ಸಪ್ತಮೇ ಅಧ್ಯಾಯೇ ಸೂಚಿತೇ ದ್ವೇ ಪ್ರಕೃತೀ ಈಶ್ವರಸ್ಯ — ತ್ರಿಗುಣಾತ್ಮಿಕಾ ಅಷ್ಟಧಾ ಭಿನ್ನಾ ಅಪರಾ, ಸಂಸಾರಹೇತುತ್ವಾತ್ ; ಪರಾ ಚ ಅನ್ಯಾ ಜೀವಭೂತಾ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಲಕ್ಷಣಾ ಈಶ್ವರಾತ್ಮಿಕಾ — ಯಾಭ್ಯಾಂ ಪ್ರಕೃತಿಭ್ಯಾಮೀಶ್ವರಃ ಜಗದುತ್ಪತ್ತಿಸ್ಥಿತಿಲಯಹೇತುತ್ವಂ ಪ್ರತಿಪದ್ಯತೇ । ತತ್ರ ಕ್ಷೇತ್ರಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಲಕ್ಷಣಪ್ರಕೃತಿದ್ವಯನಿರೂಪಣದ್ವಾರೇಣ ತದ್ವತಃ ಈಶ್ವರಸ್ಯ ತತ್ತ್ವನಿರ್ಧಾರಣಾರ್ಥಂ ಕ್ಷೇತ್ರಾಧ್ಯಾಯಃ ಆರಭ್ಯತೇ । ಅತೀತಾನಂತರಾಧ್ಯಾಯೇ ಚ ‘ಅದ್ವೇಷ್ಟಾ ಸರ್ವಭೂತಾನಾಮ್’ (ಭ. ಗೀ. ೧೨ । ೧೩) ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಯಾವತ್ ಅಧ್ಯಾಯಪರಿಸಮಾಪ್ತಿಃ ತಾವತ್ ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಿನಾಂ ಸಂನ್ಯಾಸಿನಾಂ ನಿಷ್ಠಾ ಯಥಾ ತೇ ವರ್ತಂತೇ ಇತ್ಯೇತತ್ ಉಕ್ತಮ್ । ಕೇನ ಪುನಃ ತೇ ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನೇನ ಯುಕ್ತಾಃ ಯಥೋಕ್ತಧರ್ಮಾಚರಣಾತ್ ಭಗವತಃ ಪ್ರಿಯಾ ಭವಂತೀತಿ ಏವಮರ್ಥಶ್ಚ ಅಯಮಧ್ಯಾಯಃ ಆರಭ್ಯತೇ । ಪ್ರಕೃತಿಶ್ಚ ತ್ರಿಗುಣಾತ್ಮಿಕಾ ಸರ್ವಕಾರ್ಯಕರಣವಿಷಯಾಕಾರೇಣ ಪರಿಣತಾ ಪುರುಷಸ್ಯ ಭೋಗಾಪವರ್ಗಾರ್ಥಕರ್ತವ್ಯತಯಾ ದೇಹೇಂದ್ರಿಯಾದ್ಯಾಕಾರೇಣ ಸಂಹನ್ಯತೇ । ಸೋಽಯಂ ಸಂಘಾತಃ ಇದಂ ಶರೀರಮ್ । ತದೇತತ್ ಭಗವಾನ್ ಉವಾಚ —
ಶ್ರೀಭಗವಾನುವಾಚ —
ಇದಂ ಶರೀರಂ ಕೌಂತೇಯ ಕ್ಷೇತ್ರಮಿತ್ಯಭಿಧೀಯತೇ ।
ಏತದ್ಯೋ ವೇತ್ತಿ ತಂ ಪ್ರಾಹುಃ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞ ಇತಿ ತದ್ವಿದಃ ॥ ೧ ॥
ಏತದ್ಯೋ ವೇತ್ತಿ ತಂ ಪ್ರಾಹುಃ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞ ಇತಿ ತದ್ವಿದಃ ॥ ೧ ॥
ಇದಮ್ ಇತಿ ಸರ್ವನಾಮ್ನಾ ಉಕ್ತಂ ವಿಶಿನಷ್ಟಿ ಶರೀರಮ್ ಇತಿ । ಹೇ ಕೌಂತೇಯ, ಕ್ಷತತ್ರಾಣಾತ್ , ಕ್ಷಯಾತ್ , ಕ್ಷರಣಾತ್ , ಕ್ಷೇತ್ರವದ್ವಾ ಅಸ್ಮಿನ್ ಕರ್ಮಫಲನಿಷ್ಪತ್ತೇಃ ಕ್ಷೇತ್ರಮ್ ಇತಿ — ಇತಿಶಬ್ದಃ ಏವಂಶಬ್ದಪದಾರ್ಥಕಃ — ಕ್ಷೇತ್ರಮ್ ಇತ್ಯೇವಮ್ ಅಭಿಧೀಯತೇ ಕಥ್ಯತೇ । ಏತತ್ ಶರೀರಂ ಕ್ಷೇತ್ರಂ ಯಃ ವೇತ್ತಿ ವಿಜಾನಾತಿ, ಆಪಾದತಲಮಸ್ತಕಂ ಜ್ಞಾನೇನ ವಿಷಯೀಕರೋತಿ, ಸ್ವಾಭಾವಿಕೇನ ಔಪದೇಶಿಕೇನ ವಾ ವೇದನೇನ ವಿಷಯೀಕರೋತಿ ವಿಭಾಗಶಃ, ತಂ ವೇದಿತಾರಂ ಪ್ರಾಹುಃ ಕಥಯಂತಿ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಃ ಇತಿ — ಇತಿಶಬ್ದಃ ಏವಂಶಬ್ದಪದಾರ್ಥಕಃ ಏವ ಪೂರ್ವವತ್ — ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಃ ಇತ್ಯೇವಮ್ ಆಹುಃ । ಕೇ ? ತದ್ವಿದಃ ತೌ ಕ್ಷೇತ್ರಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞೌ ಯೇ ವಿದಂತಿ ತೇ ತದ್ವಿದಃ ॥ ೧ ॥
ಏವಂ ಕ್ಷೇತ್ರಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞೌ ಉಕ್ತೌ । ಕಿಮ್ ಏತಾವನ್ಮಾತ್ರೇಣ ಜ್ಞಾನೇನ ಜ್ಞಾತವ್ಯೌ ಇತಿ ? ನ ಇತಿ ಉಚ್ಯತೇ —
ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಂ ಚಾಪಿ ಮಾಂ ವಿದ್ಧಿ ಸರ್ವಕ್ಷೇತ್ರೇಷು ಭಾರತ ।
ಕ್ಷೇತ್ರಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಯೋರ್ಜ್ಞಾನಂ ಯತ್ತಜ್ಜ್ಞಾನಂ ಮತಂ ಮಮ ॥ ೨ ॥
ಕ್ಷೇತ್ರಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಯೋರ್ಜ್ಞಾನಂ ಯತ್ತಜ್ಜ್ಞಾನಂ ಮತಂ ಮಮ ॥ ೨ ॥
ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಂ ಯಥೋಕ್ತಲಕ್ಷಣಂ ಚಾಪಿ ಮಾಂ ಪರಮೇಶ್ವರಮ್ ಅಸಂಸಾರಿಣಂ ವಿದ್ಧಿ ಜಾನೀಹಿ । ಸರ್ವಕ್ಷೇತ್ರೇಷು ಯಃ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಃ ಬ್ರಹ್ಮಾದಿಸ್ತಂಬಪರ್ಯಂತಾನೇಕಕ್ಷೇತ್ರೋಪಾಧಿಪ್ರವಿಭಕ್ತಃ, ತಂ ನಿರಸ್ತಸರ್ವೋಪಾಧಿಭೇದಂ ಸದಸದಾದಿಶಬ್ದಪ್ರತ್ಯಯಾಗೋಚರಂ ವಿದ್ಧಿ ಇತಿ ಅಭಿಪ್ರಾಯಃ । ಹೇ ಭಾರತ, ಯಸ್ಮಾತ್ ಕ್ಷೇತ್ರಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞೇಶ್ವರಯಾಥಾತ್ಮ್ಯವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ನ ಜ್ಞಾನಗೋಚರಮ್ ಅನ್ಯತ್ ಅವಶಿಷ್ಟಮ್ ಅಸ್ತಿ, ತಸ್ಮಾತ್ ಕ್ಷೇತ್ರಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಯೋಃ ಜ್ಞೇಯಭೂತಯೋಃ ಯತ್ ಜ್ಞಾನಂ ಕ್ಷೇತ್ರಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞೌ ಯೇನ ಜ್ಞಾನೇನ ವಿಷಯೀಕ್ರಿಯೇತೇ, ತತ್ ಜ್ಞಾನಂ ಸಮ್ಯಗ್ಜ್ಞಾನಮ್ ಇತಿ ಮತಮ್ ಅಭಿಪ್ರಾಯಃ ಮಮ ಈಶ್ವರಸ್ಯ ವಿಷ್ಣೋಃ ॥
ನನು ಸರ್ವಕ್ಷೇತ್ರೇಷು ಏಕ ಏವ ಈಶ್ವರಃ, ನ ಅನ್ಯಃ ತದ್ವ್ಯತಿರಿಕ್ತಃ ಭೋಕ್ತಾ ವಿದ್ಯತೇ ಚೇತ್ , ತತಃ ಈಸ್ವರಸ್ಯ ಸಂಸಾರಿತ್ವಂ ಪ್ರಾಪ್ತಮ್ ; ಈಶ್ವರವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ವಾ ಸಂಸಾರಿಣಃ ಅನ್ಯಸ್ಯ ಅಭಾವಾತ್ ಸಂಸಾರಾಭಾವಪ್ರಸಂಗಃ । ತಚ್ಚ ಉಭಯಮನಿಷ್ಟಮ್ , ಬಂಧಮೋಕ್ಷತದ್ಧೇತುಶಾಸ್ತ್ರಾನರ್ಥಕ್ಯಪ್ರಸಂಗಾತ್ , ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಿಪ್ರಮಾಣವಿರೋಧಾಚ್ಚ । ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೇಣ ತಾವತ್ ಸುಖದುಃಖತದ್ಧೇತುಲಕ್ಷಣಃ ಸಂಸಾರಃ ಉಪಲಭ್ಯತೇ ; ಜಗದ್ವೈಚಿತ್ರ್ಯೋಪಲಬ್ಧೇಶ್ಚ ಧರ್ಮಾಧರ್ಮನಿಮಿತ್ತಃ ಸಂಸಾರಃ ಅನುಮೀಯತೇ । ಸರ್ವಮೇತತ್ ಅನುಪಪನ್ನಮಾತ್ಮೇಶ್ವರೈಕತ್ವೇ ॥
ನ ; ಜ್ಞಾನಾಜ್ಞಾನಯೋಃ ಅನ್ಯತ್ವೇನೋಪಪತ್ತೇಃ — ‘ದೂರಮೇತೇ ವಿಪರೀತೇ ವಿಷೂಚೀ ಅವಿದ್ಯಾ ಯಾ ಚ ವಿದ್ಯೇತಿ ಜ್ಞಾತಾ’ (ಕ. ಉ. ೧ । ೨ । ೪) । ತಥಾ ತಯೋಃ ವಿದ್ಯಾವಿದ್ಯಾವಿಷಯಯೋಃ ಫಲಭೇದೋಽಪಿ ವಿರುದ್ಧಃ ನಿರ್ದಿಷ್ಟಃ — ‘ಶ್ರೇಯಶ್ಚ ಪ್ರೇಯಶ್ಚ’ (ಕ. ಉ. ೧ । ೨ । ೨) ಇತಿ ; ವಿದ್ಯಾವಿಷಯಃ ಶ್ರೇಯಃ, ಪ್ರೇಯಸ್ತು ಅವಿದ್ಯಾಕಾರ್ಯಮ್ ಇತಿ । ತಥಾ ಚ ವ್ಯಾಸಃ — ‘ದ್ವಾವಿಮಾವಥ ಪಂಥಾನೌ’ (ಮೋ. ಧ. ೨೪೧ । ೬) ಇತ್ಯಾದಿ, ‘ಇಮೌ ದ್ವಾವೇವ ಪಂಥಾನೌ’ ಇತ್ಯಾದಿ ಚ । ಇಹ ಚ ದ್ವೇ ನಿಷ್ಠೇ ಉಕ್ತೇ । ಅವಿದ್ಯಾ ಚ ಸಹ ಕಾರ್ಯೇಣ ಹಾತವ್ಯಾ ಇತಿ ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತಿನ್ಯಾಯೇಭ್ಯಃ ಅವಗಮ್ಯತೇ । ಶ್ರುತಯಃ ತಾವತ್ — ‘ಇಹ ಚೇದವೇದೀದಥ ಸತ್ಯಮಸ್ತಿ ನ ಚೇದಿಹಾವೇದೀನ್ಮಹತೀ ವಿನಷ್ಟಿಃ’ (ಕೇ. ಉ. ೨ । ೫) ‘ತಮೇವಂ ವಿದ್ವಾನಮೃತ ಇಹ ಭವತಿ । ನಾನ್ಯಃ ಪಂಥಾ ವಿದ್ಯತೇಽಯನಾಯ’ (ತೈ. ಆ. ೩ । ೧೩) ‘ವಿದ್ವಾನ್ನ ಬಿಭೇತಿ ಕುತಶ್ಚನ’ (ತೈ. ಉ. ೨ । ೯ । ೧) । ಅವಿದುಷಸ್ತು — ‘ಅಥ ತಸ್ಯ ಭಯಂ ಭವತಿ’ (ತೈ. ಉ. ೨ । ೭ । ೧), ‘ಅವಿದ್ಯಾಯಾಮಂತರೇ ವರ್ತಮಾನಾಃ’ (ಕ. ಉ. ೧ । ೨ । ೫), ‘ಬ್ರಹ್ಮ ವೇದ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಭವತಿ’ ‘ಅನ್ಯೋಽಸಾವನ್ಯೋಽಹಮಸ್ಮೀತಿ ನ ಸ ವೇದ ಯಥಾ ಪಶುರೇವಂ ಸ ದೇವಾನಾಮ್’ (ಬೃ. ಉ. ೧ । ೪ । ೧೦) ಆತ್ಮವಿತ್ ಯಃ ‘ಸ ಇದಂ ಸರ್ವಂ ಭವತಿ’ (ಬೃ. ಉ. ೧ । ೪ । ೧೦) ; ‘ಯದಾ ಚರ್ಮವತ್’ (ಶ್ವೇ. ಉ. ೬ । ೨೦) ಇತ್ಯಾದ್ಯಾಃ ಸಹಸ್ರಶಃ । ಸ್ಮೃತಯಶ್ಚ — ‘ಅಜ್ಞಾನೇನಾವೃತಂ ಜ್ಞಾನಂ ತೇನ ಮುಹ್ಯಂತಿ ಜಂತವಃ’ (ಭ. ಗೀ. ೫ । ೧೫) ‘ಇಹೈವ ತೈರ್ಜಿತಃ ಸರ್ಗೋ ಯೇಷಾಂ ಸಾಮ್ಯೇ ಸ್ಥಿತಂ ಮನಃ’ (ಭ. ಗೀ. ೫ । ೧೯) ‘ಸಮಂ ಪಶ್ಯನ್ ಹಿ ಸರ್ವತ್ರ’ (ಭ. ಗೀ. ೧೩ । ೨೮) ಇತ್ಯಾದ್ಯಾಃ । ನ್ಯಾಯತಶ್ಚ — ‘ಸರ್ಪಾನ್ಕುಶಾಗ್ರಾಣಿ ತಥೋದಪಾನಂ ಜ್ಞಾತ್ವಾ ಮನುಷ್ಯಾಃ ಪರಿವರ್ಜಯಂತಿ । ಅಜ್ಞಾನತಸ್ತತ್ರ ಪತಂತಿ ಕೇಚಿಜ್ಜ್ಞಾನೇ ಫಲಂ ಪಶ್ಯ ಯಥಾವಿಶಿಷ್ಟಮ್’ (ಮೋ. ಧ. ೨೦೧ । ೧೭) । ತಥಾ ಚ — ದೇಹಾದಿಷು ಆತ್ಮಬುದ್ಧಿಃ ಅವಿದ್ವಾನ್ ರಾಗದ್ವೇಷಾದಿಪ್ರಯುಕ್ತಃ ಧರ್ಮಾಧರ್ಮಾನುಷ್ಠಾನಕೃತ್ ಜಾಯತೇ ಮ್ರಿಯತೇ ಚ ಇತಿ ಅವಗಮ್ಯತೇ ; ದೇಹಾದಿವ್ಯತಿರಿಕ್ತಾತ್ಮದರ್ಶಿನಃ ರಾಗದ್ವೇಷಾದಿಪ್ರಹಾಣಾಪೇಕ್ಷಧರ್ಮಾಧರ್ಮಪ್ರವೃತ್ತ್ಯುಪಶಮಾತ್ ಮುಚ್ಯಂತೇ ಇತಿ ನ ಕೇನಚಿತ್ ಪ್ರತ್ಯಾಖ್ಯಾತುಂ ಶಕ್ಯಂ ನ್ಯಾಯತಃ । ತತ್ರ ಏವಂ ಸತಿ, ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಸ್ಯ ಈಶ್ವರಸ್ಯೈವ ಸತಃ ಅವಿದ್ಯಾಕೃತೋಪಾಧಿಭೇದತಃ ಸಂಸಾರಿತ್ವಮಿವ ಭವತಿ, ಯಥಾ ದೇಹಾದ್ಯಾತ್ಮತ್ವಮಾತ್ಮನಃ । ಸರ್ವಜಂತೂನಾಂ ಹಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧಃ ದೇಹಾದಿಷು ಅನಾತ್ಮಸು ಆತ್ಮಭಾವಃ ನಿಶ್ಚಿತಃ ಅವಿದ್ಯಾಕೃತಃ, ಯಥಾ ಸ್ಥಾಣೌ ಪುರುಷನಿಶ್ಚಯಃ ; ನ ಚ ಏತಾವತಾ ಪುರುಷಧರ್ಮಃ ಸ್ಥಾಣೋಃ ಭವತಿ, ಸ್ಥಾಣುಧರ್ಮೋ ವಾ ಪುರುಷಸ್ಯ, ತಥಾ ನ ಚೈತನ್ಯಧರ್ಮೋ ದೇಹಸ್ಯ, ದೇಹಧರ್ಮೋ ವಾ ಚೇತನಸ್ಯ ಸುಖದುಃಖಮೋಹಾತ್ಮಕತ್ವಾದಿಃ ಆತ್ಮನಃ ನ ಯುಕ್ತಃ ; ಅವಿದ್ಯಾಕೃತತ್ವಾವಿಶೇಷಾತ್ , ಜರಾಮೃತ್ಯುವತ್ ॥
ನ, ಅತುಲ್ಯತ್ವಾತ್ ; ಇತಿ ಚೇತ್ — ಸ್ಥಾಣುಪುರುಷೌ ಜ್ಞೇಯಾವೇವ ಸಂತೌ ಜ್ಞಾತ್ರಾ ಅನ್ಯೋನ್ಯಸ್ಮಿನ್ ಅಧ್ಯಸ್ತೌ ಅವಿದ್ಯಯಾ ; ದೇಹಾತ್ಮನೋಸ್ತು ಜ್ಞೇಯಜ್ಞಾತ್ರೋರೇವ ಇತರೇತರಾಧ್ಯಾಸಃ, ಇತಿ ನ ಸಮಃ ದೃಷ್ಟಾಂತಃ । ಅತಃ ದೇಹಧರ್ಮಃ ಜ್ಞೇಯೋಽಪಿ ಜ್ಞಾತುರಾತ್ಮನಃ ಭವತೀತಿ ಚೇತ್ , ನ ; ಅಚೈತನ್ಯಾದಿಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ಯದಿ ಹಿ ಜ್ಞೇಯಸ್ಯ ದೇಹಾದೇಃ ಕ್ಷೇತ್ರಸ್ಯ ಧರ್ಮಾಃ ಸುಖದುಃಖಮೋಹೇಚ್ಛಾದಯಃ ಜ್ಞಾತುಃ ಭವಂತಿ, ತರ್ಹಿ, ‘ಜ್ಞೇಯಸ್ಯ ಕ್ಷೇತ್ರಸ್ಯ ಧರ್ಮಾಃ ಕೇಚಿತ್ ಆತ್ಮನಃ ಭವಂತಿ ಅವಿದ್ಯಾಧ್ಯಾರೋಪಿತಾಃ, ಜರಾಮರಣಾದಯಸ್ತು ನ ಭವಂತಿ’ ಇತಿ ವಿಶೇಷಹೇತುಃ ವಕ್ತವ್ಯಃ । ‘ನ ಭವಂತಿ’ ಇತಿ ಅಸ್ತಿ ಅನುಮಾನಮ್ — ಅವಿದ್ಯಾಧ್ಯಾರೋಪಿತತ್ವಾತ್ ಜರಾಮರಣಾದಿವತ್ ಇತಿ, ಹೇಯತ್ವಾತ್ , ಉಪಾದೇಯತ್ವಾಚ್ಚ ಇತ್ಯಾದಿ । ತತ್ರ ಏವಂ ಸತಿ, ಕರ್ತೃತ್ವಭೋಕ್ತೃತ್ವಲಕ್ಷಣಃ ಸಂಸಾರಃ ಜ್ಞೇಯಸ್ಥಃ ಜ್ಞಾತರಿ ಅವಿದ್ಯಯಾ ಅಧ್ಯಾರೋಪಿತಃ ಇತಿ, ನ ತೇನ ಜ್ಞಾತುಃ ಕಿಂಚಿತ್ ದುಷ್ಯತಿ, ಯಥಾ ಬಾಲೈಃ ಅಧ್ಯಾರೋಪಿತೇನ ಆಕಾಶಸ್ಯ ತಲಮಲಿನತ್ವಾದಿನಾ ॥
ಏವಂ ಚ ಸತಿ, ಸರ್ವಕ್ಷೇತ್ರೇಷ್ವಪಿ ಸತಃ ಭಗವತಃ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಸ್ಯ ಈಶ್ವರಸ್ಯ ಸಂಸಾರಿತ್ವಗಂಧಮಾತ್ರಮಪಿ ನಾಶಂಕ್ಯಮ್ । ನ ಹಿ ಕ್ವಚಿದಪಿ ಲೋಕೇ ಅವಿದ್ಯಾಧ್ಯಸ್ತೇನ ಧರ್ಮೇಣ ಕಸ್ಯಚಿತ್ ಉಪಕಾರಃ ಅಪಕಾರೋ ವಾ ದೃಷ್ಟಃ ॥
ಯತ್ತು ಉಕ್ತಮ್ — ನ ಸಮಃ ದೃಷ್ಟಾಂತಃ ಇತಿ, ತತ್ ಅಸತ್ । ಕಥಮ್ ? ಅವಿದ್ಯಾಧ್ಯಾಸಮಾತ್ರಂ ಹಿ ದೃಷ್ಟಾಂತದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕಯೋಃ ಸಾಧರ್ಮ್ಯಂ ವಿವಕ್ಷಿತಮ್ । ತತ್ ನ ವ್ಯಭಿಚರತಿ । ಯತ್ತು ಜ್ಞಾತರಿ ವ್ಯಭಿಚರತಿ ಇತಿ ಮನ್ಯಸೇ, ತಸ್ಯಾಪಿ ಅನೈಕಾಂತಿಕತ್ವಂ ದರ್ಶಿತಂ ಜರಾದಿಭಿಃ ॥
ಅವಿದ್ಯಾವತ್ತ್ವಾತ್ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಸ್ಯ ಸಂಸಾರಿತ್ವಮ್ ಇತಿ ಚೇತ್ , ನ ; ಅವಿದ್ಯಾಯಾಃ ತಾಮಸತ್ವಾತ್ । ತಾಮಸೋ ಹಿ ಪ್ರತ್ಯಯಃ, ಆವರಣಾತ್ಮಕತ್ವಾತ್ ಅವಿದ್ಯಾ ವಿಪರೀತಗ್ರಾಹಕಃ, ಸಂಶಯೋಪಸ್ಥಾಪಕೋ ವಾ, ಅಗ್ರಹಣಾತ್ಮಕೋ ವಾ ; ವಿವೇಕಪ್ರಕಾಶಭಾವೇ ತದಭಾವಾತ್ , ತಾಮಸೇ ಚ ಆವರಣಾತ್ಮಕೇ ತಿಮಿರಾದಿದೋಷೇ ಸತಿ ಅಗ್ರಹಣಾದೇಃ ಅವಿದ್ಯಾತ್ರಯಸ್ಯ ಉಪಲಬ್ಧೇಃ ॥
ಅತ್ರ ಆಹ — ಏವಂ ತರ್ಹಿ ಜ್ಞಾತೃಧರ್ಮಃ ಅವಿದ್ಯಾ । ನ ; ಕರಣೇ ಚಕ್ಷುಷಿ ತೈಮಿರಿಕತ್ವಾದಿದೋಷೋಪಲಬ್ಧೇಃ । ಯತ್ತು ಮನ್ಯಸೇ — ಜ್ಞಾತೃಧರ್ಮಃ ಅವಿದ್ಯಾ, ತದೇವ ಚ ಅವಿದ್ಯಾಧರ್ಮವತ್ತ್ವಂ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಸ್ಯ ಸಂಸಾರಿತ್ವಮ್ ; ತತ್ರ ಯದುಕ್ತಮ್ ‘ಈಶ್ವರ ಏವ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಃ, ನ ಸಂಸಾರೀ’ ಇತ್ಯೇತತ್ ಅಯುಕ್ತಮಿತಿ — ತತ್ ನ ; ಯಥಾ ಕರಣೇ ಚಕ್ಷುಷಿ ವಿಪರೀತಗ್ರಾಹಕಾದಿದೋಷಸ್ಯ ದರ್ಶನಾತ್ । ನ ವಿಪರೀತಾದಿಗ್ರಹಣಂ ತನ್ನಿಮಿತ್ತಂ ವಾ ತೈಮಿರಿಕತ್ವಾದಿದೋಷಃ ಗ್ರಹೀತುಃ, ಚಕ್ಷುಷಃ ಸಂಸ್ಕಾರೇಣ ತಿಮಿರೇ ಅಪನೀತೇ ಗ್ರಹೀತುಃ ಅದರ್ಶನಾತ್ ನ ಗ್ರಹೀತುರ್ಧರ್ಮಃ ಯಥಾ ; ತಥಾ ಸರ್ವತ್ರೈವ ಅಗ್ರಹಣವಿಪರೀತಸಂಶಯಪ್ರತ್ಯಯಾಸ್ತನ್ನಿಮಿತ್ತಾಃ ಕರಣಸ್ಯೈವ ಕಸ್ಯಚಿತ್ ಭವಿತುಮರ್ಹಂತಿ, ನ ಜ್ಞಾತುಃ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಸ್ಯ । ಸಂವೇದ್ಯತ್ವಾಚ್ಚ ತೇಷಾಂ ಪ್ರದೀಪಪ್ರಕಾಶವತ್ ನ ಜ್ಞಾತೃಧರ್ಮತ್ವಮ್ — ಸಂವೇದ್ಯತ್ವಾದೇವ ಸ್ವಾತ್ಮವ್ಯತಿರಿಕ್ತಸಂವೇದ್ಯತ್ವಮ್ ; ಸರ್ವಕರಣವಿಯೋಗೇ ಚ ಕೈವಲ್ಯೇ ಸರ್ವವಾದಿಭಿಃ ಅವಿದ್ಯಾದಿದೋಷವತ್ತ್ವಾನಭ್ಯುಪಗಮಾತ್ । ಆತ್ಮನಃ ಯದಿ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಸ್ಯ ಅಗ್ನ್ಯುಷ್ಣವತ್ ಸ್ವಃ ಧರ್ಮಃ, ತತಃ ನ ಕದಾಚಿದಪಿ ತೇನ ವಿಯೋಗಃ ಸ್ಯಾತ್ । ಅವಿಕ್ರಿಯಸ್ಯ ಚ ವ್ಯೋಮವತ್ ಸರ್ವಗತಸ್ಯ ಅಮೂರ್ತಸ್ಯ ಆತ್ಮನಃ ಕೇನಚಿತ್ ಸಂಯೋಗವಿಯೋಗಾನುಪಪತ್ತೇಃ, ಸಿದ್ಧಂ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಸ್ಯ ನಿತ್ಯಮೇವ ಈಶ್ವರತ್ವಮ್ ; ‘ಅನಾದಿತ್ವಾನ್ನಿರ್ಗುಣತ್ವಾತ್’ (ಭ. ಗೀ. ೧೩ । ೩೧) ಇತ್ಯಾದೀಶ್ವರವಚನಾಚ್ಚ ॥
ನನು ಏವಂ ಸತಿ ಸಂಸಾರಸಂಸಾರಿತ್ವಾಭಾವೇ ಶಾಸ್ತ್ರಾನರ್ಥಕ್ಯಾದಿದೋಷಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಚೇತ್ , ನ ; ಸರ್ವೈರಭ್ಯುಪಗತತ್ವಾತ್ । ಸರ್ವೈಃ ಆತ್ಮವಾದಿಭಿಃ ಅಭ್ಯುಪಗತಃ ದೋಷಃ ನ ಏಕೇನ ಪರಿಹರ್ತವ್ಯಃ ಭವತಿ । ಕಥಮ್ ಅಭ್ಯುಪಗತಃ ಇತಿ ? ಮುಕ್ತಾತ್ಮನಾಂ ಹಿ ಸಂಸಾರಸಂಸಾರಿತ್ವವ್ಯವಹಾರಾಭಾವಃ ಸರ್ವೈರೇವ ಆತ್ಮವಾದಿಭಿಃ ಇಷ್ಯತೇ । ನ ಚ ತೇಷಾಂ ಶಾಸ್ತ್ರಾನರ್ಥಕ್ಯಾದಿದೋಷಪ್ರಾಪ್ತಿಃ ಅಭ್ಯುಪಗತಾ । ತಥಾ ನಃ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಾನಾಮ್ ಈಶ್ವರೈಕತ್ವೇ ಸತಿ, ಶಾಸ್ತ್ರಾನರ್ಥಕ್ಯಂ ಭವತು ; ಅವಿದ್ಯಾವಿಷಯೇ ಚ ಅರ್ಥವತ್ತ್ವಮ್ — ಯಥಾ ದ್ವೈತಿನಾಂ ಸರ್ವೇಷಾಂ ಬಂಧಾವಸ್ಥಾಯಾಮೇವ ಶಾಸ್ತ್ರಾದ್ಯರ್ಥವತ್ತ್ವಮ್ , ನ ಮುಕ್ತಾವಸ್ಥಾಯಾಮ್ , ಏವಮ್ ॥
ನನು ಆತ್ಮನಃ ಬಂಧಮುಕ್ತಾವಸ್ಥೇ ಪರಮಾರ್ಥತ ಏವ ವಸ್ತುಭೂತೇ ದ್ವೈತಿನಾಂ ಸರ್ವೇಷಾಮ್ । ಅತಃ ಹೇಯೋಪಾದೇಯತತ್ಸಾಧನಸದ್ಭಾವೇ ಶಾಸ್ತ್ರಾದ್ಯರ್ಥವತ್ತ್ವಂ ಸ್ಯಾತ್ । ಅದ್ವೈತಿನಾಂ ಪುನಃ, ದ್ವೈತಸ್ಯ ಅಪರಮಾರ್ಥತ್ವಾತ್ , ಅವಿದ್ಯಾಕೃತತ್ವಾತ್ ಬಂಧಾವಸ್ಥಾಯಾಶ್ಚ ಆತ್ಮನಃ ಅಪರಮಾರ್ಥತ್ವೇ ನಿರ್ವಿಷಯತ್ವಾತ್ , ಶಾಸ್ತ್ರಾದ್ಯಾನರ್ಥಕ್ಯಮ್ ಇತಿ ಚೇತ್ , ನ ; ಆತ್ಮನಃ ಅವಸ್ಥಾಭೇದಾನುಪಪತ್ತೇಃ । ಯದಿ ತಾವತ್ ಆತ್ಮನಃ ಬಂಧಮುಕ್ತಾವಸ್ಥೇ, ಯುಗಪತ್ ಸ್ಯಾತಾಮ್ , ಕ್ರಮೇಣ ವಾ । ಯುಗಪತ್ ತಾವತ್ ವಿರೋಧಾತ್ ನ ಸಂಭವತಃ ಸ್ಥಿತಿಗತೀ ಇವ ಏಕಸ್ಮಿನ್ । ಕ್ರಮಭಾವಿತ್ವೇ ಚ, ನಿರ್ನಿಮಿತ್ತತ್ವೇ ಅನಿರ್ಮೋಕ್ಷಪ್ರಸಂಗಃ । ಅನ್ಯನಿಮಿತ್ತತ್ವೇ ಚ ಸ್ವತಃ ಅಭಾವಾತ್ ಅಪರಮಾರ್ಥತ್ವಪ್ರಸಂಗಃ । ತಥಾ ಚ ಸತಿ ಅಭ್ಯುಪಗಮಹಾನಿಃ । ಕಿಂಚ, ಬಂಧಮುಕ್ತಾವಸ್ಥಯೋಃ ಪೌರ್ವಾಪರ್ಯನಿರೂಪಣಾಯಾಂ ಬಂಧಾವಸ್ಥಾ ಪೂರ್ವಂ ಪ್ರಕಲ್ಪ್ಯಾ, ಅನಾದಿಮತೀ ಅಂತವತೀ ಚ ; ತಚ್ಚ ಪ್ರಮಾಣವಿರುದ್ಧಮ್ । ತಥಾ ಮೋಕ್ಷಾವಸ್ಥಾ ಆದಿಮತೀ ಅನಂತಾ ಚ ಪ್ರಮಾಣವಿರುದ್ಧೈವ ಅಭ್ಯುಪಗಮ್ಯತೇ । ನ ಚ ಅವಸ್ಥಾವತಃ ಅವಸ್ಥಾಂತರಂ ಗಚ್ಛತಃ ನಿತ್ಯತ್ವಮ್ ಉಪಪಾದಯಿತುಂ ಶಕ್ಯಮ್ । ಅಥ ಅನಿತ್ಯತ್ವದೋಷಪರಿಹಾರಾಯ ಬಂಧಮುಕ್ತಾವಸ್ಥಾಭೇದೋ ನ ಕಲ್ಪ್ಯತೇ, ಅತಃ ದ್ವೈತಿನಾಮಪಿ ಶಾಸ್ತ್ರಾನರ್ಥಕ್ಯಾದಿದೋಷಃ ಅಪರಿಹಾರ್ಯ ಏವ ; ಇತಿ ಸಮಾನತ್ವಾತ್ ನ ಅದ್ವೈತವಾದಿನಾ ಪರಿಹರ್ತವ್ಯಃ ದೋಷಃ ॥
ನ ಚ ಶಾಸ್ತ್ರಾನರ್ಥಕ್ಯಮ್ , ಯಥಾಪ್ರಸಿದ್ಧಾವಿದ್ವತ್ಪುರುಷವಿಷಯತ್ವಾತ್ ಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯ । ಅವಿದುಷಾಂ ಹಿ ಫಲಹೇತ್ವೋಃ ಅನಾತ್ಮನೋಃ ಆತ್ಮದರ್ಶನಮ್ , ನ ವಿದುಷಾಮ್ ; ವಿದುಷಾಂ ಹಿ ಫಲಹೇತುಭ್ಯಾಮ್ ಆತ್ಮನಃ ಅನ್ಯತ್ವದರ್ಶನೇ ಸತಿ, ತಯೋಃ ಅಹಮಿತಿ ಆತ್ಮದರ್ಶನಾನುಪಪತ್ತೇಃ । ನ ಹಿ ಅತ್ಯಂತಮೂಢಃ ಉನ್ಮತ್ತಾದಿರಪಿ ಜಲಾಗ್ನ್ಯೋಃ ಛಾಯಾಪ್ರಕಾಶಯೋರ್ವಾ ಐಕಾತ್ಮ್ಯಂ ಪಶ್ಯತಿ ; ಕಿಮುತ ವಿವೇಕೀ । ತಸ್ಮಾತ್ ನ ವಿಧಿಪ್ರತಿಷೇಧಶಾಸ್ತ್ರಂ ತಾವತ್ ಫಲಹೇತುಭ್ಯಾಮ್ ಆತ್ಮನಃ ಅನ್ಯತ್ವದರ್ಶಿನಃ ಭವತಿ । ನ ಹಿ ‘ದೇವದತ್ತ, ತ್ವಮ್ ಇದಂ ಕುರು’ ಇತಿ ಕಸ್ಮಿಂಶ್ಚಿತ್ ಕರ್ಮಣಿ ನಿಯುಕ್ತೇ, ವಿಷ್ಣುಮಿತ್ರಃ ‘ಅಹಂ ನಿಯುಕ್ತಃ’ ಇತಿ ತತ್ರಸ್ಥಃ ನಿಯೋಗಂ ಶೃಣ್ವನ್ನಪಿ ಪ್ರತಿಪದ್ಯತೇ । ವಿಯೋಗವಿಷಯವಿವೇಕಾಗ್ರಹಣಾತ್ ತು ಉಪಪದ್ಯತೇ ಪ್ರತಿಪತ್ತಿಃ ; ತಥಾ ಫಲಹೇತ್ವೋರಪಿ ॥
ನನು ಪ್ರಾಕೃತಸಂಬಂಧಾಪೇಕ್ಷಯಾ ಯುಕ್ತೈವ ಪ್ರತಿಪತ್ತಿಃ ಶಾಸ್ತ್ರಾರ್ಥವಿಷಯಾ — ಫಲಹೇತುಭ್ಯಾಮ್ ಅನ್ಯಾತ್ಮವಿಷಯದರ್ಶನೇಽಪಿ ಸತಿ — ಇಷ್ಟಫಲಹೇತೌ ಪ್ರವರ್ತಿತಃ ಅಸ್ಮಿ, ಅನಿಷ್ಟಫಲಹೇತೋಶ್ಚ ನಿವರ್ತಿತಃ ಅಸ್ಮೀತಿ ; ಯಥಾ ಪಿತೃಪುತ್ರಾದೀನಾಮ್ ಇತರೇತರಾತ್ಮಾನ್ಯತ್ವದರ್ಶನೇ ಸತ್ಯಪಿ ಅನ್ಯೋನ್ಯನಿಯೋಗಪ್ರತಿಷೇಧಾರ್ಥಪ್ರತಿಪತ್ತಿಃ । ನ ; ವ್ಯತಿರಿಕ್ತಾತ್ಮದರ್ಶನಪ್ರತಿಪತ್ತೇಃ ಪ್ರಾಗೇವ ಫಲಹೇತ್ವೋಃ ಆತ್ಮಾಭಿಮಾನಸ್ಯ ಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ । ಪ್ರತಿಪನ್ನನಿಯೋಗಪ್ರತಿಷೇಧಾರ್ಥೋ ಹಿ ಫಲಹೇತುಭ್ಯಾಮ್ ಆತ್ಮನಃ ಅನ್ಯತ್ವಂ ಪ್ರತಿಪದ್ಯತೇ, ನ ಪೂರ್ವಮ್ । ತಸ್ಮಾತ್ ವಿಧಿಪ್ರತಿಷೇಧಶಾಸ್ತ್ರಮ್ ಅವಿದ್ವದ್ವಿಷಯಮ್ ಇತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ ॥
ನನು ‘ಸ್ವರ್ಗಕಾಮೋ ಯಜೇತ’ ( ? ) ‘ನ ಕಲಂಜಂ ಭಕ್ಷಯೇತ್’ ( ? ) ಇತ್ಯಾದೌ ಆತ್ಮವ್ಯತಿರೇಕದರ್ಶಿನಾಮ್ ಅಪ್ರವೃತ್ತೌ, ಕೇವಲದೇಹಾದ್ಯಾತ್ಮದೃಷ್ಟೀನಾಂ ಚ ; ಅತಃ ಕರ್ತುಃ ಅಭಾವಾತ್ ಶಾಸ್ತ್ರಾನರ್ಥಕ್ಯಮಿತಿ ಚೇತ್ , ನ ; ಯಥಾಪ್ರಸಿದ್ಧಿತ ಏವ ಪ್ರವೃತ್ತಿನಿವೃತ್ತ್ಯುಪಪತ್ತೇಃ । ಈಶ್ವರಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞೈಕತ್ವದರ್ಶೀ ಬ್ರಹ್ಮವಿತ್ ತಾವತ್ ನ ಪ್ರವರ್ತತೇ । ತಥಾ ನೈರಾತ್ಮ್ಯವಾದ್ಯಪಿ ನಾಸ್ತಿ ಪರಲೋಕಃ ಇತಿ ನ ಪ್ರವರ್ತತೇ । ಯಥಾಪ್ರಸಿದ್ಧಿತಸ್ತು ವಿಧಿಪ್ರತಿಷೇಧಶಾಸ್ತ್ರಶ್ರವಣಾನ್ಯಥಾನುಪಪತ್ತ್ಯಾ ಅನುಮಿತಾತ್ಮಾಸ್ತಿತ್ವಃ ಆತ್ಮವಿಶೇಷಾನಭಿಜ್ಞಃ ಕರ್ಮಫಲಸಂಜಾತತೃಷ್ಣಃ ಶ್ರದ್ದಧಾನತಯಾ ಚ ಪ್ರವರ್ತತೇ । ಇತಿ ಸರ್ವೇಷಾಂ ನಃ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಮ್ । ಅತಃ ನ ಶಾಸ್ತ್ರಾನರ್ಥಕ್ಯಮ್ ॥
ವಿವೇಕಿನಾಮ್ ಅಪ್ರವೃತ್ತಿದರ್ಶನಾತ್ ತದನುಗಾಮಿನಾಮ್ ಅಪ್ರವೃತ್ತೌ ಶಾಸ್ತ್ರಾನರ್ಥಕ್ಯಮ್ ಇತಿ ಚೇತ್ , ನ ;
ಕಸ್ಯಚಿದೇವ ವಿವೇಕೋಪಪತ್ತೇಃ । ಅನೇಕೇಷು ಹಿ ಪ್ರಾಣಿಷು ಕಶ್ಚಿದೇವ ವಿವೇಕೀ ಸ್ಯಾತ್ , ಯಥೇದಾನೀಮ್ । ನ ಚ ವಿವೇಕಿನಮ್ ಅನುವರ್ತಂತೇ ಮೂಢಾಃ, ರಾಗಾದಿದೋಷತಂತ್ರತ್ವಾತ್ ಪ್ರವೃತ್ತೇಃ, ಅಭಿಚರಣಾದೌ ಚ ಪ್ರವೃತ್ತಿದರ್ಶನಾತ್ , ಸ್ವಾಭಾವ್ಯಾಚ್ಚ ಪ್ರವೃತ್ತೇಃ — ‘ಸ್ವಭಾವಸ್ತು ಪ್ರವರ್ತತೇ’ (ಭ. ಗೀ. ೫ । ೧೪) ಇತಿ ಹಿ ಉಕ್ತಮ್ ॥
ತಸ್ಮಾತ್ ಅವಿದ್ಯಾಮಾತ್ರಂ ಸಂಸಾರಃ ಯಥಾದೃಷ್ಟವಿಷಯಃ ಏವ । ನ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಸ್ಯ ಕೇವಲಸ್ಯ ಅವಿದ್ಯಾ ತತ್ಕಾರ್ಯಂ ಚ । ನ ಚ ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನಂ ಪರಮಾರ್ಥವಸ್ತು ದೂಷಯಿತುಂ ಸಮರ್ಥಮ್ । ನ ಹಿ ಊಷರದೇಶಂ ಸ್ನೇಹೇನ ಪಂಕೀಕರ್ತುಂ ಶಕ್ನೋತಿ ಮರೀಚ್ಯುದಕಮ್ । ತಥಾ ಅವಿದ್ಯಾ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಸ್ಯ ನ ಕಿಂಚಿತ್ ಕರ್ತುಂ ಶಕ್ನೋತಿ । ಅತಶ್ಚೇದಮುಕ್ತಮ್ — ‘ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಂ ಚಾಪಿ ಮಾಂ ವಿದ್ಧಿ’ (ಭ. ಗೀ. ೧೩ । ೨), ‘ಅಜ್ಞಾನೇನಾವೃತಂ ಜ್ಞಾನಮ್’ (ಭ. ಗೀ. ೫ । ೧೫) ಇತಿ ಚ ॥
ಅಥ ಕಿಮಿದಂ ಸಂಸಾರಿಣಾಮಿವ ‘ಅಹಮೇವಂ’ ‘ಮಮೈವೇದಮ್’ ಇತಿ ಪಂಡಿತಾನಾಮಪಿ ? ಶೃಣು ; ಇದಂ ತತ್ ಪಾಂಡಿತ್ಯಮ್ , ಯತ್ ಕ್ಷೇತ್ರೇ ಏವ ಆತ್ಮದರ್ಶನಮ್ । ಯದಿ ಪುನಃ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಮ್ ಅವಿಕ್ರಿಯಂ ಪಶ್ಯೇಯುಃ, ತತಃ ನ ಭೋಗಂ ಕರ್ಮ ವಾ ಆಕಾಂಕ್ಷೇಯುಃ ‘ಮಮ ಸ್ಯಾತ್’ ಇತಿ । ವಿಕ್ರಿಯೈವ ಭೋಗಕರ್ಮಣೀ । ಅಥ ಏವಂ ಸತಿ, ಫಲಾರ್ಥಿತ್ವಾತ್ ಅವಿದ್ವಾನ್ ಪ್ರವರ್ತತೇ । ವಿದುಷಃ ಪುನಃ ಅವಿಕ್ರಿಯಾತ್ಮದರ್ಶಿನಃ ಫಲಾರ್ಥಿತ್ವಾಭಾವಾತ್ ಪ್ರವೃತ್ತ್ಯನುಪಪತ್ತೌ ಕಾರ್ಯಕರಣಸಂಘಾತವ್ಯಾಪಾರೋಪರಮೇ ನಿವೃತ್ತಿಃ ಉಪಚರ್ಯತೇ ॥
ಇದಂ ಚ ಅನ್ಯತ್ ಪಾಂಡಿತ್ಯಂ ಕೇಷಾಂಚಿತ್ ಅಸ್ತು — ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಃ ಈಶ್ವರ ಏವ । ಕ್ಷೇತ್ರಂ ಚ ಅನ್ಯತ್ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಸ್ಯೈವ ವಿಷಯಃ । ಅಹಂ ತು ಸಂಸಾರೀ ಸುಖೀ ದುಃಖೀ ಚ । ಸಂಸಾರೋಪರಮಶ್ಚ ಮಮ ಕರ್ತವ್ಯಃ ಕ್ಷೇತ್ರಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞವಿಜ್ಞಾನೇನ, ಧ್ಯಾನೇನ ಚ ಈಶ್ವರಂ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಂ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕೃತ್ವಾ ತತ್ಸ್ವರೂಪಾವಸ್ಥಾನೇನೇತಿ । ಯಶ್ಚ ಏವಂ ಬುಧ್ಯತೇ, ಯಶ್ಚ ಬೋಧಯತಿ, ನಾಸೌ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಃ ಇತಿ । ಏವಂ ಮನ್ವಾನಃ ಯಃ ಸಃ ಪಂಡಿತಾಪಶದಃ, ಸಂಸಾರಮೋಕ್ಷಯೋಃ ಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯ ಚ ಅರ್ಥವತ್ತ್ವಂ ಕರೋಮೀತಿ ; ಆತ್ಮಹಾ ಸ್ವಯಂ ಮೂಢಃ ಅನ್ಯಾಂಶ್ಚ ವ್ಯಾಮೋಹಯತಿ ಶಾಸ್ತ್ರಾರ್ಥಸಂಪ್ರದಾಯರಹಿತತ್ವಾತ್ , ಶ್ರುತಹಾನಿಮ್ ಅಶ್ರುತಕಲ್ಪನಾಂ ಚ ಕುರ್ವನ್ । ತಸ್ಮಾತ್ ಅಸಂಪ್ರದಾಯವಿತ್ ಸರ್ವಶಾಸ್ತ್ರವಿದಪಿ ಮೂರ್ಖವದೇವ ಉಪೇಕ್ಷಣೀಯಃ ॥
ಯತ್ತೂಕ್ತಮ್ ‘ಈಶ್ವರಸ್ಯ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞೈಕತ್ವೇ ಸಂಸಾರಿತ್ವಂ ಪ್ರಾಪ್ನೋತಿ, ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಾನಾಂ ಚ ಈಶ್ವರೈಕತ್ವೇ ಸಂಸಾರಿಣಃ ಅಭಾವಾತ್ ಸಂಸಾರಾಭಾವಪ್ರಸಂಗಃ’ ಇತಿ, ಏತೌ ದೋಷೌ ಪ್ರತ್ಯುಕ್ತೌ ‘ವಿದ್ಯಾವಿದ್ಯಯೋಃ ವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಾಭ್ಯುಪಗಮಾತ್’ ಇತಿ । ಕಥಮ್ ? ಅವಿದ್ಯಾಪರಿಕಲ್ಪಿತದೋಷೇಣ ತದ್ವಿಷಯಂ ವಸ್ತು ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕಂ ನ ದುಷ್ಯತೀತಿ । ತಥಾ ಚ ದೃಷ್ಟಾಂತಃ ದರ್ಶಿತಃ — ಮರೀಚ್ಯಂಭಸಾ ಊಷರದೇಶೋ ನ ಪಂಕೀಕ್ರಿಯತೇ ಇತಿ । ಸಂಸಾರಿಣಃ ಅಭಾವಾತ್ ಸಂಸಾರಾಭಾವಪ್ರಸಂಗದೋಷೋಽಪಿ ಸಂಸಾರಸಂಸಾರಿಣೋಃ ಅವಿದ್ಯಾಕಲ್ಪಿತತ್ವೋಪಪತ್ತ್ಯಾ ಪ್ರತ್ಯುಕ್ತಃ ॥
ನನು ಅವಿದ್ಯಾವತ್ತ್ವಮೇವ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಸ್ಯ ಸಂಸಾರಿತ್ವದೋಷಃ । ತತ್ಕೃತಂ ಚ ಸುಖಿತ್ವದುಃಖಿತ್ವಾದಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಮ್ ಉಪಲಭ್ಯತೇ ಇತಿ ಚೇತ್ , ನ ; ಜ್ಞೇಯಸ್ಯ ಕ್ಷೇತ್ರಧರ್ಮತ್ವಾತ್ , ಜ್ಞಾತುಃ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಸ್ಯ ತತ್ಕೃತದೋಷಾನುಪಪತ್ತೇಃ । ಯಾವತ್ ಕಿಂಚಿತ್ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಸ್ಯ ದೋಷಜಾತಮ್ ಅವಿದ್ಯಮಾನಮ್ ಆಸಂಜಯಸಿ, ತಸ್ಯ ಜ್ಞೇಯತ್ವೋಪಪತ್ತೇಃ ಕ್ಷೇತ್ರಧರ್ಮತ್ವಮೇವ, ನ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಧರ್ಮತ್ವಮ್ । ನ ಚ ತೇನ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಃ ದುಷ್ಯತಿ, ಜ್ಞೇಯೇನ ಜ್ಞಾತುಃ ಸಂಸರ್ಗಾನುಪಪತ್ತೇಃ । ಯದಿ ಹಿ ಸಂಸರ್ಗಃ ಸ್ಯಾತ್ , ಜ್ಞೇಯತ್ವಮೇವ ನೋಪಪದ್ಯೇತ । ಯದಿ ಆತ್ಮನಃ ಧರ್ಮಃ ಅವಿದ್ಯಾವತ್ತ್ವಂ ದುಃಖಿತ್ವಾದಿ ಚ ಕಥಂ ಭೋಃ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಮ್ ಉಪಲಭ್ಯತೇ, ಕಥಂ ವಾ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಧರ್ಮಃ । ‘ಜ್ಞೇಯಂ ಚ ಸರ್ವಂ ಕ್ಷೇತ್ರಂ ಜ್ಞಾತೈವ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಃ’ ಇತಿ ಅವಧಾರಿತೇ, ‘ಅವಿದ್ಯಾದುಃಖಿತ್ವಾದೇಃ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞವಿಶೇಷಣತ್ವಂ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಧರ್ಮತ್ವಂ ತಸ್ಯ ಚ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೋಪಲಭ್ಯತ್ವಮ್’ ಇತಿ ವಿರುದ್ಧಮ್ ಉಚ್ಯತೇ ಅವಿದ್ಯಾಮಾತ್ರಾವಷ್ಟಂಭಾತ್ ಕೇವಲಮ್ ॥
