ಯಸ್ಮಾತ್ ಮದಧೀನಂ ಕರ್ಮಿಣಾಂ ಕರ್ಮಫಲಂ ಜ್ಞಾನಿನಾಂ ಚ ಜ್ಞಾನಫಲಮ್ , ಅತಃ ಭಕ್ತಿಯೋಗೇನ ಮಾಂ ಯೇ ಸೇವಂತೇ ತೇ ಮಮ ಪ್ರಸಾದಾತ್ ಜ್ಞಾನಪ್ರಾಪ್ತಿಕ್ರಮೇಣ ಗುಣಾತೀತಾಃ ಮೋಕ್ಷಂ ಗಚ್ಛಂತಿ । ಕಿಮು ವಕ್ತವ್ಯಮ್ ಆತ್ಮನಃ ತತ್ತ್ವಮೇವ ಸಮ್ಯಕ್ ವಿಜಾನಂತಃ ಇತಿ ಅತಃ ಭಗವಾನ್ ಅರ್ಜುನೇನ ಅಪೃಷ್ಟೋಽಪಿ ಆತ್ಮನಃ ತತ್ತ್ವಂ ವಿವಕ್ಷುಃ ಉವಾಚ ‘ಊರ್ಧ್ವಮೂಲಮ್’ ಇತ್ಯಾದಿನಾ । ತತ್ರ ತಾವತ್ ವೃಕ್ಷರೂಪಕಕಲ್ಪನಯಾ ವೈರಾಗ್ಯಹೇತೋಃ ಸಂಸಾರಸ್ವರೂಪಂ ವರ್ಣಯತಿ — ವಿರಕ್ತಸ್ಯ ಹಿ ಸಂಸಾರಾತ್ ಭಗವತ್ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನೇ ಅಧಿಕಾರಃ, ನ ಅನ್ಯಸ್ಯೇತಿ ॥
ಶ್ರೀಭಗವಾನುವಾಚ —
ಊರ್ಧ್ವಮೂಲಮಧಃಶಾಖಮಶ್ವತ್ಥಂ ಪ್ರಾಹುರವ್ಯಯಮ್ ।
ಛಂದಾಂಸಿ ಯಸ್ಯ ಪರ್ಣಾನಿ ಯಸ್ತಂ ವೇದ ಸ ವೇದವಿತ್ ॥ ೧ ॥
ಛಂದಾಂಸಿ ಯಸ್ಯ ಪರ್ಣಾನಿ ಯಸ್ತಂ ವೇದ ಸ ವೇದವಿತ್ ॥ ೧ ॥
ಊರ್ಧ್ವಮೂಲಂ ಕಾಲತಃ ಸೂಕ್ಷ್ಮತ್ವಾತ್ ಕಾರಣತ್ವಾತ್ ನಿತ್ಯತ್ವಾತ್ ಮಹತ್ತ್ವಾಚ್ಚ ಊರ್ಧ್ವಮ್ ; ಉಚ್ಯತೇ ಬ್ರಹ್ಮ ಅವ್ಯಕ್ತಂ ಮಾಯಾಶಕ್ತಿಮತ್ , ತತ್ ಮೂಲಂ ಅಸ್ಯೇತಿ ಸೋಽಯಂ ಸಂಸಾರವೃಕ್ಷಃ ಊರ್ಧ್ವಮೂಲಃ । ಶ್ರುತೇಶ್ಚ — ‘ಊರ್ಧ್ವಮೂಲೋಽವಾಕ್ಶಾಖ ಏಷೋಽಶ್ವತ್ಥಃ ಸನಾತನಃ’ (ಕ. ಉ. ೨ । ೩ । ೧) ಇತಿ । ಪುರಾಣೇ ಚ —
‘ಅವ್ಯಕ್ತಮೂಲಪ್ರಭವಸ್ತಸ್ಯೈವಾನುಗ್ರಹೋಚ್ಛ್ರಿತಃ । ಬುದ್ಧಿಸ್ಕಂಧಮಯಶ್ಚೈವ ಇಂದ್ರಿಯಾಂತರಕೋಟರಃ ॥
ಮಹಾಭೂತವಿಶಾಖಶ್ಚ ವಿಷಯೈಃ ಪತ್ರವಾಂಸ್ತಥಾ । ಧರ್ಮಾಧರ್ಮಸುಪುಷ್ಪಶ್ಚ ಸುಖದುಃಖಫಲೋದಯಃ ॥
ಆಜೀವ್ಯಃ ಸರ್ವಭೂತಾನಾಂ ಬ್ರಹ್ಮವೃಕ್ಷಃ ಸನಾತನಃ । ಏತದ್ಬ್ರಹ್ಮವನಂ ಚೈವ ಬ್ರಹ್ಮಾಚರತಿ ನಿತ್ಯಶಃ ॥
ಏತಚ್ಛಿತ್ತ್ವಾ ಚ ಭಿತ್ತ್ವಾ ಚ ಜ್ಞಾನೇನ ಪರಮಾಸಿನಾ । ತತಶ್ಚಾತ್ಮರತಿಂ ಪ್ರಾಪ್ಯ ತಸ್ಮಾನ್ನಾವರ್ತತೇ ಪುನಃ ॥ ’ಇತ್ಯಾದಿ । ತಮ್ ಊರ್ಧ್ವಮೂಲಂ ಸಂಸಾರಂ ಮಾಯಾಮಯಂ ವೃಕ್ಷಮ್ ಅಧಃಶಾಖಂ ಮಹದಹಂಕಾರತನ್ಮಾತ್ರಾದಯಃ ಶಾಖಾ ಇವ ಅಸ್ಯ ಅಧಃ ಭವಂತೀತಿ ಸೋಽಯಂ ಅಧಃಶಾಖಃ, ತಮ್ ಅಧಃಶಾಖಮ್ ನ ಶ್ವೋಽಪಿ ಸ್ಥಾತಾ ಇತಿ ಅಶ್ವತ್ಥಃ ತಂ ಕ್ಷಣಪ್ರಧ್ವಂಸಿನಮ್ ಅಶ್ವತ್ಥಂ ಪ್ರಾಹುಃ ಕಥಯಂತಿ ।
ಮಹಾಭೂತವಿಶಾಖಶ್ಚ ವಿಷಯೈಃ ಪತ್ರವಾಂಸ್ತಥಾ । ಧರ್ಮಾಧರ್ಮಸುಪುಷ್ಪಶ್ಚ ಸುಖದುಃಖಫಲೋದಯಃ ॥
ಆಜೀವ್ಯಃ ಸರ್ವಭೂತಾನಾಂ ಬ್ರಹ್ಮವೃಕ್ಷಃ ಸನಾತನಃ । ಏತದ್ಬ್ರಹ್ಮವನಂ ಚೈವ ಬ್ರಹ್ಮಾಚರತಿ ನಿತ್ಯಶಃ ॥
ಏತಚ್ಛಿತ್ತ್ವಾ ಚ ಭಿತ್ತ್ವಾ ಚ ಜ್ಞಾನೇನ ಪರಮಾಸಿನಾ । ತತಶ್ಚಾತ್ಮರತಿಂ ಪ್ರಾಪ್ಯ ತಸ್ಮಾನ್ನಾವರ್ತತೇ ಪುನಃ ॥ ’ಇತ್ಯಾದಿ । ತಮ್ ಊರ್ಧ್ವಮೂಲಂ ಸಂಸಾರಂ ಮಾಯಾಮಯಂ ವೃಕ್ಷಮ್ ಅಧಃಶಾಖಂ ಮಹದಹಂಕಾರತನ್ಮಾತ್ರಾದಯಃ ಶಾಖಾ ಇವ ಅಸ್ಯ ಅಧಃ ಭವಂತೀತಿ ಸೋಽಯಂ ಅಧಃಶಾಖಃ, ತಮ್ ಅಧಃಶಾಖಮ್ ನ ಶ್ವೋಽಪಿ ಸ್ಥಾತಾ ಇತಿ ಅಶ್ವತ್ಥಃ ತಂ ಕ್ಷಣಪ್ರಧ್ವಂಸಿನಮ್ ಅಶ್ವತ್ಥಂ ಪ್ರಾಹುಃ ಕಥಯಂತಿ ।
