श्रीमद्भगवद्गीताभाष्यम्அஷ்டமோ(அ)த்⁴யாய:
அஷ்டமோ(அ)த்⁴யாய:
‘தே ப்³ரஹ்ம தத்³விது³: க்ருத்ஸ்நம்’ (ப⁴. கீ³. 7 । 29) இத்யாதி³நா ப⁴க³வதா அர்ஜுநஸ்ய ப்ரஶ்நபீ³ஜாநி உபதி³ஷ்டாநி । அத: தத்ப்ரஶ்நார்த²ம் அர்ஜுந: உவாச —
அர்ஜுந உவாச —
கிம் தத்³ப்³ரஹ்ம கிமத்⁴யாத்மம் கிம் கர்ம புருஷோத்தம ।
அதி⁴பூ⁴தம் ச கிம் ப்ரோக்தமதி⁴தை³வம் கிமுச்யதே ॥ 1 ॥
அதி⁴பூ⁴தம் ச கிம் ப்ரோக்தமதி⁴தை³வம் கிமுச்யதே ॥ 1 ॥
அதி⁴யஜ்ஞ: கத²ம் கோ(அ)த்ர தே³ஹே(அ)ஸ்மிந்மது⁴ஸூத³ந ।
ப்ரயாணகாலே ச கத²ம் ஜ்ஞேயோ(அ)ஸி நியதாத்மபி⁴: ॥ 2 ॥
ப்ரயாணகாலே ச கத²ம் ஜ்ஞேயோ(அ)ஸி நியதாத்மபி⁴: ॥ 2 ॥
ஏஷாம் ப்ரஶ்நாநாம் யதா²க்ரமம் நிர்ணயாய ஶ்ரீப⁴க³வாநுவாச —
ஶ்ரீப⁴க³வாநுவாச —
அக்ஷரம் ப்³ரஹ்ம பரமம் ஸ்வபா⁴வோ(அ)த்⁴யாத்மமுச்யதே ।
பூ⁴தபா⁴வோத்³ப⁴வகரோ விஸர்க³: கர்மஸம்ஜ்ஞித: ॥ 3 ॥
அக்ஷரம் ந க்ஷரதீதி அக்ஷரம் பரமாத்மா, ‘ஏதஸ்ய வா அக்ஷரஸ்ய ப்ரஶாஸநே கா³ர்கி³’ (ப்³ரு. உ. 3 । 8 । 9) இதி ஶ்ருதே: । ஓங்காரஸ்ய ச ‘ஓமித்யேகாக்ஷரம் ப்³ரஹ்ம’ (ப⁴. கீ³. 8 । 13) இதி பரேண விஶேஷணாத் அக்³ரஹணம் । பரமம் இதி ச நிரதிஶயே ப்³ரஹ்மணி அக்ஷரே உபபந்நதரம் விஶேஷணம் । தஸ்யைவ பரஸ்ய ப்³ரஹ்மண: ப்ரதிதே³ஹம் ப்ரத்யகா³த்மபா⁴வ: ஸ்வபா⁴வ:, ஸ்வோ பா⁴வ: ஸ்வபா⁴வ: அத்⁴யாத்மம் உச்யதே । ஆத்மாநம் தே³ஹம் அதி⁴க்ருத்ய ப்ரத்யகா³த்மதயா ப்ரவ்ருத்தம் பரமார்த²ப்³ரஹ்மாவஸாநம் வஸ்து ஸ்வபா⁴வ: அத்⁴யாத்மம் உச்யதே அத்⁴யாத்மஶப்³தே³ந அபி⁴தீ⁴யதே । பூ⁴தபா⁴வோத்³ப⁴வகர: பூ⁴தாநாம் பா⁴வ: பூ⁴தபா⁴வ: தஸ்ய உத்³ப⁴வ: பூ⁴தபா⁴வோத்³ப⁴வ: தம் கரோதீதி பூ⁴தபா⁴வோத்³ப⁴வகர:, பூ⁴தவஸ்தூத்பத்திகர இத்யர்த²: । விஸர்க³: விஸர்ஜநம் தே³வதோத்³தே³ஶேந சருபுரோடா³ஶாதே³: த்³ரவ்யஸ்ய பரித்யாக³: ; ஸ ஏஷ விஸர்க³லக்ஷணோ யஜ்ஞ: கர்மஸம்ஜ்ஞித: கர்மஶப்³தி³த இத்யேதத் । ஏதஸ்மாத் ஹி பீ³ஜபூ⁴தாத் வ்ருஷ்ட்யாதி³க்ரமேண ஸ்தா²வரஜங்க³மாநி பூ⁴தாநி உத்³ப⁴வந்தி ॥ 3 ॥
அதி⁴பூ⁴தம் க்ஷரோ பா⁴வ: புருஷஶ்சாதி⁴தை³வதம் ।
அதி⁴யஜ்ஞோ(அ)ஹமேவாத்ர தே³ஹே தே³ஹப்⁴ருதாம் வர ॥ 4 ॥
அதி⁴பூ⁴தம் ப்ராணிஜாதம் அதி⁴க்ருத்ய ப⁴வதீதி । கோ(அ)ஸௌ ? க்ஷர: க்ஷரதீதி க்ஷர: விநாஶீ, பா⁴வ: யத்கிஞ்சித் ஜநிமத் வஸ்து இத்யர்த²: । புருஷ: பூர்ணம் அநேந ஸர்வமிதி, புரி ஶயநாத் வா, புருஷ: ஆதி³த்யாந்தர்க³தோ ஹிரண்யக³ர்ப⁴:, ஸர்வப்ராணிகரணாநாம் அநுக்³ராஹக:, ஸ: அதி⁴தை³வதம் । அதி⁴யஜ்ஞ: ஸர்வயஜ்ஞாபி⁴மாநிநீ விஷ்ண்வாக்²யா தே³வதா, ‘யஜ்ஞோ வை விஷ்ணு:’ (தை. ஸம். 1 । 7 । 4) இதி ஶ்ருதே: । ஸ ஹி விஷ்ணு: அஹமேவ ; அத்ர அஸ்மிந் தே³ஹே யோ யஜ்ஞ: தஸ்ய அஹம் அதி⁴யஜ்ஞ: ; யஜ்ஞோ ஹி தே³ஹநிர்வர்த்யத்வேந தே³ஹஸமவாயீ இதி தே³ஹாதி⁴கரணோ ப⁴வதி, தே³ஹப்⁴ருதாம் வர ॥ 4 ॥