ಅತ್ರ ಆಹ — ಸಾ ಅವಿದ್ಯಾ ಕಸ್ಯ ಇತಿ । ಯಸ್ಯ ದೃಶ್ಯತೇ ತಸ್ಯ ಏವ । ಕಸ್ಯ ದೃಶ್ಯತೇ ಇತಿ । ಅತ್ರ ಉಚ್ಯತೇ — ‘ಅವಿದ್ಯಾ ಕಸ್ಯ ದೃಶ್ಯತೇ ? ’ ಇತಿ ಪ್ರಶ್ನಃ ನಿರರ್ಥಕಃ । ಕಥಮ್ ? ದೃಶ್ಯತೇ ಚೇತ್ ಅವಿದ್ಯಾ, ತದ್ವಂತಮಪಿ ಪಶ್ಯಸಿ । ನ ಚ ತದ್ವತಿ ಉಪಲಭ್ಯಮಾನೇ ‘ಸಾ ಕಸ್ಯ ? ’ ಇತಿ ಪ್ರಶ್ನೋ ಯುಕ್ತಃ । ನ ಹಿ ಗೋಮತಿ ಉಪಲಭ್ಯಮಾನೇ ‘ಗಾವಃ ಕಸ್ಯ ? ’ ಇತಿ ಪ್ರಶ್ನಃ ಅರ್ಥವಾನ್ ಭವತಿ । ನನು ವಿಷಮೋ ದೃಷ್ಟಾಂತಃ । ಗವಾಂ ತದ್ವತಶ್ಚ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತ್ವಾತ್ ತತ್ಸಂಬಂಧೋಽಪಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷ ಇತಿ ಪ್ರಶ್ನೋ ನಿರರ್ಥಕಃ । ನ ತಥಾ ಅವಿದ್ಯಾ ತದ್ವಾಂಶ್ಚ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೌ, ಯತಃ ಪ್ರಶ್ನಃ ನಿರರ್ಥಕಃ ಸ್ಯಾತ್ । ಅಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೇಣ ಅವಿದ್ಯಾವತಾ ಅವಿದ್ಯಾಸಂಬಂಧೇ ಜ್ಞಾತೇ, ಕಿಂ ತವ ಸ್ಯಾತ್ ? ಅವಿದ್ಯಾಯಾಃ ಅನರ್ಥಹೇತುತ್ವಾತ್ ಪರಿಹರ್ತವ್ಯಾ ಸ್ಯಾತ್ । ಯಸ್ಯ ಅವಿದ್ಯಾ, ಸಃ ತಾಂ ಪರಿಹರಿಷ್ಯತಿ । ನನು ಮಮೈವ ಅವಿದ್ಯಾ । ಜಾನಾಸಿ ತರ್ಹಿ ಅವಿದ್ಯಾಂ ತದ್ವಂತಂ ಚ ಆತ್ಮಾನಮ್ । ಜಾನಾಮಿ, ನ ತು ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೇಣ । ಅನುಮಾನೇನ ಚೇತ್ ಜಾನಾಸಿ, ಕಥಂ ಸಂಬಂಧಗ್ರಹಣಮ್ ? ನ ಹಿ ತವ ಜ್ಞಾತುಃ ಜ್ಞೇಯಭೂತಯಾ ಅವಿದ್ಯಯಾ ತತ್ಕಾಲೇ ಸಂಬಂಧಃ ಗ್ರಹೀತುಂ ಶಕ್ಯತೇ, ಅವಿದ್ಯಾಯಾ ವಿಷಯತ್ವೇನೈವ ಜ್ಞಾತುಃ ಉಪಯುಕ್ತತ್ವಾತ್ । ನ ಚ ಜ್ಞಾತುಃ ಅವಿದ್ಯಾಯಾಶ್ಚ ಸಂಬಂಧಸ್ಯ ಯಃ ಗ್ರಹೀತಾ, ಜ್ಞಾನಂ ಚ ಅನ್ಯತ್ ತದ್ವಿಷಯಂ ಸಂಭವತಿ ; ಅನವಸ್ಥಾಪ್ರಾಪ್ತೇಃ । ಯದಿ ಜ್ಞಾತ್ರಾಪಿ ಜ್ಞೇಯಸಂಬಂಧೋ ಜ್ಞಾಯತೇ, ಅನ್ಯಃ ಜ್ಞಾತಾ ಕಲ್ಪ್ಯಃ ಸ್ಯಾತ್ , ತಸ್ಯಾಪಿ ಅನ್ಯಃ, ತಸ್ಯಾಪಿ ಅನ್ಯಃ ಇತಿ ಅನವಸ್ಥಾ ಅಪರಿಹಾರ್ಯಾ । ಯದಿ ಪುನಃ ಅವಿದ್ಯಾ ಜ್ಞೇಯಾ, ಅನ್ಯದ್ವಾ ಜ್ಞೇಯಂ ಜ್ಞೇಯಮೇವ । ತಥಾ ಜ್ಞಾತಾಪಿ ಜ್ಞಾತೈವ, ನ ಜ್ಞೇಯಂ ಭವತಿ । ಯದಾ ಚ ಏವಮ್ , ಅವಿದ್ಯಾದುಃಖಿತ್ವಾದ್ಯೈಃ ನ ಜ್ಞಾತುಃ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಸ್ಯ ಕಿಂಚಿತ್ ದುಷ್ಯತಿ ॥
ನನು ಅಯಮೇವ ದೋಷಃ, ಯತ್ ದೋಷವತ್ಕ್ಷೇತ್ರವಿಜ್ಞಾತೃತ್ವಮ್ ; ನ ಚ ವಿಜ್ಞಾನಸ್ವರೂಪಸ್ಯೈವ ಅವಿಕ್ರಿಯಸ್ಯ ವಿಜ್ಞಾತೃತ್ವೋಪಚಾರಾತ್ ; ಯಥಾ ಉಷ್ಣತಾಮಾತ್ರೇಣ ಅಗ್ನೇಃ ತಪ್ತಿಕ್ರಿಯೋಪಚಾರಃ ತದ್ವತ್ । ಯಥಾ ಅತ್ರ ಭಗವತಾ ಕ್ರಿಯಾಕಾರಕಫಲಾತ್ಮತ್ವಾಭಾವಃ ಆತ್ಮನಿ ಸ್ವತ ಏವ ದರ್ಶಿತಃ — ಅವಿದ್ಯಾಧ್ಯಾರೋಪಿತಃ ಏವ ಕ್ರಿಯಾಕಾರಕಾದಿಃ ಆತ್ಮನಿ ಉಪಚರ್ಯತೇ ; ತಥಾ ತತ್ರ ತತ್ರ ‘ಯ ಏವಂ ವೇತ್ತಿ ಹಂತಾರಮ್’ (ಭ. ಗೀ. ೨ । ೧೯), ‘ಪ್ರಕೃತೇಃ ಕ್ರಿಯಮಾಣಾನಿ ಗುಣೈಃ ಕರ್ಮಾಣಿ ಸರ್ವಶಃ’ (ಭ. ಗೀ. ೩ । ೨೭), ‘ನಾದತ್ತೇ ಕಸ್ಯಚಿತ್ಪಾಪಮ್’ (ಭ. ಗೀ. ೫ । ೧೫) ಇತ್ಯಾದಿಪ್ರಕರಣೇಷು ದರ್ಶಿತಃ । ತಥೈವ ಚ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮ್ ಅಸ್ಮಾಭಿಃ । ಉತ್ತರೇಷು ಚ ಪ್ರಕರಣೇಷು ದರ್ಶಯಿಷ್ಯಾಮಃ ॥
ಹಂತ । ತರ್ಹಿ ಆತ್ಮನಿ ಕ್ರಿಯಾಕಾರಕಫಲಾತ್ಮತಾಯಾಃ ಸ್ವತಃ ಅಭಾವೇ, ಅವಿದ್ಯಯಾ ಚ ಅಧ್ಯಾರೋಪಿತತ್ವೇ, ಕರ್ಮಾಣಿ ಅವಿದ್ವತ್ಕರ್ತವ್ಯಾನ್ಯೇವ, ನ ವಿದುಷಾಮ್ ಇತಿ ಪ್ರಾಪ್ತಮ್ । ಸತ್ಯಮ್ ಏವಂ ಪ್ರಾಪ್ತಮ್ , ಏತದೇವ ಚ ‘ನ ಹಿ ದೇಹಭೃತಾ ಶಕ್ಯಮ್’ (ಭ. ಗೀ. ೧೮ । ೧೧) ಇತ್ಯತ್ರ ದರ್ಶಯಿಷ್ಯಾಮಃ । ಸರ್ವಶಾಸ್ತ್ರಾರ್ಥೋಪಸಂಹಾರಪ್ರಕರಣೇ ಚ ‘ಸಮಾಸೇನೈವ ಕೌಂತೇಯ ನಿಷ್ಠಾ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಯಾ ಪರಾ’ (ಭ. ಗೀ. ೧೮ । ೫೦) ಇತ್ಯತ್ರ ವಿಶೇಷತಃ ದರ್ಶಯಿಷ್ಯಾಮಃ । ಅಲಮ್ ಇಹ ಬಹುಪ್ರಪಂಚನೇನ, ಇತಿ ಉಪಸಂಹ್ರಿಯತೇ ॥ ೨ ॥
‘ಇದಂ ಶರೀರಮ್’ ಇತ್ಯಾದಿಶ್ಲೋಕೋಪದಿಷ್ಟಸ್ಯ ಕ್ಷೇತ್ರಾಧ್ಯಾಯಾರ್ಥಸ್ಯ ಸಂಗ್ರಹಶ್ಲೋಕಃ ಅಯಮ್ ಉಪನ್ಯಸ್ಯತೇ ‘ತತ್ಕ್ಷೇತ್ರಂ ಯಚ್ಚ’ ಇತ್ಯಾದಿ, ವ್ಯಾಚಿಖ್ಯಾಸಿತಸ್ಯ ಹಿ ಅರ್ಥಸ್ಯ ಸಂಗ್ರಹೋಪನ್ಯಾಸಃ ನ್ಯಾಯ್ಯಃ ಇತಿ —
ತತ್ಕ್ಷೇತ್ರಂ ಯಚ್ಚ ಯಾದೃಕ್ಚ ಯದ್ವಿಕಾರಿ ಯತಶ್ಚ ಯತ್ ।
ಸ ಚ ಯೋ ಯತ್ಪ್ರಭಾವಶ್ಚ ತತ್ಸಮಾಸೇನ ಮೇ ಶೃಣು ॥ ೩ ॥
ಸ ಚ ಯೋ ಯತ್ಪ್ರಭಾವಶ್ಚ ತತ್ಸಮಾಸೇನ ಮೇ ಶೃಣು ॥ ೩ ॥
ಯತ್ ನಿರ್ದಿಷ್ಟಮ್ ‘ಇದಂ ಶರೀರಮ್’ ಇತಿ ತತ್ ತಚ್ಛಬ್ದೇನ ಪರಾಮೃಶತಿ । ಯಚ್ಚ ಇದಂ ನಿರ್ದಿಷ್ಟಂ ಕ್ಷೇತ್ರಂ ತತ್ ಯಾದೃಕ್ ಯಾದೃಶಂ ಸ್ವಕೀಯೈಃ ಧರ್ಮೈಃ । ಚ - ಶಬ್ದಃ ಸಮುಚ್ಚಯಾರ್ಥಃ । ಯದ್ವಿಕಾರಿ ಯಃ ವಿಕಾರಃ ಯಸ್ಯ ತತ್ ಯದ್ವಿಕಾರಿ, ಯತಃ ಯಸ್ಮಾತ್ ಚ ಯತ್ , ಕಾರ್ಯಮ್ ಉತ್ಪದ್ಯತೇ ಇತಿ ವಾಕ್ಯಶೇಷಃ । ಸ ಚ ಯಃ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಃ ನಿರ್ದಿಷ್ಟಃ ಸಃ ಯತ್ಪ್ರಭಾವಃ ಯೇ ಪ್ರಭಾವಾಃ ಉಪಾಧಿಕೃತಾಃ ಶಕ್ತಯಃ ಯಸ್ಯ ಸಃ ಯತ್ಪ್ರಭಾವಶ್ಚ । ತತ್ ಕ್ಷೇತ್ರಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಯೋಃ ಯಾಥಾತ್ಮ್ಯಂ ಯಥಾವಿಶೇಷಿತಂ ಸಮಾಸೇನ ಸಂಕ್ಷೇಪೇಣ ಮೇ ಮಮ ವಾಕ್ಯತಃ ಶೃಣು, ಶ್ರುತ್ವಾ ಅವಧಾರಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ೩ ॥
ತತ್ ಕ್ಷೇತ್ರಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಯಾಥಾತ್ಮ್ಯಂ ವಿವಕ್ಷಿತಂ ಸ್ತೌತಿ ಶ್ರೋತೃಬುದ್ಧಿಪ್ರರೋಚನಾರ್ಥಮ್ —
ಋಷಿಭಿರ್ಬಹುಧಾ ಗೀತಂ ಛಂದೋಭಿರ್ವಿವಿಧೈಃ ಪೃಥಕ್ ।
ಬ್ರಹ್ಮಸೂತ್ರಪದೈಶ್ಚೈವ ಹೇತುಮದ್ಭಿರ್ವಿನಿಶ್ಚಿತೈಃ ॥ ೪ ॥
ಬ್ರಹ್ಮಸೂತ್ರಪದೈಶ್ಚೈವ ಹೇತುಮದ್ಭಿರ್ವಿನಿಶ್ಚಿತೈಃ ॥ ೪ ॥
ಋಷಿಭಿಃ ವಸಿಷ್ಠಾದಿಭಿಃ ಬಹುಧಾ ಬಹುಪ್ರಕಾರಂ ಗೀತಂ ಕಥಿತಮ್ । ಛಂದೋಭಿಃ ಛಂದಾಂಸಿ ಋಗಾದೀನಿ ತೈಃ ಛಂದೋಭಿಃ ವಿವಿಧೈಃ ನಾನಾಭಾವೈಃ ನಾನಾಪ್ರಕಾರೈಃ ಪೃಥಕ್ ವಿವೇಕತಃ ಗೀತಮ್ । ಕಿಂಚ, ಬ್ರಹ್ಮಸೂತ್ರಪದೈಶ್ಚ ಏವ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸೂಚಕಾನಿ ವಾಕ್ಯಾನಿ ಬ್ರಹ್ಮಸೂತ್ರಾಣಿ ತೈಃ ಪದ್ಯತೇ ಗಮ್ಯತೇ ಜ್ಞಾಯತೇ ಇತಿ ತಾನಿ ಪದಾನಿ ಉಚ್ಯಂತೇ ತೈರೇವ ಚ ಕ್ಷೇತ್ರಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಯಾಥಾತ್ಮ್ಯಮ್ ‘ಗೀತಮ್’ ಇತಿ ಅನುವರ್ತತೇ । ‘ಆತ್ಮೇತ್ಯೇವೋಪಾಸೀತ’ (ಬೃ. ಉ. ೧ । ೪ । ೭) ಇತ್ಯೇವಮಾದಿಭಿಃ ಬ್ರಹ್ಮಸೂತ್ರಪದೈಃ ಆತ್ಮಾ ಜ್ಞಾಯತೇ, ಹೇತುಮದ್ಭಿಃ ಯುಕ್ತಿಯುಕ್ತೈಃ ವಿನಿಶ್ಚಿತೈಃ ನಿಃಸಂಶಯರೂಪೈಃ ನಿಶ್ಚಿತಪ್ರತ್ಯಯೋತ್ಪಾದಕೈಃ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ೪ ॥
ಸ್ತುತ್ಯಾ ಅಭಿಮುಖೀಭೂತಾಯ ಅರ್ಜುನಾಯ ಆಹ ಭಗವಾನ್ —
ಮಹಾಭೂತಾನ್ಯಹಂಕಾರೋ ಬುದ್ಧಿರವ್ಯಕ್ತಮೇವ ಚ ।
ಇಂದ್ರಿಯಾಣಿ ದಶೈಕಂ ಚ ಪಂಚ ಚೇಂದ್ರಿಯಗೋಚರಾಃ ॥ ೫ ॥
ಇಂದ್ರಿಯಾಣಿ ದಶೈಕಂ ಚ ಪಂಚ ಚೇಂದ್ರಿಯಗೋಚರಾಃ ॥ ೫ ॥
ಮಹಾಭೂತಾನಿ ಮಹಾಂತಿ ಚ ತಾನಿ ಸರ್ವವಿಕಾರವ್ಯಾಪಕತ್ವಾತ್ ಭೂತಾನಿ ಚ ಸೂಕ್ಷ್ಮಾಣಿ । ಸ್ಥೂಲಾನಿ ತು ಇಂದ್ರಿಯಗೋಚರಶಬ್ದೇನ ಅಭಿಧಾಯಿಷ್ಯಂತೇ ಅಹಂಕಾರಃ ಮಹಾಭೂತಕಾರಣಮ್ ಅಹಂಪ್ರತ್ಯಯಲಕ್ಷಣಃ । ಅಹಂಕಾರಕಾರಣಂ ಬುದ್ಧಿಃ ಅಧ್ಯವಸಾಯಲಕ್ಷಣಾ । ತತ್ಕಾರಣಮ್ ಅವ್ಯಕ್ತಮೇವ ಚ, ನ ವ್ಯಕ್ತಮ್ ಅವ್ಯಕ್ತಮ್ ಅವ್ಯಾಕೃತಮ್ ಈಶ್ವರಶಕ್ತಿಃ ‘ಮಮ ಮಾಯಾ ದುರತ್ಯಯಾ’ (ಭ. ಗೀ. ೭ । ೧೪) ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಏವಶಬ್ದಃ ಪ್ರಕೃತ್ಯವಧಾರಣಾರ್ಥಃ ಏತಾವತ್ಯೇವ ಅಷ್ಟಧಾ ಭಿನ್ನಾ ಪ್ರಕೃತಿಃ । ಚ - ಶಬ್ದಃ ಭೇದಸಮುಚ್ಚಯಾರ್ಥಃ । ಇಂದ್ರಿಯಾಣಿ ದಶ, ಶ್ರೋತ್ರಾದೀನಿ ಪಂಚ ಬುದ್ಧ್ಯುತ್ಪಾದಕತ್ವಾತ್ ಬುದ್ಧೀಂದ್ರಿಯಾಣಿ, ವಾಕ್ಪಾಣ್ಯಾದೀನಿ ಪಂಚ ಕರ್ಮನಿವರ್ತಕತ್ವಾತ್ ಕರ್ಮೇಂದ್ರಿಯಾಣಿ ; ತಾನಿ ದಶ । ಏಕಂ ಚ ; ಕಿಂ ತತ್ ? ಮನಃ ಏಕಾದಶಂ ಸಂಕಲ್ಪಾದ್ಯಾತ್ಮಕಮ್ । ಪಂಚ ಚ ಇಂದ್ರಿಯಗೋಚರಾಃ ಶಬ್ದಾದಯೋ ವಿಷಯಾಃ । ತಾನಿ ಏತಾನಿ ಸಾಂಖ್ಯಾಃ ಚತುರ್ವಿಂಶತಿತತ್ತ್ವಾನಿ ಆಚಕ್ಷತೇ ॥ ೫ ॥
ಅಥ ಇದಾನೀಮ್ ಆತ್ಮಗುಣಾ ಇತಿ ಯಾನಾಚಕ್ಷತೇ ವೈಶೇಷಿಕಾಃ ತೇಪಿ ಕ್ಷೇತ್ರಧರ್ಮಾ ಏವ ನ ತು ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಸ್ಯ ಇತ್ಯಾಹ ಭಗವಾನ್ -
ಇಚ್ಛಾ ದ್ವೇಷಃ ಸುಖಂ ದುಃಖಂ ಸಂಘಾತಶ್ಚೇತನಾ ಧೃತಿಃ ।
ಏತತ್ಕ್ಷೇತ್ರಂ ಸಮಾಸೇನ ಸವಿಕಾರಮುದಾಹೃತಮ್ ॥ ೬ ॥
ಏತತ್ಕ್ಷೇತ್ರಂ ಸಮಾಸೇನ ಸವಿಕಾರಮುದಾಹೃತಮ್ ॥ ೬ ॥
ಇಚ್ಛಾ, ಯಜ್ಜಾತೀಯಂ ಸುಖಹೇತುಮರ್ಥಮ್ ಉಪಲಬ್ಧವಾನ್ ಪೂರ್ವಮ್ , ಪುನಃ ತಜ್ಜಾತೀಯಮುಪಲಭಮಾನಃ ತಮಾದಾತುಮಿಚ್ಛತಿ ಸುಖಹೇತುರಿತಿ ; ಸಾ ಇಯಂ ಇಚ್ಛಾ ಅಂತಃಕರಣಧರ್ಮಃ ಜ್ಞೇಯತ್ವಾತ್ ಕ್ಷೇತ್ರಮ್ । ತಥಾ ದ್ವೇಷಃ, ಯಜ್ಜಾತೀಯಮರ್ಥಂ ದುಃಖಹೇತುತ್ವೇನ ಅನುಭೂತವಾನ್ , ಪುನಃ ತಜ್ಜಾತೀಯಮರ್ಥಮುಪಲಭಮಾನಃ ತಂ ದ್ವೇಷ್ಟಿ ; ಸೋಽಯಂ ದ್ವೇಷಃ ಜ್ಞೇಯತ್ವಾತ್ ಕ್ಷೇತ್ರಮೇವ । ತಥಾ ಸುಖಮ್ ಅನುಕೂಲಂ ಪ್ರಸನ್ನಸತ್ತ್ವಾತ್ಮಕಂ ಜ್ಞೇಯತ್ವಾತ್ ಕ್ಷೇತ್ರಮೇವ । ದುಃಖಂ ಪ್ರತಿಕೂಲಾತ್ಮಕಮ್ ; ಜ್ಞೇಯತ್ವಾತ್ ತದಪಿ ಕ್ಷೇತ್ರಮ್ । ಸಂಘಾತಃ ದೇಹೇಂದ್ರಿಯಾಣಾಂ ಸಂಹತಿಃ । ತಸ್ಯಾಮಭಿವ್ಯಕ್ತಾಂತಃಕರಣವೃತ್ತಿಃ, ತಪ್ತ ಇವ ಲೋಹಪಿಂಡೇ ಅಗ್ನಿಃ ಆತ್ಮಚೈತನ್ಯಾಭಾಸರಸವಿದ್ಧಾ ಚೇತನಾ ; ಸಾ ಚ ಕ್ಷೇತ್ರಂ ಜ್ಞೇಯತ್ವಾತ್ । ಧೃತಿಃ ಯಯಾ ಅವಸಾದಪ್ರಾಪ್ತಾನಿ ದೇಹೇಂದ್ರಿಯಾಣಿ ಧ್ರಿಯಂತೇ ; ಸಾ ಚ ಜ್ಞೇಯತ್ವಾತ್ ಕ್ಷೇತ್ರಮ್ । ಸರ್ವಾಂತಃಕರಣಧರ್ಮೋಪಲಕ್ಷಣಾರ್ಥಮ್ ಇಚ್ಛಾದಿಗ್ರಹಣಮ್ । ಯತ ಉಕ್ತಮುಪಸಂಹರತಿ — ಏತತ್ ಕ್ಷೇತ್ರಂ ಸಮಾಸೇನ ಸವಿಕಾರಂ ಸಹ ವಿಕಾರೇಣ ಮಹದಾದಿನಾ ಉದಾಹೃತಮ್ ಉಕ್ತಮ್ ಯಸ್ಯ ಕ್ಷೇತ್ರಭೇದಜಾತಸ್ಯ ಸಂಹತಿಃ ‘ಇದಂ ಶರೀರಂ ಕ್ಷೇತ್ರಮ್’ (ಭ. ಗೀ. ೧೩ । ೧) ಇತಿ ಉಕ್ತಮ್ , ತತ್ ಕ್ಷೇತ್ರಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಂ ಮಹಾಭೂತಾದಿಭೇದಭಿನ್ನಂ ಧೃತ್ಯಂತಮ್ । ॥ ೬ ॥
ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಃ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣವಿಶೇಷಣಃ — ಯಸ್ಯ ಸಪ್ರಭಾವಸ್ಯ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಸ್ಯ ಪರಿಜ್ಞಾನಾತ್ ಅಮೃತತ್ವಂ ಭವತಿ, ತಮ್ ‘ಜ್ಞೇಯಂ ಯತ್ತತ್ಪ್ರವಕ್ಷ್ಯಾಮಿ’ (ಭ. ಗೀ. ೧೩ । ೧೨) ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಸವಿಶೇಷಣಂ ಸ್ವಯಮೇವ ವಕ್ಷ್ಯತಿ ಭಗವಾನ್ । ಅಧುನಾ ತು ತಜ್ಜ್ಞಾನಸಾಧನಗಣಮಮಾನಿತ್ವಾದಿಲಕ್ಷಣಮ್ , ಯಸ್ಮಿನ್ ಸತಿ ತಜ್ಜ್ಞೇಯವಿಜ್ಞಾನೇ ಯೋಗ್ಯಃ ಅಧಿಕೃತಃ ಭವತಿ, ಯತ್ಪರಃ ಸಂನ್ಯಾಸೀ ಜ್ಞಾನನಿಷ್ಠಃ ಉಚ್ಯತೇ, ತಮ್ ಅಮಾನಿತ್ವಾದಿಗಣಂ ಜ್ಞಾನಸಾಧನತ್ವಾತ್ ಜ್ಞಾನಶಬ್ದವಾಚ್ಯಂ ವಿದಧಾತಿ ಭಗವಾನ್ —
ಅಮಾನಿತ್ವಮದಂಭಿತ್ವಮಹಿಂಸಾ ಕ್ಷಾಂತಿರಾರ್ಜವಮ್ ।
ಆಚಾರ್ಯೋಪಾಸನಂ ಶೌಚಂ ಸ್ಥೈರ್ಯಮಾತ್ಮವಿನಿಗ್ರಹಃ ॥ ೭ ॥
ಆಚಾರ್ಯೋಪಾಸನಂ ಶೌಚಂ ಸ್ಥೈರ್ಯಮಾತ್ಮವಿನಿಗ್ರಹಃ ॥ ೭ ॥
