದೃಢಂ ತಂತುನಾಗವತ್ ಅಚ್ಛೇದ್ಯಮ್ । ತಸ್ಯ ಏವಂಭೂತಸ್ಯ ಮನಸಃ ಅಹಂ ನಿಗ್ರಹಂ ನಿರೋಧಂ ಮನ್ಯೇ ವಾಯೋರಿವ ಯಥಾ ವಾಯೋಃ ದುಷ್ಕರೋ ನಿಗ್ರಹಃ ತತೋಽಪಿ ದುಷ್ಕರಂ ಮನ್ಯೇ ಇತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ ॥ ೩೪ ॥
ಶ್ರೀಭಗವಾನುವಾಚ, ಏವಮ್ ಏತತ್ ಯಥಾ ಬ್ರವೀಷಿ —
ಶ್ರೀಭಗವಾನುವಾಚ —
ಅಸಂಶಯಂ ಮಹಾಬಾಹೋ ಮನೋ ದುರ್ನಿಗ್ರಹಂ ಚಲಮ್ ।
ಅಭ್ಯಾಸೇನ ತು ಕೌಂತೇಯ ವೈರಾಗ್ಯೇಣ ಚ ಗೃಹ್ಯತೇ ॥ ೩೫ ॥
ಅಸಂಶಯಂ ನಾಸ್ತಿ ಸಂಶಯಃ ‘ಮನೋ ದುರ್ನಿಗ್ರಹಂ ಚಲಮ್’ ಇತ್ಯತ್ರ ಹೇ ಮಹಾಬಾಹೋ । ಕಿಂತು ಅಭ್ಯಾಸೇನ ತು ಅಭ್ಯಾಸೋ ನಾಮ ಚಿತ್ತಭೂಮೌ ಕಸ್ಯಾಂಚಿತ್ ಸಮಾನಪ್ರತ್ಯಯಾವೃತ್ತಿಃ ಚಿತ್ತಸ್ಯ । ವೈರಾಗ್ಯೇಣ ವೈರಾಗ್ಯಂ ನಾಮ ದೃಷ್ಟಾದೃಷ್ಟೇಷ್ಟಭೋಗೇಷು ದೋಷದರ್ಶನಾಭ್ಯಾಸಾತ್ ವೈತೃಷ್ಣ್ಯಮ್ । ತೇನ ಚ ವೈರಾಗ್ಯೇಣ ಗೃಹ್ಯತೇ ವಿಕ್ಷೇಪರೂಪಃ ಪ್ರಚಾರಃ ಚಿತ್ತಸ್ಯ । ಏವಂ ತತ್ ಮನಃ ಗೃಹ್ಯತೇ ನಿಗೃಹ್ಯತೇ ನಿರುಧ್ಯತೇ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ೩೫ ॥
ಯಃ ಪುನಃ ಅಸಂಯತಾತ್ಮಾ, ತೇನ —
ಅಸಂಯತಾತ್ಮನಾ ಯೋಗೋ ದುಷ್ಪ್ರಾಪ ಇತಿ ಮೇ ಮತಿಃ ।
ವಶ್ಯಾತ್ಮನಾ ತು ಯತತಾ ಶಕ್ಯೋಽವಾಪ್ತುಮುಪಾಯತಃ ॥ ೩೬ ॥
ಅಸಂಯತಾತ್ಮನಾ ಅಭ್ಯಾಸವೈರಾಗ್ಯಾಭ್ಯಾಮಸಂಯತಃ ಆತ್ಮಾ ಅಂತಃಕರಣಂ ಯಸ್ಯ ಸೋಽಯಮ್ ಅಸಂಯತಾತ್ಮಾ ತೇನ ಅಸಂಯತಾತ್ಮನಾ ಯೋಗೋ ದುಷ್ಪ್ರಾಪಃ ದುಃಖೇನ ಪ್ರಾಪ್ಯತ ಇತಿ ಮೇ ಮತಿಃ । ಯಸ್ತು ಪುನಃ ವಶ್ಯಾತ್ಮಾ ಅಭ್ಯಾಸವೈರಾಗ್ಯಾಭ್ಯಾಂ ವಶ್ಯತ್ವಮಾಪಾದಿತಃ ಆತ್ಮಾ ಮನಃ ಯಸ್ಯ ಸೋಽಯಂ ವಶ್ಯಾತ್ಮಾ ತೇನ ವಶ್ಯಾತ್ಮನಾ ತು ಯತತಾ ಭೂಯೋಽಪಿ ಪ್ರಯತ್ನಂ ಕುರ್ವತಾ ಶಕ್ಯಃ ಅವಾಪ್ತುಂ ಯೋಗಃ ಉಪಾಯತಃ ಯಥೋಕ್ತಾದುಪಾಯಾತ್ ॥ ೩೬ ॥
ತತ್ರ ಯೋಗಾಭ್ಯಾಸಾಂಗೀಕರಣೇನ ಇಹಲೋಕಪರಲೋಕಪ್ರಾಪ್ತಿನಿಮಿತ್ತಾನಿ ಕರ್ಮಾಣಿ ಸಂನ್ಯಸ್ತಾನಿ, ಯೋಗಸಿದ್ಧಿಫಲಂ ಚ ಮೋಕ್ಷಸಾಧನಂ ಸಮ್ಯಗ್ದರ್ಶನಂ ನ ಪ್ರಾಪ್ತಮಿತಿ, ಯೋಗೀ ಯೋಗಮಾರ್ಗಾತ್ ಮರಣಕಾಲೇ ಚಲಿತಚಿತ್ತಃ ಇತಿ ತಸ್ಯ ನಾಶಮಶಂಕ್ಯ ಅರ್ಜುನ ಉವಾಚ —
ಅರ್ಜುನ ಉವಾಚ —
ಅಯತಿಃ ಶ್ರದ್ಧಯೋಪೇತೋ ಯೋಗಾಚ್ಚಲಿತಮಾನಸಃ ।
ಅಪ್ರಾಪ್ಯ ಯೋಗಸಂಸಿದ್ಧಿಂ ಕಾಂ ಗತಿಂ ಕೃಷ್ಣ ಗಚ್ಛತಿ ॥ ೩೭ ॥
ಅಯತಿಃ ಅಪ್ರಯತ್ನವಾನ್ ಯೋಗಮಾರ್ಗೇ ಶ್ರದ್ಧಯಾ ಆಸ್ತಿಕ್ಯಬುದ್ಧ್ಯಾ ಚ ಉಪೇತಃ ಯೋಗಾತ್ ಅಂತಕಾಲೇ ಚ ಚಲಿತಂ ಮಾನಸಂ ಮನೋ ಯಸ್ಯ ಸಃ ಚಲಿತಮಾನಸಃ ಭ್ರಷ್ಟಸ್ಮೃತಿಃ ಸಃ ಅಪ್ರಾಪ್ಯ ಯೋಗಸಂಸಿದ್ಧಿಂ ಯೋಗಫಲಂ ಸಮ್ಯಗ್ದರ್ಶನಂ ಕಾಂ ಗತಿಂ ಹೇ ಕೃಷ್ಣ ಗಚ್ಛತಿ ॥ ೩೭ ॥
ಕಚ್ಚಿನ್ನೋಭಯವಿಭ್ರಷ್ಟಶ್ಛಿನ್ನಾಭ್ರಮಿವ ನಶ್ಯತಿ ।
ಅಪ್ರತಿಷ್ಠೋ ಮಹಾಬಾಹೋ ವಿಮೂಢೋ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪಥಿ ॥ ೩೮ ॥
ಕಚ್ಚಿತ್ ಕಿಂ ನ ಉಭಯವಿಭ್ರಷ್ಟಃ ಕರ್ಮಮಾರ್ಗಾತ್ ಯೋಗಮಾರ್ಗಾಚ್ಚ ವಿಭ್ರಷ್ಟಃ ಸನ್ ಛಿನ್ನಾಭ್ರಮಿವ ನಶ್ಯತಿ, ಕಿಂ ವಾ ನ ನಶ್ಯತಿ ಅಪ್ರತಿಷ್ಠೋ ನಿರಾಶ್ರಯಃ ಹೇ ಮಹಾಬಾಹೋ ವಿಮೂಢಃ ಸನ್ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪಥಿ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಾಪ್ತಿಮಾರ್ಗೇ ॥ ೩೮ ॥