அந்தகாலே ச மாமேவ ஸ்மரந்முக்த்வா கலேப³ரம் ।
ய: ப்ரயாதி ஸ மத்³பா⁴வம் யாதி நாஸ்த்யத்ர ஸம்ஶய: ॥ 5 ॥
அந்தகாலே மரணகாலே ச மாமேவ பரமேஶ்வரம் விஷ்ணும் ஸ்மரந் முக்த்வா பரித்யஜ்ய கலேப³ரம் ஶரீரம் ய: ப்ரயாதி க³ச்ச²தி, ஸ: மத்³பா⁴வம் வைஷ்ணவம் தத்த்வம் யாதி । நாஸ்தி ந வித்³யதே அத்ர அஸ்மிந் அர்தே² ஸம்ஶய: — யாதி வா ந வா இதி ॥ 5 ॥
ந மத்³விஷய ஏவ அயம் நியம: । கிம் தர்ஹி ? —
யம் யம் வாபி ஸ்மரந்பா⁴வம் த்யஜத்யந்தே கலேப³ரம் ।
தம் தமேவைதி கௌந்தேய ஸதா³ தத்³பா⁴வபா⁴வித: ॥ 6 ॥
யம் யம் வாபி யம் யம் பா⁴வம் தே³வதாவிஶேஷம் ஸ்மரந் சிந்தயந் த்யஜதி பரித்யஜதி அந்தே அந்தகாலே ப்ராணவியோக³காலே கலேப³ரம் ஶரீரம் தம் தமேவ ஸ்ம்ருதம் பா⁴வமேவ ஏதி நாந்யம் கௌந்தேய, ஸதா³ ஸர்வதா³ தத்³பா⁴வபா⁴வித: தஸ்மிந் பா⁴வ: தத்³பா⁴வ: ஸ பா⁴வித: ஸ்மர்யமாணதயா அப்⁴யஸ்த: யேந ஸ: தத்³பா⁴வபா⁴வித: ஸந் ॥ 6 ॥
யஸ்மாத் ஏவம் அந்த்யா பா⁴வநா தே³ஹாந்தரப்ராப்தௌ காரணம் —
தஸ்மாத்ஸர்வேஷு காலேஷு மாமநுஸ்மர யுத்⁴ய ச ।
மய்யர்பிதமநோபு³த்³தி⁴ர்மாமேவைஷ்யஸ்யஸம்ஶய: ॥ 7 ॥
தஸ்மாத் ஸர்வேஷு காலேஷு மாம் அநுஸ்மர யதா²ஶாஸ்த்ரம் । யுத்⁴ய ச யுத்³த⁴ம் ச ஸ்வத⁴ர்மம் குரு । மயி வாஸுதே³வே அர்பிதே மநோபு³த்³தீ⁴ யஸ்ய தவ ஸ த்வம் மயி அர்பிதமநோபு³த்³தி⁴: ஸந் மாமேவ யதா²ஸ்ம்ருதம் ஏஷ்யஸி ஆக³மிஷ்யஸி ; அஸம்ஶய: ந ஸம்ஶய: அத்ர வித்³யதே ॥ 7 ॥
கிஞ்ச—
அப்⁴யாஸயோக³யுக்தேந சேதஸா நாந்யகா³மிநா ।
பரமம் புருஷம் தி³வ்யம் யாதி பார்தா²நுசிந்தயந் ॥ 8 ॥
அப்⁴யாஸயோக³யுக்தேந மயி சித்தஸமர்பணவிஷயபூ⁴தே ஏகஸ்மிந் துல்யப்ரத்யயாவ்ருத்திலக்ஷண: விலக்ஷணப்ரத்யயாநந்தரித: அப்⁴யாஸ: ஸ சாப்⁴யாஸோ யோக³: தேந யுக்தம் தத்ரைவ வ்யாப்ருதம் யோகி³ந: சேத: தேந, சேதஸா நாந்யகா³மிநா ந அந்யத்ர விஷயாந்தரே க³ந்தும் ஶீலம் அஸ்யேதி நாந்யகா³மி தேந நாந்யகா³மிநா, பரமம் நிரதிஶயம் புருஷம் தி³வ்யம் தி³வி ஸூர்யமண்ட³லே ப⁴வம் யாதி க³ச்ச²தி ஹே பார்த² அநுசிந்தயந் ஶாஸ்த்ராசார்யோபதே³ஶம் அநுத்⁴யாயந் இத்யேதத் ॥ 8 ॥
கிம்விஶிஷ்டம் ச புருஷம் யாதி இதி உச்யதே —
கவிம் புராணமநுஶாஸிதாரமணோரணீயாம்ஸமநுஸ்மரேத்³ய: ।