ಅಮಾನಿತ್ವಂ ಮಾನಿನಃ ಭಾವಃ ಮಾನಿತ್ವಮಾತ್ಮನಃ ಶ್ಲಾಘನಮ್ , ತದಭಾವಃ ಅಮಾನಿತ್ವಮ್ । ಅದಂಭಿತ್ವಂ ಸ್ವಧರ್ಮಪ್ರಕಟೀಕರಣಂ ದಂಭಿತ್ವಮ್ , ತದಭಾವಃ ಅದಂಭಿತ್ವಮ್ । ಅಹಿಂಸಾ ಅಹಿಂಸನಂ ಪ್ರಾಣಿನಾಮಪೀಡನಮ್ । ಕ್ಷಾಂತಿಃ ಪರಾಪರಾಧಪ್ರಾಪ್ತೌ ಅವಿಕ್ರಿಯಾ । ಆರ್ಜವಮ್ ಋಜುಭಾವಃ ಅವಕ್ರತ್ವಮ್ । ಆಚಾರ್ಯೋಪಾಸನಂ ಮೋಕ್ಷಸಾಧನೋಪದೇಷ್ಟುಃ ಆಚಾರ್ಯಸ್ಯ ಶುಶ್ರೂಷಾದಿಪ್ರಯೋಗೇಣ ಸೇವನಮ್ । ಶೌಚಂ ಕಾಯಮಲಾನಾಂ ಮೃಜ್ಜಲಾಭ್ಯಾಂ ಪ್ರಕ್ಷಾಲನಮ್ ; ಅಂತಶ್ಚ ಮನಸಃ ಪ್ರತಿಪಕ್ಷಭಾವನಯಾ ರಾಗಾದಿಮಲಾನಾಮಪನಯನಂ ಶೌಚಮ್ । ಸ್ಥೈರ್ಯಂ ಸ್ಥಿರಭಾವಃ, ಮೋಕ್ಷಮಾರ್ಗೇ ಏವ ಕೃತಾಧ್ಯವಸಾಯತ್ವಮ್ । ಆತ್ಮವಿನಿಗ್ರಹಃ ಆತ್ಮನಃ ಅಪಕಾರಕಸ್ಯ ಆತ್ಮಶಬ್ದವಾಚ್ಯಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಕರಣಸಂಘಾತಸ್ಯ ವಿನಿಗ್ರಹಃ ಸ್ವಭಾವೇನ ಸರ್ವತಃ ಪ್ರವೃತ್ತಸ್ಯ ಸನ್ಮಾರ್ಗೇ ಏವ ನಿರೋಧಃ ಆತ್ಮವಿನಿಗ್ರಹಃ ॥ ೭ ॥
ಕಿಂಚ —
ಇಂದ್ರಿಯಾರ್ಥೇಷು ವೈರಾಗ್ಯಮನಹಂಕಾರ ಏವ ಚ ।
ಜನ್ಮಮೃತ್ಯುಜರಾವ್ಯಾಧಿದುಃಖದೋಷಾನುದರ್ಶನಮ್ ॥ ೮ ॥
ಜನ್ಮಮೃತ್ಯುಜರಾವ್ಯಾಧಿದುಃಖದೋಷಾನುದರ್ಶನಮ್ ॥ ೮ ॥
ಇಂದ್ರಿಯಾರ್ಥೇಷು ಶಬ್ದಾದಿಷು ದೃಷ್ಟಾದೃಷ್ಟೇಷು ಭೋಗೇಷು ವಿರಾಗಭಾವೋ ವೈರಾಗ್ಯಮ್ ಅನಹಂಕಾರಃ ಅಹಂಕಾರಾಭಾವಃ ಏವ ಚ ಜನ್ಮಮೃತ್ಯುಜರಾವ್ಯಾಧಿದುಃಖದೋಷಾನುದರ್ಶನಂ ಜನ್ಮ ಚ ಮೃತ್ಯುಶ್ಚ ಜರಾ ಚ ವ್ಯಾಧಯಶ್ಚ ದುಃಖಾನಿ ಚ ತೇಷು ಜನ್ಮಾದಿದುಃಖಾಂತೇಷು ಪ್ರತ್ಯೇಕಂ ದೋಷಾನುದರ್ಶನಮ್ । ಜನ್ಮನಿ ಗರ್ಭವಾಸಯೋನಿದ್ವಾರನಿಃಸರಣಂ ದೋಷಃ, ತಸ್ಯ ಅನುದರ್ಶನಮಾಲೋಚನಮ್ । ತಥಾ ಮೃತ್ಯೌ ದೋಷಾನುದರ್ಶನಮ್ । ತಥಾ ಜರಾಯಾಂ ಪ್ರಜ್ಞಾಶಕ್ತಿತೇಜೋನಿರೋಧದೋಷಾನುದರ್ಶನಂ ಪರಿಭೂತತಾ ಚೇತಿ । ತಥಾ
ವ್ಯಾಧಿಷು ಶಿರೋರೋಗಾದಿಷು ದೋಷಾನುದರ್ಶನಮ್ । ತಥಾ ದುಃಖೇಷು ಅಧ್ಯಾತ್ಮಾಧಿಭೂತಾಧಿದೈವನಿಮಿತ್ತೇಷು । ಅಥವಾ ದುಃಖಾನ್ಯೇವ ದೋಷಃ ದುಃಖದೋಷಃ ತಸ್ಯ ಜನ್ಮಾದಿಷು ಪೂರ್ವವತ್ ಅನುದರ್ಶನಮ್ — ದುಃಖಂ ಜನ್ಮ, ದುಃಖಂ ಮೃತ್ಯುಃ, ದುಃಖಂ ಜರಾ, ದುಃಖಂ ವ್ಯಾಧಯಃ । ದುಃಖನಿಮಿತ್ತತ್ವಾತ್ ಜನ್ಮಾದಯಃ ದುಃಖಮ್ , ನ ಪುನಃ ಸ್ವರೂಪೇಣೈವ ದುಃಖಮಿತಿ । ಏವಂ ಜನ್ಮಾದಿಷು ದುಃಖದೋಷಾನುದರ್ಶನಾತ್ ದೇಹೇಂದ್ರಿಯಾದಿವಿಷಯಭೋಗೇಷು ವೈರಾಗ್ಯಮುಪಜಾಯತೇ । ತತಃ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮನಿ ಪ್ರವೃತ್ತಿಃ ಕರಣಾನಾಮಾತ್ಮದರ್ಶನಾಯ । ಏವಂ ಜ್ಞಾನಹೇತುತ್ವಾತ್ ಜ್ಞಾನಮುಚ್ಯತೇ ಜನ್ಮಾದಿದುಃಖದೋಷಾನುದರ್ಶನಮ್ ॥ ೮ ॥
ಕಿಂಚ —
ಅಸಕ್ತಿರನಭಿಷ್ವಂಗಃ ಪುತ್ರದಾರಗೃಹಾದಿಷು ।
ನಿತ್ಯಂ ಚ ಸಮಚಿತ್ತತ್ವಮಿಷ್ಟಾನಿಷ್ಟೋಪಪತ್ತಿಷು ॥ ೯ ॥
ನಿತ್ಯಂ ಚ ಸಮಚಿತ್ತತ್ವಮಿಷ್ಟಾನಿಷ್ಟೋಪಪತ್ತಿಷು ॥ ೯ ॥
ಅಸಕ್ತಿಃ ಸಕ್ತಿಃ ಸಂಗನಿಮಿತ್ತೇಷು ವಿಷಯೇಷು ಪ್ರೀತಿಮಾತ್ರಮ್ , ತದಭಾವಃ ಅಸಕ್ತಿಃ । ಅನಭಿಷ್ವಂಗಃ ಅಭಿಷ್ವಂಗಾಭಾವಃ । ಅಭಿಷ್ವಂಗೋ ನಾಮ ಆಸಕ್ತಿವಿಶೇಷ ಏವ ಅನನ್ಯಾತ್ಮಭಾವನಾಲಕ್ಷಣಃ ; ಯಥಾ ಅನ್ಯಸ್ಮಿನ್ ಸುಖಿನಿ ದುಃಖಿನಿ ವಾ ‘ಅಹಮೇವ ಸುಖೀ, ದುಃಖೀ ಚ, ’ ಜೀವತಿ ಮೃತೇ ವಾ ‘ಅಹಮೇವ ಜೀವಾಮಿ ಮರಿಷ್ಯಾಮಿ ಚ’ ಇತಿ । ಕ್ವ ಇತಿ ಆಹ — ಪುತ್ರದಾರಗೃಹಾದಿಷು, ಪುತ್ರೇಷು ದಾರೇಷು ಗೃಹೇಷು ಆದಿಗ್ರಹಣಾತ್ ಅನ್ಯೇಷ್ವಪಿ ಅತ್ಯಂತೇಷ್ಟೇಷು ದಾಸವರ್ಗಾದಿಷು । ತಚ್ಚ ಉಭಯಂ ಜ್ಞಾನಾರ್ಥತ್ವಾತ್ ಜ್ಞಾನಮುಚ್ಯತೇ । ನಿತ್ಯಂ ಚ ಸಮಚಿತ್ತತ್ವಂ ತುಲ್ಯಚಿತ್ತತಾ । ಕ್ವ ? ಇಷ್ಟಾನಿಷ್ಟೋಪಪತ್ತಿಷು ಇಷ್ಟಾನಾಮನಿಷ್ಟಾನಾಂ ಚ ಉಪಪತ್ತಯಃ ಸಂಪ್ರಾಪ್ತಯಃ ತಾಸು ಇಷ್ಟಾನಿಷ್ಟೋಪಪತ್ತಿಷು ನಿತ್ಯಮೇವ ತುಲ್ಯಚಿತ್ತತಾ । ಇಷ್ಟೋಪಪತ್ತಿಷು ನ ಹೃಷ್ಯತಿ, ನ ಕುಪ್ಯತಿ ಚ ಅನಿಷ್ಟೋಪಪತ್ತಿಷು । ತಚ್ಚ ಏತತ್ ನಿತ್ಯಂ ಸಮಚಿತ್ತತ್ವಂ ಜ್ಞಾನಮ್ ॥ ೯ ॥
ಕಿಂಚ —
ಮಯಿ ಚಾನನ್ಯಯೋಗೇನ ಭಕ್ತಿರವ್ಯಭಿಚಾರಿಣೀ ।
ವಿವಿಕ್ತದೇಶಸೇವಿತ್ವಮರತಿರ್ಜನಸಂಸದಿ ॥ ೧೦ ॥
ವಿವಿಕ್ತದೇಶಸೇವಿತ್ವಮರತಿರ್ಜನಸಂಸದಿ ॥ ೧೦ ॥
ಮಯಿ ಚ ಈಶ್ವರೇ ಅನನ್ಯಯೋಗೇನ ಅಪೃಥಕ್ಸಮಾಧಿನಾ ‘ನ ಅನ್ಯೋ ಭಗವತೋ ವಾಸುದೇವಾತ್ ಪರಃ ಅಸ್ತಿ, ಅತಃ ಸ ಏವ ನಃ ಗತಿಃ’ ಇತ್ಯೇವಂ ನಿಶ್ಚಿತಾ ಅವ್ಯಭಿಚಾರಿಣೀ ಬುದ್ಧಿಃ ಅನನ್ಯಯೋಗಃ, ತೇನ ಭಜನಂ ಭಕ್ತಿಃ ನ ವ್ಯಭಿಚರಣಶೀಲಾ ಅವ್ಯಭಿಚಾರಿಣೀ । ಸಾ ಚ ಜ್ಞಾನಮ್ । ವಿವಿಕ್ತದೇಶಸೇವಿತ್ವಮ್ , ವಿವಿಕ್ತಃ ಸ್ವಭಾವತಃ ಸಂಸ್ಕಾರೇಣ ವಾ ಅಶುಚ್ಯಾದಿಭಿಃ ಸರ್ಪವ್ಯಾಘ್ರಾದಿಭಿಶ್ಚ ರಹಿತಃ ಅರಣ್ಯನದೀಪುಲಿನದೇವಗೃಹಾದಿಭಿರ್ವಿವಿಕ್ತೋ ದೇಶಃ, ತಂ ಸೇವಿತುಂ ಶೀಲಮಸ್ಯ ಇತಿ ವಿವಿಕ್ತದೇಶಸೇವೀ, ತದ್ಭಾವಃ ವಿವಿಕ್ತದೇಶಸೇವಿತ್ವಮ್ । ವಿವಿಕ್ತೇಷು ಹಿ ದೇಶೇಷು ಚಿತ್ತಂ ಪ್ರಸೀದತಿ ಯತಃ ತತಃ ಆತ್ಮಾದಿಭಾವನಾ ವಿವಿಕ್ತೇ ಉಪಜಾಯತೇ । ಅತಃ ವಿವಿಕ್ತದೇಶಸೇವಿತ್ವಂ ಜ್ಞಾನಮುಚ್ಯತೇ । ಅರತಿಃ ಅರಮಣಂ ಜನಸಂಸದಿ, ಜನಾನಾಂ ಪ್ರಾಕೃತಾನಾಂ ಸಂಸ್ಕಾರಶೂನ್ಯಾನಾಮ್ ಅವಿನೀತಾನಾಂ ಸಂಸತ್ ಸಮವಾಯಃ ಜನಸಂಸತ್ ; ನ ಸಂಸ್ಕಾರವತಾಂ ವಿನೀತಾನಾಂ ಸಂಸತ್ ; ತಸ್ಯಾಃ ಜ್ಞಾನೋಪಕಾರಕತ್ವಾತ್ । ಅತಃ ಪ್ರಾಕೃತಜನಸಂಸದಿ ಅರತಿಃ ಜ್ಞಾನಾರ್ಥತ್ವಾತ್ ಜ್ಞಾನಮ್ ॥ ೧೦ ॥
ಕಿಂಚ —
ಅಧ್ಯಾತ್ಮಜ್ಞಾನನಿತ್ಯತ್ವಂ ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಾರ್ಥದರ್ಶನಮ್ ।
ಏತಜ್ಜ್ಞಾನಮಿತಿ ಪ್ರೋಕ್ತಮಜ್ಞಾನಂ ಯದತೋಽನ್ಯಥಾ ॥ ೧೧ ॥
ಏತಜ್ಜ್ಞಾನಮಿತಿ ಪ್ರೋಕ್ತಮಜ್ಞಾನಂ ಯದತೋಽನ್ಯಥಾ ॥ ೧೧ ॥
ಅಧ್ಯಾತ್ಮಜ್ಞಾನನಿತ್ಯತ್ವಮ್ ಆತ್ಮಾದಿವಿಷಯಂ ಜ್ಞಾನಮ್ ಅಧ್ಯಾತ್ಮಜ್ಞಾನಮ್ , ತಸ್ಮಿನ್ ನಿತ್ಯಭಾವಃ ನಿತ್ಯತ್ವಮ್ । ಅಮಾನಿತ್ವಾದೀನಾಂ ಜ್ಞಾನಸಾಧನಾನಾಂ ಭಾವನಾಪರಿಪಾಕನಿಮಿತ್ತಂ ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಮ್ , ತಸ್ಯ ಅರ್ಥಃ ಮೋಕ್ಷಃ ಸಂಸಾರೋಪರಮಃ ; ತಸ್ಯ ಆಲೋಚನಂ ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಾರ್ಥದರ್ಶನಮ್ ; ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಫಲಾಲೋಚನೇ ಹಿ ತತ್ಸಾಧನಾನುಷ್ಠಾನೇ ಪ್ರವೃತ್ತಿಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ । ಏತತ್ ಅಮಾನಿತ್ವಾದಿತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಾರ್ಥದರ್ಶನಾಂತಮುಕ್ತಂ ಜ್ಞಾನಮ್ ಇತಿ ಪ್ರೋಕ್ತಂ ಜ್ಞಾನಾರ್ಥತ್ವಾತ್ । ಅಜ್ಞಾನಂ ಯತ್ ಅತಃ ಅಸ್ಮಾತ್ ಯಥೋಕ್ತಾತ್ ಅನ್ಯಥಾ ವಿಪರ್ಯಯೇಣ । ಮಾನಿತ್ವಂ ದಂಭಿತ್ವಂ ಹಿಂಸಾ ಅಕ್ಷಾಂತಿಃ ಅನಾರ್ಜವಮ್ ಇತ್ಯಾದಿ ಅಜ್ಞಾನಂ ವಿಜ್ಞೇಯಂ ಪರಿಹರಣಾಯ, ಸಂಸಾರಪ್ರವೃತ್ತಿಕಾರಣತ್ವಾತ್ ಇತಿ ॥ ೧೧ ॥
ಯಥೋಕ್ತೇನ ಜ್ಞಾನೇನ ಜ್ಞಾತವ್ಯಂ ಕಿಮ್ ಇತ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾಮಾಹ — ‘ಜ್ಞೇಯಂ ಯತ್ತತ್’ ಇತ್ಯಾದಿ । ನನು ಯಮಾಃ ನಿಯಮಾಶ್ಚ ಅಮಾನಿತ್ವಾದಯಃ । ನ ತೈಃ ಜ್ಞೇಯಂ ಜ್ಞಾಯತೇ । ನ ಹಿ ಅಮಾನಿತ್ವಾದಿ ಕಸ್ಯಚಿತ್ ವಸ್ತುನಃ ಪರಿಚ್ಛೇದಕಂ ದೃಷ್ಟಮ್ । ಸರ್ವತ್ರೈವ ಚ ಯದ್ವಿಷಯಂ ಜ್ಞಾನಂ ತದೇವ ತಸ್ಯ ಜ್ಞೇಯಸ್ಯ ಪರಿಚ್ಛೇದಕಂ ದೃಶ್ಯತೇ । ನ ಹಿ ಅನ್ಯವಿಷಯೇಣ ಜ್ಞಾನೇನ ಅನ್ಯತ್ ಉಪಲಭ್ಯತೇ, ಯಥಾ ಘಟವಿಷಯೇಣ ಜ್ಞಾನೇನ ಅಗ್ನಿಃ । ನೈಷ ದೋಷಃ, ಜ್ಞಾನನಿಮಿತ್ತತ್ವಾತ್ ಜ್ಞಾನಮುಚ್ಯತೇ ಇತಿ ಹಿ ಅವೋಚಾಮ ; ಜ್ಞಾನಸಹಕಾರಿಕಾರಣತ್ವಾಚ್ಚ —
ಜ್ಞೇಯಂ ಯತ್ತತ್ಪ್ರವಕ್ಷ್ಯಾಮಿ ಯಜ್ಜ್ಞಾತ್ವಾಮೃತಮಶ್ನುತೇ ।
ಅನಾದಿಮತ್ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮ ನ ಸತ್ತನ್ನಾಸದುಚ್ಯತೇ ॥ ೧೨ ॥
ಅನಾದಿಮತ್ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮ ನ ಸತ್ತನ್ನಾಸದುಚ್ಯತೇ ॥ ೧೨ ॥
ಜ್ಞೇಯಂ ಜ್ಞಾತವ್ಯಂ ಯತ್ ತತ್ ಪ್ರವಕ್ಷ್ಯಾಮಿ ಪ್ರಕರ್ಷೇಣ ಯಥಾವತ್ ವಕ್ಷ್ಯಾಮಿ । ಕಿಂಫಲಂ ತತ್ ಇತಿ ಪ್ರರೋಚನೇನ ಶ್ರೋತುಃ ಅಭಿಮುಖೀಕರಣಾಯ ಆಹ — ಯತ್ ಜ್ಞೇಯಂ ಜ್ಞಾತ್ವಾ ಅಮೃತಮ್ ಅಮೃತತ್ವಮ್ ಅಶ್ನುತೇ, ನ ಪುನಃ ಮ್ರಿಯತೇ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅನಾದಿಮತ್ ಆದಿಃ ಅಸ್ಯ ಅಸ್ತೀತಿ ಆದಿಮತ್ , ನ ಆದಿಮತ್ ಅನಾದಿಮತ್ ; ಕಿಂ ತತ್ ? ಪರಂ ನಿರತಿಶಯಂ ಬ್ರಹ್ಮ, ‘ಜ್ಞೇಯಮ್’ ಇತಿ ಪ್ರಕೃತಮ್ ॥
ಅತ್ರ ಕೇಚಿತ್ ‘ಅನಾದಿ ಮತ್ಪರಮ್’ ಇತಿ ಪದಂ ಛಿಂದಂತಿ, ಬಹುವ್ರೀಹಿಣಾ ಉಕ್ತೇ ಅರ್ಥೇ ಮತುಪಃ ಆನರ್ಥಕ್ಯಮ್ ಅನಿಷ್ಟಂ ಸ್ಯಾತ್ ಇತಿ । ಅರ್ಥವಿಶೇಷಂ ಚ ದರ್ಶಯಂತಿ — ಅಹಂ ವಾಸುದೇವಾಖ್ಯಾ ಪರಾ ಶಕ್ತಿಃ ಯಸ್ಯ ತತ್ ಮತ್ಪರಮ್ ಇತಿ । ಸತ್ಯಮೇವಮಪುನರುಕ್ತಂ ಸ್ಯಾತ್ , ಅರ್ಥಃ ಚೇತ್ ಸಂಭವತಿ । ನ ತು ಅರ್ಥಃ ಸಂಭವತಿ, ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸರ್ವವಿಶೇಷಪ್ರತಿಷೇಧೇನೈವ ವಿಜಿಜ್ಞಾಪಯಿಷಿತತ್ವಾತ್ ‘ನ ಸತ್ತನ್ನಾಸದುಚ್ಯತೇ’ ಇತಿ । ವಿಶಿಷ್ಟಶಕ್ತಿಮತ್ತ್ವಪ್ರದರ್ಶನಂ ವಿಶೇಷಪ್ರತಿಷೇಧಶ್ಚ ಇತಿ ವಿಪ್ರತಿಷಿದ್ಧಮ್ । ತಸ್ಮಾತ್ ಮತುಪಃ ಬಹುವ್ರೀಹಿಣಾ ಸಮಾನಾರ್ಥತ್ವೇಽಪಿ ಪ್ರಯೋಗಃ ಶ್ಲೋಕಪೂರಣಾರ್ಥಃ ॥
ಅಮೃತತ್ವಫಲಂ ಜ್ಞೇಯಂ ಮಯಾ ಉಚ್ಯತೇ ಇತಿ ಪ್ರರೋಚನೇನ ಅಭಿಮುಖೀಕೃತ್ಯ ಆಹ — ನ ಸತ್ ತತ್ ಜ್ಞೇಯಮುಚ್ಯತೇ ಇತಿ ನ ಅಪಿ ಅಸತ್ ತತ್ ಉಚ್ಯತೇ ॥
ನನು ಮಹತಾ ಪರಿಕರಬಂಧೇನ ಕಂಠರವೇಣ ಉದ್ಘುಷ್ಯ ‘ಜ್ಞೇಯಂ ಪ್ರವಕ್ಷ್ಯಾಮಿ’ ಇತಿ, ಅನನುರೂಪಮುಕ್ತಂ ‘ನ ಸತ್ತನ್ನಾಸದುಚ್ಯತೇ’ ಇತಿ । ನ, ಅನುರೂಪಮೇವ ಉಕ್ತಮ್ । ಕಥಮ್ ? ಸರ್ವಾಸು ಹಿ ಉಪನಿಷತ್ಸು ಜ್ಞೇಯಂ ಬ್ರಹ್ಮ ‘ನೇತಿ ನೇತಿ’ (ಬೃ. ಉ. ೨ । ೩ । ೬) ‘ಅಸ್ಥೂಲಮನಣು’ (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೮ । ೮) ಇತ್ಯಾದಿವಿಶೇಷಪ್ರತಿಷೇಧೇನೈವ ನಿರ್ದಿಶ್ಯತೇ, ನ ‘ಇದಂ ತತ್’ ಇತಿ, ವಾಚಃ ಅಗೋಚರತ್ವಾತ್ ॥
ನನು ನ ತದಸ್ತಿ, ಯದ್ವಸ್ತು ಅಸ್ತಿಶಬ್ದೇನ ನೋಚ್ಯತೇ । ಅಥ ಅಸ್ತಿಶಬ್ದೇನ ನೋಚ್ಯತೇ, ನಾಸ್ತಿ ತತ್ ಜ್ಞೇಯಮ್ । ವಿಪ್ರತಿಷಿದ್ಧಂ ಚ — ‘ಜ್ಞೇಯಂ ತತ್ , ’ ‘ಅಸ್ತಿಶಬ್ದೇನ ನೋಚ್ಯತೇ’ ಇತಿ ಚ । ನ ತಾವನ್ನಾಸ್ತಿ, ನಾಸ್ತಿಬುದ್ಧ್ಯವಿಷಯತ್ವಾತ್ ॥
ನನು ಸರ್ವಾಃ ಬುದ್ಧಯಃ ಅಸ್ತಿನಾಸ್ತಿಬುದ್ಧ್ಯನುಗತಾಃ ಏವ । ತತ್ರ ಏವಂ ಸತಿ ಜ್ಞೇಯಮಪಿ ಅಸ್ತಿಬುದ್ಧ್ಯನುಗತಪ್ರತ್ಯಯವಿಷಯಂ ವಾ ಸ್ಯಾತ್ , ನಾಸ್ತಿಬುದ್ಧ್ಯನುಗತಪ್ರತ್ಯಯವಿಷಯಂ ವಾ ಸ್ಯಾತ್ । ನ, ಅತೀಂದ್ರಿಯತ್ವೇನ ಉಭಯಬುದ್ಧ್ಯನುಗತಪ್ರತ್ಯಯಾವಿಷಯತ್ವಾತ್ । ಯದ್ಧಿ ಇಂದ್ರಿಯಗಮ್ಯಂ ವಸ್ತು ಘಟಾದಿಕಮ್ , ತತ್ ಅಸ್ತಿಬುದ್ಧ್ಯನುಗತಪ್ರತ್ಯಯವಿಷಯಂ ವಾ ಸ್ಯಾತ್ , ನಾಸ್ತಿಬುದ್ಧ್ಯನುಗತಪ್ರತ್ಯಯವಿಷಯಂ ವಾ ಸ್ಯಾತ್ । ಇದಂ ತು ಜ್ಞೇಯಮ್ ಅತೀಂದ್ರಿಯತ್ವೇನ ಶಬ್ದೈಕಪ್ರಮಾಣಗಮ್ಯತ್ವಾತ್ ನ ಘಟಾದಿವತ್ ಉಭಯಬುದ್ಧ್ಯನುಗತಪ್ರತ್ಯಯವಿಷಯಮ್ ಇತ್ಯತಃ ‘ನ ಸತ್ತನ್ನಾಸತ್’ ಇತಿ ಉಚ್ಯತೇ ॥
ಯತ್ತು ಉಕ್ತಮ್ — ವಿರುದ್ಧಮುಚ್ಯತೇ, ‘ಜ್ಞೇಯಂ ತತ್’ ‘ನ ಸತ್ತನ್ನಾಸದುಚ್ಯತೇ’ ಇತಿ — ನ ವಿರುದ್ಧಮ್ , ‘ಅನ್ಯದೇವ ತದ್ವಿದಿತಾದಥೋ ಅವಿದಿತಾದಧಿ’ (ಕೇ. ಉ. ೧ । ೪) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ । ಶ್ರುತಿರಪಿ ವಿರುದ್ಧಾರ್ಥಾ ಇತಿ ಚೇತ್ — ಯಥಾ ಯಜ್ಞಾಯ ಶಾಲಾಮಾರಭ್ಯ ‘ಯದ್ಯಮುಷ್ಮಿಂಲ್ಲೋಕೇಽಸ್ತಿ ವಾ ನ ವೇತಿ’ (ತೈ. ಸಂ. ೬ । ೧ । ೧ । ೧) ಇತ್ಯೇವಮಿತಿ ಚೇತ್ , ನ ; ವಿದಿತಾವಿದಿತಾಭ್ಯಾಮನ್ಯತ್ವಶ್ರುತೇಃ ಅವಶ್ಯವಿಜ್ಞೇಯಾರ್ಥಪ್ರತಿಪಾದನಪರತ್ವಾತ್ ‘ಯದ್ಯಮುಷ್ಮಿನ್’ ಇತ್ಯಾದಿ ತು ವಿಧಿಶೇಷಃ ಅರ್ಥವಾದಃ । ಉಪಪತ್ತೇಶ್ಚ ಸದಸದಾದಿಶಬ್ದೈಃ ಬ್ರಹ್ಮ ನೋಚ್ಯತೇ ಇತಿ । ಸರ್ವೋ ಹಿ ಶಬ್ದಃ ಅರ್ಥಪ್ರಕಾಶನಾಯ ಪ್ರಯುಕ್ತಃ, ಶ್ರೂಯಮಾಣಶ್ಚ ಶ್ರೋತೃಭಿಃ, ಜಾತಿಕ್ರಿಯಾಗುಣಸಂಬಂಧದ್ವಾರೇಣ ಸಂಕೇತಗ್ರಹಣಸವ್ಯಪೇಕ್ಷಃ ಅರ್ಥಂ ಪ್ರತ್ಯಾಯಯತಿ ; ನ ಅನ್ಯಥಾ, ಅದೃಷ್ಟತ್ವಾತ್ । ತತ್ ಯಥಾ — ‘ಗೌಃ’ ‘ಅಶ್ವಃ’ ಇತಿ ವಾ ಜಾತಿತಃ, ‘ಪಚತಿ’ ‘ಪಠತಿ’ ಇತಿ ವಾ ಕ್ರಿಯಾತಃ, ‘ಶುಕ್ಲಃ’ ‘ಕೃಷ್ಣಃ’ ಇತಿ ವಾ ಗುಣತಃ, ‘ಧನೀ’ ‘ಗೋಮಾನ್’ ಇತಿ ವಾ ಸಂಬಂಧತಃ । ನ ತು ಬ್ರಹ್ಮ ಜಾತಿಮತ್ , ಅತಃ ನ ಸದಾದಿಶಬ್ದವಾಚ್ಯಮ್ । ನಾಪಿ ಗುಣವತ್ , ಯೇನ ಗುಣಶಬ್ದೇನ ಉಚ್ಯೇತ, ನಿರ್ಗುಣತ್ವಾತ್ । ನಾಪಿ ಕ್ರಿಯಾಶಬ್ದವಾಚ್ಯಂ ನಿಷ್ಕ್ರಿಯತ್ವಾತ್ ‘ನಿಷ್ಕಲಂ ನಿಷ್ಕ್ರಿಯಂ ಶಾಂತಮ್’ (ಶ್ವೇ. ಉ. ೬ । ೧೯) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ । ನ ಚ ಸಂಬಂಧೀ, ಏಕತ್ವಾತ್ । ಅದ್ವಯತ್ವಾತ್ ಅವಿಷಯತ್ವಾತ್ ಆತ್ಮತ್ವಾಚ್ಚ ನ ಕೇನಚಿತ್ ಶಬ್ದೇನ ಉಚ್ಯತೇ ಇತಿ ಯುಕ್ತಮ್ ; ‘ಯತೋ ವಾಚೋ ನಿವರ್ತಂತೇ’ (ತೈ. ಉ. ೨ । ೯ । ೧) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಭಿಶ್ಚ ॥ ೧೨ ॥