ಅವ್ಯಯಂ ಸಂಸಾರಮಾಯಾಯಾಃ ಅನಾದಿಕಾಲಪ್ರವೃತ್ತತ್ವಾತ್ ಸೋಽಯಂ ಸಂಸಾರವೃಕ್ಷಃ ಅವ್ಯಯಃ, ಅನಾದ್ಯಂತದೇಹಾದಿಸಂತಾನಾಶ್ರಯಃ ಹಿ ಸುಪ್ರಸಿದ್ಧಃ, ತಮ್ ಅವ್ಯಯಮ್ । ತಸ್ಯೈವ ಸಂಸಾರವೃಕ್ಷಸ್ಯ ಇದಮ್ ಅನ್ಯತ್ ವಿಶೇಷಣಮ್ — ಛಂದಾಂಸಿ ಯಸ್ಯ ಪರ್ಣಾನಿ, ಛಂದಾಂಸಿ ಚ್ಛಾದನಾತ್ ಋಗ್ಯಜುಃಸಾಮಲಕ್ಷಣಾನಿ ಯಸ್ಯ ಸಂಸಾರವೃಕ್ಷಸ್ಯ ಪರ್ಣಾನೀವ ಪರ್ಣಾನಿ । ಯಥಾ ವೃಕ್ಷಸ್ಯ ಪರಿರಕ್ಷಣಾರ್ಥಾನಿ ಪರ್ಣಾನಿ, ತಥಾ ವೇದಾಃ ಸಂಸಾರವೃಕ್ಷಪರಿರಕ್ಷಣಾರ್ಥಾಃ, ಧರ್ಮಾಧರ್ಮತದ್ಧೇತುಫಲಪ್ರದರ್ಶನಾರ್ಥತ್ವಾತ್ । ಯಥಾವ್ಯಾಖ್ಯಾತಂ ಸಂಸಾರವೃಕ್ಷಂ ಸಮೂಲಂ ಯಃ ತಂ ವೇದ ಸಃ ವೇದವಿತ್ , ವೇದಾರ್ಥವಿತ್ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ನ ಹಿ ಸಮೂಲಾತ್ ಸಂಸಾರವೃಕ್ಷಾತ್ ಅಸ್ಮಾತ್ ಜ್ಞೇಯಃ ಅನ್ಯಃ ಅಣುಮಾತ್ರೋಽಪಿ ಅವಶಿಷ್ಟಃ ಅಸ್ತಿ ಇತ್ಯತಃ ಸರ್ವಜ್ಞಃ ಸರ್ವವೇದಾರ್ಥವಿದಿತಿ ಸಮೂಲಸಂಸಾರವೃಕ್ಷಜ್ಞಾನಂ ಸ್ತೌತಿ ॥ ೧ ॥
ತಸ್ಯ ಏತಸ್ಯ ಸಂಸಾರವೃಕ್ಷಸ್ಯ ಅಪರಾ ಅವಯವಕಲ್ಪನಾ ಉಚ್ಯತೇ —
ಅಧಶ್ಚೋರ್ಧ್ವಂ ಪ್ರಸೃತಾಸ್ತಸ್ಯ ಶಾಖಾ
ಗುಣಪ್ರವೃದ್ಧಾ ವಿಷಯಪ್ರವಾಲಾಃ ।
ಅಧಶ್ಚ ಮೂಲಾನ್ಯನುಸಂತತಾನಿ
ಕರ್ಮಾನುಬಂಧೀನಿ ಮನುಷ್ಯಲೋಕೇ ॥ ೨ ॥
ಗುಣಪ್ರವೃದ್ಧಾ ವಿಷಯಪ್ರವಾಲಾಃ ।
ಅಧಶ್ಚ ಮೂಲಾನ್ಯನುಸಂತತಾನಿ
ಕರ್ಮಾನುಬಂಧೀನಿ ಮನುಷ್ಯಲೋಕೇ ॥ ೨ ॥
ಅಧಃ ಮನುಷ್ಯಾದಿಭ್ಯೋ ಯಾವತ್ ಸ್ಥಾವರಮ್ ಊರ್ಧ್ವಂ ಚ ಯಾವತ್ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ವಿಶ್ವಸೃಜೋ ಧಾಮ ಇತ್ಯೇತದಂತಂ ಯಥಾಕರ್ಮ ಯಥಾಶ್ರುತಂ ಜ್ಞಾನಕರ್ಮಫಲಾನಿ, ತಸ್ಯ ವೃಕ್ಷಸ್ಯ ಶಾಖಾ ಇವ ಶಾಖಾಃ ಪ್ರಸೃತಾಃ ಪ್ರಗತಾಃ, ಗುಣಪ್ರವೃದ್ಧಾಃ ಗುಣೈಃ ಸತ್ತ್ವರಜಸ್ತಮೋಭಿಃ ಪ್ರವೃದ್ಧಾಃ ಸ್ಥೂಲೀಕೃತಾಃ ಉಪಾದಾನಭೂತೈಃ, ವಿಷಯಪ್ರವಾಲಾಃ ವಿಷಯಾಃ ಶಬ್ದಾದಯಃ ಪ್ರವಾಲಾಃ ಇವ ದೇಹಾದಿಕರ್ಮಫಲೇಭ್ಯಃ ಶಾಖಾಭ್ಯಃ ಅಂಕುರೀಭವಂತೀವ, ತೇನ ವಿಷಯಪ್ರವಾಲಾಃ ಶಾಖಾಃ । ಸಂಸಾರವೃಕ್ಷಸ್ಯ ಪರಮಮೂಲಂ ಉಪಾದಾನಕಾರಣಂ ಪೂರ್ವಮ್ ಉಕ್ತಮ್ । ಅಥ ಇದಾನೀಂ ಕರ್ಮಫಲಜನಿತರಾಗದ್ವೇಷಾದಿವಾಸನಾಃ ಮೂಲಾನೀವ ಧರ್ಮಾಧರ್ಮಪ್ರವೃತ್ತಿಕಾರಣಾನಿ ಅವಾಂತರಭಾವೀನಿ ತಾನಿ ಅಧಶ್ಚ ದೇವಾದ್ಯಪೇಕ್ಷಯಾ ಮೂಲಾನಿ ಅನುಸಂತತಾನಿ ಅನುಪ್ರವಿಷ್ಟಾನಿ ಕರ್ಮಾನುಬಂಧೀನಿ ಕರ್ಮ ಧರ್ಮಾಧರ್ಮಲಕ್ಷಣಮ್ ಅನುಬಂಧಃ ಪಶ್ಚಾದ್ಭಾವಿ, ಯೇಷಾಮ್ ಉದ್ಭೂತಿಮ್ ಅನು ಉದ್ಭವತಿ, ತಾನಿ ಕರ್ಮಾನುಬಂಧೀನಿ ಮನುಷ್ಯಲೋಕೇ ವಿಶೇಷತಃ । ಅತ್ರ ಹಿ ಮನುಷ್ಯಾಣಾಂ ಕರ್ಮಾಧಿಕಾರಃ ಪ್ರಸಿದ್ಧಃ ॥ ೨ ॥
ಯಸ್ತು ಅಯಂ ವರ್ಣಿತಃ ಸಂಸಾರವೃಕ್ಷಃ —
ನ ರೂಪಮಸ್ಯೇಹ ತಥೋಪಲಭ್ಯತೇ ನಾಂತೋ ನ ಚಾದಿರ್ನ ಚ ಸಂಪ್ರತಿಷ್ಠಾ ।
ಅಶ್ವತ್ಥಮೇನಂ ಸುವಿರೂಢಮೂಲಮಸಂಗಶಸ್ತ್ರೇಣ ದೃಢೇನ ಛಿತ್ತ್ವಾ ॥ ೩ ॥
ಅಶ್ವತ್ಥಮೇನಂ ಸುವಿರೂಢಮೂಲಮಸಂಗಶಸ್ತ್ರೇಣ ದೃಢೇನ ಛಿತ್ತ್ವಾ ॥ ೩ ॥
ನ ರೂಪಮ್ ಅಸ್ಯ ಇಹ ಯಥಾ ಉಪವರ್ಣಿತಂ ತಥಾ ನೈವ ಉಪಲಭ್ಯತೇ, ಸ್ವಪ್ನಮರೀಚ್ಯುದಕಮಾಯಾಗಂಧರ್ವನಗರಸಮತ್ವಾತ್ ; ದೃಷ್ಟನಷ್ಟಸ್ವರೂಪೋ ಹಿ ಸ ಇತಿ ಅತ ಏವ ನ ಅಂತಃ ನ ಪರ್ಯಂತಃ ನಿಷ್ಠಾ ಪರಿಸಮಾಪ್ತಿರ್ವಾ ವಿದ್ಯತೇ । ತಥಾ ನ ಚ ಆದಿಃ, ‘ಇತಃ ಆರಭ್ಯ ಅಯಂ ಪ್ರವೃತ್ತಃ’ ಇತಿ ನ ಕೇನಚಿತ್ ಗಮ್ಯತೇ । ನ ಚ ಸಂಪ್ರತಿಷ್ಠಾ ಸ್ಥಿತಿಃ ಮಧ್ಯಮ್ ಅಸ್ಯ ನ ಕೇನಚಿತ್ ಉಪಲಭ್ಯತೇ । ಅಶ್ವತ್ಥಮ್ ಏನಂ ಯಥೋಕ್ತಂ ಸುವಿರೂಢಮೂಲಂ ಸುಷ್ಠು ವಿರೂಢಾನಿ ವಿರೋಹಂ ಗತಾನಿ ಸುದೃಢಾನಿ ಮೂಲಾನಿ ಯಸ್ಯ ತಮ್ ಏನಂ ಸುವಿರೂಢಮೂಲಮ್ , ಅಸಂಗಶಸ್ತ್ರೇಣ ಅಸಂಗಃ ಪುತ್ರವಿತ್ತಲೋಕೈಷಣಾಭ್ಯಃ ವ್ಯುತ್ಥಾನಂ ತೇನ ಅಸಂಗಶಸ್ತ್ರೇಣ ದೃಢೇನ ಪರಮಾತ್ಮಾಭಿಮುಖ್ಯನಿಶ್ಚಯದೃಢೀಕೃತೇನ ಪುನಃ ಪುನಃ ವಿವೇಕಾಭ್ಯಾಸಾಶ್ಮನಿಶಿತೇನ ಚ್ಛಿತ್ವಾ ಸಂಸಾರವೃಕ್ಷಂ ಸಬೀಜಮ್ ಉದ್ಧೃತ್ಯ ॥ ೩ ॥
