ஸப்தமே அத்⁴யாயே ஸூசிதே த்³வே ப்ரக்ருதீ ஈஶ்வரஸ்ய — த்ரிகு³ணாத்மிகா அஷ்டதா⁴ பி⁴ந்நா அபரா, ஸம்ஸாரஹேதுத்வாத் ; பரா ச அந்யா ஜீவபூ⁴தா க்ஷேத்ரஜ்ஞலக்ஷணா ஈஶ்வராத்மிகா — யாப்⁴யாம் ப்ரக்ருதிப்⁴யாமீஶ்வர: ஜக³து³த்பத்திஸ்தி²திலயஹேதுத்வம் ப்ரதிபத்³யதே । தத்ர க்ஷேத்ரக்ஷேத்ரஜ்ஞலக்ஷணப்ரக்ருதித்³வயநிரூபணத்³வாரேண தத்³வத: ஈஶ்வரஸ்ய தத்த்வநிர்தா⁴ரணார்த²ம் க்ஷேத்ராத்⁴யாய: ஆரப்⁴யதே । அதீதாநந்தராத்⁴யாயே ச ‘அத்³வேஷ்டா ஸர்வபூ⁴தாநாம்’ (ப⁴. கீ³. 12 । 13) இத்யாதி³நா யாவத் அத்⁴யாயபரிஸமாப்தி: தாவத் தத்த்வஜ்ஞாநிநாம் ஸம்ந்யாஸிநாம் நிஷ்டா² யதா² தே வர்தந்தே இத்யேதத் உக்தம் । கேந புந: தே தத்த்வஜ்ஞாநேந யுக்தா: யதோ²க்தத⁴ர்மாசரணாத் ப⁴க³வத: ப்ரியா ப⁴வந்தீதி ஏவமர்த²ஶ்ச அயமத்⁴யாய: ஆரப்⁴யதே । ப்ரக்ருதிஶ்ச த்ரிகு³ணாத்மிகா ஸர்வகார்யகரணவிஷயாகாரேண பரிணதா புருஷஸ்ய போ⁴கா³பவர்கா³ர்த²கர்தவ்யதயா தே³ஹேந்த்³ரியாத்³யாகாரேண ஸம்ஹந்யதே । ஸோ(அ)யம் ஸங்கா⁴த: இத³ம் ஶரீரம் । ததே³தத் ப⁴க³வாந் உவாச —
ஶ்ரீப⁴க³வாநுவாச —
இத³ம் ஶரீரம் கௌந்தேய க்ஷேத்ரமித்யபி⁴தீ⁴யதே ।
ஏதத்³யோ வேத்தி தம் ப்ராஹு: க்ஷேத்ரஜ்ஞ இதி தத்³வித³: ॥ 1 ॥
ஏதத்³யோ வேத்தி தம் ப்ராஹு: க்ஷேத்ரஜ்ஞ இதி தத்³வித³: ॥ 1 ॥
இத³ம் இதி ஸர்வநாம்நா உக்தம் விஶிநஷ்டி ஶரீரம் இதி । ஹே கௌந்தேய, க்ஷதத்ராணாத் , க்ஷயாத் , க்ஷரணாத் , க்ஷேத்ரவத்³வா அஸ்மிந் கர்மப²லநிஷ்பத்தே: க்ஷேத்ரம் இதி — இதிஶப்³த³: ஏவம்ஶப்³த³பதா³ர்த²க: — க்ஷேத்ரம் இத்யேவம் அபி⁴தீ⁴யதே கத்²யதே । ஏதத் ஶரீரம் க்ஷேத்ரம் ய: வேத்தி விஜாநாதி, ஆபாத³தலமஸ்தகம் ஜ்ஞாநேந விஷயீகரோதி, ஸ்வாபா⁴விகேந ஔபதே³ஶிகேந வா வேத³நேந விஷயீகரோதி விபா⁴க³ஶ:, தம் வேதி³தாரம் ப்ராஹு: கத²யந்தி க்ஷேத்ரஜ்ஞ: இதி — இதிஶப்³த³: ஏவம்ஶப்³த³பதா³ர்த²க: ஏவ பூர்வவத் — க்ஷேத்ரஜ்ஞ: இத்யேவம் ஆஹு: । கே ? தத்³வித³: தௌ க்ஷேத்ரக்ஷேத்ரஜ்ஞௌ யே வித³ந்தி தே தத்³வித³: ॥ 1 ॥