ஸர்வஸ்ய தா⁴தாரமசிந்த்யரூபமாதி³த்யவர்ணம் தமஸ: பரஸ்தாத் ॥ 9 ॥
கவிம் க்ராந்தத³ர்ஶிநம் ஸர்வஜ்ஞம் புராணம் சிரந்தநம் அநுஶாஸிதாரம் ஸர்வஸ்ய ஜக³த: ப்ரஶாஸிதாரம் அணோ: ஸூக்ஷ்மாத³பி அணீயாம்ஸம் ஸூக்ஷ்மதரம் அநுஸ்மரேத் அநுசிந்தயேத் ய: கஶ்சித் , ஸர்வஸ்ய கர்மப²லஜாதஸ்ய தா⁴தாரம் விதா⁴தாரம் விசித்ரதயா ப்ராணிப்⁴யோ விப⁴க்தாரம் , அசிந்த்யரூபம் ந அஸ்ய ரூபம் நியதம் வித்³யமாநமபி கேநசித் சிந்தயிதும் ஶக்யதே இதி அசிந்த்யரூப: தம் , ஆதி³த்யவர்ணம் ஆதி³த்யஸ்யேவ நித்யசைதந்யப்ரகாஶோ வர்ணோ யஸ்ய தம் ஆதி³த்யவர்ணம் , தமஸ: பரஸ்தாத் அஜ்ஞாநலக்ஷணாத் மோஹாந்த⁴காராத் பரம் தம் அநுசிந்தயந் யாதி இதி பூர்வேண ஸம்ப³ந்த⁴: ॥ 9 ॥
கிஞ்ச —
ப்ரயாணகாலே மநஸாசலேந
ப⁴க்த்யா யுக்தோ யோக³ப³லேந சைவ ।
ப்⁴ருவோர்மத்⁴யே ப்ராணமாவேஶ்ய ஸம்ய
க்ஸ தம் பரம் புருஷமுபைதி தி³வ்யம் ॥ 10 ॥
ப்ரயாணகாலே மரணகாலே மநஸா அசலேந சலநவர்ஜிதேந ப⁴க்த்யா யுக்த: ப⁴ஜநம் ப⁴க்தி: தயா யுக்த: யோக³ப³லேந சைவ யோக³ஸ்ய ப³லம் யோக³ப³லம் ஸமாதி⁴ஜஸம்ஸ்காரப்ரசயஜநிதசித்தஸ்தை²ர்யலக்ஷணம் யோக³ப³லம் தேந ச யுக்த: இத்யர்த²:, பூர்வம் ஹ்ருத³யபுண்ட³ரீகே வஶீக்ருத்ய சித்தம் தத: ஊர்த்⁴வகா³மிந்யா நாட்³யா பூ⁴மிஜயக்ரமேண ப்⁴ருவோ: மத்⁴யே ப்ராணம் ஆவேஶ்ய ஸ்தா²பயித்வா ஸம்யக் அப்ரமத்த: ஸந் , ஸ: ஏவம் வித்³வாந் யோகீ³ ‘கவிம் புராணம்’ (ப⁴. கீ³. 8 । 9) இத்யாதி³லக்ஷணம் தம் பரம் பரதரம் புருஷம் உபைதி ப்ரதிபத்³யதே தி³வ்யம் த்³யோதநாத்மகம் ॥ 10 ॥
புநரபி வக்ஷ்யமாணேந உபாயேந ப்ரதிபித்ஸிதஸ்ய ப்³ரஹ்மணோ வேத³வித்³வத³நாதி³விஶேஷணவிஶேஷ்யஸ்ய அபி⁴தா⁴நம் கரோதி ப⁴க³வாந் —
யத³க்ஷரம் வேத³விதோ³ வத³ந்தி
விஶந்தி யத்³யதயோ வீதராகா³: ।
யதி³ச்ச²ந்தோ ப்³ரஹ்மசர்யம் சரந்தி
தத்தே பத³ம் ஸங்க்³ரஹேண ப்ரவக்ஷ்யே ॥ 11 ॥
யத் அக்ஷரம் ந க்ஷரதீதி அக்ஷரம் அவிநாஶி வேத³வித³: வேதா³ர்த²ஜ்ஞா: வத³ந்தி, ‘தத்³வா ஏதத³க்ஷரம் கா³ர்கி³ ப்³ராஹ்மணா அபி⁴வத³ந்தி’ (ப்³ரு. உ. 3 । 8 । 8) இதி ஶ்ருதே:, ஸர்வவிஶேஷநிவர்தகத்வேந அபி⁴வத³ந்தி ‘அஸ்தூ²லமநணு’ இத்யாதி³ । கிஞ்ச — விஶந்தி ப்ரவிஶந்தி ஸம்யக்³த³ர்ஶநப்ராப்தௌ ஸத்யாம் யத் யதய: யதநஶீலா: ஸம்ந்யாஸிந: வீதராகா³: வீத: விக³த: ராக³: யேப்⁴ய: தே வீதராகா³: । யச்ச அக்ஷரமிச்ச²ந்த: — ஜ்ஞாதும் இதி வாக்யஶேஷ: — ப்³ரஹ்மசர்யம் கு³ரௌ சரந்தி ஆசரந்தி, தத் தே பத³ம் தத் அக்ஷராக்²யம் பத³ம் பத³நீயம் தே தவ ஸங்க்³ரஹேண ஸங்க்³ரஹ: ஸங்க்ஷேப: தேந ஸங்க்ஷேபேண ப்ரவக்ஷ்யே கத²யிஷ்யாமி ॥ 11 ॥