ತತಃ ಪದಂ ತತ್ಪರಿಮಾರ್ಗಿತವ್ಯಂ
ಯಸ್ಮಿನ್ಗತಾ ನ ನಿವರ್ತಂತಿ ಭೂಯಃ ।
ತಮೇವ ಚಾದ್ಯಂ ಪುರುಷಂ ಪ್ರಪದ್ಯೇ
ಯತಃ ಪ್ರವೃತ್ತಿಃ ಪ್ರಸೃತಾ ಪುರಾಣೀ ॥ ೪ ॥
ಯಸ್ಮಿನ್ಗತಾ ನ ನಿವರ್ತಂತಿ ಭೂಯಃ ।
ತಮೇವ ಚಾದ್ಯಂ ಪುರುಷಂ ಪ್ರಪದ್ಯೇ
ಯತಃ ಪ್ರವೃತ್ತಿಃ ಪ್ರಸೃತಾ ಪುರಾಣೀ ॥ ೪ ॥
ತತಃ ಪಶ್ಚಾತ್ ಯತ್ ಪದಂ ವೈಷ್ಣವಂ ತತ್ ಪರಿಮಾರ್ಗಿತವ್ಯಮ್ , ಪರಿಮಾರ್ಗಣಮ್ ಅನ್ವೇಷಣಂ ಜ್ಞಾತವ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಯಸ್ಮಿನ್ ಪದೇ ಗತಾಃ ಪ್ರವಿಷ್ಟಾಃ ನ ನಿವರ್ತಂತಿ ನ ಆವರ್ತಂತೇ ಭೂಯಃ ಪುನಃ ಸಂಸಾರಾಯ । ಕಥಂ ಪರಿಮಾರ್ಗಿತವ್ಯಮಿತಿ ಆಹ — ತಮೇವ ಚ ಯಃ ಪದಶಬ್ದೇನ ಉಕ್ತಃ ಆದ್ಯಮ್ ಆದೌ ಭವಮ್ ಆದ್ಯಂ ಪುರುಷಂ ಪ್ರಪದ್ಯೇ ಇತ್ಯೇವಂ ಪರಿಮಾರ್ಗಿತವ್ಯಂ ತಚ್ಛರಣತಯಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಕಃ ಅಸೌ ಪುರುಷಃ ಇತಿ, ಉಚ್ಯತೇ — ಯತಃ ಯಸ್ಮಾತ್ ಪುರುಷಾತ್ ಸಂಸಾರಮಾಯಾವೃಕ್ಷಪ್ರವೃತ್ತಿಃ ಪ್ರಸೃತಾ ನಿಃಸೃತಾ, ಐಂದ್ರಜಾಲಿಕಾದಿವ ಮಾಯಾ, ಪುರಾಣೀ ಚಿರಂತನೀ ॥ ೪ ॥
ಕಥಂಭೂತಾಃ ತತ್ ಪದಂ ಗಚ್ಛಂತೀತಿ, ಉಚ್ಯತೇ —
ನಿರ್ಮಾನಮೋಹಾ ಜಿತಸಂಗದೋಷಾ ಅಧ್ಯಾತ್ಮನಿತ್ಯಾ ವಿನಿವೃತ್ತಕಾಮಾಃ ।
ದ್ವಂದ್ವೈರ್ವಿಮುಕ್ತಾಃ ಸುಖದುಃಖಸಂಜ್ಞೈರ್ಗಚ್ಛಂತ್ಯಮೂಢಾಃ ಪದಮವ್ಯಯಂ ತತ್ ॥ ೫ ॥
ದ್ವಂದ್ವೈರ್ವಿಮುಕ್ತಾಃ ಸುಖದುಃಖಸಂಜ್ಞೈರ್ಗಚ್ಛಂತ್ಯಮೂಢಾಃ ಪದಮವ್ಯಯಂ ತತ್ ॥ ೫ ॥
ನಿರ್ಮಾನಮೋಹಾಃ ಮಾನಶ್ಚ ಮೋಹಶ್ಚ ಮಾನಮೋಹೌ, ತೌ ನಿರ್ಗತೌ ಯೇಭ್ಯಃ ತೇ ನಿರ್ಮಾನಮೋಹಾಃ ಮಾನಮೋಹವರ್ಜಿತಾಃ । ಜಿತಸಂಗದೋಷಾಃ ಸಂಗ ಏವ ದೋಷಃ ಸಂಗದೋಷಃ, ಜಿತಃ ಸಂಗದೋಷಃ ಯೈಃ ತೇ ಜಿತಸಂಗದೋಷಾಃ । ಅಧ್ಯಾತ್ಮನಿತ್ಯಾಃ ಪರಮಾತ್ಮಸ್ವರೂಪಾಲೋಚನನಿತ್ಯಾಃ ತತ್ಪರಾಃ । ವಿನಿವೃತ್ತಕಾಮಾಃ ವಿಶೇಷತೋ ನಿರ್ಲೇಪೇನ ನಿವೃತ್ತಾಃ ಕಾಮಾಃ ಯೇಷಾಂ ತೇ ವಿನಿವೃತ್ತಕಾಮಾಃ ಯತಯಃ ಸಂನ್ಯಾಸಿನಃ ದ್ವಂದ್ವೈಃ ಪ್ರಿಯಾಪ್ರಿಯಾದಿಭಿಃ ವಿಮುಕ್ತಾಃ ಸುಖದುಃಖಸಂಜ್ಞೈಃ ಪರಿತ್ಯಕ್ತಾಃ ಗಚ್ಛಂತಿ ಅಮೂಢಾಃ ಮೋಹವರ್ಜಿತಾಃ ಪದಮ್ ಅವ್ಯಯಂ ತತ್ ಯಥೋಕ್ತಮ್ ॥ ೫ ॥
ತದೇವ ಪದಂ ಪುನಃ ವಿಶೇಷ್ಯತೇ —
ನ ತದ್ಭಾಸಯತೇ ಸೂರ್ಯೋ ನ ಶಶಾಂಕೋ ನ ಪಾವಕಃ ।
ಯದ್ಗತ್ವಾ ನ ನಿವರ್ತಂತೇ ತದ್ಧಾಮ ಪರಮಂ ಮಮ ॥ ೬ ॥
ಯದ್ಗತ್ವಾ ನ ನಿವರ್ತಂತೇ ತದ್ಧಾಮ ಪರಮಂ ಮಮ ॥ ೬ ॥
ತತ್ ಧಾಮ ಇತಿ ವ್ಯವಹಿತೇನ ಧಾಮ್ನಾ ಸಂಬಧ್ಯತೇ । ತತ್ ಧಾಮ ತೇಜೋರೂಪಂ ಪದಂ ನ ಭಾಸಯತೇ ಸೂರ್ಯಃ ಆದಿತ್ಯಃ ಸರ್ವಾವಭಾಸನಶಕ್ತಿಮತ್ತ್ವೇಽಪಿ ಸತಿ । ತಥಾ ನ ಶಶಾಂಕಃ ಚಂದ್ರಃ, ನ ಪಾವಕಃ ನ ಅಗ್ನಿರಪಿ । ಯತ್ ಧಾಮ ವೈಷ್ಣವಂ ಪದಂ ಗತ್ವಾ ಪ್ರಾಪ್ಯ ನ ನಿವರ್ತಂತೇ, ಯಚ್ಚ ಸೂರ್ಯಾದಿಃ ನ ಭಾಸಯತೇ, ತತ್ ಧಾಮ ಪದಂ ಪರಮಂ ವಿಷ್ಣೋಃ ಮಮ ಪದಮ್ , ॥ ೬ ॥
ಯತ್ ಗತ್ವಾ ನ ನಿವರ್ತಂತೇ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ನನು ಸರ್ವಾ ಹಿ ಗತಿಃ ಆಗತ್ಯಂತಾ, ‘ಸಂಯೋಗಾಃ ವಿಪ್ರಯೋಗಾಂತಾಃ’ ಇತಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮ್ । ಕಥಮ್ ಉಚ್ಯತೇ ‘ತತ್ ಧಾಮ ಗತಾನಾಂ ನಾಸ್ತಿ ನಿವೃತ್ತಿಃ’ ಇತಿ ? ಶೃಣು ತತ್ರ ಕಾರಣಮ್ —