ஏவம் க்ஷேத்ரக்ஷேத்ரஜ்ஞௌ உக்தௌ । கிம் ஏதாவந்மாத்ரேண ஜ்ஞாநேந ஜ்ஞாதவ்யௌ இதி ? ந இதி உச்யதே —
க்ஷேத்ரஜ்ஞம் சாபி மாம் வித்³தி⁴ ஸர்வக்ஷேத்ரேஷு பா⁴ரத ।
க்ஷேத்ரக்ஷேத்ரஜ்ஞயோர்ஜ்ஞாநம் யத்தஜ்ஜ்ஞாநம் மதம் மம ॥ 2 ॥
க்ஷேத்ரக்ஷேத்ரஜ்ஞயோர்ஜ்ஞாநம் யத்தஜ்ஜ்ஞாநம் மதம் மம ॥ 2 ॥
க்ஷேத்ரஜ்ஞம் யதோ²க்தலக்ஷணம் சாபி மாம் பரமேஶ்வரம் அஸம்ஸாரிணம் வித்³தி⁴ ஜாநீஹி । ஸர்வக்ஷேத்ரேஷு ய: க்ஷேத்ரஜ்ஞ: ப்³ரஹ்மாதி³ஸ்தம்ப³பர்யந்தாநேகக்ஷேத்ரோபாதி⁴ப்ரவிப⁴க்த:, தம் நிரஸ்தஸர்வோபாதி⁴பே⁴த³ம் ஸத³ஸதா³தி³ஶப்³த³ப்ரத்யயாகோ³சரம் வித்³தி⁴ இதி அபி⁴ப்ராய: । ஹே பா⁴ரத, யஸ்மாத் க்ஷேத்ரக்ஷேத்ரஜ்ஞேஶ்வரயாதா²த்ம்யவ்யதிரேகேண ந ஜ்ஞாநகோ³சரம் அந்யத் அவஶிஷ்டம் அஸ்தி, தஸ்மாத் க்ஷேத்ரக்ஷேத்ரஜ்ஞயோ: ஜ்ஞேயபூ⁴தயோ: யத் ஜ்ஞாநம் க்ஷேத்ரக்ஷேத்ரஜ்ஞௌ யேந ஜ்ஞாநேந விஷயீக்ரியேதே, தத் ஜ்ஞாநம் ஸம்யக்³ஜ்ஞாநம் இதி மதம் அபி⁴ப்ராய: மம ஈஶ்வரஸ்ய விஷ்ணோ: ॥
நநு ஸர்வக்ஷேத்ரேஷு ஏக ஏவ ஈஶ்வர:, ந அந்ய: தத்³வ்யதிரிக்த: போ⁴க்தா வித்³யதே சேத் , தத: ஈஸ்வரஸ்ய ஸம்ஸாரித்வம் ப்ராப்தம் ; ஈஶ்வரவ்யதிரேகேண வா ஸம்ஸாரிண: அந்யஸ்ய அபா⁴வாத் ஸம்ஸாராபா⁴வப்ரஸங்க³: । தச்ச உப⁴யமநிஷ்டம் , ப³ந்த⁴மோக்ஷதத்³தே⁴துஶாஸ்த்ராநர்த²க்யப்ரஸங்கா³த் , ப்ரத்யக்ஷாதி³ப்ரமாணவிரோதா⁴ச்ச । ப்ரத்யக்ஷேண தாவத் ஸுக²து³:க²தத்³தே⁴துலக்ஷண: ஸம்ஸார: உபலப்⁴யதே ; ஜக³த்³வைசித்ர்யோபலப்³தே⁴ஶ்ச த⁴ர்மாத⁴ர்மநிமித்த: ஸம்ஸார: அநுமீயதே । ஸர்வமேதத் அநுபபந்நமாத்மேஶ்வரைகத்வே ॥