ಏತನ್ಮೇ ಸಂಶಯಂ ಕೃಷ್ಣ ಚ್ಛೇತ್ತುಮರ್ಹಸ್ಯಶೇಷತಃ ।
ತ್ವದನ್ಯಃ ಸಂಶಯಸ್ಯಾಸ್ಯ ಚ್ಛೇತ್ತಾ ನ ಹ್ಯುಪಪದ್ಯತೇ ॥ ೩೯ ॥
ಏತತ್ ಮೇ ಮಮ ಸಂಶಯಂ ಕೃಷ್ಣ ಚ್ಛೇತ್ತುಮ್ ಅಪನೇತುಮ್ ಅರ್ಹಸಿ ಅಶೇಷತಃ । ತ್ವದನ್ಯಃ ತ್ವತ್ತಃ ಅನ್ಯಃ ಋಷಿಃ ದೇವೋ ವಾ ಚ್ಛೇತ್ತಾ ನಾಶಯಿತಾ ಸಂಶಯಸ್ಯ ಅಸ್ಯ ನ ಹಿ ಯಸ್ಮಾತ್ ಉಪಪದ್ಯತೇ ನ ಸಂಭವತಿ । ಅತಃ ತ್ವಮೇವ ಚ್ಛೇತ್ತುಮರ್ಹಸಿ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ೩೯ ॥
ಶ್ರೀಭಗವಾನುವಾಚ —
ಪಾರ್ಥ ನೈವೇಹ ನಾಮುತ್ರ ವಿನಾಶಸ್ತಸ್ಯ ವಿದ್ಯತೇ ।
ನ ಹಿ ಕಲ್ಯಾಣಕೃತ್ಕಶ್ಚಿದ್ದುರ್ಗತಿಂ ತಾತ ಗಚ್ಛತಿ ॥ ೪೦ ॥
ಹೇ ಪಾರ್ಥ ನೈವ ಇಹ ಲೋಕೇ ನಾಮುತ್ರ ಪರಸ್ಮಿನ್ ವಾ ಲೋಕೇ ವಿನಾಶಃ ತಸ್ಯ ವಿದ್ಯತೇ ನಾಸ್ತಿ । ನಾಶೋ ನಾಮ ಪೂರ್ವಸ್ಮಾತ್ ಹೀನಜನ್ಮಪ್ರಾಪ್ತಿಃ ಸ ಯೋಗಭ್ರಷ್ಟಸ್ಯ ನಾಸ್ತಿ । ನ ಹಿ ಯಸ್ಮಾತ್ ಕಲ್ಯಾಣಕೃತ್ ಶುಭಕೃತ್ ಕಶ್ಚಿತ್ ದುರ್ಗತಿಂ ಕುತ್ಸಿತಾಂ ಗತಿಂ ಹೇ ತಾತ, ತನೋತಿ ಆತ್ಮಾನಂ ಪುತ್ರರೂಪೇಣೇತಿ ಪಿತಾ ತಾತ ಉಚ್ಯತೇ । ಪಿತೈವ ಪುತ್ರ ಇತಿ ಪುತ್ರೋಽಪಿ ತಾತ ಉಚ್ಯತೇ । ಶಿಷ್ಯೋಽಪಿ ಪುತ್ರ ಉಚ್ಯತೇ । ಯತೋ ನ ಗಚ್ಛತಿ ॥ ೪೦ ॥
ಕಿಂ ತು ಅಸ್ಯ ಭವತಿ ? —
ಪ್ರಾಪ್ಯ ಪುಣ್ಯಕೃತಾಂ ಲೋಕಾನುಷಿತ್ವಾ ಶಾಶ್ವತೀಃ ಸಮಾಃ ।
ಶುಚೀನಾಂ ಶ್ರೀಮತಾಂ ಗೇಹೇ ಯೋಗಭ್ರಷ್ಟೋಽಭಿಜಾಯತೇ ॥ ೪೧ ॥