ಮಮೈವಾಂಶೋ ಜೀವಲೋಕೇ ಜೀವಭೂತಃ ಸನಾತನಃ ।
ಮನಃಷಷ್ಠಾನೀಂದ್ರಿಯಾಣಿ ಪ್ರಕೃತಿಸ್ಥಾನಿ ಕರ್ಷತಿ ॥ ೭ ॥
ಮನಃಷಷ್ಠಾನೀಂದ್ರಿಯಾಣಿ ಪ್ರಕೃತಿಸ್ಥಾನಿ ಕರ್ಷತಿ ॥ ೭ ॥
ಮಮೈವ ಪರಮಾತ್ಮನಃ ನಾರಾಯಣಸ್ಯ, ಅಂಶಃ ಭಾಗಃ ಅವಯವಃ ಏಕದೇಶಃ ಇತಿ ಅನರ್ಥಾಂತರಂ ಜಿವಲೋಕೇ ಜೀವಾನಾಂ ಲೋಕೇ ಸಂಸಾರೇ ಜೀವಭೂತಃ ಕರ್ತಾ ಭೋಕ್ತಾ ಇತಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧಃ ಸನಾತನಃ ಚಿರಂತನಃ ; ಯಥಾ ಜಲಸೂರ್ಯಕಃ ಸೂರ್ಯಾಂಶಃ ಜಲನಿಮಿತ್ತಾಪಾಯೇ ಸೂರ್ಯಮೇವ ಗತ್ವಾ ನ ನಿವರ್ತತೇ ಚ ತೇನೈವ ಆತ್ಮನಾ ಗಚ್ಛತಿ, ಏವಮೇವ ; ಯಥಾ ಘಟಾದ್ಯುಪಾಧಿಪರಿಚ್ಛಿನ್ನೋ ಘಟಾದ್ಯಾಕಾಶಃ ಆಕಾಶಾಂಶಃ ಸನ್ ಘಟಾದಿನಿಮಿತ್ತಾಪಾಯೇ ಆಕಾಶಂ ಪ್ರಾಪ್ಯ ನ ನಿವರ್ತತೇ । ಅತಃ ಉಪಪನ್ನಮ್ ಉಕ್ತಮ್ ‘ಯದ್ಗತ್ವಾ ನ ನಿವರ್ತಂತೇ’ (ಭ. ಗೀ. ೧೫ । ೬) ಇತಿ । ನನು ನಿರವಯವಸ್ಯ ಪರಮಾತ್ಮನಃ ಕುತಃ ಅವಯವಃ ಏಕದೇಶಃ ಅಂಶಃ ಇತಿ ? ಸಾವಯವತ್ವೇ ಚ ವಿನಾಶಪ್ರಸಂಗಃ ಅವಯವವಿಭಾಗಾತ್ । ನೈಷ ದೋಷಃ, ಅವಿದ್ಯಾಕೃತೋಪಾಧಿಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಃ ಏಕದೇಶಃ ಅಂಶ ಇವ ಕಲ್ಪಿತೋ ಯತಃ । ದರ್ಶಿತಶ್ಚ ಅಯಮರ್ಥಃ ಕ್ಷೇತ್ರಾಧ್ಯಾಯೇ ವಿಸ್ತರಶಃ । ಸ ಚ ಜೀವೋ ಮದಂಶತ್ವೇನ ಕಲ್ಪಿತಃ ಕಥಂ ಸಂಸರತಿ ಉತ್ಕ್ರಾಮತಿ ಚ ಇತಿ, ಉಚ್ಯತೇ — ಮನಃಷಷ್ಠಾನಿ ಇಂದ್ರಿಯಾಣಿ ಶ್ರೋತ್ರಾದೀನಿ ಪ್ರಕೃತಿಸ್ಥಾನಿ ಸ್ವಸ್ಥಾನೇ ಕರ್ಣಶಷ್ಕುಲ್ಯಾದೌ ಪ್ರಕೃತೌ ಸ್ಥಿತಾನಿ ಕರ್ಷತಿ ಆಕರ್ಷತಿ ॥ ೭ ॥
ಕಸ್ಮಿನ್ ಕಾಲೇ ? —
ಶರೀರಂ ಯದವಾಪ್ನೋತಿ ಯಚ್ಚಾಪ್ಯುತ್ಕ್ರಾಮತೀಶ್ವರಃ ।
ಗೃಹೀತ್ವೈತಾನಿ ಸಂಯಾತಿ ವಾಯುರ್ಗಂಧಾನಿವಾಶಯಾತ್ ॥ ೮ ॥
ಗೃಹೀತ್ವೈತಾನಿ ಸಂಯಾತಿ ವಾಯುರ್ಗಂಧಾನಿವಾಶಯಾತ್ ॥ ೮ ॥
ಯಚ್ಚಾಪಿ ಯದಾ ಚಾಪಿ ಉತ್ಕ್ರಾಮತಿ ಈಶ್ವರಃ ದೇಹಾದಿಸಂಘಾತಸ್ವಾಮೀ ಜೀವಃ, ತದಾ ‘ಕರ್ಷತಿ’ ಇತಿ ಶ್ಲೋಕಸ್ಯ ದ್ವಿತೀಯಪಾದಃ ಅರ್ಥವಶಾತ್ ಪ್ರಾಥಮ್ಯೇನ ಸಂಬಧ್ಯತೇ । ಯದಾ ಚ ಪೂರ್ವಸ್ಮಾತ್ ಶರೀರಾತ್ ಶರೀರಾಂತರಮ್ ಅವಾಪ್ನೋತಿ ತದಾ ಗೃಹೀತ್ವಾ ಏತಾನಿ ಮನಃಷಷ್ಠಾನಿ ಇಂದ್ರಿಯಾಣಿ ಸಂಯಾತಿ ಸಮ್ಯಕ್ ಯಾತಿ ಗಚ್ಛತಿ । ಕಿಮಿವ ಇತಿ, ಆಹ — ವಾಯುಃ ಪವನಃ ಗಂಧಾನಿವ ಆಶಯಾತ್ ಪುಷ್ಪಾದೇಃ ॥ ೮ ॥
ಕಾನಿ ಪುನಃ ತಾನಿ —
ಶ್ರೋತ್ರಂ ಚಕ್ಷುಃ ಸ್ಪರ್ಶನಂ ಚ ರಸನಂ ಘ್ರಾಣಮೇವ ಚ ।
ಅಧಿಷ್ಠಾಯ ಮನಶ್ಚಾಯಂ ವಿಷಯಾನುಪಸೇವತೇ ॥ ೯ ॥
ಅಧಿಷ್ಠಾಯ ಮನಶ್ಚಾಯಂ ವಿಷಯಾನುಪಸೇವತೇ ॥ ೯ ॥
ಶ್ರೋತ್ರಂ ಚಕ್ಷುಃ ಸ್ಪರ್ಶನಂ ಚ ತ್ವಗಿಂದ್ರಿಯಂ ರಸನಂ ಘ್ರಾಣಮೇವ ಚ ಮನಶ್ಚ ಷಷ್ಠಂ ಪ್ರತ್ಯೇಕಮ್ ಇಂದ್ರಿಯೇಣ ಸಹ, ಅಧಿಷ್ಠಾಯ ದೇಹಸ್ಥಃ ವಿಷಯಾನ್ ಶಬ್ದಾದೀನ್ ಉಪಸೇವತೇ ॥ ೯ ॥
ಏವಂ ದೇಹಗತಂ ದೇಹಾತ್ —
ಉತ್ಕ್ರಾಮಂತಂ ಸ್ಥಿತಂ ವಾಪಿ ಭುಂಜಾನಂ ವಾ ಗುಣಾನ್ವಿತಮ್ ।
ವಿಮೂಢಾ ನಾನುಪಶ್ಯಂತಿ ಪಶ್ಯಂತಿ ಜ್ಞಾನಚಕ್ಷುಷಃ ॥ ೧೦ ॥
ವಿಮೂಢಾ ನಾನುಪಶ್ಯಂತಿ ಪಶ್ಯಂತಿ ಜ್ಞಾನಚಕ್ಷುಷಃ ॥ ೧೦ ॥