‘ஸ யோ ஹ வை தத்³ப⁴க³வந்மநுஷ்யேஷு ப்ராயணாந்தமோங்காரமபி⁴த்⁴யாயீத கதமம் வாவ ஸ தேந லோகம் ஜயதீதி । ’ (ப்ர. உ. 5 । 1)‘தஸ்மை ஸ ஹோவாச ஏதத்³வை ஸத்யகாம பரம் சாபரம் ச ப்³ரஹ்ம யதோ³ங்கார:’ (ப்ர. உ. 5 । 2) இத்யுபக்ரம்ய ‘ய: புநரேதம் த்ரிமாத்ரேணோமித்யேதேநைவாக்ஷரேண பரம் புருஷமபி⁴த்⁴யாயீத — ஸ ஸாமபி⁴ருந்நீயதே ப்³ரஹ்மலோகம்’ (ப்ர. உ. 5 । 5) இத்யாதி³நா வசநேந, ‘அந்யத்ர த⁴ர்மாத³ந்யத்ராத⁴ர்மாத்’ (க. உ. 1 । 2 । 14) இதி ச உபக்ரம்ய ‘ஸர்வே வேதா³ யத்பத³மாமநந்தி । தபாம்ஸி ஸர்வாணி ச யத்³வத³ந்தி । யதி³ச்ச²ந்தோ ப்³ரஹ்மசர்யம் சரந்தி தத்தே பத³ம் ஸங்க்³ரஹேண ப்³ரவீம்யோமித்யேதத்’ (க. உ. 1 । 2 । 15) இத்யாதி³பி⁴ஶ்ச வசநை: பரஸ்ய ப்³ரஹ்மணோ வாசகரூபேண, ப்ரதிமாவத் ப்ரதீகரூபேண வா, பரப்³ரஹ்மப்ரதிபத்திஸாத⁴நத்வேந மந்த³மத்⁴யமபு³த்³தீ⁴நாம் விவக்ஷிதஸ்ய ஓங்காரஸ்ய உபாஸநம் காலாந்தரே முக்திப²லம் உக்தம் யத் , ததே³வ இஹாபி ‘கவிம் புராணமநுஶாஸிதாரம்’ (ப⁴. கீ³. 8 । 9) ‘யத³க்ஷரம் வேத³விதோ³ வத³ந்தி’ (ப⁴. கீ³. 8 । 11) இதி ச உபந்யஸ்தஸ்ய பரஸ்ய ப்³ரஹ்மண: பூர்வோக்தரூபேண ப்ரதிபத்த்யுபாயபூ⁴தஸ்ய ஓங்காரஸ்ய காலாந்தரமுக்திப²லம் உபாஸநம் யோக³தா⁴ரணாஸஹிதம் வக்தவ்யம் , ப்ரஸக்தாநுப்ரஸக்தம் ச யத்கிஞ்சித் , இத்யேவமர்த²: உத்தரோ க்³ரந்த² ஆரப்⁴யதே —
ஸர்வத்³வாராணி ஸம்யம்ய மநோ ஹ்ருதி³ நிருத்⁴ய ச ।
மூர்த்⁴ந்யாதா⁴யாத்மந: ப்ராணமாஸ்தி²தோ யோக³தா⁴ரணாம் ॥ 12 ॥
ஸர்வத்³வாராணி ஸர்வாணி ச தாநி த்³வாராணி ச ஸர்வத்³வாராணி உபலப்³தௌ⁴, தாநி ஸர்வாணி ஸம்யம்ய ஸம்யமநம் க்ருத்வா மந: ஹ்ருதி³ ஹ்ருத³யபுண்ட³ரீகே நிருத்⁴ய நிரோத⁴ம் க்ருத்வா நிஷ்ப்ரசாரமாபாத்³ய, தத்ர வஶீக்ருதேந மநஸா ஹ்ருத³யாத் ஊர்த்⁴வகா³மிந்யா நாட்³யா ஊர்த்⁴வமாருஹ்ய மூர்த்⁴நி ஆதா⁴ய ஆத்மந: ப்ராணம் ஆஸ்தி²த: ப்ரவ்ருத்த: யோக³தா⁴ரணாம் தா⁴ரயிதும் ॥ 12 ॥
தத்ரைவ ச தா⁴ரயந் —
ஓமித்யேகாக்ஷரம் ப்³ரஹ்ம
வ்யாஹரந்மாமநுஸ்மரந் ।
ய: ப்ரயாதி த்யஜந்தே³ஹம்
ஸ யாதி பரமாம் க³திம் ॥ 13 ॥
ஓமிதி ஏகாக்ஷரம் ப்³ரஹ்ம ப்³ரஹ்மண: அபி⁴தா⁴நபூ⁴தம் ஓங்காரம் வ்யாஹரந் உச்சாரயந் , தத³ர்த²பூ⁴தம் மாம் ஈஶ்வரம் அநுஸ்மரந் அநுசிந்தயந் ய: ப்ரயாதி ம்ரியதே, ஸ: த்யஜந் பரித்யஜந் தே³ஹம் ஶரீரம் — ‘த்யஜந் தே³ஹம்’ இதி ப்ரயாணவிஶேஷணார்த²ம் தே³ஹத்யாகே³ந ப்ரயாணம் ஆத்மந:, ந ஸ்வரூபநாஶேநேத்யர்த²: — ஸ: ஏவம் யாதி க³ச்ச²தி பரமாம் ப்ரக்ருஷ்டாம் க³திம் ॥ 13 ॥