ಸಚ್ಛಬ್ದಪ್ರತ್ಯಯಾವಿಷಯತ್ವಾತ್ ಅಸತ್ತ್ವಾಶಂಕಾಯಾಂ ಜ್ಞೇಯಸ್ಯ ಸರ್ವಪ್ರಾಣಿಕರಣೋಪಾಧಿದ್ವಾರೇಣ ತದಸ್ತಿತ್ವಂ ಪ್ರತಿಪಾದಯನ್ ತದಾಶಂಕಾನಿವೃತ್ತ್ಯರ್ಥಮಾಹ —
ಸರ್ವತಃಪಾಣಿಪಾದಂ ತತ್ಸರ್ವತೋಕ್ಷಿಶಿರೋಮುಖಮ್ ।
ಸರ್ವತಃಶ್ರುತಿಮಲ್ಲೋಕೇ ಸರ್ವಮಾವೃತ್ಯ ತಿಷ್ಠತಿ ॥ ೧೩ ॥
ಸರ್ವತಃಶ್ರುತಿಮಲ್ಲೋಕೇ ಸರ್ವಮಾವೃತ್ಯ ತಿಷ್ಠತಿ ॥ ೧೩ ॥
ಸರ್ವತಃಪಾಣಿಪಾದಂ ಸರ್ವತಃ ಪಾಣಯಃ ಪಾದಾಶ್ಚ ಅಸ್ಯ ಇತಿ ಸರ್ವತಃಪಾಣಿಪಾದಂ ತತ್ ಜ್ಞೇಯಮ್ । ಸರ್ವಪ್ರಾಣಿಕರಣೋಪಾಧಿಭಿಃ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಸ್ಯ ಅಸ್ತಿತ್ವಂ ವಿಭಾವ್ಯತೇ । ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಶ್ಚ ಕ್ಷೇತ್ರೋಪಾಧಿತಃ ಉಚ್ಯತೇ । ಕ್ಷೇತ್ರಂ ಚ ಪಾಣಿಪಾದಾದಿಭಿಃ ಅನೇಕಧಾ ಭಿನ್ನಮ್ । ಕ್ಷೇತ್ರೋಪಾಧಿಭೇದಕೃತಂ ವಿಶೇಷಜಾತಂ ಮಿಥ್ಯೈವ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಸ್ಯ, ಇತಿ ತದಪನಯನೇನ ಜ್ಞೇಯತ್ವಮುಕ್ತಮ್ ‘ನ ಸತ್ತನ್ನಾಸದುಚ್ಯತೇ’ ಇತಿ । ಉಪಾಧಿಕೃತಂ ಮಿಥ್ಯಾರೂಪಮಪಿ ಅಸ್ತಿತ್ವಾಧಿಗಮಾಯ ಜ್ಞೇಯಧರ್ಮವತ್ ಪರಿಕಲ್ಪ್ಯ ಉಚ್ಯತೇ ‘ಸರ್ವತಃಪಾಣಿಪಾದಮ್’ ಇತ್ಯಾದಿ । ತಥಾ ಹಿ ಸಂಪ್ರದಾಯವಿದಾಂ ವಚನಮ್ — ‘ಅಧ್ಯಾರೋಪಾಪವಾದಾಭ್ಯಾಂ ನಿಷ್ಪ್ರಪಂಚಂ ಪ್ರಪಂಚ್ಯತೇ’ ( ? ) ಇತಿ । ಸರ್ವತ್ರ ಸರ್ವದೇಹಾವಯವತ್ವೇನ ಗಮ್ಯಮಾನಾಃ ಪಾಣಿಪಾದಾದಯಃ ಜ್ಞೇಯಶಕ್ತಿಸದ್ಭಾವನಿಮಿತ್ತಸ್ವಕಾರ್ಯಾಃ ಇತಿ ಜ್ಞೇಯಸದ್ಭಾವೇ ಲಿಂಗಾನಿ ‘ಜ್ಞೇಯಸ್ಯ’ ಇತಿ ಉಪಚಾರತಃ ಉಚ್ಯಂತೇ । ತಥಾ ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯಮ್ ಅನ್ಯತ್ । ಸರ್ವತಃಪಾಣಿಪಾದಂ ತತ್ ಜ್ಞೇಯಮ್ । ಸರ್ವತೋಕ್ಷಿಶಿರೋಮುಖಂ ಸರ್ವತಃ ಅಕ್ಷೀಣಿ ಶಿರಾಂಸಿ ಮುಖಾನಿ ಚ ಯಸ್ಯ ತತ್ ಸರ್ವತೋಕ್ಷಿಶಿರೋಮುಖಮ್ ; ಸರ್ವತಃಶ್ರುತಿಮತ್ ಶ್ರುತಿಃ ಶ್ರವಣೇಂದ್ರಿಯಮ್ , ತತ್ ಯಸ್ಯ ತತ್ ಶ್ರುತಿಮತ್ , ಲೋಕೇ ಪ್ರಾಣಿನಿಕಾಯೇ, ಸರ್ವಮ್ ಆವೃತ್ಯ ಸಂವ್ಯಾಪ್ಯ ತಿಷ್ಠತಿ ಸ್ಥಿತಿಂ ಲಭತೇ ॥ ೧೩ ॥
ಉಪಾಧಿಭೂತಪಾಣಿಪಾದಾದೀಂದ್ರಿಯಾಧ್ಯಾರೋಪಣಾತ್ ಜ್ಞೇಯಸ್ಯ ತದ್ವತ್ತಾಶಂಕಾ ಮಾ ಭೂತ್ ಇತ್ಯೇವಮರ್ಥಃ ಶ್ಲೋಕಾರಂಭಃ —
ಸರ್ವೇಂದ್ರಿಯಗುಣಾಭಾಸಂ ಸರ್ವೇಂದ್ರಿಯವಿವರ್ಜಿತಮ್ ।
ಅಸಕ್ತಂ ಸರ್ವಭೃಚ್ಚೈವ ನಿರ್ಗುಣಂ ಗುಣಭೋಕ್ತೃ ಚ ॥ ೧೪ ॥
ಅಸಕ್ತಂ ಸರ್ವಭೃಚ್ಚೈವ ನಿರ್ಗುಣಂ ಗುಣಭೋಕ್ತೃ ಚ ॥ ೧೪ ॥
ಸರ್ವೇಂದ್ರಿಯಗುಣಾಭಾಸಂ ಸರ್ವಾಣಿ ಚ ತಾನಿ ಇಂದ್ರಿಯಾಣಿ ಶ್ರೋತ್ರಾದೀನಿ ಬುದ್ಧೀಂದ್ರಿಯಕರ್ಮೇಂದ್ರಿಯಾಖ್ಯಾನಿ, ಅಂತಃಕರಣೇ ಚ ಬುದ್ಧಿಮನಸೀ, ಜ್ಞೇಯೋಪಾಧಿತ್ವಸ್ಯ ತುಲ್ಯತ್ವಾತ್ , ಸರ್ವೇಂದ್ರಿಯಗ್ರಹಣೇನ ಗೃಹ್ಯಂತೇ । ಅಪಿ ಚ, ಅಂತಃಕರಣೋಪಾಧಿದ್ವಾರೇಣೈವ ಶ್ರೋತ್ರಾದೀನಾಮಪಿ ಉಪಾಧಿತ್ವಮ್ ಇತ್ಯತಃ ಅಂತಃಕರಣಬಹಿಷ್ಕರಣೋಪಾಧಿಭೂತೈಃ ಸರ್ವೇಂದ್ರಿಯಗುಣೈಃ ಅಧ್ಯವಸಾಯಸಂಕಲ್ಪಶ್ರವಣವಚನಾದಿಭಿಃ ಅವಭಾಸತೇ ಇತಿ ಸರ್ವೇಂದ್ರಿಯಗುಣಾಭಾಸಂ ಸರ್ವೇಂದ್ರಿಯವ್ಯಾಪಾರೈಃ ವ್ಯಾಪೃತಮಿವ ತತ್ ಜ್ಞೇಯಮ್ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ; ‘ಧ್ಯಾಯತೀವ ಲೇಲಾಯತೀವ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೩ । ೭) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ । ಕಸ್ಮಾತ್ ಪುನಃ ಕಾರಣಾತ್ ನ ವ್ಯಾಪೃತಮೇವೇತಿ ಗೃಹ್ಯತೇ ಇತ್ಯತಃ ಆಹ — ಸರ್ವೇಂದ್ರಿಯವಿವರ್ಜಿತಮ್ , ಸರ್ವಕರಣರಹಿತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅತಃ ನ ಕರಣವ್ಯಾಪಾರೈಃ ವ್ಯಾಪೃತಂ ತತ್ ಜ್ಞೇಯಮ್ । ಯಸ್ತು ಅಯಂ ಮಂತ್ರಃ — ‘ಅಪಾಣಿಪಾದೋ ಜವನೋ ಗ್ರಹೀತಾ ಪಶ್ಯತ್ಯಚಕ್ಷುಃ ಸ ಶೃಣೋತ್ಯಕರ್ಣಃ’ (ಶ್ವೇ. ಉ. ೩ । ೧೯) ಇತ್ಯಾದಿಃ, ಸ ಸರ್ವೇಂದ್ರಿಯೋಪಾಧಿಗುಣಾನುಗುಣ್ಯಭಜನಶಕ್ತಿಮತ್ ತತ್ ಜ್ಞೇಯಮ್ ಇತ್ಯೇವಂ ಪ್ರದರ್ಶನಾರ್ಥಃ, ನ ತು ಸಾಕ್ಷಾದೇವ ಜವನಾದಿಕ್ರಿಯಾವತ್ತ್ವಪ್ರದರ್ಶನಾರ್ಥಃ । ‘ಅಂಧೋ ಮಣಿಮವಿಂದತ್’ (ತೈ. ಆ. ೧ । ೧೧) ಇತ್ಯಾದಿಮಂತ್ರಾರ್ಥವತ್ ತಸ್ಯ ಮಂತ್ರಸ್ಯ ಅರ್ಥಃ । ಯಸ್ಮಾತ್ ಸರ್ವಕರಣವರ್ಜಿತಂ ಜ್ಞೇಯಮ್ , ತಸ್ಮಾತ್ ಅಸಕ್ತಂ ಸರ್ವಸಂಶ್ಲೇಷವರ್ಜಿತಮ್ । ಯದ್ಯಪಿ ಏವಮ್ , ತಥಾಪಿ ಸರ್ವಭೃಚ್ಚ ಏವ । ಸದಾಸ್ಪದಂ ಹಿ ಸರ್ವಂ ಸರ್ವತ್ರ ಸದ್ಬುದ್ಧ್ಯನುಗಮಾತ್ । ನ ಹಿ ಮೃಗತೃಷ್ಣಿಕಾದಯೋಽಪಿ ನಿರಾಸ್ಪದಾಃ ಭವಂತಿ । ಅತಃ ಸರ್ವಭೃತ್ ಸರ್ವಂ ಬಿಭರ್ತಿ ಇತಿ । ಸ್ಯಾತ್ ಇದಂ ಚ ಅನ್ಯತ್ ಜ್ಞೇಯಸ್ಯ ಸತ್ತ್ವಾಧಿಗಮದ್ವಾರಮ್ — ನಿರ್ಗುಣಂ ಸತ್ತ್ವರಜಸ್ತಮಾಂಸಿ ಗುಣಾಃ ತೈಃ ವರ್ಜಿತಂ ತತ್ ಜ್ಞೇಯಮ್ , ತಥಾಪಿ ಗುಣಭೋಕ್ತೃ ಚ ಗುಣಾನಾಂ ಸತ್ತ್ವರಜಸ್ತಮಸಾಂ ಶಬ್ದಾದಿದ್ವಾರೇಣ ಸುಖದುಃಖಮೋಹಾಕಾರಪರಿಣತಾನಾಂ ಭೋಕ್ತೃ ಚ ಉಪಲಬ್ಧೃ ಚ ತತ್ ಜ್ಞೇಯಮ್ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ೧೪ ॥
ಕಿಂಚ —
ಬಹಿರಂತಶ್ಚ ಭೂತಾನಾಮಚರಂ ಚರಮೇವ ಚ ।
ಸೂಕ್ಷ್ಮತ್ವಾತ್ತದವಿಜ್ಞೇಯಂ ದೂರಸ್ಥಂ ಚಾಂತಿಕೇ ಚ ತತ್ ॥ ೧೫ ॥
ಸೂಕ್ಷ್ಮತ್ವಾತ್ತದವಿಜ್ಞೇಯಂ ದೂರಸ್ಥಂ ಚಾಂತಿಕೇ ಚ ತತ್ ॥ ೧೫ ॥
ಬಹಿಃ ತ್ವಕ್ಪರ್ಯಂತಂ ದೇಹಮ್ ಆತ್ಮತ್ವೇನ ಅವಿದ್ಯಾಕಲ್ಪಿತಮ್ ಅಪೇಕ್ಷ್ಯ ತಮೇವ ಅವಧಿಂ ಕೃತ್ವಾ ಬಹಿಃ ಉಚ್ಯತೇ । ತಥಾ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮಾನಮಪೇಕ್ಷ್ಯ ದೇಹಮೇವ ಅವಧಿಂ ಕೃತ್ವಾ ಅಂತಃ ಉಚ್ಯತೇ । ‘ಬಹಿರಂತಶ್ಚ’ ಇತ್ಯುಕ್ತೇ ಮಧ್ಯೇ ಅಭಾವೇ ಪ್ರಾಪ್ತೇ, ಇದಮುಚ್ಯತೇ — ಅಚರಂ ಚರಮೇವ ಚ, ಯತ್ ಚರಾಚರಂ ದೇಹಾಭಾಸಮಪಿ ತದೇವ ಜ್ಞೇಯಂ ಯಥಾ ರಜ್ಜುಸರ್ಪಾಭಾಸಃ । ಯದಿ ಅಚರಂ ಚರಮೇವ ಚ ಸ್ಯಾತ್ ವ್ಯವಹಾರವಿಷಯಂ ಸರ್ವಂ ಜ್ಞೇಯಮ್ , ಕಿಮರ್ಥಮ್ ‘ಇದಮ್’ ಇತಿ ಸರ್ವೈಃ ನ ವಿಜ್ಞೇಯಮ್ ಇತಿ ? ಉಚ್ಯತೇ — ಸತ್ಯಂ ಸರ್ವಾಭಾಸಂ ತತ್ ; ತಥಾಪಿ ವ್ಯೋಮವತ್ ಸೂಕ್ಷ್ಮಮ್ । ಅತಃ ಸೂಕ್ಷ್ಮತ್ವಾತ್ ಸ್ವೇನ ರೂಪೇಣ ತತ್ ಜ್ಞೇಯಮಪಿ ಅವಿಜ್ಞೇಯಮ್ ಅವಿದುಷಾಮ್ । ವಿದುಷಾಂ ತು, ‘ಆತ್ಮೈವೇದಂ ಸರ್ವಮ್’ (ಛಾ. ಉ. ೭ । ೨೫ । ೨) ‘ಬ್ರಹ್ಮೈವೇದಂ ಸರ್ವಮ್’ ಇತ್ಯಾದಿಪ್ರಮಾಣತಃ ನಿತ್ಯಂ ವಿಜ್ಞಾತಮ್ । ಅವಿಜ್ಞಾತತಯಾ ದೂರಸ್ಥಂ ವರ್ಷಸಹಸ್ರಕೋಟ್ಯಾಪಿ ಅವಿದುಷಾಮ್ ಅಪ್ರಾಪ್ಯತ್ವಾತ್ । ಅಂತಿಕೇ ಚ ತತ್ , ಆತ್ಮತ್ವಾತ್ ವಿದುಷಾಮ್ ॥ ೧೫ ॥
ಕಿಂಚ —
ಅವಿಭಕ್ತಂ ಚ ಭೂತೇಷು ವಿಭಕ್ತಮಿವ ಚ ಸ್ಥಿತಮ್ ।
ಭೂತಭರ್ತೃ ಚ ತಜ್ಜ್ಞೇಯಂ ಗ್ರಸಿಷ್ಣು ಪ್ರಭವಿಷ್ಣು ಚ ॥ ೧೬ ॥
ಭೂತಭರ್ತೃ ಚ ತಜ್ಜ್ಞೇಯಂ ಗ್ರಸಿಷ್ಣು ಪ್ರಭವಿಷ್ಣು ಚ ॥ ೧೬ ॥
ಅವಿಭಕ್ತಂ ಚ ಪ್ರತಿದೇಹಂ ವ್ಯೋಮವತ್ ತದೇಕಮ್ । ಭೂತೇಷು ಸರ್ವಪ್ರಾಣಿಷು ವಿಭಕ್ತಮಿವ ಚ ಸ್ಥಿತಂ ದೇಹೇಷ್ವೇವ ವಿಭಾವ್ಯಮಾನತ್ವಾತ್ । ಭೂತಭರ್ತೃ ಚ ಭೂತಾನಿ ಬಿಭರ್ತೀತಿ ತತ್ ಜ್ಞೇಯಂ ಭೂತಭರ್ತೃ ಚ ಸ್ಥಿತಿಕಾಲೇ । ಪ್ರಲಯಕಾಲೇ ಗೃಸಿಷ್ಣು ಗ್ರಸನಶೀಲಮ್ । ಉತ್ಪತ್ತಿಕಾಲೇ ಪ್ರಭವಿಷ್ಣು ಚ ಪ್ರಭವನಶೀಲಂ ಯಥಾ ರಜ್ಜ್ವಾದಿಃ ಸರ್ಪಾದೇಃ ಮಿಥ್ಯಾಕಲ್ಪಿತಸ್ಯ ॥ ೧೬ ॥
ಕಿಂಚ, ಸರ್ವತ್ರ ವಿದ್ಯಮಾನಮಪಿ ಸತ್ ನ ಉಪಲಭ್ಯತೇ ಚೇತ್ , ಜ್ಞೇಯಂ ತಮಃ ತರ್ಹಿ ? ನ । ಕಿಂ ತರ್ಹಿ ? —
ಜ್ಯೋತಿಷಾಮಪಿ ತಜ್ಜ್ಯೋತಿಸ್ತಮಸಃ ಪರಮುಚ್ಯತೇ ।
ಜ್ಞಾನಂ ಜ್ಞೇಯಂ ಜ್ಞಾನಗಮ್ಯಂ ಹೃದಿ ಸರ್ವಸ್ಯ ವಿಷ್ಠಿತಮ್ ॥ ೧೭ ॥
ಜ್ಞಾನಂ ಜ್ಞೇಯಂ ಜ್ಞಾನಗಮ್ಯಂ ಹೃದಿ ಸರ್ವಸ್ಯ ವಿಷ್ಠಿತಮ್ ॥ ೧೭ ॥
ಜ್ಯೋತಿಷಾಮ್ ಆದಿತ್ಯಾದೀನಾಮಪಿ ತತ್ ಜ್ಞೇಯಂ ಜ್ಯೋತಿಃ । ಆತ್ಮಚೈತನ್ಯಜ್ಯೋತಿಷಾ ಇದ್ಧಾನಿ ಹಿ ಆದಿತ್ಯಾದೀನಿ ಜ್ಯೋತೀಂಷಿ ದೀಪ್ಯಂತೇ, ‘ಯೇನ ಸೂರ್ಯಸ್ತಪತಿ ತೇಜಸೇದ್ಧಃ’ (ತೈ. ಬ್ರಾ. ೩ । ೧೨ । ೯) ‘ತಸ್ಯ ಭಾಸಾ ಸರ್ವಮಿದಂ ವಿಭಾತಿ’ (ಮು. ಉ. ೨ । ೨ । ೧೧) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಭ್ಯಃ ; ಸ್ಮೃತೇಶ್ಚ ಇಹೈವ — ‘ಯದಾದಿತ್ಯಗತಂ ತೇಜಃ’ (ಭ. ಗೀ. ೧೫ । ೧೨) ಇತ್ಯಾದೇಃ । ತಮಸಃ ಅಜ್ಞಾನಾತ್ ಪರಮ್ ಅಸ್ಪೃಷ್ಟಮ್ ಉಚ್ಯತೇ । ಜ್ಞಾನಾದೇಃ ದುಃಸಂಪಾದನಬುದ್ಧ್ಯಾ ಪ್ರಾಪ್ತಾವಸಾದಸ್ಯ ಉತ್ತಂಭನಾರ್ಥಮಾಹ — ಜ್ಞಾನಮ್ ಅಮಾನಿತ್ವಾದಿ ; ಜ್ಞೇಯಮ್ ‘ಜ್ಞೇಯಂ ಯತ್ ತತ್ ಪ್ರವಕ್ಷ್ಯಾಮಿ’ (ಭ. ಗೀ. ೧೩ । ೧೨) ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಉಕ್ತಮ್ ; ಜ್ಞಾನಗಮ್ಯಮ್ ಜ್ಞೇಯಮೇವ ಜ್ಞಾತಂ ಸತ್ ಜ್ಞಾನಫಲಮಿತಿ ಜ್ಞಾನಗಮ್ಯಮುಚ್ಯತೇ ; ಜ್ಞಾಯಮಾನಂ ತು ಜ್ಞೇಯಮ್ । ತತ್ ಏತತ್ ತ್ರಯಮಪಿ ಹೃದಿ ಬುದ್ಧೌ ಸರ್ವಸ್ಯ ಪ್ರಾಣಿಜಾತಸ್ಯ ವಿಷ್ಠಿತಂ ವಿಶೇಷೇಣ ಸ್ಥಿತಮ್ । ತತ್ರೈವ ಹಿ ತ್ರಯಂ ವಿಭಾವ್ಯತೇ ॥ ೧೭ ॥
ಯಥೋಕ್ತಾರ್ಥೋಪಸಂಹಾರಾರ್ಥಃ ಅಯಂ ಶ್ಲೋಕಃ ಆರಭ್ಯತೇ —
ಇತಿ ಕ್ಷೇತ್ರಂ ತಥಾ ಜ್ಞಾನಂ ಜ್ಞೇಯಂ ಚೋಕ್ತಂ ಸಮಾಸತಃ ।
ಮದ್ಭಕ್ತ ಏತದ್ವಿಜ್ಞಾಯ ಮದ್ಭಾವಾಯೋಪಪದ್ಯತೇ ॥ ೧೮ ॥
ಮದ್ಭಕ್ತ ಏತದ್ವಿಜ್ಞಾಯ ಮದ್ಭಾವಾಯೋಪಪದ್ಯತೇ ॥ ೧೮ ॥
ಇತಿ ಏವಂ ಕ್ಷೇತ್ರಂ ಮಹಾಭೂತಾದಿ ಧೃತ್ಯಂತಂ ತಥಾ ಜ್ಞಾನಮ್ ಅಮಾನಿತ್ವಾದಿ ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಾರ್ಥದರ್ಶನಪರ್ಯಂತಂ ಜ್ಞೇಯಂ ಚ ‘ಜ್ಞೇಯಂ ಯತ್ ತತ್’ (ಭ. ಗೀ. ೧೩ । ೧೨) ಇತ್ಯಾದಿ ‘ತಮಸಃ ಪರಮುಚ್ಯತೇ’ (ಭ. ಗೀ. ೧೩ । ೧೭) ಇತ್ಯೇವಮಂತಮ್ ಉಕ್ತಂ ಸಮಾಸತಃ ಸಂಕ್ಷೇಪತಃ । ಏತಾವಾನ್ ಸರ್ವಃ ಹಿ ವೇದಾರ್ಥಃ ಗೀತಾರ್ಥಶ್ಚ ಉಪಸಂಹೃತ್ಯ ಉಕ್ತಃ । ಅಸ್ಮಿನ್ ಸಮ್ಯಗ್ದರ್ಶನೇ ಕಃ ಅಧಿಕ್ರಿಯತೇ ಇತಿ ಉಚ್ಯತೇ — ಮದ್ಭಕ್ತಃ ಮಯಿ ಈಶ್ವರೇ ಸರ್ವಜ್ಞೇ ಪರಮಗುರೌ ವಾಸುದೇವೇ ಸಮರ್ಪಿತಸರ್ವಾತ್ಮಭಾವಃ, ಯತ್ ಪಶ್ಯತಿ ಶೃಣೋತಿ ಸ್ಪೃಶತಿ ವಾ ‘ಸರ್ವಮೇವ ಭಗವಾನ್ ವಾಸುದೇವಃ’ ಇತ್ಯೇವಂಗ್ರಹಾವಿಷ್ಟಬುದ್ಧಿಃ ಮದ್ಭಕ್ತಃ ಸ ಏತತ್ ಯಥೋಕ್ತಂ ಸಮ್ಯಗ್ದರ್ಶನಂ ವಿಜ್ಞಾಯ, ಮದ್ಭಾವಾಯ ಮಮ ಭಾವಃ ಮದ್ಭಾವಃ ಪರಮಾತ್ಮಭಾವಃ ತಸ್ಮೈ ಮದ್ಭಾವಾಯ ಉಪಪದ್ಯತೇ ಮೋಕ್ಷಂ ಗಚ್ಛತಿ ॥ ೧೮ ॥
ತತ್ರ ಸಪ್ತಮೇ ಈಶ್ವರಸ್ಯ ದ್ವೇ ಪ್ರಕೃತೀ ಉಪನ್ಯಸ್ತೇ, ಪರಾಪರೇ ಕ್ಷೇತ್ರಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಲಕ್ಷಣೇ ; ‘ಏತದ್ಯೋನೀನಿ ಭೂತಾನಿ’ (ಭ. ಗೀ. ೭ । ೬) ಇತಿ ಚ ಉಕ್ತಮ್ । ಕ್ಷೇತ್ರಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಪ್ರಕೃತಿದ್ವಯಯೋನಿತ್ವಂ ಕಥಂ ಭೂತಾನಾಮಿತಿ ಅಯಮರ್ಥಃ ಅಧುನಾ ಉಚ್ಯತೇ —
ಪ್ರಕೃತಿಂ ಪುರುಷಂ ಚೈವ ವಿದ್ಧ್ಯನಾದೀ ಉಭಾವಪಿ ।
ವಿಕಾರಾಂಶ್ಚ ಗುಣಾಂಶ್ಚೈವ ವಿದ್ಧಿ ಪ್ರಕೃತಿಸಂಭವಾನ್ ॥ ೧೯ ॥
ವಿಕಾರಾಂಶ್ಚ ಗುಣಾಂಶ್ಚೈವ ವಿದ್ಧಿ ಪ್ರಕೃತಿಸಂಭವಾನ್ ॥ ೧೯ ॥
ಪ್ರಕೃತಿಂ ಪುರುಷಂ ಚೈವ ಈಶ್ವರಸ್ಯ ಪ್ರಕೃತೀ ತೌ ಪ್ರಕೃತಿಪುರುಷೌ ಉಭಾವಪಿ ಅನಾದೀ ವಿದ್ಧಿ, ನ ವಿದ್ಯತೇ ಆದಿಃ ಯಯೋಃ ತೌ ಅನಾದೀ । ನಿತ್ಯೇಶ್ವರತ್ವಾತ್ ಈಶ್ವರಸ್ಯ ತತ್ಪ್ರಕೃತ್ಯೋರಪಿ ಯುಕ್ತಂ ನಿತ್ಯತ್ವೇನ ಭವಿತುಮ್ । ಪ್ರಕೃತಿದ್ವಯವತ್ತ್ವಮೇವ ಹಿ ಈಶ್ವರಸ್ಯ ಈಶ್ವರತ್ವಮ್ । ಯಾಭ್ಯಾಂ ಪ್ರಕೃತಿಭ್ಯಾಮ್ ಈಶ್ವರಃ ಜಗದುತ್ಪತ್ತಿಸ್ಥಿತಿಪ್ರಲಯಹೇತುಃ, ತೇ ದ್ವೇ ಅನಾದೀ ಸತ್ಯೌ ಸಂಸಾರಸ್ಯ ಕಾರಣಮ್ ॥
ನ ಆದೀ ಅನಾದೀ ಇತಿ ತತ್ಪುರುಷಸಮಾಸಂ ಕೇಚಿತ್ ವರ್ಣಯಂತಿ । ತೇನ ಹಿ ಕಿಲ ಈಶ್ವರಸ್ಯ ಕಾರಣತ್ವಂ ಸಿಧ್ಯತಿ । ಯದಿ ಪುನಃ ಪ್ರಕೃತಿಪುರುಷಾವೇವ ನಿತ್ಯೌ ಸ್ಯಾತಾಂ ತತ್ಕೃತಮೇವ ಜಗತ್ ನ ಈಶ್ವರಸ್ಯ ಜಗತಃ ಕರ್ತೃತ್ವಮ್ । ತತ್ ಅಸತ್ ; ಪ್ರಾಕ್ ಪ್ರಕೃತಿಪುರುಷಯೋಃ ಉತ್ಪತ್ತೇಃ ಈಶಿತವ್ಯಾಭಾವಾತ್ ಈಶ್ವರಸ್ಯ ಅನೀಶ್ವರತ್ವಪ್ರಸಂಗಾತ್ , ಸಂಸಾರಸ್ಯ ನಿರ್ನಿಮಿತ್ತತ್ವೇ ಅನಿರ್ಮೋಕ್ಷಪ್ರಸಂಗಾತ್ ಶಾಸ್ತ್ರಾನರ್ಥಕ್ಯಪ್ರಸಂಗಾತ್ ಬಂಧಮೋಕ್ಷಾಭಾವಪ್ರಸಂಗಾಚ್ಚ । ನಿತ್ಯತ್ವೇ ಪುನಃ ಈಶ್ವರಸ್ಯ ಪ್ರಕೃತ್ಯೋಃ ಸರ್ವಮೇತತ್ ಉಪಪನ್ನಂ ಭವೇತ್ । ಕಥಮ್ ?