ಉತ್ಕ್ರಾಮಂತಂ ದೇಹಂ ಪೂರ್ವೋಪಾತ್ತಂ ಪರಿತ್ಯಜಂತಂ ಸ್ಥಿತಂ ವಾಪಿ ದೇಹೇ ತಿಷ್ಠಂತಂ ಭುಂಜಾನಂ ವಾ ಶಬ್ದಾದೀಂಶ್ಚ ಉಪಲಭಮಾನಂ ಗುಣಾನ್ವಿತಂ ಸುಖದುಃಖಮೋಹಾದ್ಯೈಃ ಗುಣೈಃ ಅನ್ವಿತಮ್ ಅನುಗತಂ ಸಂಯುಕ್ತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಏವಂಭೂತಮಪಿ ಏನಮ್ ಅತ್ಯಂತದರ್ಶನಗೋಚರಪ್ರಾಪ್ತಂ ವಿಮೂಢಾಃ ದೃಷ್ಟಾದೃಷ್ಟವಿಷಯಭೋಗಬಲಾಕೃಷ್ಟಚೇತಸ್ತಯಾ ಅನೇಕಧಾ ಮೂಢಾಃ ನ ಅನುಪಶ್ಯಂತಿ — ಅಹೋ ಕಷ್ಟಂ ವರ್ತತೇ ಇತಿ ಅನುಕ್ರೋಶತಿ ಚ ಭಗವಾನ್ — ಯೇ ತು ಪುನಃ ಪ್ರಮಾಣಜನಿತಜ್ಞಾನಚಕ್ಷುಷಃ ತೇ ಏನಂ ಪಶ್ಯಂತಿ ಜ್ಞಾನಚಕ್ಷುಷಃ ವಿವಿಕ್ತದೃಷ್ಟಯಃ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ೧೦ ॥
ಕೇಚಿತ್ತು —
ಯತಂತೋ ಯೋಗಿನಶ್ಚೈನಂ ಪಶ್ಯಂತ್ಯಾತ್ಮನ್ಯವಸ್ಥಿತಮ್ ।
ಯತಂತೋಽಪ್ಯಕೃತಾತ್ಮಾನೋ ನೈನಂ ಪಶ್ಯಂತ್ಯಚೇತಸಃ ॥ ೧೧ ॥
ಯತಂತೋಽಪ್ಯಕೃತಾತ್ಮಾನೋ ನೈನಂ ಪಶ್ಯಂತ್ಯಚೇತಸಃ ॥ ೧೧ ॥
ಯತಂತಃ ಪ್ರಯತ್ನಂ ಕುರ್ವಂತಃ ಯೋಗಿನಶ್ಚ ಸಮಾಹಿತಚಿತ್ತಾಃ ಏನಂ ಪ್ರಕೃತಮ್ ಆತ್ಮಾನಂ ಪಶ್ಯಂತಿ ‘ಅಯಮ್ ಅಹಮ್ ಅಸ್ಮಿ’ ಇತಿ ಉಪಲಭಂತೇ ಆತ್ಮನಿ ಸ್ವಸ್ಯಾಂ ಬುದ್ಧೌ ಅವಸ್ಥಿತಮ್ । ಯತಂತೋಽಪಿ ಶಾಸ್ತ್ರಾದಿಪ್ರಮಾಣೈಃ, ಅಕೃತಾತ್ಮಾನಃ ಅಸಂಸ್ಕೃತಾತ್ಮಾನಃ ತಪಸಾ ಇಂದ್ರಿಯಜಯೇನ ಚ, ದುಶ್ಚರಿತಾತ್ ಅನುಪರತಾಃ, ಅಶಾಂತದರ್ಪಾಃ, ಪ್ರಯತ್ನಂ ಕುರ್ವಂತೋಽಪಿ ನ ಏವಂ ಪಶ್ಯಂತಿ ಅಚೇತಸಃ ಅವಿವೇಕಿನಃ ॥ ೧೧ ॥
ಯತ್ ಪದಂ ಸರ್ವಸ್ಯ ಅವಭಾಸಕಮಪಿ ಅಗ್ನ್ಯಾದಿತ್ಯಾದಿಕಂ ಜ್ಯೋತಿಃ ನ ಅವಭಾಸಯತೇ, ಯತ್ ಪ್ರಾಪ್ತಾಶ್ಚ ಮುಮುಕ್ಷವಃ ಪುನಃ ಸಂಸಾರಾಭಿಮುಖಾಃ ನ ನಿವರ್ತಂತೇ, ಯಸ್ಯ ಚ ಪದಸ್ಯ ಉಪಾಧಿಭೇದಮ್ ಅನುವಿಧೀಯಮಾನಾಃ ಜೀವಾಃ — ಘಟಾಕಾಶಾದಯಃ ಇವ ಆಕಾಶಸ್ಯ — ಅಂಶಾಃ, ತಸ್ಯ ಪದಸ್ಯ ಸರ್ವಾತ್ಮತ್ವಂ ಸರ್ವವ್ಯವಹಾರಾಸ್ಪದತ್ವಂ ಚ ವಿವಕ್ಷುಃ ಚತುರ್ಭಿಃ ಶ್ಲೋಕೈಃ ವಿಭೂತಿಸಂಕ್ಷೇಪಮಾಹ ಭಗವಾನ್ —
ಯದಾದಿತ್ಯಗತಂ ತೇಜೋ ಜಗದ್ಭಾಸಯತೇಽಖಿಲಮ್ ।
ಯಚ್ಚಂದ್ರಮಸಿ ಯಚ್ಚಾಗ್ನೌ ತತ್ತೇಜೋ ವಿದ್ಧಿ ಮಾಮಕಮ್ ॥ ೧೨ ॥
ಯಚ್ಚಂದ್ರಮಸಿ ಯಚ್ಚಾಗ್ನೌ ತತ್ತೇಜೋ ವಿದ್ಧಿ ಮಾಮಕಮ್ ॥ ೧೨ ॥
ಯತ್ ಆದಿತ್ಯಗತಮ್ ಆದಿತ್ಯಾಶ್ರಯಮ್ । ಕಿಂ ತತ್ ? ತೇಜಃ ದೀಪ್ತಿಃ ಪ್ರಕಾಶಃ ಜಗತ್ ಭಾಸಯತೇ ಪ್ರಕಾಶಯತಿ ಅಖಿಲಂ ಸಮಸ್ತಮ್ ; ಯತ್ ಚಂದ್ರಮಸಿ ಶಶಭೃತಿ ತೇಜಃ ಅವಭಾಸಕಂ ವರ್ತತೇ, ಯಚ್ಚ ಅಗ್ನೌ ಹುತವಹೇ, ತತ್ ತೇಜಃ ವಿದ್ಧಿ ವಿಜಾನೀಹಿ ಮಾಮಕಂ ಮದೀಯಂ ಮಮ ವಿಷ್ಣೋಃ ತತ್ ಜ್ಯೋತಿಃ । ಅಥವಾ, ಆದಿತ್ಯಗತಂ ತೇಜಃ ಚೈತನ್ಯಾತ್ಮಕಂ ಜ್ಯೋತಿಃ, ಯಚ್ಚಂದ್ರಮಸಿ, ಯಚ್ಚ ಅಗ್ನೌ ವರ್ತತೇ ತತ್ ತೇಜಃ ವಿದ್ಧಿ ಮಾಮಕಂ ಮದೀಯಂ ಮಮ ವಿಷ್ಣೋಃ ತತ್ ಜ್ಯೋತಿಃ ॥
ನನು ಸ್ಥಾವರೇಷು ಜಂಗಮೇಷು ಚ ತತ್ ಸಮಾನಂ ಚೈತನ್ಯಾತ್ಮಕಂ ಜ್ಯೋತಿಃ । ತತ್ರ ಕಥಮ್ ಇದಂ ವಿಶೇಷಣಮ್ — ‘ಯದಾದಿತ್ಯಗತಮ್’ ಇತ್ಯಾದಿ । ನೈಷ ದೋಷಃ, ಸತ್ತ್ವಾಧಿಕ್ಯಾತ್ ಆವಿಸ್ತರತ್ವೋಪಪತ್ತೇಃ । ಆದಿತ್ಯಾದಿಷು ಹಿ ಸತ್ತ್ವಂ ಅತ್ಯಂತಪ್ರಕಾಶಮ್ ಅತ್ಯಂತಭಾಸ್ವರಮ್ ; ಅತಃ ತತ್ರೈವ ಆವಿಸ್ತರಂ ಜ್ಯೋತಿಃ ಇತಿ ತತ್ ವಿಶಿಷ್ಯತೇ, ನ ತು ತತ್ರೈವ ತತ್ ಅಧಿಕಮಿತಿ । ಯಥಾ ಹಿ ಶ್ಲೋಕೇ ತುಲ್ಯೇಽಪಿ ಮುಖಸಂಸ್ಥಾನೇ ನ ಕಾಷ್ಠಕುಡ್ಯಾದೌ ಮುಖಮ್ ಆವಿರ್ಭವತಿ, ಆದರ್ಶಾದೌ ತು ಸ್ವಚ್ಛೇ ಸ್ವಚ್ಛತರೇ ಚ ತಾರತಮ್ಯೇನ ಆವಿರ್ಭವತಿ ; ತದ್ವತ್ ॥ ೧೨ ॥