ந ; ஜ்ஞாநாஜ்ஞாநயோ: அந்யத்வேநோபபத்தே: — ‘தூ³ரமேதே விபரீதே விஷூசீ அவித்³யா யா ச வித்³யேதி ஜ்ஞாதா’ (க. உ. 1 । 2 । 4) । ததா² தயோ: வித்³யாவித்³யாவிஷயயோ: ப²லபே⁴தோ³(அ)பி விருத்³த⁴: நிர்தி³ஷ்ட: — ‘ஶ்ரேயஶ்ச ப்ரேயஶ்ச’ (க. உ. 1 । 2 । 2) இதி ; வித்³யாவிஷய: ஶ்ரேய:, ப்ரேயஸ்து அவித்³யாகார்யம் இதி । ததா² ச வ்யாஸ: — ‘த்³வாவிமாவத² பந்தா²நௌ’ (மோ. த⁴. 241 । 6) இத்யாதி³, ‘இமௌ த்³வாவேவ பந்தா²நௌ’ இத்யாதி³ ச । இஹ ச த்³வே நிஷ்டே² உக்தே । அவித்³யா ச ஸஹ கார்யேண ஹாதவ்யா இதி ஶ்ருதிஸ்ம்ருதிந்யாயேப்⁴ய: அவக³ம்யதே । ஶ்ருதய: தாவத் — ‘இஹ சேத³வேதீ³த³த² ஸத்யமஸ்தி ந சேதி³ஹாவேதீ³ந்மஹதீ விநஷ்டி:’ (கே. உ. 2 । 5) ‘தமேவம் வித்³வாநம்ருத இஹ ப⁴வதி । நாந்ய: பந்தா² வித்³யதே(அ)யநாய’ (தை. ஆ. 3 । 13) ‘வித்³வாந்ந பி³பே⁴தி குதஶ்சந’ (தை. உ. 2 । 9 । 1) । அவிது³ஷஸ்து — ‘அத² தஸ்ய ப⁴யம் ப⁴வதி’ (தை. உ. 2 । 7 । 1), ‘அவித்³யாயாமந்தரே வர்தமாநா:’ (க. உ. 1 । 2 । 5), ‘ப்³ரஹ்ம வேத³ ப்³ரஹ்மைவ ப⁴வதி’ ‘அந்யோ(அ)ஸாவந்யோ(அ)ஹமஸ்மீதி ந ஸ வேத³ யதா² பஶுரேவம் ஸ தே³வாநாம்’ (ப்³ரு. உ. 1 । 4 । 10) ஆத்மவித் ய: ‘ஸ இத³ம் ஸர்வம் ப⁴வதி’ (ப்³ரு. உ. 1 । 4 । 10) ; ‘யதா³ சர்மவத்’ (ஶ்வே. உ. 6 । 20) இத்யாத்³யா: ஸஹஸ்ரஶ: । ஸ்ம்ருதயஶ்ச — ‘அஜ்ஞாநேநாவ்ருதம் ஜ்ஞாநம் தேந முஹ்யந்தி ஜந்தவ:’ (ப⁴. கீ³. 5 । 15) ‘இஹைவ தைர்ஜித: ஸர்கோ³ யேஷாம் ஸாம்யே ஸ்தி²தம் மந:’ (ப⁴. கீ³. 5 । 19) ‘ஸமம் பஶ்யந் ஹி ஸர்வத்ர’ (ப⁴. கீ³. 13 । 28) இத்யாத்³யா: । ந்யாயதஶ்ச — ‘ஸர்பாந்குஶாக்³ராணி ததோ²த³பாநம் ஜ்ஞாத்வா மநுஷ்யா: பரிவர்ஜயந்தி । அஜ்ஞாநதஸ்தத்ர பதந்தி கேசிஜ்ஜ்ஞாநே ப²லம் பஶ்ய யதா²விஶிஷ்டம்’ (மோ. த⁴. 201 । 17) । ததா² ச — தே³ஹாதி³ஷு ஆத்மபு³த்³தி⁴: அவித்³வாந் ராக³த்³வேஷாதி³ப்ரயுக்த: த⁴ர்மாத⁴ர்மாநுஷ்டா²நக்ருத் ஜாயதே ம்ரியதே ச இதி அவக³ம்யதே ; தே³ஹாதி³வ்யதிரிக்தாத்மத³ர்ஶிந: ராக³த்³வேஷாதி³ப்ரஹாணாபேக்ஷத⁴ர்மாத⁴ர்மப்ரவ்ருத்த்யுபஶமாத் முச்யந்தே இதி ந