ವಿಕಾರಾಂಶ್ಚ ಗುಣಾಂಶ್ಚೈವ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಾನ್ವಿಕಾರಾನ್ ಬುದ್ಧ್ಯಾದಿದೇಹೇಂದ್ರಿಯಾಂತಾನ್ ಗುಣಾಂಶ್ಚ ಸುಖದುಃಖಮೋಹಪ್ರತ್ಯಯಾಕಾರಪರಿಣತಾನ್ ವಿದ್ಧಿ ಜಾನೀಹಿ ಪ್ರಕೃತಿಸಂಭವಾನ್ , ಪ್ರಕೃತಿಃ ಈಶ್ವರಸ್ಯ ವಿಕಾರಕಾರಣಶಕ್ತಿಃ ತ್ರಿಗುಣಾತ್ಮಿಕಾ ಮಾಯಾ, ಸಾ ಸಂಭವೋ ಯೇಷಾಂ ವಿಕಾರಾಣಾಂ ಗುಣಾನಾಂ ಚ ತಾನ್ ವಿಕಾರಾನ್ ಗುಣಾಂಶ್ಚ ವಿದ್ಧಿ ಪ್ರಕೃತಿಸಂಭವಾನ್ ಪ್ರಕೃತಿಪರಿಣಾಮಾನ್ ॥ ೧೯ ॥
ಕೇ ಪುನಃ ತೇ ವಿಕಾರಾಃ ಗುಣಾಶ್ಚ ಪ್ರಕೃತಿಸಂಭವಾಃ —
ಕಾರ್ಯಕರಣಕರ್ತೃತ್ವೇ ಹೇತುಃ ಪ್ರಕೃತಿರುಚ್ಯತೇ ।
ಪುರುಷಃ ಸುಖದುಃಖಾನಾಂ ಭೋಕ್ತೃತ್ವೇ ಹೇತುರುಚ್ಯತೇ ॥ ೨೦ ॥
ಪುರುಷಃ ಸುಖದುಃಖಾನಾಂ ಭೋಕ್ತೃತ್ವೇ ಹೇತುರುಚ್ಯತೇ ॥ ೨೦ ॥
ಕಾರ್ಯಕರಣಕರ್ತೃತ್ವೇ — ಕಾರ್ಯಂ ಶರೀರಂ ಕರಣಾನಿ ತತ್ಸ್ಥಾನಿ ತ್ರಯೋದಶ । ದೇಹಸ್ಯಾರಂಭಕಾಣಿ ಭೂತಾನಿ ಪಂಚ ವಿಷಯಾಶ್ಚ ಪ್ರಕೃತಿಸಂಭವಾಃ ವಿಕಾರಾಃ ಪೂರ್ವೋಕ್ತಾಃ ಇಹ ಕಾರ್ಯಗ್ರಹಣೇನ ಗೃಹ್ಯಂತೇ । ಗುಣಾಶ್ಚ ಪ್ರಕೃತಿಸಂಭವಾಃ ಸುಖದುಃಖಮೋಹಾತ್ಮಕಾಃ ಕರಣಾಶ್ರಯತ್ವಾತ್ ಕರಣಗ್ರಹಣೇನ ಗೃಹ್ಯಂತೇ । ತೇಷಾಂ ಕಾರ್ಯಕರಣಾನಾಂ ಕರ್ತೃತ್ವಮ್ ಉತ್ಪಾದಕತ್ವಂ ಯತ್ ತತ್ ಕಾರ್ಯಕರಣಕರ್ತೃತ್ವಂ ತಸ್ಮಿನ್ ಕಾರ್ಯಕರಣಕರ್ತೃತ್ವೇ ಹೇತುಃ ಕಾರಣಮ್ ಆರಂಭಕತ್ವೇನ ಪ್ರಕೃತಿಃ ಉಚ್ಯತೇ । ಏವಂ ಕಾರ್ಯಕರಣಕರ್ತೃತ್ವೇನ ಸಂಸಾರಸ್ಯ ಕಾರಣಂ ಪ್ರಕೃತಿಃ । ಕಾರ್ಯಕಾರಣಕರ್ತೃತ್ವೇ ಇತ್ಯಸ್ಮಿನ್ನಪಿ ಪಾಠೇ, ಕಾರ್ಯಂ ಯತ್ ಯಸ್ಯ ಪರಿಣಾಮಃ ತತ್ ತಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಂ ವಿಕಾರಃ ವಿಕಾರಿ ಕಾರಣಂ ತಯೋಃ ವಿಕಾರವಿಕಾರಿಣೋಃ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಯೋಃ ಕರ್ತೃತ್ವೇ ಇತಿ । ಅಥವಾ, ಷೋಡಶ ವಿಕಾರಾಃ ಕಾರ್ಯಂ ಸಪ್ತ ಪ್ರಕೃತಿವಿಕೃತಯಃ ಕಾರಣಮ್ ತಾನ್ಯೇವ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಾನ್ಯುಚ್ಯಂತೇ ತೇಷಾಂ ಕರ್ತೃತ್ವೇ ಹೇತುಃ ಪ್ರಕೃತಿಃ ಉಚ್ಯತೇ, ಆರಂಭಕತ್ವೇನೈವ । ಪುರುಷಶ್ಚ ಸಂಸಾರಸ್ಯ ಕಾರಣಂ ಯಥಾ ಸ್ಯಾತ್ ತತ್ ಉಚ್ಯತೇ — ಪುರುಷಃ ಜೀವಃ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಃ ಭೋಕ್ತಾ ಇತಿ ಪರ್ಯಾಯಃ, ಸುಖದುಃಖಾನಾಂ ಭೋಗ್ಯಾನಾಂ ಭೋಕ್ತೃತ್ವೇ ಉಪಲಬ್ಧೃತ್ವೇ ಹೇತುಃ ಉಚ್ಯತೇ ॥
ಕಥಂ ಪುನಃ ಅನೇನ ಕಾರ್ಯಕರಣಕರ್ತೃತ್ವೇನ ಸುಖದುಃಖಭೋಕ್ತೃತ್ವೇನ ಚ ಪ್ರಕೃತಿಪುರುಷಯೋಃ ಸಂಸಾರಕಾರಣತ್ವಮುಚ್ಯತೇ ಇತಿ, ಅತ್ರ ಉಚ್ಯತೇ — ಕಾರ್ಯಕರಣಸುಖದುಃಖರೂಪೇಣ ಹೇತುಫಲಾತ್ಮನಾ ಪ್ರಕೃತೇಃ ಪರಿಣಾಮಾಭಾವೇ, ಪುರುಷಸ್ಯ ಚ ಚೇತನಸ್ಯ ಅಸತಿ ತದುಪಲಬ್ಧೃತ್ವೇ, ಕುತಃ ಸಂಸಾರಃ ಸ್ಯಾತ್ ? ಯದಾ ಪುನಃ ಕಾರ್ಯಕರಣಸುಖದುಃಖಸ್ವರೂಪೇಣ ಹೇತುಫಲಾತ್ಮನಾ ಪರಿಣತಯಾ ಪ್ರಕೃತ್ಯಾ ಭೋಗ್ಯಯಾ ಪುರುಷಸ್ಯ ತದ್ವಿಪರೀತಸ್ಯ ಭೋಕ್ತೃತ್ವೇನ ಅವಿದ್ಯಾರೂಪಃ ಸಂಯೋಗಃ ಸ್ಯಾತ್ , ತದಾ ಸಂಸಾರಃ ಸ್ಯಾತ್ ಇತಿ । ಅತಃ ಯತ್ ಪ್ರಕೃತಿಪುರುಷಯೋಃ ಕಾರ್ಯಕರಣಕರ್ತೃತ್ವೇನ ಸುಖದುಃಖಭೋಕ್ತೃತ್ವೇನ ಚ ಸಂಸಾರಕಾರಣತ್ವಮುಕ್ತಮ್ , ತತ್ ಯುಕ್ತಮ್ । ಕಃ ಪುನಃ ಅಯಂ ಸಂಸಾರೋ ನಾಮ ? ಸುಖದುಃಖಸಂಭೋಗಃ ಸಂಸಾರಃ । ಪುರುಷಸ್ಯ ಚ ಸುಖದುಃಖಾನಾಂ ಸಂಭೋಕ್ತೃತ್ವಂ ಸಂಸಾರಿತ್ವಮಿತಿ ॥ ೨೦ ॥
ಯತ್ ಪುರುಷಸ್ಯ ಸುಖದುಃಖಾನಾಂ ಭೋಕ್ತೃತ್ವಂ ಸಂಸಾರಿತ್ವಮ್ ಇತಿ ಉಕ್ತಂ ತಸ್ಯ ತತ್ ಕಿಂನಿಮಿತ್ತಮಿತಿ ಉಚ್ಯತೇ —
ಪುರುಷಃ ಪ್ರಕೃತಿಸ್ಥೋ ಹಿ ಭುಂಕ್ತೇ ಪ್ರಕೃತಿಜಾನ್ಗುಣಾನ್ ।
ಕಾರಣಂ ಗುಣಸಂಗೋಽಸ್ಯ ಸದಸದ್ಯೋನಿಜನ್ಮಸು ॥ ೨೧ ॥
ಕಾರಣಂ ಗುಣಸಂಗೋಽಸ್ಯ ಸದಸದ್ಯೋನಿಜನ್ಮಸು ॥ ೨೧ ॥
ಪುರುಷಃ ಭೋಕ್ತಾ ಪ್ರಕೃತಿಸ್ಥಃ ಪ್ರಕೃತೌ ಅವಿದ್ಯಾಲಕ್ಷಣಾಯಾಂ ಕಾರ್ಯಕರಣರೂಪೇಣ ಪರಿಣತಾಯಾಂ ಸ್ಥಿತಃ ಪ್ರಕೃತಿಸ್ಥಃ, ಪ್ರಕೃತಿಮಾತ್ಮತ್ವೇನ ಗತಃ ಇತ್ಯೇತತ್ , ಹಿ ಯಸ್ಮಾತ್ , ತಸ್ಮಾತ್ ಭುಂಕ್ತೇ ಉಪಲಭತೇ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಪ್ರಕೃತಿಜಾನ್ ಪ್ರಕೃತಿತಃ ಜಾತಾನ್ ಸುಖದುಃಖಮೋಹಾಕಾರಾಭಿವ್ಯಕ್ತಾನ್ ಗುಣಾನ್ ‘ಸುಖೀ, ದುಃಖೀ, ಮೂಢಃ, ಪಂಡಿತಃ ಅಹಮ್’ ಇತ್ಯೇವಮ್ । ಸತ್ಯಾಮಪಿ ಅವಿದ್ಯಾಯಾಂ ಸುಖದುಃಖಮೋಹೇಷು ಗುಣೇಷು ಭುಜ್ಯಮಾನೇಷು ಯಃ ಸಂಗಃ ಆತ್ಮಭಾವಃ ಸಂಸಾರಸ್ಯ ಸಃ ಪ್ರಧಾನಂ ಕಾರಣಂ ಜನ್ಮನಃ, ‘ಸಃ ಯಥಾಕಾಮೋ ಭವತಿ ತತ್ಕ್ರತುರ್ಭವತಿ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೪ । ೫) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತೇಃ । ತದೇತತ್ ಆಹ — ಕಾರಣಂ ಹೇತುಃ ಗುಣಸಂಗಃ ಗುಣೇಷು ಸಂಗಃ ಅಸ್ಯ ಪುರುಷಸ್ಯ ಭೋಕ್ತುಃ ಸದಸದ್ಯೋನಿಜನ್ಮಸು, ಸತ್ಯಶ್ಚ ಅಸತ್ಯಶ್ಚ ಯೋನಯಃ ಸದಸದ್ಯೋನಯಃ ತಾಸು ಸದಸದ್ಯೋನಿಷು ಜನ್ಮಾನಿ ಸದಸದ್ಯೋನಿಜನ್ಮಾನಿ, ತೇಷು ಸದಸದ್ಯೋನಿಜನ್ಮಸು ವಿಷಯಭೂತೇಷು ಕಾರಣಂ ಗುಣಸಂಗಃ । ಅಥವಾ, ಸದಸದ್ಯೋನಿಜನ್ಮಸು ಅಸ್ಯ ಸಂಸಾರಸ್ಯ ಕಾರಣಂ ಗುಣಸಂಗಃ ಇತಿ ಸಂಸಾರಪದಮಧ್ಯಾಹಾರ್ಯಮ್ । ಸದ್ಯೋನಯಃ ದೇವಾದಿಯೋನಯಃ ; ಅಸದ್ಯೋನಯಃ ಪಶ್ವಾದಿಯೋನಯಃ । ಸಾಮರ್ಥ್ಯಾತ್ ಸದಸದ್ಯೋನಯಃ ಮನುಷ್ಯಯೋನಯೋಽಪಿ ಅವಿರುದ್ಧಾಃ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಾಃ ॥
ಏತತ್ ಉಕ್ತಂ ಭವತಿ — ಪ್ರಕೃತಿಸ್ಥತ್ವಾಖ್ಯಾ ಅವಿದ್ಯಾ, ಗುಣೇಷು ಚ ಸಂಗಃ ಕಾಮಃ, ಸಂಸಾರಸ್ಯ ಕಾರಣಮಿತಿ । ತಚ್ಚ ಪರಿವರ್ಜನಾಯ ಉಚ್ಯತೇ । ಅಸ್ಯ ಚ ನಿವೃತ್ತಿಕಾರಣಂ ಜ್ಞಾನವೈರಾಗ್ಯೇ ಸಸಂನ್ಯಾಸೇ ಗೀತಾಶಾಸ್ತ್ರೇ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮ್ । ತಚ್ಚ ಜ್ಞಾನಂ ಪುರಸ್ತಾತ್ ಉಪನ್ಯಸ್ತಂ ಕ್ಷೇತ್ರಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞವಿಷಯಮ್ ‘ಯಜ್ಜ್ಞಾತ್ವಾಮೃತಮಶ್ನುತೇ’ (ಭ. ಗೀ. ೧೩ । ೧೨) ಇತಿ । ಉಕ್ತಂ ಚ ಅನ್ಯಾಪೋಹೇನ ಅತದ್ಧರ್ಮಾಧ್ಯಾರೋಪೇಣ ಚ ॥ ೨೧ ॥
ತಸ್ಯೈವ ಪುನಃ ಸಾಕ್ಷಾತ್ ನಿರ್ದೇಶಃ ಕ್ರಿಯತೇ —
ಉಪದ್ರಷ್ಟಾನುಮಂತಾ ಚ ಭರ್ತಾ ಭೋಕ್ತಾ ಮಹೇಶ್ವರಃ ।
ಪರಮಾತ್ಮೇತಿ ಚಾಪ್ಯುಕ್ತೋ ದೇಹೇಽಸ್ಮಿನ್ಪುರುಷಃ ಪರಃ ॥ ೨೨ ॥
ಪರಮಾತ್ಮೇತಿ ಚಾಪ್ಯುಕ್ತೋ ದೇಹೇಽಸ್ಮಿನ್ಪುರುಷಃ ಪರಃ ॥ ೨೨ ॥
ಉಪದ್ರಷ್ಟಾ ಸಮೀಪಸ್ಥಃ ಸನ್ ದ್ರಷ್ಟಾ ಸ್ವಯಮ್ ಅವ್ಯಾಪೃತಃ । ಯಥಾ ಋತ್ವಿಗ್ಯಜಮಾನೇಷು ಯಜ್ಞಕರ್ಮವ್ಯಾಪೃತೇಷು ತಟಸ್ಥಃ ಅನ್ಯಃ ಅವ್ಯಾಪೃತಃ ಯಜ್ಞವಿದ್ಯಾಕುಶಲಃ ಋತ್ವಿಗ್ಯಜಮಾನವ್ಯಾಪಾರಗುಣದೋಷಾಣಾಮ್ ಈಕ್ಷಿತಾ, ತದ್ವಚ್ಚ ಕಾರ್ಯಕರಣವ್ಯಾಪಾರೇಷು ಅವ್ಯಾಪೃತಃ ಅನ್ಯಃ ತದ್ವಿಲಕ್ಷಣಃ ತೇಷಾಂ ಕಾರ್ಯಕರಣಾನಾಂ ಸವ್ಯಾಪಾರಾಣಾಂ ಸಾಮೀಪ್ಯೇನ ದ್ರಷ್ಟಾ ಉಪದ್ರಷ್ಟಾ । ಅಥವಾ, ದೇಹಚಕ್ಷುರ್ಮನೋಬುದ್ಧ್ಯಾತ್ಮಾನಃ ದ್ರಷ್ಟಾರಃ, ತೇಷಾಂ ಬಾಹ್ಯಃ ದ್ರಷ್ಟಾ ದೇಹಃ, ತತಃ ಆರಭ್ಯ ಅಂತರತಮಶ್ಚ ಪ್ರತ್ಯಕ್ ಸಮೀಪೇ ಆತ್ಮಾ ದ್ರಷ್ಟಾ, ಯತಃ ಪರಃ ಅಂತರತಮಃ ನಾಸ್ತಿ ದ್ರಷ್ಟಾ ; ಸಃ ಅತಿಶಯಸಾಮೀಪ್ಯೇನ ದ್ರಷ್ಟೃತ್ವಾತ್ ಉಪದ್ರಷ್ಟಾ ಸ್ಯಾತ್ । ಯಜ್ಞೋಪದ್ರಷ್ಟೃವದ್ವಾ ಸರ್ವವಿಷಯೀಕರಣಾತ್ ಉಪದ್ರಷ್ಟಾ । ಅನುಮಂತಾ ಚ, ಅನುಮೋದನಮ್ ಅನುಮನನಂ ಕುರ್ವತ್ಸು ತತ್ಕ್ರಿಯಾಸು ಪರಿತೋಷಃ, ತತ್ಕರ್ತಾ ಅನುಮಂತಾ ಚ । ಅಥವಾ, ಅನುಮಂತಾ, ಕಾರ್ಯಕರಣಪ್ರವೃತ್ತಿಷು ಸ್ವಯಮ್ ಅಪ್ರವೃತ್ತೋಽಪಿ ಪ್ರವೃತ್ತ ಇವ ತದನುಕೂಲಃ ವಿಭಾವ್ಯತೇ, ತೇನ ಅನುಮಂತಾ । ಅಥವಾ, ಪ್ರವೃತ್ತಾನ್ ಸ್ವವ್ಯಾಪಾರೇಷು ತತ್ಸಾಕ್ಷಿಭೂತಃ ಕದಾಚಿದಪಿ ನ ನಿವಾರಯತಿ ಇತಿ ಅನುಮಂತಾ । ಭರ್ತಾ, ಭರಣಂ ನಾಮ ದೇಹೇಂದ್ರಿಯಮನೋಬುದ್ಧೀನಾಂ ಸಂಹತಾನಾಂ ಚೈತನ್ಯಾತ್ಮಪಾರಾರ್ಥ್ಯೇನ ನಿಮಿತ್ತಭೂತೇನ ಚೈತನ್ಯಾಭಾಸಾನಾಂ ಯತ್ ಸ್ವರೂಪಧಾರಣಮ್ , ತತ್ ಚೈತನ್ಯಾತ್ಮಕೃತಮೇವ ಇತಿ ಭರ್ತಾ ಆತ್ಮಾ ಇತಿ ಉಚ್ಯತೇ । ಭೋಕ್ತಾ, ಅಗ್ನ್ಯುಷ್ಣವತ್ ನಿತ್ಯಚೈತನ್ಯಸ್ವರೂಪೇಣ ಬುದ್ಧೇಃ ಸುಖದುಃಖಮೋಹಾತ್ಮಕಾಃ ಪ್ರತ್ಯಯಾಃ ಸರ್ವವಿಷಯವಿಷಯಾಃ ಚೈತನ್ಯಾತ್ಮಗ್ರಸ್ತಾ ಇವ ಜಾಯಮಾನಾಃ ವಿಭಕ್ತಾಃ ವಿಭಾವ್ಯಂತೇ ಇತಿ ಭೋಕ್ತಾ ಆತ್ಮಾ ಉಚ್ಯತೇ । ಮಹೇಶ್ವರಃ, ಸರ್ವಾತ್ಮತ್ವಾತ್ ಸ್ವತಂತ್ರತ್ವಾಚ್ಚ ಮಹಾನ್ ಈಶ್ವರಶ್ಚ ಇತಿ ಮಹೇಶ್ವರಃ । ಪರಮಾತ್ಮಾ, ದೇಹಾದೀನಾಂ ಬುದ್ಧ್ಯಂತಾನಾಂ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮತ್ವೇನ ಕಲ್ಪಿತಾನಾಮ್ ಅವಿದ್ಯಯಾ ಪರಮಃ ಉಪದ್ರಷ್ಟೃತ್ವಾದಿಲಕ್ಷಣಃ ಆತ್ಮಾ ಇತಿ ಪರಮಾತ್ಮಾ । ಸಃ ಅತಃ ‘ಪರಮಾತ್ಮಾ’ ಇತ್ಯನೇನ ಶಬ್ದೇನ ಚ ಅಪಿ ಉಕ್ತಃ ಕಥಿತಃ ಶ್ರುತೌ । ಕ್ವ ಅಸೌ ? ಅಸ್ಮಿನ್ ದೇಹೇ ಪುರುಷಃ ಪರಃ ಅವ್ಯಕ್ತಾತ್ , ‘ಉತ್ತಮಃ ಪುರುಷಸ್ತ್ವನ್ಯಃ ಪರಮಾತ್ಮೇತ್ಯುದಾಹೃತಃ’ (ಭ. ಗೀ. ೧೫ । ೧೭) ಇತಿ ಯಃ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಃ‘ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಂ ಚಾಪಿ ಮಾಂ ವಿದ್ಧಿ’ (ಭ. ಗೀ. ೧೩ । ೨) ಇತಿ ಉಪನ್ಯಸ್ತಃ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯ ಉಪಸಂಹೃತಶ್ಚ ॥ ೨೨ ॥
ತಮೇತಂ ಯಥೋಕ್ತಲಕ್ಷಣಮ್ ಆತ್ಮಾನಮ್ —
ಯ ಏವಂ ವೇತ್ತಿ ಪುರುಷಂ ಪ್ರಕೃತಿಂ ಚ ಗುಣೈಃ ಸಹ ।
ಸರ್ವಥಾ ವರ್ತಮಾನೋಽಪಿ ನ ಸ ಭೂಯೋಽಭಿಜಾಯತೇ ॥ ೨೩ ॥
ಸರ್ವಥಾ ವರ್ತಮಾನೋಽಪಿ ನ ಸ ಭೂಯೋಽಭಿಜಾಯತೇ ॥ ೨೩ ॥
ಯಃ ಏವಂ ಯಥೋಕ್ತಪ್ರಕಾರೇಣ ವೇತ್ತಿ ಪುರುಷಂ ಸಾಕ್ಷಾತ್ ಅಹಮಿತಿ ಪ್ರಕೃತಿಂ ಚ ಯಥೋಕ್ತಾಮ್ ಅವಿದ್ಯಾಲಕ್ಷಣಾಂ ಗುಣೈಃ ಸ್ವವಿಕಾರೈಃ ಸಹ ನಿವರ್ತಿತಾಮ್ ಅಭಾವಮ್ ಆಪಾದಿತಾಂ ವಿದ್ಯಯಾ, ಸರ್ವಥಾ ಸರ್ವಪ್ರಕಾರೇಣ ವರ್ತಮಾನೋಽಪಿ ಸಃ ಭೂಯಃ ಪುನಃ ಪತಿತೇ ಅಸ್ಮಿನ್ ವಿದ್ವಚ್ಛರೀರೇ ದೇಹಾಂತರಾಯ ನ ಅಭಿಜಾಯತೇ ನ ಉತ್ಪದ್ಯತೇ, ದೇಹಾಂತರಂ ನ ಗೃಹ್ಣಾತಿ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಪಿಶಬ್ದಾತ್ ಕಿಮು ವಕ್ತವ್ಯಂ ಸ್ವವೃತ್ತಸ್ಥೋ ನ ಜಾಯತೇ ಇತಿ ಅಭಿಪ್ರಾಯಃ ॥