ಕಿಂಚ —
ಗಾಮಾವಿಶ್ಯ ಚ ಭೂತಾನಿ
ಧಾರಯಾಮ್ಯಹಮೋಜಸಾ ।
ಪುಷ್ಣಾಮಿ ಚೌಷಧೀಃ ಸರ್ವಾಃ
ಸೋಮೋ ಭೂತ್ವಾ ರಸಾತ್ಮಕಃ ॥ ೧೩ ॥
ಧಾರಯಾಮ್ಯಹಮೋಜಸಾ ।
ಪುಷ್ಣಾಮಿ ಚೌಷಧೀಃ ಸರ್ವಾಃ
ಸೋಮೋ ಭೂತ್ವಾ ರಸಾತ್ಮಕಃ ॥ ೧೩ ॥
ಗಾಂ ಪೃಥಿವೀಮ್ ಆವಿಶ್ಯ ಪ್ರವಿಶ್ಯ ಧಾರಯಾಮಿ ಭೂತಾನಿ ಜಗತ್ ಅಹಮ್ ಓಜಸಾ ಬಲೇನ ; ಯತ್ ಬಲಂ ಕಾಮರಾಗವಿವರ್ಜಿತಮ್ ಐಶ್ವರಂ ರೂಪಂ ಜಗದ್ವಿಧಾರಣಾಯ ಪೃಥಿವ್ಯಾಮ್ ಆವಿಷ್ಟಂ ಯೇನ ಪೃಥಿವೀ ಗುರ್ವೀ ನ ಅಧಃ ಪತತಿ ನ ವಿದೀರ್ಯತೇ ಚ । ತಥಾ ಚ ಮಂತ್ರವರ್ಣಃ — ‘ಯೇನ ದ್ಯೌರುಗ್ರಾ ಪೃಥಿವೀ ಚ ದೃಢಾ’ (ತೈ. ಸಂ. ೪ । ೧ । ೮) ಇತಿ, ‘ಸ ದಾಧಾರ ಪೃಥಿವೀಮ್’ (ತೈ. ಸಂ. ೪ । ೧ । ೮) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ಚ । ಅತಃ ಗಾಮಾವಿಶ್ಯ ಚ ಭೂತಾನಿ ಚರಾಚರಾಣಿ ಧಾರಯಾಮಿ ಇತಿ ಯುಕ್ತಮುಕ್ತಮ್ । ಕಿಂಚ, ಪೃಥಿವ್ಯಾಂ ಜಾತಾಃ ಓಷಧೀಃ ಸರ್ವಾಃ ವ್ರೀಹಿಯವಾದ್ಯಾಃ ಪುಷ್ಣಾಮಿ ಪುಷ್ಟಿಮತೀಃ ರಸಸ್ವಾದುಮತೀಶ್ಚ ಕರೋಮಿ ಸೋಮೋ ಭೂತ್ವಾ ರಸಾತ್ಮಕಃ ಸೋಮಃ ಸನ್ ರಸಾತ್ಮಕಃ ರಸಸ್ವಭಾವಃ । ಸರ್ವರಸಾನಾಮ್ ಆಕರಃ ಸೋಮಃ । ಸ ಹಿ ಸರ್ವರಸಾತ್ಮಕಃ ಸರ್ವಾಃ ಓಷಧೀಃ ಸ್ವಾತ್ಮರಸಾನ್ ಅನುಪ್ರವೇಶಯನ್ ಪುಷ್ಣಾತಿ ॥ ೧೩ ॥
ಕಿಂಚ —
ಅಹಂ ವೈಶ್ವಾನರೋ ಭೂತ್ವಾ ಪ್ರಾಣಿನಾಂ ದೇಹಮಾಶ್ರಿತಃ ।
ಪ್ರಾಣಾಪಾನಸಮಾಯುಕ್ತಃ ಪಚಾಮ್ಯನ್ನಂ ಚತುರ್ವಿಧಮ್ ॥ ೧೪ ॥
ಪ್ರಾಣಾಪಾನಸಮಾಯುಕ್ತಃ ಪಚಾಮ್ಯನ್ನಂ ಚತುರ್ವಿಧಮ್ ॥ ೧೪ ॥
ಅಹಮೇವ ವೈಶ್ವಾನರಃ ಉದರಸ್ಥಃ ಅಗ್ನಿಃ ಭೂತ್ವಾ — ‘ಅಯಮಗ್ನಿರ್ವೈಶ್ವಾನರೋ ಯೋಽಯಮಂತಃ ಪುರುಷೇ ಯೇನೇದಮನ್ನಂ ಪಚ್ಯತೇ’ (ಬೃ. ಉ. ೫ । ೯ । ೧) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತೇಃ ; ವೈಶ್ವಾನರಃ ಸನ್ ಪ್ರಾಣಿನಾಂ ಪ್ರಾಣವತಾಂ ದೇಹಮ್ ಆಶ್ರಿತಃ ಪ್ರವಿಷ್ಟಃ ಪ್ರಾಣಾಪಾನಸಮಾಯುಕ್ತಃ ಪ್ರಾಣಾಪಾನಾಭ್ಯಾಂ ಸಮಾಯುಕ್ತಃ ಸಂಯುಕ್ತಃ ಪಚಾಮಿ ಪಕ್ತಿಂ ಕರೋಮಿ ಅನ್ನಮ್ ಅಶನಂ ಚತುರ್ವಿಧಂ ಚತುಷ್ಪ್ರಕಾರಂ ಭೋಜ್ಯಂ ಭಕ್ಷ್ಯಂ ಚೋಷ್ಯಂ ಲೇಹ್ಯಂ ಚ । ‘ಭೋಕ್ತಾ ವೈಶ್ವಾನರಃ ಅಗ್ನಿಃ, ಅಗ್ನೇಃ ಭೋಜ್ಯಮ್ ಅನ್ನಂ ಸೋಮಃ, ತದೇತತ್ ಉಭಯಮ್ ಅಗ್ನೀಷೋಮೌ ಸರ್ವಮ್’ ಇತಿ ಪಶ್ಯತಃ ಅನ್ನದೋಷಲೇಪಃ ನ ಭವತಿ ॥ ೧೪ ॥
ಕಿಂಚ —
ಸರ್ವಸ್ಯ ಚಾಹಂ ಹೃದಿ ಸಂನಿವಿಷ್ಟೋ
ಮತ್ತಃ ಸ್ಮೃತಿರ್ಜ್ಞಾನಮಪೋಹನಂ ಚ ।
ವೇದೈಶ್ಚ ಸರ್ವೈರಹಮೇವ ವೇದ್ಯೋ
ವೇದಾಂತಕೃದ್ವೇದವಿದೇವ ಚಾಹಮ್ ॥ ೧೫ ॥
ಮತ್ತಃ ಸ್ಮೃತಿರ್ಜ್ಞಾನಮಪೋಹನಂ ಚ ।
ವೇದೈಶ್ಚ ಸರ್ವೈರಹಮೇವ ವೇದ್ಯೋ
ವೇದಾಂತಕೃದ್ವೇದವಿದೇವ ಚಾಹಮ್ ॥ ೧೫ ॥
ಸರ್ವಸ್ಯ ಚ ಪ್ರಾಣಿಜಾತಸ್ಯ ಅಹಮ್ ಆತ್ಮಾ ಸನ್ ಹೃದಿ ಬುದ್ಧೌ ಸಂನಿವಿಷ್ಟಃ । ಅತಃ ಮತ್ತಃ ಆತ್ಮನಃ ಸರ್ವಪ್ರಾಣಿನಾಂ ಸ್ಮೃತಿಃ ಜ್ಞಾನಂ ತದಪೋಹನಂ ಚ ಅಪಗಮನಂ ಚ ; ಯೇಷಾಂ ಯಥಾ ಪುಣ್ಯಕರ್ಮಣಾಂ ಪುಣ್ಯಕರ್ಮಾನುರೋಧೇನ ಜ್ಞಾನಸ್ಮೃತೀ ಭವತಃ, ತಥಾ ಪಾಪಕರ್ಮಣಾಂ ಪಾಪಕರ್ಮಾನುರೂಪೇಣ ಸ್ಮೃತಿಜ್ಞಾನಯೋಃ ಅಪೋಹನಂ ಚ ಅಪಾಯನಮ್ ಅಪಗಮನಂ ಚ । ವೇದೈಶ್ಚ ಸರ್ವೈಃ ಅಹಮೇವ ಪರಮಾತ್ಮಾ ವೇದ್ಯಃ ವೇದಿತವ್ಯಃ । ವೇದಾಂತಕೃತ್ ವೇದಾಂತಾರ್ಥಸಂಪ್ರದಾಯಕೃತ್ ಇತ್ಯರ್ಥಃ, ವೇದವಿತ್ ವೇದಾರ್ಥವಿತ್ ಏವ ಚ ಅಹಮ್ ॥ ೧೫ ॥