கிஞ்ச —
அநந்யசேதா: ஸததம் யோ மாம் ஸ்மரதி நித்யஶ: ।
தஸ்யாஹம் ஸுலப⁴: பார்த² நித்யயுக்தஸ்ய யோகி³ந: ॥ 14 ॥
அநந்யசேதா: ந அந்யவிஷயே சேத: யஸ்ய ஸோ(அ)யம் அநந்யசேதா:, யோகீ³ ஸததம் ஸர்வதா³ ய: மாம் பரமேஶ்வரம் ஸ்மரதி நித்யஶ: । ஸததம் இதி நைரந்தர்யம் உச்யதே, நித்யஶ: இதி தீ³ர்க⁴காலத்வம் உச்யதே । ந ஷண்மாஸம் ஸம்வத்ஸரம் வா ; கிம் தர்ஹி ? யாவஜ்ஜீவம் நைரந்தர்யேண ய: மாம் ஸ்மரதீத்யர்த²: । தஸ்ய யோகி³ந: அஹம் ஸுலப⁴: ஸுகே²ந லப்⁴ய: ஹே பார்த², நித்யயுக்தஸ்ய ஸதா³ ஸமாஹிதசித்தஸ்ய யோகி³ந: । யத: ஏவம் , அத: அநந்யசேதா: ஸந் மயி ஸதா³ ஸமாஹித: ப⁴வேத் ॥ 14 ॥
தவ ஸௌலப்⁴யேந கிம் ஸ்யாத் இத்யுச்யதே ; ஶ்ருணு தத் மம ஸௌலப்⁴யேந யத் ப⁴வதி —
மாமுபேத்ய புநர்ஜந்ம து³:கா²லயமஶாஶ்வதம் ।
நாப்நுவந்தி மஹாத்மாந: ஸம்ஸித்³தி⁴ம் பரமாம் க³தா: ॥ 15 ॥
மாம் உபேத்ய மாம் ஈஶ்வரம் உபேத்ய மத்³பா⁴வமாபத்³ய புநர்ஜந்ம புநருத்பத்திம் நாப்நுவந்தி ந ப்ராப்நுவந்தி । கிம்விஶிஷ்டம் புநர்ஜந்ம ந ப்ராப்நுவந்தி இதி, தத்³விஶேஷணமாஹ — து³:கா²லயம் து³:கா²நாம் ஆத்⁴யாத்மிகாதீ³நாம் ஆலயம் ஆஶ்ரயம் ஆலீயந்தே யஸ்மிந் து³:கா²நி இதி து³:கா²லயம் ஜந்ம । ந கேவலம் து³:கா²லயம் , அஶாஶ்வதம் அநவஸ்தி²தஸ்வரூபம் ச । நாப்நுவந்தி ஈத்³ருஶம் புநர்ஜந்ம மஹாத்மாந: யதய: ஸம்ஸித்³தி⁴ம் மோக்ஷாக்²யாம் பரமாம் ப்ரக்ருஷ்டாம் க³தா: ப்ராப்தா: । யே புந: மாம் ந ப்ராப்நுவந்தி தே புந: ஆவர்தந்தே ॥ 15 ॥
கிம் புந: த்வத்த: அந்யத் ப்ராப்தா: புநராவர்தந்தே இதி, உச்யதே —
ஆ ப்³ரஹ்மபு⁴வநால்லோகா: புநராவர்திநோ(அ)ர்ஜுந ।
மாமுபேத்ய து கௌந்தேய புநர்ஜந்ம ந வித்³யதே ॥ 16 ॥
ஆ ப்³ரஹ்மபு⁴வநாத் ப⁴வந்தி அஸ்மிந் பூ⁴தாநி இதி பு⁴வநம் , ப்³ரஹ்மணோ பு⁴வநம் ப்³ரஹ்மபு⁴வநம் , ப்³ரஹ்மலோக இத்யர்த²:, ஆ ப்³ரஹ்மபு⁴வநாத் ஸஹ ப்³ரஹ்மபு⁴வநேந லோகா: ஸர்வே புநராவர்திந: புநராவர்தநஸ்வபா⁴வா: ஹே அர்ஜுந । மாம் ஏகம் உபேத்ய து கௌந்தேய புநர்ஜந்ம புநருத்பத்தி: ந வித்³யதே ॥ 16 ॥
ப்³ரஹ்மலோகஸஹிதா: லோகா: கஸ்மாத் புநராவர்திந: ? காலபரிச்சி²ந்நத்வாத் । கத²ம் ? —
ஸஹஸ்ரயுக³பர்யந்தமஹர்யத்³ப்³ரஹ்மணோ விது³: ।
ராத்ரிம் யுக³ஸஹஸ்ராந்தாம் தே(அ)ஹோராத்ரவிதோ³ ஜநா: ॥ 17 ॥
ஸஹஸ்ரயுக³பர்யந்தம் ஸஹஸ்ராணி யுகா³நி பர்யந்த: பர்யவஸாநம் யஸ்ய அஹ்ந: தத் அஹ: ஸஹஸ்ரயுக³பர்யந்தம் , ப்³ரஹ்மண: ப்ரஜாபதே: விராஜ: விது³:, ராத்ரிம் அபி யுக³ஸஹஸ்ராந்தாம் அஹ:பரிமாணாமேவ । கே விது³ரித்யாஹ — தே அஹோராத்ரவித³: காலஸங்க்²யாவிதோ³ ஜநா: இத்யர்த²: । யத: ஏவம் காலபரிச்சி²ந்நா: தே, அத: புநராவர்திநோ லோகா: ॥ 17 ॥