ಯೋಗಮಾರ್ಗೇ ಪ್ರವೃತ್ತಃ ಸಂನ್ಯಾಸೀ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಾತ್ ಪ್ರಾಪ್ಯ ಗತ್ವಾ ಪುಣ್ಯಕೃತಾಮ್ ಅಶ್ವಮೇಧಾದಿಯಾಜಿನಾಂ ಲೋಕಾನ್ , ತತ್ರ ಚ ಉಷಿತ್ವಾ ವಾಸಮನುಭೂಯ ಶಾಶ್ವತೀಃ ನಿತ್ಯಾಃ ಸಮಾಃ ಸಂವತ್ಸರಾನ್ , ತದ್ಭೋಗಕ್ಷಯೇ ಶುಚೀನಾಂ ಯಥೋಕ್ತಕಾರಿಣಾಂ ಶ್ರೀಮತಾಂ ವಿಭೂತಿಮತಾಂ ಗೇಹೇ ಗೃಹೇ ಯೋಗಭ್ರಷ್ಟಃ ಅಭಿಜಾಯತೇ ॥ ೪೧ ॥
ಅಥವಾ ಯೋಗಿನಾಮೇವ ಕುಲೇ ಭವತಿ ಧೀಮತಾಮ್ ।
ಏತದ್ಧಿ ದುರ್ಲಭತರಂ ಲೋಕೇ ಜನ್ಮ ಯದೀದೃಶಮ್ ॥ ೪೨ ॥
ಅಥವಾ ಶ್ರೀಮತಾಂ ಕುಲಾತ್ ಅನ್ಯಸ್ಮಿನ್ ಯೋಗಿನಾಮೇವ ದರಿದ್ರಾಣಾಂ ಕುಲೇ ಭವತಿ ಜಾಯತೇ ಧೀಮತಾಂ ಬುದ್ಧಿಮತಾಮ್ । ಏತತ್ ಹಿ ಜನ್ಮ, ಯತ್ ದರಿದ್ರಾಣಾಂ ಯೋಗಿನಾಂ ಕುಲೇ, ದುರ್ಲಭತರಂ ದುಃಖಲಭ್ಯತರಂ ಪೂರ್ವಮಪೇಕ್ಷ್ಯ ಲೋಕೇ ಜನ್ಮ ಯತ್ ಈದೃಶಂ ಯಥೋಕ್ತವಿಶೇಷಣೇ ಕುಲೇ ॥ ೪೨ ॥
ಯಸ್ಮಾತ್ —
ತತ್ರ ತಂ ಬುದ್ಧಿಸಂಯೋಗಂ ಲಭತೇ ಪೌರ್ವದೇಹಿಕಮ್ ।
ಯತತೇ ಚ ತತೋ ಭೂಯಃ ಸಂಸಿದ್ಧೌ ಕುರುನಂದನ ॥ ೪೩ ॥
ತತ್ರ ಯೋಗಿನಾಂ ಕುಲೇ ತಂ ಬುದ್ಧಿಸಂಯೋಗಂ ಬುದ್ಧ್ಯಾ ಸಂಯೋಗಂ ಬುದ್ಧಿಸಂಯೋಗಂ ಲಭತೇ ಪೌರ್ವದೇಹಿಕಂ ಪೂರ್ವಸ್ಮಿನ್ ದೇಹೇ ಭವಂ ಪೌರ್ವದೇಹಿಕಮ್ । ಯತತೇ ಚ ಪ್ರಯತ್ನಂ ಚ ಕರೋತಿ ತತಃ ತಸ್ಮಾತ್ ಪೂರ್ವಕೃತಾತ್ ಸಂಸ್ಕಾರಾತ್ ಭೂಯಃ ಬಹುತರಂ ಸಂಸಿದ್ಧೌ ಸಂಸಿದ್ಧಿನಿಮಿತ್ತಂ ಹೇ ಕುರುನಂದನ ॥ ೪೩ ॥
ಕಥಂ ಪೂರ್ವದೇಹಬುದ್ಧಿಸಂಯೋಗ ಇತಿ ತದುಚ್ಯತೇ —