ನನು, ಯದ್ಯಪಿ ಜ್ಞಾನೋತ್ಪತ್ತ್ಯನಂತರಂ ಪುನರ್ಜನ್ಮಾಭಾವ ಉಕ್ತಃ, ತಥಾಪಿ ಪ್ರಾಕ್ ಜ್ಞಾನೋತ್ಪತ್ತೇಃ ಕೃತಾನಾಂ ಕರ್ಮಣಾಮ್ ಉತ್ತರಕಾಲಭಾವಿನಾಂ ಚ, ಯಾನಿ ಚ ಅತಿಕ್ರಾಂತಾನೇಕಜನ್ಮಕೃತಾನಿ ತೇಷಾಂ ಚ, ಫಲಮದತ್ತ್ವಾ ನಾಶೋ ನ ಯುಕ್ತ ಇತಿ, ಸ್ಯುಃ ತ್ರೀಣಿ ಜನ್ಮಾನಿ, ಕೃತವಿಪ್ರಣಾಶೋ ಹಿ ನ ಯುಕ್ತ ಇತಿ, ಯಥಾ ಫಲೇ ಪ್ರವೃತ್ತಾನಾಮ್ ಆರಬ್ಧಜನ್ಮನಾಂ ಕರ್ಮಣಾಮ್ । ನ ಚ ಕರ್ಮಣಾಂ ವಿಶೇಷಃ ಅವಗಮ್ಯತೇ । ತಸ್ಮಾತ್ ತ್ರಿಪ್ರಕಾರಾಣ್ಯಪಿ ಕರ್ಮಾಣಿ ತ್ರೀಣಿ ಜನ್ಮಾನಿ ಆರಭೇರನ್ ; ಸಂಹತಾನಿ ವಾ ಸರ್ವಾಣಿ ಏಕಂ ಜನ್ಮ ಆರಭೇರನ್ । ಅನ್ಯಥಾ ಕೃತವಿನಾಶೇ ಸತಿ ಸರ್ವತ್ರ ಅನಾಶ್ವಾಸಪ್ರಸಂಗಃ, ಶಾಸ್ತ್ರಾನರ್ಥಕ್ಯಂ ಚ ಸ್ಯಾತ್ । ಇತ್ಯತಃ ಇದಮಯುಕ್ತಮುಕ್ತಮ್ ‘ನ ಸ ಭೂಯೋಽಭಿಜಾಯತೇ’ ಇತಿ । ನ ; ‘ಕ್ಷೀಯಂತೇ ಚಾಸ್ಯ ಕರ್ಮಾಣಿ’ (ಮು. ಉ. ೨ । ೨ । ೯) ‘ಬ್ರಹ್ಮ ವೇದ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಭವತಿ’ (ಮು. ಉ. ೩ । ೨ । ೯) ‘ತಸ್ಯ ತಾವದೇವ ಚಿರಮ್’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೧೪ । ೨) ‘ಇಷೀಕಾತೂಲವತ್ ಸರ್ವಾಣಿ ಕರ್ಮಾಣಿ ಪ್ರದೂಯಂತೇ’ (ಛಾ. ಉ. ೫ । ೨೪ । ೩) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಶತೇಭ್ಯಃ ಉಕ್ತೋ ವಿದುಷಃ ಸರ್ವಕರ್ಮದಾಹಃ । ಇಹಾಪಿ ಚ ಉಕ್ತಃ ‘ಯಥೈಧಾಂಸಿ’ (ಭ. ಗೀ. ೪ । ೩೭) ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಸರ್ವಕರ್ಮದಾಹಃ, ವಕ್ಷ್ಯತಿ ಚ । ಉಪಪತ್ತೇಶ್ಚ — ಅವಿದ್ಯಾಕಾಮಕ್ಲೇಶಬೀಜನಿಮಿತ್ತಾನಿ ಹಿ ಕರ್ಮಾಣಿ ಜನ್ಮಾಂತರಾಂಕುರಮ್ ಆರಭಂತೇ ; ಇಹಾಪಿ ಚ ‘ಸಾಹಂಕಾರಾಭಿಸಂಧೀನಿ ಕರ್ಮಾಣಿ ಫಲಾರಂಭಕಾಣಿ, ನ ಇತರಾಣಿ’ ಇತಿ ತತ್ರ ತತ್ರ ಭಗವತಾ ಉಕ್ತಮ್ । ‘ಬೀಜಾನ್ಯಗ್ನ್ಯುಪದಗ್ಧಾನಿ ನ ರೋಹಂತಿ ಯಥಾ ಪುನಃ । ಜ್ಞಾನದಗ್ಧೈಸ್ತಥಾ ಕ್ಲೇಶೈರ್ನಾತ್ಮಾ ಸಂಪದ್ಯತೇ ಪುನಃ’ (ಮೋ. ೨೧೧ । ೧೭) ಇತಿ ಚ । ಅಸ್ತು ತಾವತ್ ಜ್ಞಾನೋತ್ಪತ್ತ್ಯುತ್ತರಕಾಲಕೃತಾನಾಂ ಕರ್ಮಣಾಂ ಜ್ಞಾನೇನ ದಾಹಃ ಜ್ಞಾನಸಹಭಾವಿತ್ವಾತ್ । ನ ತು ಇಹ ಜನ್ಮನಿ ಜ್ಞಾನೋತ್ಪತ್ತೇಃ ಪ್ರಾಕ್ ಕೃತಾನಾಂ ಕರ್ಮಣಾಂ ಅತೀತಜನ್ಮಕೃತಾನಾಂ ಚ ದಾಹಃ ಯುಕ್ತಃ । ನ ; ‘ಸರ್ವಕರ್ಮಾಣಿ’ (ಭ. ಗೀ. ೪ । ೩೭) ಇತಿ ವಿಶೇಷಣಾತ್ । ಜ್ಞಾನೋತ್ತರಕಾಲಭಾವಿನಾಮೇವ ಸರ್ವಕರ್ಮಣಾಮ್ ಇತಿ ಚೇತ್ , ನ ; ಸಂಕೋಚೇ ಕಾರಣಾನುಪಪತ್ತೇಃ । ಯತ್ತು ಉಕ್ತಮ್ ‘ಯಥಾ ವರ್ತಮಾನಜನ್ಮಾರಂಭಕಾಣಿ ಕರ್ಮಾಣಿ ನ ಕ್ಷೀಯಂತೇ ಫಲದಾನಾಯ ಪ್ರವೃತ್ತಾನ್ಯೇವ ಸತ್ಯಪಿ ಜ್ಞಾನೇ, ತಥಾ ಅನಾರಬ್ಧಫಲಾನಾಮಪಿ ಕರ್ಮಣಾಂ ಕ್ಷಯೋ ನ ಯುಕ್ತಃ’ ಇತಿ, ತತ್ ಅಸತ್ । ಕಥಮ್ ? ತೇಷಾಂ ಮುಕ್ತೇಷುವತ್ ಪ್ರವೃತ್ತಫಲತ್ವಾತ್ । ಯಥಾ ಪೂರ್ವಂ ಲಕ್ಷ್ಯವೇಧಾಯ ಮುಕ್ತಃ ಇಷುಃ ಧನುಷಃ ಲಕ್ಷ್ಯವೇಧೋತ್ತರಕಾಲಮಪಿ ಆರಬ್ಧವೇಗಕ್ಷಯಾತ್ ಪತನೇನೈವ ನಿವರ್ತತೇ, ಏವಂ ಶರೀರಾರಂಭಕಂ ಕರ್ಮ ಶರೀರಸ್ಥಿತಿಪ್ರಯೋಜನೇ ನಿವೃತ್ತೇಽಪಿ, ಆ ಸಂಸ್ಕಾರವೇಗಕ್ಷಯಾತ್ ಪೂರ್ವವತ್ ವರ್ತತೇ ಏವ । ಯಥಾ ಸ ಏವ ಇಷುಃ ಪ್ರವೃತ್ತಿನಿಮಿತ್ತಾನಾರಬ್ಧವೇಗಸ್ತು ಅಮುಕ್ತೋ ಧನುಷಿ ಪ್ರಯುಕ್ತೋಽಪಿ ಉಪಸಂಹ್ರಿಯತೇ, ತಥಾ ಅನಾರಬ್ಧಫಲಾನಿ ಕರ್ಮಾಣಿ ಸ್ವಾಶ್ರಯಸ್ಥಾನ್ಯೇವ ಜ್ಞಾನೇನ ನಿರ್ಬೀಜೀಕ್ರಿಯಂತೇ ಇತಿ, ಪತಿತೇ ಅಸ್ಮಿನ್ ವಿದ್ವಚ್ಛರೀರೇ ‘ನ ಸ ಭೂಯೋಽಭಿಜಾಯತೇ’ ಇತಿ ಯುಕ್ತಮೇವ ಉಕ್ತಮಿತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ ॥ ೨೩ ॥
ಅತ್ರ ಆತ್ಮದರ್ಶನೇ ಉಪಾಯವಿಕಲ್ಪಾಃ ಇಮೇ ಧ್ಯಾನಾದಯಃ ಉಚ್ಯಂತೇ —
ಧ್ಯಾನೇನಾತ್ಮನಿ ಪಶ್ಯಂತಿ ಕೇಚಿದಾತ್ಮಾನಮಾತ್ಮನಾ ।
ಅನ್ಯೇ ಸಾಂಖ್ಯೇನ ಯೋಗೇನ ಕರ್ಮಯೋಗೇನ ಚಾಪರೇ ॥ ೨೪ ॥
ಅನ್ಯೇ ಸಾಂಖ್ಯೇನ ಯೋಗೇನ ಕರ್ಮಯೋಗೇನ ಚಾಪರೇ ॥ ೨೪ ॥
ಧ್ಯಾನೇನ, ಧ್ಯಾನಂ ನಾಮ ಶಬ್ದಾದಿಭ್ಯೋ ವಿಷಯೇಭ್ಯಃ ಶ್ರೋತ್ರಾದೀನಿ ಕರಣಾನಿ ಮನಸಿ ಉಪಸಂಹೃತ್ಯ, ಮನಶ್ಚ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಚೇತಯಿತರಿ, ಏಕಾಗ್ರತಯಾ ಯತ್ ಚಿಂತನಂ ತತ್ ಧ್ಯಾನಮ್ ; ತಥಾ, ಧ್ಯಾಯತೀವ ಬಕಃ, ಧ್ಯಾಯತೀವ ಪೃಥಿವೀ, ಧ್ಯಾಯಂತೀವ ಪರ್ವತಾಃ ಇತಿ ಉಪಮೋಪಾದಾನಾತ್ । ತೈಲಧಾರಾವತ್ ಸಂತತಃ ಅವಿಚ್ಛಿನ್ನಪ್ರತ್ಯಯೋ ಧ್ಯಾನಮ್ ; ತೇನ ಧ್ಯಾನೇನ ಆತ್ಮನಿ ಬುದ್ಧೌ ಪಶ್ಯಂತಿ ಆತ್ಮಾನಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಚೇತನಮ್ ಆತ್ಮನಾ ಸ್ವೇನೈವ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಚೇತನೇನ ಧ್ಯಾನಸಂಸ್ಕೃತೇನ ಅಂತಃಕರಣೇನ ಕೇಚಿತ್ ಯೋಗಿನಃ । ಅನ್ಯೇ ಸಾಂಖ್ಯೇನ ಯೋಗೇನ, ಸಾಂಖ್ಯಂ ನಾಮ ‘ಇಮೇ ಸತ್ತ್ವರಜಸ್ತಮಾಂಸಿ ಗುಣಾಃ ಮಯಾ ದೃಶ್ಯಾ ಅಹಂ ತೇಭ್ಯೋಽನ್ಯಃ ತದ್ವ್ಯಾಪಾರಸಾಕ್ಷಿಭೂತಃ ನಿತ್ಯಃ ಗುಣವಿಲಕ್ಷಣಃ ಆತ್ಮಾ’ ಇತಿ ಚಿಂತನಮ್ ಏಷಃ ಸಾಂಖ್ಯೋ ಯೋಗಃ, ತೇನ ‘ಪಶ್ಯಂತಿ ಆತ್ಮಾನಮಾತ್ಮನಾ’ ಇತಿ ವರ್ತತೇ । ಕರ್ಮಯೋಗೇನ, ಕರ್ಮೈವ ಯೋಗಃ, ಈಶ್ವರಾರ್ಪಣಬುದ್ಧ್ಯಾ ಅನುಷ್ಠೀಯಮಾನಂ ಘಟನರೂಪಂ ಯೋಗಾರ್ಥತ್ವಾತ್ ಯೋಗಃ ಉಚ್ಯತೇ ಗುಣತಃ ; ತೇನ ಸತ್ತ್ವಶುದ್ಧಿಜ್ಞಾನೋತ್ಪತ್ತಿದ್ವಾರೇಣ ಚ ಅಪರೇ ॥ ೨೪ ॥
ಅನ್ಯೇ ತ್ವೇವಮಜಾನಂತಃ ಶ್ರುತ್ವಾನ್ಯೇಭ್ಯ ಉಪಾಸತೇ ।
ತೇಽಪಿ ಚಾತಿತರಂತ್ಯೇವ ಮೃತ್ಯುಂ ಶ್ರುತಿಪರಾಯಣಾಃ ॥ ೨೫ ॥
ತೇಽಪಿ ಚಾತಿತರಂತ್ಯೇವ ಮೃತ್ಯುಂ ಶ್ರುತಿಪರಾಯಣಾಃ ॥ ೨೫ ॥
ಅನ್ಯೇ ತು ಏಷು ವಿಕಲ್ಪೇಷು ಅನ್ಯತಮೇನಾಪಿ ಏವಂ ಯಥೋಕ್ತಮ್ ಆತ್ಮಾನಮ್ ಅಜಾನಂತಃ ಅನ್ಯೇಭ್ಯಃ ಆಚಾರ್ಯೇಭ್ಯಃ ಶ್ರುತ್ವಾ ‘ಇದಮೇವ ಚಿಂತಯತ’ ಇತಿ ಉಕ್ತಾಃ ಉಪಾಸತೇ ಶ್ರದ್ದಧಾನಾಃ ಸಂತಃ ಚಿಂತಯಂತಿ । ತೇಽಪಿ ಚ ಅತಿತರಂತ್ಯೇವ ಅತಿಕ್ರಾಮಂತ್ಯೇವ ಮೃತ್ಯುಮ್ , ಮೃತ್ಯುಯುಕ್ತಂ ಸಂಸಾರಮ್ ಇತ್ಯೇತತ್ । ಶ್ರುತಿಪರಾಯಣಾಃ ಶ್ರುತಿಃ ಶ್ರವಣಂ ಪರಮ್ ಅಯನಂ ಗಮನಂ ಮೋಕ್ಷಮಾರ್ಗಪ್ರವೃತ್ತೌ ಪರಂ ಸಾಧನಂ ಯೇಷಾಂ ತೇ ಶ್ರುತಿಪರಾಯಣಾಃ ; ಕೇವಲಪರೋಪದೇಶಪ್ರಮಾಣಾಃ ಸ್ವಯಂ ವಿವೇಕರಹಿತಾಃ ಇತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ । ಕಿಮು ವಕ್ತವ್ಯಮ್ ಪ್ರಮಾಣಂ ಪ್ರತಿ ಸ್ವತಂತ್ರಾಃ ವಿವೇಕಿನಃ ಮೃತ್ಯುಮ್ ಅತಿತರಂತಿ ಇತಿ ಅಭಿಪ್ರಾಯಃ ॥ ೨೫ ॥
ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞೇಶ್ವರೈಕತ್ವವಿಷಯಂ ಜ್ಞಾನಂ ಮೋಕ್ಷಸಾಧನಮ್ ‘ಯಜ್ಜ್ಞಾತ್ವಾಮೃತಮಶ್ನುತೇ’ (ಭ. ಗೀ. ೧೩ । ೧೨) ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ , ತತ್ ಕಸ್ಮಾತ್ ಹೇತೋರಿತಿ, ತದ್ಧೇತುಪ್ರದರ್ಶನಾರ್ಥಂ ಶ್ಲೋಕಃ ಆರಭ್ಯತೇ —
ಯಾವತ್ಸಂಜಾಯತೇ ಕಿಂಚಿತ್ಸತ್ತ್ವಂ ಸ್ಥಾವರಜಂಗಮಮ್ ।
ಕ್ಷೇತ್ರಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಸಂಯೋಗಾತ್ತದ್ವಿದ್ಧಿ ಭರತರ್ಷಭ ॥ ೨೬ ॥
ಕ್ಷೇತ್ರಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಸಂಯೋಗಾತ್ತದ್ವಿದ್ಧಿ ಭರತರ್ಷಭ ॥ ೨೬ ॥
ಯಾವತ್ ಯತ್ ಕಿಂಚಿತ್ ಸಂಜಾಯತೇ ಸಮುತ್ಪದ್ಯತೇ ಸತ್ತ್ವಂ ವಸ್ತು ; ಕಿಮ್ ಅವಿಶೇಷೇಣ ? ನೇತ್ಯಾಹ — ಸ್ಥಾವರಜಂಗಮಂ ಸ್ಥಾವರಂ ಜಂಗಮಂ ಚ ಕ್ಷೇತ್ರಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಸಂಯೋಗಾತ್ ತತ್ ಜಾಯತೇ ಇತ್ಯೇವಂ ವಿದ್ಧಿ ಜಾನೀಹಿ ಭರತರ್ಷಭ ॥
ಕಃ ಪುನಃ ಅಯಂ ಕ್ಷೇತ್ರಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಯೋಃ ಸಂಯೋಗಃ ಅಭಿಪ್ರೇತಃ ? ನ ತಾವತ್ ರಜ್ಜ್ವೇವ ಘಟಸ್ಯ ಅವಯವಸಂಶ್ಲೇಷದ್ವಾರಕಃ ಸಂಬಂಧವಿಶೇಷಃ ಸಂಯೋಗಃ ಕ್ಷೇತ್ರೇಣ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಸ್ಯ ಸಂಭವತಿ, ಆಕಾಶವತ್ ನಿರವಯವತ್ವಾತ್ । ನಾಪಿ ಸಮವಾಯಲಕ್ಷಣಃ ತಂತುಪಟಯೋರಿವ ಕ್ಷೇತ್ರಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಯೋಃ ಇತರೇತರಕಾರ್ಯಕಾರಣಭಾವಾನಭ್ಯುಪಗಮಾತ್ ಇತಿ, ಉಚ್ಯತೇ — ಕ್ಷೇತ್ರಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಯೋಃ ವಿಷಯವಿಷಯಿಣೋಃ ಭಿನ್ನಸ್ವಭಾವಯೋಃ ಇತರೇತರತದ್ಧರ್ಮಾಧ್ಯಾಸಲಕ್ಷಣಃ ಸಂಯೋಗಃ ಕ್ಷೇತ್ರಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಸ್ವರೂಪವಿವೇಕಾಭಾವನಿಬಂಧನಃ, ರಜ್ಜುಶುಕ್ತಿಕಾದೀನಾಂ ತದ್ವಿವೇಕಜ್ಞಾನಾಭಾವಾತ್ ಅಧ್ಯಾರೋಪಿತಸರ್ಪರಜತಾದಿಸಂಯೋಗವತ್ । ಸಃ ಅಯಂ ಅಧ್ಯಾಸಸ್ವರೂಪಃ ಕ್ಷೇತ್ರಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಸಂಯೋಗಃ ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನಲಕ್ಷಣಃ । ಯಥಾಶಾಸ್ತ್ರಂ ಕ್ಷೇತ್ರಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಲಕ್ಷಣಭೇದಪರಿಜ್ಞಾನಪೂರ್ವಕಂ ಪ್ರಾಕ್ ದರ್ಶಿತರೂಪಾತ್ ಕ್ಷೇತ್ರಾತ್ ಮುಂಜಾದಿವ ಇಷೀಕಾಂ ಯಥೋಕ್ತಲಕ್ಷಣಂ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಂ ಪ್ರವಿಭಜ್ಯ ‘ನ ಸತ್ತನ್ನಾಸದುಚ್ಯತೇ’ (ಭ. ಗೀ. ೧೩ । ೧೨) ಇತ್ಯನೇನ ನಿರಸ್ತಸರ್ವೋಪಾಧಿವಿಶೇಷಂ ಜ್ಞೇಯಂ ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪೇಣ ಯಃ ಪಶ್ಯತಿ, ಕ್ಷೇತ್ರಂ ಚ ಮಾಯಾನಿರ್ಮಿತಹಸ್ತಿಸ್ವಪ್ನದೃಷ್ಟವಸ್ತುಗಂಧರ್ವನಗರಾದಿವತ್ ‘ಅಸದೇವ ಸದಿವ ಅವಭಾಸತೇ’ ಇತಿ ಏವಂ ನಿಶ್ಚಿತವಿಜ್ಞಾನಃ ಯಃ, ತಸ್ಯ ಯಥೋಕ್ತಸಮ್ಯಗ್ದರ್ಶನವಿರೋಧಾತ್ ಅಪಗಚ್ಛತಿ ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನಮ್ । ತಸ್ಯ ಜನ್ಮಹೇತೋಃ ಅಪಗಮಾತ್ ‘ಯ ಏವಂ ವೇತ್ತಿ ಪುರುಷಂ ಪ್ರಕೃತಿಂ ಚ ಗುಣೈಃ ಸಹ’ (ಭ. ಗೀ. ೧೩ । ೨೩) ಇತ್ಯನೇನ ‘ವಿದ್ವಾನ್ ಭೂಯಃ ನ ಅಭಿಜಾಯತೇ’ ಇತಿ ಯತ್ ಉಕ್ತಮ್ , ತತ್ ಉಪಪನ್ನಮುಕ್ತಮ್ ॥ ೨೬ ॥
‘ನ ಸ ಭೂಯೋಽಭಿಜಾಯತೇ’ (ಭ. ಗೀ. ೧೩ । ೨೩) ಇತಿ ಸಮ್ಯಗ್ದರ್ಶನಫಲಮ್ ಅವಿದ್ಯಾದಿಸಂಸಾರಬೀಜನಿವೃತ್ತಿದ್ವಾರೇಣ ಜನ್ಮಾಭಾವಃ ಉಕ್ತಃ । ಜನ್ಮಕಾರಣಂ ಚ ಅವಿದ್ಯಾನಿಮಿತ್ತಕಃ ಕ್ಷೇತ್ರಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಸಂಯೋಗಃ ಉಕ್ತಃ ; ಅತಃ ತಸ್ಯಾಃ ಅವಿದ್ಯಾಯಾಃ ನಿವರ್ತಕಂ ಸಮ್ಯಗ್ದರ್ಶನಮ್ ಉಕ್ತಮಪಿ ಪುನಃ ಶಬ್ದಾಂತರೇಣ ಉಚ್ಯತೇ —
ಸಮಂ ಸರ್ವೇಷು ಭೂತೇಷು ತಿಷ್ಠಂತಂ ಪರಮೇಶ್ವರಮ್ ।
ವಿನಶ್ಯತ್ಸ್ವವಿನಶ್ಯಂತಂ ಯಃ ಪಶ್ಯತಿ ಸ ಪಶ್ಯತಿ ॥ ೨೭ ॥
ವಿನಶ್ಯತ್ಸ್ವವಿನಶ್ಯಂತಂ ಯಃ ಪಶ್ಯತಿ ಸ ಪಶ್ಯತಿ ॥ ೨೭ ॥
ಸಮಂ ನಿರ್ವಿಶೇಷಂ ತಿಷ್ಠಂತಂ ಸ್ಥಿತಿಂ ಕುರ್ವಂತಮ್ ; ಕ್ವ ? ಸರ್ವೇಷು ಸಮಸ್ತೇಷು ಭೂತೇಷು ಬ್ರಹ್ಮಾದಿಸ್ಥಾವರಾಂತೇಷು ಪ್ರಾಣಿಷು ; ಕಮ್ ? ಪರಮೇಶ್ವರಂ ದೇಹೇಂದ್ರಿಯಮನೋಬುದ್ಧ್ಯವ್ಯಕ್ತಾತ್ಮನಃ ಅಪೇಕ್ಷ್ಯ ಪರಮೇಶ್ವರಃ, ತಂ ಸರ್ವೇಷು ಭೂತೇಷು ಸಮಂ ತಿಷ್ಠಂತಮ್ । ತಾನಿ ವಿಶಿನಷ್ಟಿ ವಿನಶ್ಯತ್ಸು ಇತಿ, ತಂ ಚ ಪರಮೇಶ್ವರಮ್ ಅವಿನಶ್ಯಂತಮ್ ಇತಿ, ಭೂತಾನಾಂ ಪರಮೇಶ್ವರಸ್ಯ ಚ ಅತ್ಯಂತವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಪ್ರದರ್ಶನಾರ್ಥಮ್ । ಕಥಮ್ ? ಸರ್ವೇಷಾಂ ಹಿ ಭಾವವಿಕಾರಾಣಾಂ ಜನಿಲಕ್ಷಣಃ ಭಾವವಿಕಾರೋ ಮೂಲಮ್ ; ಜನ್ಮೋತ್ತರಕಾಲಭಾವಿನಃ ಅನ್ಯೇ ಸರ್ವೇ ಭಾವವಿಕಾರಾಃ ವಿನಾಶಾಂತಾಃ ; ವಿನಾಶಾತ್ ಪರೋ ನ ಕಶ್ಚಿತ್ ಅಸ್ತಿ ಭಾವವಿಕಾರಃ, ಭಾವಾಭಾವಾತ್ । ಸತಿ ಹಿ ಧರ್ಮಿಣಿ ಧರ್ಮಾಃ ಭವಂತಿ । ಅತಃ ಅಂತ್ಯಭಾವವಿಕಾರಾಭಾವಾನುವಾದೇನ ಪೂರ್ವಭಾವಿನಃ ಸರ್ವೇ ಭಾವವಿಕಾರಾಃ ಪ್ರತಿಷಿದ್ಧಾಃ ಭವಂತಿ ಸಹ ಕಾರ್ಯೈಃ । ತಸ್ಮಾತ್ ಸರ್ವಭೂತೈಃ ವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಮ್ ಅತ್ಯಂತಮೇವ ಪರಮೇಶ್ವರಸ್ಯ ಸಿದ್ಧಮ್ , ನಿರ್ವಿಶೇಷತ್ವಮ್ ಏಕತ್ವಂ ಚ । ಯಃ ಏವಂ ಯಥೋಕ್ತಂ ಪರಮೇಶ್ವರಂ ಪಶ್ಯತಿ, ಸಃ ಪಶ್ಯತಿ ॥