ப்ரஜாபதே: அஹநி யத் ப⁴வதி ராத்ரௌ ச, தத் உச்யதே —
அவ்யக்தாத்³வ்யக்தய: ஸர்வா: ப்ரப⁴வந்த்யஹராக³மே ।
ராத்ர்யாக³மே ப்ரலீயந்தே தத்ரைவாவ்யக்தஸம்ஜ்ஞகே ॥ 18 ॥
அவ்யக்தாத் அவ்யக்தம் ப்ரஜாபதே: ஸ்வாபாவஸ்தா² தஸ்மாத் அவ்யக்தாத் வ்யக்தய: வ்யஜ்யந்த இதி வ்யக்தய: ஸ்தா²வரஜங்க³மலக்ஷணா: ஸர்வா: ப்ரஜா: ப்ரப⁴வந்தி அபி⁴வ்யஜ்யந்தே, அஹ்ந: ஆக³ம: அஹராக³ம: தஸ்மிந் அஹராக³மே காலே ப்³ரஹ்மண: ப்ரபோ³த⁴காலே । ததா² ராத்ர்யாக³மே ப்³ரஹ்மண: ஸ்வாபகாலே ப்ரலீயந்தே ஸர்வா: வ்யக்தய: தத்ரைவ பூர்வோக்தே அவ்யக்தஸம்ஜ்ஞகே ॥ 18 ॥
அக்ருதாப்⁴யாக³மக்ருதவிப்ரணாஶதோ³ஷபரிஹாரார்த²ம் , ப³ந்த⁴மோக்ஷஶாஸ்த்ரப்ரவ்ருத்திஸாப²ல்யப்ரத³ர்ஶநார்த²ம் அவித்³யாதி³க்லேஶமூலகர்மாஶயவஶாச்ச அவஶ: பூ⁴தக்³ராம: பூ⁴த்வா பூ⁴த்வா ப்ரலீயதே இத்யத: ஸம்ஸாரே வைராக்³யப்ரத³ர்ஶநார்த²ம் ச இத³மாஹ —
பூ⁴தக்³ராம: ஸ ஏவாயம் பூ⁴த்வா பூ⁴த்வா ப்ரலீயதே ।
ராத்ர்யாக³மே(அ)வஶ: பார்த² ப்ரப⁴வத்யஹராக³மே ॥ 19 ॥
பூ⁴தக்³ராம: பூ⁴தஸமுதா³ய: ஸ்தா²வரஜங்க³மலக்ஷண: ய: பூர்வஸ்மிந் கல்பே ஆஸீத் ஸ ஏவ அயம் நாந்ய: । பூ⁴த்வா பூ⁴த்வா அஹராக³மே, ப்ரலீயதே புந: புந: ராத்ர்யாக³மே அஹ்ந: க்ஷயே அவஶ: அஸ்வதந்த்ர ஏவ, ஹே பார்த², ப்ரப⁴வதி ஜாயதே அவஶ ஏவ அஹராக³மே ॥ 19 ॥
யத் உபந்யஸ்தம் அக்ஷரம் , தஸ்ய ப்ராப்த்யுபாயோ நிர்தி³ஷ்ட: ‘ஓமித்யேகாக்ஷரம் ப்³ரஹ்ம’ (ப⁴. கீ³. 8 । 13) இத்யாதி³நா । அத² இதா³நீம் அக்ஷரஸ்யைவ ஸ்வரூபநிர்தி³தி³க்ஷயா இத³ம் உச்யதே, அநேந யோக³மார்கே³ண இத³ம் க³ந்தவ்யமிதி —
பரஸ்தஸ்மாத்து பா⁴வோ(அ)ந்யோ(அ)வ்யக்தோ(அ)வ்யக்தாத்ஸநாதந: ।
ய: ஸ ஸர்வேஷு பூ⁴தேஷு நஶ்யத்ஸு ந விநஶ்யதி ॥ 20 ॥
பர: வ்யதிரிக்த: பி⁴ந்ந: ; குத: ? தஸ்மாத் பூர்வோக்தாத் । து—ஶப்³த³: அக்ஷரஸ்ய விவக்ஷிதஸ்ய அவ்யக்தாத் வைலக்ஷண்யவிஶேஷணார்த²: । பா⁴வ: அக்ஷராக்²யம் பரம் ப்³ரஹ்ம । வ்யதிரிக்தத்வே ஸத்யபி ஸாலக்ஷண்யப்ரஸங்கோ³(அ)ஸ்தீதி தத்³விநிவ்ருத்த்யர்த²ம் ஆஹ — அந்ய: இதி । அந்ய: விலக்ஷண: । ஸ ச அவ்யக்த: அநிந்த்³ரியகோ³சர: । ‘பரஸ்தஸ்மாத்’ இத்யுக்தம் ; கஸ்மாத் புந: பர: ? பூர்வோக்தாத் பூ⁴தக்³ராமபீ³ஜபூ⁴தாத் அவித்³யாலக்ஷணாத் அவ்யக்தாத் । அந்ய: விலக்ஷண: பா⁴வ: இத்யபி⁴ப்ராய: । ஸநாதந: சிரந்தந: ய: ஸ: பா⁴வ: ஸர்வேஷு பூ⁴தேஷு ப்³ரஹ்மாதி³ஷு நஶ்யத்ஸு ந விநஶ்யதி ॥ 20 ॥