ಪೂರ್ವಾಭ್ಯಾಸೇನ ತೇನೈವ ಹ್ರಿಯತೇ ಹ್ಯವಶೋಽಪಿ ಸಃ ।
ಜಿಜ್ಞಾಸುರಪಿ ಯೋಗಸ್ಯ ಶಬ್ದಬ್ರಹ್ಮಾತಿವರ್ತತೇ ॥ ೪೪ ॥
ಯಃ ಪೂರ್ವಜನ್ಮನಿ ಕೃತಃ ಅಭ್ಯಾಸಃ ಸಃ ಪೂರ್ವಾಭ್ಯಾಸಃ, ತೇನೈವ ಬಲವತಾ ಹ್ರಿಯತೇ ಸಂಸಿದ್ಧೌ ಹಿ ಯಸ್ಮಾತ್ ಅವಶೋಽಪಿ ಸಃ ಯೋಗಭ್ರಷ್ಟಃ ; ನ ಕೃತಂ ಚೇತ್ ಯೋಗಾಭ್ಯಾಸಜಾತ್ ಸಂಸ್ಕಾರಾತ್ ಬಲವತ್ತರಮಧರ್ಮಾದಿಲಕ್ಷಣಂ ಕರ್ಮ, ತದಾ ಯೋಗಾಭ್ಯಾಸಜನಿತೇನ ಸಂಸ್ಕಾರೇಣ ಹ್ರಿಯತೇ ; ಅಧರ್ಮಶ್ಚೇತ್ ಬಲವತ್ತರಃ ಕೃತಃ, ತೇನ ಯೋಗಜೋಽಪಿ ಸಂಸ್ಕಾರಃ ಅಭಿಭೂಯತ ಏವ, ತತ್ಕ್ಷಯೇ ತು ಯೋಗಜಃ ಸಂಸ್ಕಾರಃ ಸ್ವಯಮೇವ ಕಾರ್ಯಮಾರಭತೇ, ನ ದೀರ್ಘಕಾಲಸ್ಥಸ್ಯಾಪಿ ವಿನಾಶಃ ತಸ್ಯ ಅಸ್ತಿ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅತಃ ಜಿಜ್ಞಾಸುರಪಿ ಯೋಗಸ್ಯ ಸ್ವರೂಪಂ ಜ್ಞಾತುಮಿಚ್ಛನ್ ಅಪಿ ಯೋಗಮಾರ್ಗೇ ಪ್ರವೃತ್ತಃ ಸಂನ್ಯಾಸೀ ಯೋಗಭ್ರಷ್ಟಃ, ಸಾಮರ್ಥ್ಯಾತ್ ಸೋಽಪಿ ಶಬ್ದಬ್ರಹ್ಮ ವೇದೋಕ್ತಕರ್ಮಾನುಷ್ಠಾನಫಲಮ್ ಅತಿವರ್ತತೇ ಅತಿಕ್ರಾಮತಿ ಅಪಾಕರಿಷ್ಯತಿ ; ಕಿಮುತ ಬುದ್ಧ್ವಾ ಯಃ ಯೋಗಂ ತನ್ನಿಷ್ಠಃ ಅಭ್ಯಾಸಂ ಕುರ್ಯಾತ್ ॥ ೪೪ ॥
ಕುತಶ್ಚ ಯೋಗಿತ್ವಂ ಶ್ರೇಯಃ ಇತಿ —
ಪ್ರಯತ್ನಾದ್ಯತಮಾನಸ್ತು ಯೋಗೀ ಸಂಶುದ್ಧಕಿಲ್ಬಿಷಃ ।
ಅನೇಕಜನ್ಮಸಂಸಿದ್ಧಸ್ತತೋ ಯಾತಿ ಪರಾಂ ಗತಿಮ್ ॥ ೪೫ ॥