ನನು ಸರ್ವೋಽಪಿ ಲೋಕಃ ಪಶ್ಯತಿ, ಕಿಂ ವಿಶೇಷಣೇನ ಇತಿ । ಸತ್ಯಂ ಪಶ್ಯತಿ ; ಕಿಂ ತು ವಿಪರೀತಂ ಪಶ್ಯತಿ । ಅತಃ ವಿಶಿನಷ್ಟಿ — ಸ ಏವ ಪಶ್ಯತೀತಿ । ಯಥಾ ತಿಮಿರದೃಷ್ಟಿಃ ಅನೇಕಂ ಚಂದ್ರಂ ಪಶ್ಯತಿ, ತಮಪೇಕ್ಷ್ಯ ಏಕಚಂದ್ರದರ್ಶೀ ವಿಶಿಷ್ಯತೇ — ಸ ಏವ ಪಶ್ಯತೀತಿ ; ತಥಾ ಇಹಾಪಿ ಏಕಮ್ ಅವಿಭಕ್ತಂ ಯಥೋಕ್ತಂ ಆತ್ಮಾನಂ ಯಃ ಪಶ್ಯತಿ, ಸಃ ವಿಭಕ್ತಾನೇಕಾತ್ಮವಿಪರೀತದರ್ಶಿಭ್ಯಃ ವಿಶಿಷ್ಯತೇ — ಸ ಏವ ಪಶ್ಯತೀತಿ । ಇತರೇ ಪಶ್ಯಂತೋಽಪಿ ನ ಪಶ್ಯಂತಿ, ವಿಪರೀತದರ್ಶಿತ್ವಾತ್ ಅನೇಕಚಂದ್ರದರ್ಶಿವತ್ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ೨೭ ॥
ಯಥೋಕ್ತಸ್ಯ ಸಮ್ಯಗ್ದರ್ಶನಸ್ಯ ಫಲವಚನೇನ ಸ್ತುತಿಃ ಕರ್ತವ್ಯಾ ಇತಿ ಶ್ಲೋಕಃ ಆರಭ್ಯತೇ —
ಸಮಂ ಪಶ್ಯನ್ಹಿ ಸರ್ವತ್ರ
ಸಮವಸ್ಥಿತಮೀಶ್ವರಮ್ ।
ನ ಹಿನಸ್ತ್ಯಾತ್ಮನಾತ್ಮಾನಂ
ತತೋ ಯಾತಿ ಪರಾಂ ಗತಿಮ್ ॥ ೨೮ ॥
ಸಮವಸ್ಥಿತಮೀಶ್ವರಮ್ ।
ನ ಹಿನಸ್ತ್ಯಾತ್ಮನಾತ್ಮಾನಂ
ತತೋ ಯಾತಿ ಪರಾಂ ಗತಿಮ್ ॥ ೨೮ ॥
ಸಮಂ ಪಶ್ಯನ್ ಉಪಲಭಮಾನಃ ಹಿ ಯಸ್ಮಾತ್ ಸರ್ವತ್ರ ಸರ್ವಭೂತೇಷು ಸಮವಸ್ಥಿತಂ ತುಲ್ಯತಯಾ ಅವಸ್ಥಿತಮ್ ಈಶ್ವರಮ್ ಅತೀತಾನಂತರಶ್ಲೋಕೋಕ್ತಲಕ್ಷಣಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಸಮಂ ಪಶ್ಯನ್ ಕಿಮ್ ? ನ ಹಿನಸ್ತಿ ಹಿಂಸಾಂ ನ ಕರೋತಿ ಆತ್ಮನಾ ಸ್ವೇನೈವ ಸ್ವಮಾತ್ಮಾನಮ್ । ತತಃ ತದಹಿಂಸನಾತ್ ಯಾತಿ ಪರಾಂ ಪ್ರಕೃಷ್ಟಾಂ ಗತಿಂ ಮೋಕ್ಷಾಖ್ಯಾಮ್ ॥
ನನು ನೈವ ಕಶ್ಚಿತ್ ಪ್ರಾಣೀ ಸ್ವಯಂ ಸ್ವಮ್ ಆತ್ಮಾನಂ ಹಿನಸ್ತಿ । ಕಥಮ್ ಉಚ್ಯತೇ ಅಪ್ರಾಪ್ತಮ್ ‘ನ ಹಿನಸ್ತಿ’ ಇತಿ ? ಯಥಾ ‘ನ ಪೃಥಿವ್ಯಾಮಗ್ನಿಶ್ಚೇತವ್ಯೋ ನಾಂತರಿಕ್ಷೇ’ (ತೈ. ಸಂ. ೫ । ೨ । ೭) ಇತ್ಯಾದಿ । ನೈಷ ದೋಷಃ, ಅಜ್ಞಾನಾಮ್ ಆತ್ಮತಿರಸ್ಕರಣೋಪಪತ್ತೇಃ । ಸರ್ವೋ ಹಿ ಅಜ್ಞಃ ಅತ್ಯಂತಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ಸಾಕ್ಷಾತ್ ಅಪರೋಕ್ಷಾತ್ ಆತ್ಮಾನಂ ತಿರಸ್ಕೃತ್ಯ ಅನಾತ್ಮಾನಮ್ ಆತ್ಮತ್ವೇನ ಪರಿಗೃಹ್ಯ, ತಮಪಿ ಧರ್ಮಾಧರ್ಮೌ ಕೃತ್ವಾ ಉಪಾತ್ತಮ್ ಆತ್ಮಾನಂ ಹತ್ವಾ ಅನ್ಯಮ್ ಆತ್ಮಾನಮ್ ಉಪಾದತ್ತೇ ನವಂ ತಂ ಚೈವಂ ಹತ್ವಾ ಅನ್ಯಮೇವಂ ತಮಪಿ ಹತ್ವಾ ಅನ್ಯಮ್ ಇತ್ಯೇವಮ್ ಉಪಾತ್ತಮುಪಾತ್ತಮ್ ಆತ್ಮಾನಂ ಹಂತಿ, ಇತಿ ಆತ್ಮಹಾ ಸರ್ವಃ ಅಜ್ಞಃ । ಯಸ್ತು ಪರಮಾರ್ಥಾತ್ಮಾ, ಅಸಾವಪಿ ಸರ್ವದಾ ಅವಿದ್ಯಯಾ ಹತ ಇವ, ವಿದ್ಯಮಾನಫಲಾಭಾವಾತ್ , ಇತಿ ಸರ್ವೇ ಆತ್ಮಹನಃ ಏವ ಅವಿದ್ವಾಂಸಃ । ಯಸ್ತು ಇತರಃ ಯಥೋಕ್ತಾತ್ಮದರ್ಶೀ, ಸಃ ಉಭಯಥಾಪಿ ಆತ್ಮನಾ ಆತ್ಮಾನಂ ನ ಹಿನಸ್ತಿ ನ ಹಂತಿ । ತತಃ ಯಾತಿ ಪರಾಂ ಗತಿಮ್ ಯಥೋಕ್ತಂ ಫಲಂ ತಸ್ಯ ಭವತಿ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ೨೮ ॥
ಸರ್ವಭೂತಸ್ಥಮ್ ಈಶ್ವರಂ ಸಮಂ ಪಶ್ಯನ್ ‘ನ ಹಿನಸ್ತಿ ಆತ್ಮನಾ ಆತ್ಮಾನಮ್’ ಇತಿ ಉಕ್ತಮ್ । ತತ್ ಅನುಪಪನ್ನಂ ಸ್ವಗುಣಕರ್ಮವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಭೇದಭಿನ್ನೇಷು ಆತ್ಮಸು, ಇತ್ಯೇತತ್ ಆಶಂಕ್ಯ ಆಹ —
ಪ್ರಕೃತ್ಯೈವ ಚ ಕರ್ಮಾಣಿ ಕ್ರಿಯಮಾಣಾನಿ ಸರ್ವಶಃ ।
ಯಃ ಪಶ್ಯತಿ ತಥಾತ್ಮಾನಮಕರ್ತಾರಂ ಸ ಪಶ್ಯತಿ ॥ ೨೯ ॥
ಯಃ ಪಶ್ಯತಿ ತಥಾತ್ಮಾನಮಕರ್ತಾರಂ ಸ ಪಶ್ಯತಿ ॥ ೨೯ ॥
ಪ್ರಕೃತ್ಯಾ ಪ್ರಕೃತಿಃ ಭಗವತಃ ಮಾಯಾ ತ್ರಿಗುಣಾತ್ಮಿಕಾ, ‘ಮಾಯಾಂ ತು ಪ್ರಕೃತಿಂ ವಿದ್ಯಾತ್’ (ಶ್ವೇ. ಉ. ೪ । ೧೦) ಇತಿ ಮಂತ್ರವರ್ಣಾತ್ , ತಯಾ ಪ್ರಕೃತ್ಯೈವ ಚ ನ ಅನ್ಯೇನ ಮಹದಾದಿಕಾರ್ಯಕಾರಣಾಕಾರಪರಿಣತಯಾ ಕರ್ಮಾಣಿ ವಾಙ್ಮನಃಕಾಯಾರಭ್ಯಾಣಿ ಕ್ರಿಯಮಾಣಾನಿ ನಿರ್ವರ್ತ್ಯಮಾನಾನಿ ಸರ್ವಶಃ ಸರ್ವಪ್ರಕಾರೈಃ ಯಃ ಪಶ್ಯತಿ ಉಪಲಭತೇ, ತಥಾ ಆತ್ಮಾನಂ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಮ್ ಅಕರ್ತಾರಂ ಸರ್ವೋಪಾಧಿವಿವರ್ಜಿತಂ ಸಃ ಪಶ್ಯತಿ, ಸಃ ಪರಮಾರ್ಥದರ್ಶೀ ಇತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ ; ನಿರ್ಗುಣಸ್ಯ ಅಕರ್ತುಃ ನಿರ್ವಿಶೇಷಸ್ಯ ಆಕಾಶಸ್ಯೇವ ಭೇದೇ ಪ್ರಮಾಣಾನುಪಪತ್ತಿಃ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ೨೯ ॥
ಪುನರಪಿ ತದೇವ ಸಮ್ಯಗ್ದರ್ಶನಂ ಶಬ್ದಾಂತರೇಣ ಪ್ರಪಂಚಯತಿ —
ಯದಾ ಭೂತಪೃಥಗ್ಭಾವಮೇಕಸ್ಥಮನುಪಶ್ಯತಿ ।
ತತ ಏವ ಚ ವಿಸ್ತಾರಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಸಂಪದ್ಯತೇ ತದಾ ॥ ೩೦ ॥
ತತ ಏವ ಚ ವಿಸ್ತಾರಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಸಂಪದ್ಯತೇ ತದಾ ॥ ೩೦ ॥
ಯದಾ ಯಸ್ಮಿನ್ ಕಾಲೇ ಭೂತಪೃಥಗ್ಭಾವಂ ಭೂತಾನಾಂ ಪೃಥಗ್ಭಾವಂ ಪೃಥಕ್ತ್ವಮ್ ಏಕಸ್ಮಿನ್ ಆತ್ಮನಿ ಸ್ಥಿತಂ ಏಕಸ್ಥಮ್ ಅನುಪಶ್ಯತಿ ಶಾಸ್ತ್ರಾಚಾರ್ಯೋಪದೇಶಮ್ , ಅನು ಆತ್ಮಾನಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತ್ವೇನ ಪಶ್ಯತಿ ‘ಆತ್ಮೈವ ಇದಂ ಸರ್ವಮ್’ (ಛಾ. ಉ. ೭ । ೨೫ । ೨) ಇತಿ, ತತ ಏವ ಚ ತಸ್ಮಾದೇವ ಚ ವಿಸ್ತಾರಂ ಉತ್ಪತ್ತಿಂ ವಿಕಾಸಮ್ ‘ಆತ್ಮತಃ ಪ್ರಾಣ ಆತ್ಮತ ಆಶಾ ಆತ್ಮತಃ ಸ್ಮರ ಆತ್ಮತ ಆಕಾಶ ಆತ್ಮತಸ್ತೇಜ ಆತ್ಮತ ಆಪ ಆತ್ಮತ ಆವಿರ್ಭಾವತಿರೋಭಾವಾವಾತ್ಮತೋಽನ್ನಮ್’ (ಛಾ. ಉ. ೭ । ೨೬ । ೧) ಇತ್ಯೇವಮಾದಿಪ್ರಕಾರೈಃ ವಿಸ್ತಾರಂ ಯದಾ ಪಶ್ಯತಿ, ಬ್ರಹ್ಮ ಸಂಪದ್ಯತೇ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಭವತಿ ತದಾ ತಸ್ಮಿನ್ ಕಾಲೇ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ೩೦ ॥
ಏಕಸ್ಯ ಆತ್ಮಾನಃ ಸರ್ವದೇಹಾತ್ಮತ್ವೇ ತದ್ದೋಷಸಂಬಂಧೇ ಪ್ರಾಪ್ತೇ, ಇದಮ್ ಉಚ್ಯತೇ —
ಅನಾದಿತ್ವಾನ್ನಿರ್ಗುಣತ್ವಾತ್ಪರಮಾತ್ಮಾಯಮವ್ಯಯಃ ।
ಶರೀರಸ್ಥೋಽಪಿ ಕೌಂತೇಯ ನ ಕರೋತಿ ನ ಲಿಪ್ಯತೇ ॥ ೩೧ ॥
ಶರೀರಸ್ಥೋಽಪಿ ಕೌಂತೇಯ ನ ಕರೋತಿ ನ ಲಿಪ್ಯತೇ ॥ ೩೧ ॥
ಅನಾದಿತ್ವಾತ್ ಅನಾದೇಃ ಭಾವಃ ಅನಾದಿತ್ವಮ್ , ಆದಿಃ ಕಾರಣಮ್ , ತತ್ ಯಸ್ಯ ನಾಸ್ತಿ ತತ್ ಆನಾದಿ । ಯದ್ಧಿ ಆದಿಮತ್ ತತ್ ಸ್ವೇನ ಆತ್ಮನಾ ವ್ಯೇತಿ ; ಅಯಂ ತು ಅನಾದಿತ್ವಾತ್ ನಿರವಯವ ಇತಿ ಕೃತ್ವಾ ನ ವ್ಯೇತಿ । ತಥಾ ನಿರ್ಗುಣತ್ವಾತ್ । ಸಗುಣೋ ಹಿ ಗುಣವ್ಯಯಾತ್ ವ್ಯೇತಿ ; ಅಯಂ ತು ನಿರ್ಗುಣತ್ವಾಚ್ಚ ನ ವ್ಯೇತಿ ; ಇತಿ ಪರಮಾತ್ಮಾ ಅಯಮ್ ಅವ್ಯಯಃ ; ನ ಅಸ್ಯ ವ್ಯಯೋ ವಿದ್ಯತೇ ಇತಿ ಅವ್ಯಯಃ । ಯತ ಏವಮತಃ ಶರೀರಸ್ಥೋಽಪಿ, ಶರೀರೇಷು ಆತ್ಮನಃ ಉಪಲಬ್ಧಿಃ ಭವತೀತಿ ಶರೀರಸ್ಥಃ ಉಚ್ಯತೇ ; ತಥಾಪಿ ನ ಕರೋತಿ । ತದಕರಣಾದೇವ ತತ್ಫಲೇನ ನ ಲಿಪ್ಯತೇ । ಯೋ ಹಿ ಕರ್ತಾ, ಸಃ ಕರ್ಮಫಲೇನ ಲಿಪ್ಯತೇ । ಅಯಂ ತು ಅಕರ್ತಾ, ಅತಃ ನ ಫಲೇನ ಲಿಪ್ಯತೇ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥
ಕಃ ಪುನಃ ದೇಹೇಷು ಕರೋತಿ ಲಿಪ್ಯತೇ ಚ ? ಯದಿ ತಾವತ್ ಅನ್ಯಃ ಪರಮಾತ್ಮನೋ ದೇಹೀ ಕರೋತಿ ಲಿಪ್ಯತೇ ಚ, ತತಃ ಇದಮ್ ಅನುಪಪನ್ನಮ್ ಉಕ್ತಂ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞೇಶ್ವರೈಕತ್ವಮ್ ‘ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಂ ಚಾಪಿ ಮಾಂ ವಿದ್ಧಿ’ (ಭ. ಗೀ. ೧೩ । ೨) ಇತ್ಯಾದಿ । ಅಥ ನಾಸ್ತಿ ಈಶ್ವರಾದನ್ಯೋ ದೇಹೀ, ಕಃ ಕರೋತಿ ಲಿಪ್ಯತೇ ಚ ? ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ ; ಪರೋ ವಾ ನಾಸ್ತಿ ಇತಿ ಸರ್ವಥಾ ದುರ್ವಿಜ್ಞೇಯಂ ದುರ್ವಾಚ್ಯಂ ಚ ಇತಿ ಭಗವತ್ಪ್ರೋಕ್ತಮ್ ಔಪನಿಷದಂ ದರ್ಶನಂ ಪರಿತ್ಯಕ್ತಂ ವೈಶೇಷಿಕೈಃ ಸಾಂಖ್ಯಾರ್ಹತಬೌದ್ಧೈಶ್ಚ । ತತ್ರ ಅಯಂ ಪರಿಹಾರೋ ಭಗವತಾ ಸ್ವೇನೈವ ಉಕ್ತಃ ‘ಸ್ವಭಾವಸ್ತು ಪ್ರವರ್ತತೇ’ (ಭ. ಗೀ. ೫ । ೧೪) ಇತಿ । ಅವಿದ್ಯಾಮಾತ್ರಸ್ವಭಾವೋ ಹಿ ಕರೋತಿ ಲಿಪ್ಯತೇ ಇತಿ ವ್ಯವಹಾರೋ ಭವತಿ, ನ ತು ಪರಮಾರ್ಥತ ಏಕಸ್ಮಿನ್ ಪರಮಾತ್ಮನಿ ತತ್ ಅಸ್ತಿ । ಅತಃ ಏತಸ್ಮಿನ್ ಪರಮಾರ್ಥಸಾಂಖ್ಯದರ್ಶನೇ ಸ್ಥಿತಾನಾಂ ಜ್ಞಾನನಿಷ್ಠಾನಾಂ ಪರಮಹಂಸಪರಿವ್ರಾಜಕಾನಾಂ ತಿರಸ್ಕೃತಾವಿದ್ಯಾವ್ಯವಹಾರಾಣಾಂ ಕರ್ಮಾಧಿಕಾರೋ ನಾಸ್ತಿ ಇತಿ ತತ್ರ ತತ್ರ ದರ್ಶಿತಂ ಭಗವತಾ ॥ ೩೧ ॥
ಕಿಮಿವ ನ ಕರೋತಿ ನ ಲಿಪ್ಯತೇ ಇತಿ ಅತ್ರ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ —
ಯಥಾ ಸರ್ವಗತಂ ಸೌಕ್ಷ್ಮ್ಯಾದಾಕಾಶಂ ನೋಪಲಿಪ್ಯತೇ ।
ಸರ್ವತ್ರಾವಸ್ಥಿತೋ ದೇಹೇ ತಥಾತ್ಮಾ ನೋಪಲಿಪ್ಯತೇ ॥ ೩೨ ॥
ಸರ್ವತ್ರಾವಸ್ಥಿತೋ ದೇಹೇ ತಥಾತ್ಮಾ ನೋಪಲಿಪ್ಯತೇ ॥ ೩೨ ॥
ಯಥಾ ಸರ್ವಗತಂ ವ್ಯಾಪಿ ಅಪಿ ಸತ್ ಸೌಕ್ಷ್ಮ್ಯಾತ್ ಸೂಕ್ಷ್ಮಭಾವಾತ್ ಆಕಾಶಂ ಖಂ ನ ಉಪಲಿಪ್ಯತೇ ನ ಸಂಬಧ್ಯತೇ, ಸರ್ವತ್ರ ಅವಸ್ಥಿತಃ ದೇಹೇ ತಥಾ ಆತ್ಮಾ ನ ಉಪಲಿಪ್ಯತೇ ॥ ೩೨ ॥
ಕಿಂಚ —
ಯಥಾ ಪ್ರಕಾಶಯತ್ಯೇಕಃ ಕೃತ್ಸ್ನಂ ಲೋಕಮಿಮಂ ರವಿಃ ।
ಕ್ಷೇತ್ರಂ ಕ್ಷೇತ್ರೀ ತಥಾ ಕೃತ್ಸ್ನಂ ಪ್ರಕಾಶಯತಿ ಭಾರತ ॥ ೩೩ ॥
ಕ್ಷೇತ್ರಂ ಕ್ಷೇತ್ರೀ ತಥಾ ಕೃತ್ಸ್ನಂ ಪ್ರಕಾಶಯತಿ ಭಾರತ ॥ ೩೩ ॥
ಯಥಾ ಪ್ರಕಾಶಯತಿ ಅವಭಾಸಯತಿ ಏಕಃ ಕೃತ್ಸ್ನಂ ಲೋಕಮ್ ಇಮಂ ರವಿಃ ಸವಿತಾ ಆದಿತ್ಯಃ, ತಥಾ ತದ್ವತ್ ಮಹಾಭೂತಾದಿ ಧೃತ್ಯಂತಂ ಕ್ಷೇತ್ರಮ್ ಏಕಃ ಸನ್ ಪ್ರಕಾಶಯತಿ । ಕಃ ? ಕ್ಷೇತ್ರೀ ಪರಮಾತ್ಮಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ರವಿದೃಷ್ಟಾಂತಃ ಅತ್ರ ಆತ್ಮನಃ ಉಭಯಾರ್ಥೋಽಪಿ ಭವತಿ — ರವಿವತ್ ಸರ್ವಕ್ಷೇತ್ರೇಷು ಏಕ ಏವ ಆತ್ಮಾ, ಅಲೇಪಕಶ್ಚ ಇತಿ ॥ ೩೩ ॥
ಸಮಸ್ತಾಧ್ಯಾಯಾರ್ಥೋಪಸಂಹಾರಾರ್ಥಃ ಅಯಂ ಶ್ಲೋಕಃ —
ಕ್ಷೇತ್ರಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಯೋರೇವಮಂತರಂ ಜ್ಞಾನಚಕ್ಷುಷಾ ।
ಭೂತಪ್ರಕೃತಿಮೋಕ್ಷಂ ಚ ಯೇ ವಿದುರ್ಯಾಂತಿ ತೇ ಪರಮ್ ॥ ೩೪ ॥
ಭೂತಪ್ರಕೃತಿಮೋಕ್ಷಂ ಚ ಯೇ ವಿದುರ್ಯಾಂತಿ ತೇ ಪರಮ್ ॥ ೩೪ ॥
ಕ್ಷೇತ್ರಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಯೋಃ ಯಥಾವ್ಯಾಖ್ಯಾತಯೋಃ ಏವಂ ಯಥಾಪ್ರದರ್ಶಿತಪ್ರಕಾರೇಣ ಅಂತರಮ್ ಇತರೇತರವೈಲಕ್ಷಣ್ಯವಿಶೇಷಂ ಜ್ಞಾನಚಕ್ಷುಷಾ ಶಾಸ್ತ್ರಾಚಾರ್ಯಪ್ರಸಾದೋಪದೇಶಜನಿತಮ್ ಆತ್ಮಪ್ರತ್ಯಯಿಕಂ ಜ್ಞಾನಂ ಚಕ್ಷುಃ, ತೇನ ಜ್ಞಾನಚಕ್ಷುಷಾ, ಭೂತಪ್ರಕೃತಿಮೋಕ್ಷಂ ಚ, ಭೂತಾನಾಂ ಪ್ರಕೃತಿಃ ಅವಿದ್ಯಾಲಕ್ಷಣಾ ಅವ್ಯಕ್ತಾಖ್ಯಾ, ತಸ್ಯಾಃ ಭೂತಪ್ರಕೃತೇಃ ಮೋಕ್ಷಣಮ್ ಅಭಾವಗಮನಂ ಚ ಯೇ ವಿದುಃ ವಿಜಾನಂತಿ, ಯಾಂತಿ ಗಚ್ಛಂತಿ ತೇ ಪರಂ ಪರಮಾತ್ಮತತ್ತ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮ, ನ ಪುನಃ ದೇಹಂ ಆದದತೇ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ೩೪ ॥