அவ்யக்தோ(அ)க்ஷர இத்யுக்தஸ்தமாஹு: பரமாம் க³திம் ।
யம் ப்ராப்ய ந நிவர்தந்தே தத்³தா⁴ம பரமம் மம ॥ 21 ॥
யோ(அ)ஸௌ அவ்யக்த: அக்ஷர: இத்யுக்த:, தமேவ அக்ஷரஸம்ஜ்ஞகம் அவ்யக்தம் பா⁴வம் ஆஹு: பரமாம் ப்ரக்ருஷ்டாம் க³திம் । யம் பரம் பா⁴வம் ப்ராப்ய க³த்வா ந நிவர்தந்தே ஸம்ஸாராய, தத் தா⁴ம ஸ்தா²நம் பரமம் ப்ரக்ருஷ்டம் மம, விஷ்ணோ: பரமம் பத³மித்யர்த²: ॥ 21 ॥
தல்லப்³தே⁴: உபாய: உச்யதே —
புருஷ: ஸ பர: பார்த² ப⁴க்த்யா லப்⁴யஸ்த்வநந்யயா ।
யஸ்யாந்த:ஸ்தா²நி பூ⁴தாநி யேந ஸர்வமித³ம் ததம் ॥ 22 ॥
புருஷ: புரி ஶயநாத் பூர்ணத்வாத்³வா, ஸ பர: பார்த², பர: நிரதிஶய:, யஸ்மாத் புருஷாத் ந பரம் கிஞ்சித் । ஸ: ப⁴க்த்யா லப்⁴யஸ்து ஜ்ஞாநலக்ஷணயா அநந்யயா ஆத்மவிஷயயா । யஸ்ய புருஷஸ்ய அந்த:ஸ்தா²நி மத்⁴யஸ்தா²நி பூ⁴தாநி கார்யபூ⁴தாநி ; கார்யம் ஹி காரணஸ்ய அந்தர்வர்தி ப⁴வதி । யேந புருஷேண ஸர்வம் இத³ம் ஜக³த் ததம் வ்யாப்தம் ஆகாஶேநேவ க⁴டாதி³ ॥ 22 ॥
ப்ரக்ருதாநாம் யோகி³நாம் ப்ரணவாவேஶிதப்³ரஹ்மபு³த்³தீ⁴நாம் காலாந்தரமுக்திபா⁴ஜாம் ப்³ரஹ்மப்ரதிபத்தயே உத்தரோ மார்கோ³ வக்தவ்ய இதி ‘யத்ர காலே’ இத்யாதி³ விவக்ஷிதார்த²ஸமர்பணார்த²ம் உச்யதே, ஆவ்ருத்திமார்கோ³பந்யாஸ: இதரமார்க³ஸ்துத்யர்த²: —
யத்ர காலே த்வநாவ்ருத்திமாவ்ருத்திம் சைவ யோகி³ந: ।
ப்ரயாதா யாந்தி தம் காலம் வக்ஷ்யாமி ப⁴ரதர்ஷப⁴ ॥ 23 ॥
யத்ர காலே ப்ரயாதா: இதி வ்யவஹிதேந ஸம்ப³ந்த⁴: । யத்ர யஸ்மிந் காலே து அநாவ்ருத்திம் அபுநர்ஜந்ம ஆவ்ருத்திம் தத்³விபரீதாம் சைவ । யோகி³ந: இதி யோகி³ந: கர்மிணஶ்ச உச்யந்தே, கர்மிணஸ்து கு³ணத: — ‘கர்மயோகே³ந யோகி³நாம்’ (ப⁴. கீ³. 3 । 3) இதி விஶேஷணாத் — யோகி³ந: । யத்ர காலே ப்ரயாதா: ம்ருதா: யோகி³ந: அநாவ்ருத்திம் யாந்தி, யத்ர காலே ச ப்ரயாதா: ஆவ்ருத்திம் யாந்தி, தம் காலம் வக்ஷ்யாமி ப⁴ரதர்ஷப⁴ ॥ 23 ॥
தம் காலமாஹ —
அக்³நிர்ஜ்யோதிரஹ: ஶுக்ல: ஷண்மாஸா உத்தராயணம் ।
தத்ர ப்ரயாதா க³ச்ச²ந்தி ப்³ரஹ்ம ப்³ரஹ்மவிதோ³ ஜநா: ॥ 24 ॥
அக்³நி: காலாபி⁴மாநிநீ தே³வதா । ததா² ஜ்யோதிரபி தே³வதைவ காலாபி⁴மாநிநீ । அத²வா, அக்³நிஜ்யோதிஷீ யதா²ஶ்ருதே ஏவ தே³வதே । பூ⁴யஸா து நிர்தே³ஶோ ‘யத்ர காலே’ ‘தம் காலம்’ இதி ஆம்ரவணவத் । ததா² அஹ: தே³வதா அஹரபி⁴மாநிநீ ; ஶுக்ல: ஶுக்லபக்ஷதே³வதா ; ஷண்மாஸா உத்தராயணம் , தத்ராபி தே³வதைவ மார்க³பூ⁴தா இதி ஸ்தி²த: அந்யத்ர அயம் ந்யாய: । தத்ர தஸ்மிந் மார்கே³ ப்ரயாதா: ம்ருதா: க³ச்ச²ந்தி ப்³ரஹ்ம ப்³ரஹ்மவிதோ³ ப்³ரஹ்மோபாஸகா: ப்³ரஹ்மோபாஸநபரா ஜநா: । ‘க்ரமேண’ இதி வாக்யஶேஷ: । ந ஹி ஸத்³யோமுக்திபா⁴ஜாம் ஸம்யக்³த³ர்ஶநநிஷ்டா²நாம் க³தி: ஆக³திர்வா க்வசித் அஸ்தி, ‘ந தஸ்ய ப்ராணா உத்க்ராமந்தி’ (ப்³ரு. உ. 4 । 