ಭಗವತಃ ಈಶ್ವರಸ್ಯ ನಾರಾಯಣಾಖ್ಯಸ್ಯ ವಿಭೂತಿಸಂಕ್ಷೇಪಃ ಉಕ್ತಃ ವಿಶಿಷ್ಟೋಪಾಧಿಕೃತಃ ‘ಯದಾದಿತ್ಯಗತಂ ತೇಜಃ’ (ಭ. ಗೀ. ೧೫ । ೧೨) ಇತ್ಯಾದಿನಾ । ಅಥ ಅಧುನಾ ತಸ್ಯೈವ ಕ್ಷರಾಕ್ಷರೋಪಾಧಿಪ್ರವಿಭಕ್ತತಯಾ ನಿರುಪಾಧಿಕಸ್ಯ ಕೇವಲಸ್ಯ ಸ್ವರೂಪನಿರ್ದಿಧಾರಯಿಷಯಾ ಉತ್ತರೇ ಶ್ಲೋಕಾಃ ಆರಭ್ಯಂತೇ । ತತ್ರ ಸರ್ವಮೇವ ಅತೀತಾನಾಗತಾಧ್ಯಾಯಾರ್ಥಜಾತಂ ತ್ರಿಧಾ ರಾಶೀಕೃತ್ಯ ಆಹ —
ದ್ವಾವಿಮೌ ಪುರುಷೌ ಲೋಕೇ ಕ್ಷರಶ್ಚಾಕ್ಷರ ಏವ ಚ ।
ಕ್ಷರಃ ಸರ್ವಾಣಿ ಭೂತಾನಿ ಕೂಟಸ್ಥೋಽಕ್ಷರ ಉಚ್ಯತೇ ॥ ೧೬ ॥
ಕ್ಷರಃ ಸರ್ವಾಣಿ ಭೂತಾನಿ ಕೂಟಸ್ಥೋಽಕ್ಷರ ಉಚ್ಯತೇ ॥ ೧೬ ॥
ದ್ವೌ ಇಮೌ ಪೃಥಗ್ರಾಶೀಕೃತೌ ಪುರುಷೌ ಇತಿ ಉಚ್ಯೇತೇ ಲೋಕೇ ಸಂಸಾರೇ — ಕ್ಷರಶ್ಚ ಕ್ಷರತೀತಿ ಕ್ಷರಃ ವಿನಾಶೀ ಇತಿ ಏಕೋ ರಾಶಿಃ ; ಅಪರಃ ಪುರುಷಃ ಅಕ್ಷರಃ ತದ್ವಿಪರೀತಃ, ಭಗವತಃ ಮಾಯಾಶಕ್ತಿಃ, ಕ್ಷರಾಖ್ಯಸ್ಯ ಪುರುಷಸ್ಯ ಉತ್ಪತ್ತಿಬೀಜಮ್ ಅನೇಕಸಂಸಾರಿಜಂತುಕಾಮಕರ್ಮಾದಿಸಂಸ್ಕಾರಾಶ್ರಯಃ, ಅಕ್ಷರಃ ಪುರುಷಃ ಉಚ್ಯತೇ । ಕೌ ತೌ ಪುರುಷೌ ಇತಿ ಆಹ ಸ್ವಯಮೇವ ಭಗವಾನ್ — ಕ್ಷರಃ ಸರ್ವಾಣಿ ಭೂತಾನಿ, ಸಮಸ್ತಂ ವಿಕಾರಜಾತಮ್ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಕೂಟಸ್ಥಃ ಕೂಟಃ ರಾಶೀ ರಾಶಿರಿವ ಸ್ಥಿತಃ । ಅಥವಾ, ಕೂಟಃ ಮಾಯಾ ವಂಚನಾ ಜಿಹ್ಮತಾ ಕುಟಿಲತಾ ಇತಿ ಪರ್ಯಾಯಾಃ, ಅನೇಕಮಾಯಾವಂಚನಾದಿಪ್ರಕಾರೇಣ ಸ್ಥಿತಃ ಕೂಟಸ್ಥಃ, ಸಂಸಾರಬೀಜಾನಂತ್ಯಾತ್ ನ ಕ್ಷರತಿ ಇತಿ ಅಕ್ಷರಃ ಉಚ್ಯತೇ ॥ ೧೬ ॥
ಆಭ್ಯಾಂ ಕ್ಷರಾಕ್ಷರಾಭ್ಯಾಂ ಅನ್ಯಃ ವಿಲಕ್ಷಣಃ ಕ್ಷರಾಕ್ಷರೋಪಾಧಿದ್ವಯದೋಷೇಣ ಅಸ್ಪೃಷ್ಟಃ ನಿತ್ಯಶುದ್ಧಬುದ್ಧಮುಕ್ತಸ್ವಭಾವಃ —
ಉತ್ತಮಃ ಪುರುಷಸ್ತ್ವನ್ಯಃ ಪರಮಾತ್ಮೇತ್ಯುದಾಹೃತಃ ।
ಯೋ ಲೋಕತ್ರಯಮಾವಿಶ್ಯ ಬಿಭರ್ತ್ಯವ್ಯಯ ಈಶ್ವರಃ ॥ ೧೭ ॥
ಯೋ ಲೋಕತ್ರಯಮಾವಿಶ್ಯ ಬಿಭರ್ತ್ಯವ್ಯಯ ಈಶ್ವರಃ ॥ ೧೭ ॥
ಉತ್ತಮಃ ಉತ್ಕೃಷ್ಟತಮಃ ಪುರುಷಸ್ತು ಅನ್ಯಃ ಅತ್ಯಂತವಿಲಕ್ಷಣಃ ಆಭ್ಯಾಂ ಪರಮಾತ್ಮಾ ಇತಿ ಪರಮಶ್ಚ ಅಸೌ ದೇಹಾದ್ಯವಿದ್ಯಾಕೃತಾತ್ಮಭ್ಯಃ, ಆತ್ಮಾ ಚ ಸರ್ವಭೂತಾನಾಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಚೇತನಃ, ಇತ್ಯತಃ ಪರಮಾತ್ಮಾ ಇತಿ ಉದಾಹೃತಃ ಉಕ್ತಃ ವೇದಾಂತೇಷು । ಸ ಏವ ವಿಶಿಷ್ಯತೇ ಯಃ ಲೋಕತ್ರಯಂ ಭೂರ್ಭುವಃಸ್ವರಾಖ್ಯಂ ಸ್ವಕೀಯಯಾ ಚೈತನ್ಯಬಲಶಕ್ತ್ಯಾ ಆವಿಶ್ಯ ಪ್ರವಿಶ್ಯ ಬಿಭರ್ತಿ ಸ್ವರೂಪಸದ್ಭಾವಮಾತ್ರೇಣ ಬಿಭರ್ತಿ ಧಾರಯತಿ ; ಅವ್ಯಯಃ ನ ಅಸ್ಯ ವ್ಯಯಃ ವಿದ್ಯತೇ ಇತಿ ಅವ್ಯಯಃ । ಕಃ ? ಈಶ್ವರಃ ಸರ್ವಜ್ಞಃ ನಾರಾಯಣಾಖ್ಯಃ ಈಶನಶೀಲಃ ॥ ೧೭ ॥
ಯಥಾವ್ಯಾಖ್ಯಾತಸ್ಯ ಈಶ್ವರಸ್ಯ ‘ಪುರುಷೋತ್ತಮಃ’ ಇತ್ಯೇತತ್ ನಾಮ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮ್ । ತಸ್ಯ ನಾಮನಿರ್ವಚನಪ್ರಸಿದ್ಧ್ಯಾ ಅರ್ಥವತ್ತ್ವಂ ನಾಮ್ನೋ ದರ್ಶಯನ್ ‘ನಿರತಿಶಯಃ ಅಹಮ್ ಈಶ್ವರಃ’ ಇತಿ ಆತ್ಮಾನಂ ದರ್ಶಯತಿ ಭಗವಾನ್ —
ಯಸ್ಮಾತ್ಕ್ಷರಮತೀತೋಽಹಮಕ್ಷರಾದಪಿ ಚೋತ್ತಮಃ ।
ಅತೋಽಸ್ಮಿ ಲೋಕೇ ವೇದೇ ಚ ಪ್ರಥಿತಃ ಪುರುಷೋತ್ತಮಃ ॥ ೧೮ ॥
ಅತೋಽಸ್ಮಿ ಲೋಕೇ ವೇದೇ ಚ ಪ್ರಥಿತಃ ಪುರುಷೋತ್ತಮಃ ॥ ೧೮ ॥