கேநசித் ப்ரத்யாக்²யாதும் ஶக்யம் ந்யாயத: । தத்ர ஏவம் ஸதி, க்ஷேத்ரஜ்ஞஸ்ய ஈஶ்வரஸ்யைவ ஸத: அவித்³யாக்ருதோபாதி⁴பே⁴த³த: ஸம்ஸாரித்வமிவ ப⁴வதி, யதா² தே³ஹாத்³யாத்மத்வமாத்மந: । ஸர்வஜந்தூநாம் ஹி ப்ரஸித்³த⁴: தே³ஹாதி³ஷு அநாத்மஸு ஆத்மபா⁴வ: நிஶ்சித: அவித்³யாக்ருத:, யதா² ஸ்தா²ணௌ புருஷநிஶ்சய: ; ந ச ஏதாவதா புருஷத⁴ர்ம: ஸ்தா²ணோ: ப⁴வதி, ஸ்தா²ணுத⁴ர்மோ வா புருஷஸ்ய, ததா² ந சைதந்யத⁴ர்மோ தே³ஹஸ்ய, தே³ஹத⁴ர்மோ வா சேதநஸ்ய ஸுக²து³:க²மோஹாத்மகத்வாதி³: ஆத்மந: ந யுக்த: ; அவித்³யாக்ருதத்வாவிஶேஷாத் , ஜராம்ருத்யுவத் ॥
ந, அதுல்யத்வாத் ; இதி சேத் — ஸ்தா²ணுபுருஷௌ ஜ்ஞேயாவேவ ஸந்தௌ ஜ்ஞாத்ரா அந்யோந்யஸ்மிந் அத்⁴யஸ்தௌ அவித்³யயா ; தே³ஹாத்மநோஸ்து ஜ்ஞேயஜ்ஞாத்ரோரேவ இதரேதராத்⁴யாஸ:, இதி ந ஸம: த்³ருஷ்டாந்த: । அத: தே³ஹத⁴ர்ம: ஜ்ஞேயோ(அ)பி ஜ்ஞாதுராத்மந: ப⁴வதீதி சேத் , ந ; அசைதந்யாதி³ப்ரஸங்கா³த் । யதி³ ஹி ஜ்ஞேயஸ்ய தே³ஹாதே³: க்ஷேத்ரஸ்ய த⁴ர்மா: ஸுக²து³:க²மோஹேச்சா²த³ய: ஜ்ஞாது: ப⁴வந்தி, தர்ஹி, ‘ஜ்ஞேயஸ்ய க்ஷேத்ரஸ்ய த⁴ர்மா: கேசித் ஆத்மந: ப⁴வந்தி அவித்³யாத்⁴யாரோபிதா:, ஜராமரணாத³யஸ்து ந ப⁴வந்தி’ இதி விஶேஷஹேது: வக்தவ்ய: । ‘ந ப⁴வந்தி’ இதி அஸ்தி அநுமாநம் — அவித்³யாத்⁴யாரோபிதத்வாத் ஜராமரணாதி³வத் இதி, ஹேயத்வாத் , உபாதே³யத்வாச்ச இத்யாதி³ । தத்ர ஏவம் ஸதி, கர்த்ருத்வபோ⁴க்த்ருத்வலக்ஷண: ஸம்ஸார: ஜ்ஞேயஸ்த²: ஜ்ஞாதரி அவித்³யயா அத்⁴யாரோபித: இதி, ந தேந ஜ்ஞாது: கிஞ்சித் து³ஷ்யதி, யதா² பா³லை: அத்⁴யாரோபிதேந ஆகாஶஸ்ய தலமலிநத்வாதி³நா ॥
ஏவம் ச ஸதி, ஸர்வக்ஷேத்ரேஷ்வபி ஸத: ப⁴க³வத: க்ஷேத்ரஜ்ஞஸ்ய ஈஶ்வரஸ்ய ஸம்ஸாரித்வக³ந்த⁴மாத்ரமபி நாஶங்க்யம் । ந ஹி க்வசித³பி லோகே அவித்³யாத்⁴யஸ்தேந த⁴ர்மேண கஸ்யசித் உபகார: அபகாரோ வா த்³ருஷ்ட: ॥