4 । 6) இதி ஶ்ருதே: । ப்³ரஹ்மஸம்லீநப்ராணா ஏவ தே ப்³ரஹ்மமயா ப்³ரஹ்மபூ⁴தா ஏவ தே ॥ 24 ॥
தூ⁴மோ ராத்ரிஸ்ததா² க்ருஷ்ண: ஷண்மாஸா த³க்ஷிணாயநம் ।
தத்ர சாந்த்³ரமஸம் ஜ்யோதிர்யோகீ³ ப்ராப்ய நிவர்ததே ॥ 25 ॥
தூ⁴மோ ராத்ரி: தூ⁴மாபி⁴மாநிநீ ராத்ர்யபி⁴மாநிநீ ச தே³வதா । ததா² க்ருஷ்ண: க்ருஷ்ணபக்ஷதே³வதா । ஷண்மாஸா த³க்ஷிணாயநம் இதி ச பூர்வவத் தே³வதைவ । தத்ர சந்த்³ரமஸி ப⁴வம் சாந்த்³ரமஸம் ஜ்யோதி: ப²லம் இஷ்டாதி³காரீ யோகீ³ கர்மீ ப்ராப்ய பு⁴க்த்வா தத்க்ஷயாத் இஹ புந: நிவர்ததே ॥ 25 ॥
ஶுக்லக்ருஷ்ணே க³தீ ஹ்யேதே ஜக³த: ஶாஶ்வதே மதே ।
ஏகயா யாத்யநாவ்ருத்திமந்யயாவர்ததே புந: ॥ 26 ॥
ஶுக்லக்ருஷ்ணே ஶுக்லா ச க்ருஷ்ணா ச ஶுக்லக்ருஷ்ணே, ஜ்ஞாநப்ரகாஶகத்வாத் ஶுக்லா, தத³பா⁴வாத் க்ருஷ்ணா ; ஏதே ஶுக்லக்ருஷ்ணே ஹி க³தீ ஜக³த: இதி அதி⁴க்ருதாநாம் ஜ்ஞாநகர்மணோ:, ந ஜக³த: ஸர்வஸ்யைவ ஏதே க³தீ ஸம்ப⁴வத: ; ஶாஶ்வதே நித்யே, ஸம்ஸாரஸ்ய நித்யத்வாத் , மதே அபி⁴ப்ரேதே । தத்ர ஏகயா ஶுக்லயா யாதி அநாவ்ருத்திம் , அந்யயா இதரயா ஆவர்ததே புந: பூ⁴ய: ॥ 26 ॥
நைதே ஸ்ருதீ பார்த² ஜாநந்யோகீ³ முஹ்யதி கஶ்சந ।
தஸ்மாத்ஸர்வேஷு காலேஷு யோக³யுக்தோ ப⁴வார்ஜுந ॥ 27 ॥
ந ஏதே யதோ²க்தே ஸ்ருதீ மார்கௌ³ பார்த² ஜாநந் ஸம்ஸாராய ஏகா, அந்யா மோக்ஷாய இதி, யோகீ³ ந முஹ்யதி கஶ்சந கஶ்சித³பி । தஸ்மாத் ஸர்வேஷு காலேஷு யோக³யுக்த: ஸமாஹிதோ ப⁴வ அர்ஜுந ॥ 27 ॥
ஶ்ருணு தஸ்ய யோக³ஸ்ய மாஹாத்ம்யம் —
வேதே³ஷு யஜ்ஞேஷு தப:ஸு சைவ
தா³நேஷு யத்புண்யப²லம் ப்ரதி³ஷ்டம் ।
அத்யேதி தத்ஸர்வமித³ம் விதி³த்வா
யோகீ³ பரம் ஸ்தா²நமுபைதி சாத்³யம் ॥ 28 ॥
வேதே³ஷு ஸம்யக³தீ⁴தேஷு யஜ்ஞேஷு ச ஸாத்³கு³ண்யேந அநுஷ்டி²தேஷு தப:ஸு ச ஸுதப்தேஷு தா³நேஷு ச ஸம்யக்³த³த்தேஷு, ஏதேஷு யத் புண்யப²லம் ப்ரதி³ஷ்டம் ஶாஸ்த்ரேண, அத்யேதி அதீத்ய க³ச்ச²தி தத் ஸர்வம் ப²லஜாதம் ; இத³ம் விதி³த்வா ஸப்தப்ரஶ்நநிர்ணயத்³வாரேண உக்தம் அர்த²ம் ஸம்யக் அவதா⁴ர்ய அநுஷ்டா²ய யோகீ³, பரம் உத்க்ருஷ்டம் ஐஶ்வரம் ஸ்தா²நம் உபைதி ச ப்ரதிபத்³யதே ஆத்³யம் ஆதௌ³ ப⁴வம் , காரணம் ப்³ரஹ்ம இத்யர்த²: ॥ 28 ॥