ಪ್ರಯತ್ನಾತ್ ಯತಮಾನಃ, ಅಧಿಕಂ ಯತಮಾನ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ತತ್ರ ಯೋಗೀ ವಿದ್ವಾನ್ ಸಂಶುದ್ಧಕಿಲ್ಬಿಷಃ ವಿಶುದ್ಧಕಿಲ್ಬಿಷಃ ಸಂಶುದ್ಧಪಾಪಃ ಅನೇಕಜನ್ಮಸಂಸಿದ್ಧಃ ಅನೇಕೇಷು ಜನ್ಮಸು ಕಿಂಚಿತ್ಕಿಂಚಿತ್ ಸಂಸ್ಕಾರಜಾತಮ್ ಉಪಚಿತ್ಯ ತೇನ ಉಪಚಿತೇನ ಅನೇಕಜನ್ಮಕೃತೇನ ಸಂಸಿದ್ಧಃ ಅನೇಕಜನ್ಮಸಂಸಿದ್ಧಃ ತತಃ ಲಬ್ಧಸಮ್ಯಗ್ದರ್ಶನಃ ಸನ್ ಯಾತಿ ಪರಾಂ ಪ್ರಕೃಷ್ಟಾಂ ಗತಿಮ್ ॥ ೪೫ ॥
ಯಸ್ಮಾದೇವಂ ತಸ್ಮಾತ್ —
ತಪಸ್ವಿಭ್ಯೋಽಧಿಕೋ ಯೋಗೀ
ಜ್ಞಾನಿಭ್ಯೋಽಪಿ ಮತೋಽಧಿಕಃ ।
ಕರ್ಮಿಭ್ಯಶ್ಚಾಧಿಕೋ ಯೋಗೀ
ತಸ್ಮಾದ್ಯೋಗೀ ಭವಾರ್ಜುನ ॥ ೪೬ ॥
ತಪಸ್ವಿಭ್ಯಃ ಅಧಿಕಃ ಯೋಗೀ, ಜ್ಞಾನಿಭ್ಯೋಽಪಿ ಜ್ಞಾನಮತ್ರ ಶಾಸ್ತ್ರಾರ್ಥಪಾಂಡಿತ್ಯಮ್ , ತದ್ವದ್ಭ್ಯೋಽಪಿ ಮತಃ ಜ್ಞಾತಃ ಅಧಿಕಃ ಶ್ರೇಷ್ಠಃ ಇತಿ । ಕರ್ಮಿಭ್ಯಃ, ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದಿ ಕರ್ಮ, ತದ್ವದ್ಭ್ಯಃ ಅಧಿಕಃ ಯೋಗೀ ವಿಶಿಷ್ಟಃ ಯಸ್ಮಾತ್ ತಸ್ಮಾತ್ ಯೋಗೀ ಭವ ಅರ್ಜುನ ॥ ೪೬ ॥
ಯೋಗಿನಾಮಪಿ ಸರ್ವೇಷಾಂ ಮದ್ಗತೇನಾಂತರಾತ್ಮನಾ ।
ಶ್ರದ್ಧಾವಾನ್ಭಜತೇ ಯೋ ಮಾಂ ಸ ಮೇ ಯುಕ್ತತಮೋ ಮತಃ ॥ ೪೭ ॥
ಯೋಗಿನಾಮಪಿ ಸರ್ವೇಷಾಂ ರುದ್ರಾದಿತ್ಯಾದಿಧ್ಯಾನಪರಾಣಾಂ ಮಧ್ಯೇ ಮದ್ಗತೇನ ಮಯಿ ವಾಸುದೇವೇ ಸಮಾಹಿತೇನ ಅಂತರಾತ್ಮನಾ ಅಂತಃಕರಣೇನ ಶ್ರದ್ಧಾವಾನ್ ಶ್ರದ್ದಧಾನಃ ಸನ್ ಭಜತೇ ಸೇವತೇ ಯೋ ಮಾಮ್ , ಸ ಮೇ ಮಮ ಯುಕ್ತತಮಃ ಅತಿಶಯೇನ ಯುಕ್ತಃ ಮತಃ ಅಭಿಪ್ರೇತಃ ಇತಿ ॥ ೪೭ ॥
ಇತಿ ಶ್ರೀಮತ್ಪರಮಹಂಸಪರಿವ್ರಾಜಕಾಚಾರ್ಯಸ್ಯ ಶ್ರೀಗೋವಿಂದಭಗವತ್ಪೂಜ್ಯಪಾದಶಿಷ್ಯಸ್ಯ ಶ್ರೀಮಚ್ಛಂಕರಭಗವತಃ ಕೃತೌ ಶ್ರೀಮದ್ಭಗವದ್ಗೀತಾಭಾಷ್ಯೇ ಷಷ್ಠೋಽಧ್ಯಾಯಃ ॥