யத்து உக்தம் — ந ஸம: த்³ருஷ்டாந்த: இதி, தத் அஸத் । கத²ம் ? அவித்³யாத்⁴யாஸமாத்ரம் ஹி த்³ருஷ்டாந்ததா³ர்ஷ்டாந்திகயோ: ஸாத⁴ர்ம்யம் விவக்ஷிதம் । தத் ந வ்யபி⁴சரதி । யத்து ஜ்ஞாதரி வ்யபி⁴சரதி இதி மந்யஸே, தஸ்யாபி அநைகாந்திகத்வம் த³ர்ஶிதம் ஜராதி³பி⁴: ॥
அவித்³யாவத்த்வாத் க்ஷேத்ரஜ்ஞஸ்ய ஸம்ஸாரித்வம் இதி சேத் , ந ; அவித்³யாயா: தாமஸத்வாத் । தாமஸோ ஹி ப்ரத்யய:, ஆவரணாத்மகத்வாத் அவித்³யா விபரீதக்³ராஹக:, ஸம்ஶயோபஸ்தா²பகோ வா, அக்³ரஹணாத்மகோ வா ; விவேகப்ரகாஶபா⁴வே தத³பா⁴வாத் , தாமஸே ச ஆவரணாத்மகே திமிராதி³தோ³ஷே ஸதி அக்³ரஹணாதே³: அவித்³யாத்ரயஸ்ய உபலப்³தே⁴: ॥
அத்ர ஆஹ — ஏவம் தர்ஹி ஜ்ஞாத்ருத⁴ர்ம: அவித்³யா । ந ; கரணே சக்ஷுஷி தைமிரிகத்வாதி³தோ³ஷோபலப்³தே⁴: । யத்து மந்யஸே — ஜ்ஞாத்ருத⁴ர்ம: அவித்³யா, ததே³வ ச அவித்³யாத⁴ர்மவத்த்வம் க்ஷேத்ரஜ்ஞஸ்ய ஸம்ஸாரித்வம் ; தத்ர யது³க்தம் ‘ஈஶ்வர ஏவ க்ஷேத்ரஜ்ஞ:, ந ஸம்ஸாரீ’ இத்யேதத் அயுக்தமிதி — தத் ந ; யதா² கரணே சக்ஷுஷி விபரீதக்³ராஹகாதி³தோ³ஷஸ்ய த³ர்ஶநாத் । ந விபரீதாதி³க்³ரஹணம் தந்நிமித்தம் வா தைமிரிகத்வாதி³தோ³ஷ: க்³ரஹீது:, சக்ஷுஷ: ஸம்ஸ்காரேண திமிரே அபநீதே க்³ரஹீது: அத³ர்ஶநாத் ந க்³ரஹீதுர்த⁴ர்ம: யதா² ; ததா² ஸர்வத்ரைவ அக்³ரஹணவிபரீதஸம்ஶயப்ரத்யயாஸ்தந்நிமித்தா: கரணஸ்யைவ கஸ்யசித் ப⁴விதுமர்ஹந்தி, ந ஜ்ஞாது: க்ஷேத்ரஜ்ஞஸ்ய । ஸம்வேத்³யத்வாச்ச தேஷாம் ப்ரதீ³பப்ரகாஶவத் ந ஜ்ஞாத்ருத⁴ர்மத்வம் — ஸம்வேத்³யத்வாதே³வ ஸ்வாத்மவ்யதிரிக்தஸம்வேத்³யத்வம் ; ஸர்வகரணவியோகே³ ச கைவல்யே ஸர்வவாதி³பி⁴: அவித்³யாதி³தோ³ஷவத்த்வாநப்⁴யுபக³மாத் । ஆத்மந: யதி³ க்ஷேத்ரஜ்ஞஸ்ய அக்³ந்யுஷ்ணவத் ஸ்வ: த⁴ர்ம:, தத: ந கதா³சித³பி தேந வியோக³: ஸ்யாத் । அவிக்ரியஸ்ய ச வ்யோமவத் ஸர்வக³தஸ்ய அமூர்தஸ்ய ஆத்மந: கேநசித் ஸம்யோக³வியோகா³நுபபத்தே:, ஸித்³த⁴ம் க்ஷேத்ரஜ்ஞஸ்ய நித்யமேவ ஈஶ்வரத்வம் ; ‘அநாதி³த்வாந்நிர்கு³ணத்வாத்’ (ப⁴. கீ³. 13 । 31) இத்யாதீ³ஶ்வரவசநாச்ச ॥