ಯಸ್ಮಾತ್ ಕ್ಷರಮ್ ಅತೀತಃ ಅಹಂ ಸಂಸಾರಮಾಯಾವೃಕ್ಷಮ್ ಅಶ್ವತ್ಥಾಖ್ಯಮ್ ಅತಿಕ್ರಾಂತಃ ಅಹಮ್ ಅಕ್ಷರಾದಪಿ ಸಂಸಾರಮಾಯಾರೂಪವೃಕ್ಷಬೀಜಭೂತಾದಪಿ ಚ ಉತ್ತಮಃ ಉತ್ಕೃಷ್ಟತಮಃ ಊರ್ಧ್ವತಮೋ ವಾ, ಅತಃ ತಾಭ್ಯಾಂ ಕ್ಷರಾಕ್ಷರಾಭ್ಯಾಮ್ ಉತ್ತಮತ್ವಾತ್ ಅಸ್ಮಿ ಲೋಕೇ ವೇದೇ ಚ ಪ್ರಥಿತಃ ಪ್ರಖ್ಯಾತಃ । ಪುರುಷೋತ್ತಮಃ ಇತ್ಯೇವಂ ಮಾಂ ಭಕ್ತಜನಾಃ ವಿದುಃ । ಕವಯಃ ಕಾವ್ಯಾದಿಷು ಚ ಇದಂ ನಾಮ ನಿಬಧ್ನಂತಿ । ಪುರುಷೋತ್ತಮ ಇತ್ಯನೇನಾಭಿಧಾನೇನಾಭಿಗೃಣಂತಿ ॥ ೧೮ ॥
ಅಥ ಇದಾನೀಂ ಯಥಾನಿರುಕ್ತಮ್ ಆತ್ಮಾನಂ ಯೋ ವೇದ, ತಸ್ಯ ಇದಂ ಫಲಮ್ ಉಚ್ಯತೇ —
ಯೋ ಮಾಮೇವಮಸಂಮೂಢೋ ಜಾನಾತಿ ಪುರುಷೋತ್ತಮಮ್ ।
ಸ ಸರ್ವವಿದ್ಭಜತಿ ಮಾಂ ಸರ್ವಭಾವೇನ ಭಾರತ ॥ ೧೯ ॥
ಸ ಸರ್ವವಿದ್ಭಜತಿ ಮಾಂ ಸರ್ವಭಾವೇನ ಭಾರತ ॥ ೧೯ ॥
ಯಃ ಮಾಮ್ ಈಶ್ವರಂ ಯಥೋಕ್ತವಿಶೇಷಣಮ್ ಏವಂ ಯಥೋಕ್ತೇನ ಪ್ರಕಾರೇಣ ಅಸಂಮೂಢಃ ಸಂಮೋಹವರ್ಜಿತಃ ಸನ್ ಜಾನಾತಿ ‘ಅಯಮ್ ಅಹಮ್ ಅಸ್ಮಿ’ ಇತಿ ಪುರುಷೋತ್ತಮಂ ಸಃ ಸರ್ವವಿತ್ ಸರ್ವಾತ್ಮನಾ ಸರ್ವಂ ವೇತ್ತೀತಿ ಸರ್ವಜ್ಞಃ ಸರ್ವಭೂತಸ್ಥಂ ಭಜತಿ ಮಾಂ ಸರ್ವಭಾವೇನ ಸರ್ವಾತ್ಮತಯಾ ಹೇ ಭಾರತ ॥ ೧೯ ॥
ಅಸ್ಮಿನ್ ಅಧ್ಯಾಯೇ ಭಗವತ್ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಂ ಮೋಕ್ಷಫಲಮ್ ಉಕ್ತ್ವಾ,ಅಥ ಇದಾನೀಂ ತತ್ ಸ್ತೌತಿ —
ಇತಿ ಗುಹ್ಯತಮಂ ಶಾಸ್ತ್ರಮಿದಮುಕ್ತಂ ಮಯಾನಘ ।
ಏತದ್ಬುದ್ಧ್ವಾ ಬುದ್ಧಿಮಾನ್ಸ್ಯಾತ್ಕೃತಕೃತ್ಯಶ್ಚ ಭಾರತ ॥ ೨೦ ॥
ಏತದ್ಬುದ್ಧ್ವಾ ಬುದ್ಧಿಮಾನ್ಸ್ಯಾತ್ಕೃತಕೃತ್ಯಶ್ಚ ಭಾರತ ॥ ೨೦ ॥
ಇತಿ ಏತತ್ ಗುಹ್ಯತಮಂ ಗೋಪ್ಯತಮಮ್ , ಅತ್ಯಂತರಹಸ್ಯಂ ಇತ್ಯೇತತ್ । ಕಿಂ ತತ್ ? ಶಾಸ್ತ್ರಮ್ । ಯದ್ಯಪಿ ಗೀತಾಖ್ಯಂ ಸಮಸ್ತಮ್ ‘ಶಾಸ್ತ್ರಮ್’ ಉಚ್ಯತೇ, ತಥಾಪಿ ಅಯಮೇವ ಅಧ್ಯಾಯಃ ಇಹ ‘ಶಾಸ್ತ್ರಮ್’ ಇತಿ ಉಚ್ಯತೇ ಸ್ತುತ್ಯರ್ಥಂ ಪ್ರಕರಣಾತ್ । ಸರ್ವೋ ಹಿ ಗೀತಾಶಾಸ್ತ್ರಾರ್ಥಃ ಅಸ್ಮಿನ್ ಅಧ್ಯಾಯೇ ಸಮಾಸೇನ ಉಕ್ತಃ । ನ ಕೇವಲಂ ಗೀತಾಶಾಸ್ತ್ರಾರ್ಥ ಏವ, ಕಿಂತು ಸರ್ವಶ್ಚ ವೇದಾರ್ಥಃ ಇಹ ಪರಿಸಮಾಪ್ತಃ । ‘ಯಸ್ತಂ ವೇದ ಸ ವೇದವಿತ್’ (ಭ. ಗೀ. ೧೫ । ೧) ‘ವೇದೈಶ್ಚ ಸರ್ವೈರಹಮೇವ ವೇದ್ಯಃ’ (ಭ. ಗೀ. ೧೫ । ೧೫) ಇತಿ ಚ ಉಕ್ತಮ್ । ಇದಮ್ ಉಕ್ತಂ ಕಥಿತಂ ಮಯಾ ಹೇ ಅನಘ ಅಪಾಪ । ಏತತ್ ಶಾಸ್ತ್ರಂ ಯಥಾದರ್ಶಿತಾರ್ಥಂ ಬುದ್ಧ್ವಾ ಬುದ್ಧಿಮಾನ್ ಸ್ಯಾತ್ ಭವೇತ್ ನ ಅನ್ಯಥಾ ಕೃತಕೃತ್ಯಶ್ಚ ಭಾರತ ಕೃತಂ ಕೃತ್ಯಂ ಕರ್ತವ್ಯಂ ಯೇನ ಸಃ ಕೃತಕೃತ್ಯಃ ; ವಿಶಿಷ್ಟಜನ್ಮಪ್ರಸೂತೇನ ಬ್ರಾಹ್ಮಣೇನ ಯತ್ ಕರ್ತವ್ಯಂ ತತ್ ಸರ್ವಂ ಭಗವತ್ತತ್ತ್ವೇ ವಿದಿತೇ ಕೃತಂ ಭವೇತ್ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ; ನ ಚ ಅನ್ಯಥಾ ಕರ್ತವ್ಯಂ ಪರಿಸಮಾಪ್ಯತೇ ಕಸ್ಯಚಿತ್ ಇತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ । ‘ಸರ್ವಂ ಕರ್ಮಾಖಿಲಂ ಪಾರ್ಥ ಜ್ಞಾನೇ ಪರಿಸಮಾಪ್ಯತೇ’ (ಭ. ಗೀ. ೪ । ೩೩) ಇತಿ ಚ ಉಕ್ತಮ್ । ‘ಏತದ್ಧಿ ಜನ್ಮಸಾಮಗ್ರ್ಯಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಸ್ಯ ವಿಶೇಷತಃ । ಪ್ರಾಪ್ಯೈತತ್ಕೃತಕೃತ್ಯೋ ಹಿ ದ್ವಿಜೋ ಭವತಿ ನಾನ್ಯಥಾ’ (ಮನು. ೧೨ । ೯೩) ಇತಿ ಚ ಮಾನವಂ ವಚನಮ್ । ಯತಃ ಏತತ್ ಪರಮಾರ್ಥತತ್ತ್ವಂ ಮತ್ತಃ ಶ್ರುತವಾನ್ ಅಸಿ, ಅತಃ ಕೃತಾರ್ಥಃ ತ್ವಂ ಭಾರತ ಇತಿ ॥ ೨೦ ॥