நநு ஏவம் ஸதி ஸம்ஸாரஸம்ஸாரித்வாபா⁴வே ஶாஸ்த்ராநர்த²க்யாதி³தோ³ஷ: ஸ்யாதி³தி சேத் , ந ; ஸர்வைரப்⁴யுபக³தத்வாத் । ஸர்வை: ஆத்மவாதி³பி⁴: அப்⁴யுபக³த: தோ³ஷ: ந ஏகேந பரிஹர்தவ்ய: ப⁴வதி । கத²ம் அப்⁴யுபக³த: இதி ? முக்தாத்மநாம் ஹி ஸம்ஸாரஸம்ஸாரித்வவ்யவஹாராபா⁴வ: ஸர்வைரேவ ஆத்மவாதி³பி⁴: இஷ்யதே । ந ச தேஷாம் ஶாஸ்த்ராநர்த²க்யாதி³தோ³ஷப்ராப்தி: அப்⁴யுபக³தா । ததா² ந: க்ஷேத்ரஜ்ஞாநாம் ஈஶ்வரைகத்வே ஸதி, ஶாஸ்த்ராநர்த²க்யம் ப⁴வது ; அவித்³யாவிஷயே ச அர்த²வத்த்வம் — யதா² த்³வைதிநாம் ஸர்வேஷாம் ப³ந்தா⁴வஸ்தா²யாமேவ ஶாஸ்த்ராத்³யர்த²வத்த்வம் , ந முக்தாவஸ்தா²யாம் , ஏவம் ॥
நநு ஆத்மந: ப³ந்த⁴முக்தாவஸ்தே² பரமார்த²த ஏவ வஸ்துபூ⁴தே த்³வைதிநாம் ஸர்வேஷாம் । அத: ஹேயோபாதே³யதத்ஸாத⁴நஸத்³பா⁴வே ஶாஸ்த்ராத்³யர்த²வத்த்வம் ஸ்யாத் । அத்³வைதிநாம் புந:, த்³வைதஸ்ய அபரமார்த²த்வாத் , அவித்³யாக்ருதத்வாத் ப³ந்தா⁴வஸ்தா²யாஶ்ச ஆத்மந: அபரமார்த²த்வே நிர்விஷயத்வாத் , ஶாஸ்த்ராத்³யாநர்த²க்யம் இதி சேத் , ந ; ஆத்மந: அவஸ்தா²பே⁴தா³நுபபத்தே: । யதி³ தாவத் ஆத்மந: ப³ந்த⁴முக்தாவஸ்தே², யுக³பத் ஸ்யாதாம் , க்ரமேண வா । யுக³பத் தாவத் விரோதா⁴த் ந ஸம்ப⁴வத: ஸ்தி²திக³தீ இவ ஏகஸ்மிந் । க்ரமபா⁴வித்வே ச, நிர்நிமித்தத்வே அநிர்மோக்ஷப்ரஸங்க³: । அந்யநிமித்தத்வே ச ஸ்வத: அபா⁴வாத் அபரமார்த²த்வப்ரஸங்க³: । ததா² ச ஸதி அப்⁴யுபக³மஹாநி: । கிஞ்ச, ப³ந்த⁴முக்தாவஸ்த²யோ: பௌர்வாபர்யநிரூபணாயாம் ப³ந்தா⁴வஸ்தா² பூர்வம் ப்ரகல்ப்யா, அநாதி³மதீ அந்தவதீ ச ; தச்ச ப்ரமாணவிருத்³த⁴ம் । ததா² மோக்ஷாவஸ்தா² ஆதி³மதீ அநந்தா ச ப்ரமாணவிருத்³தை⁴வ அப்⁴யுபக³ம்யதே । ந ச அவஸ்தா²வத: அவஸ்தா²ந்தரம் க³ச்ச²த: நித்யத்வம் உபபாத³யிதும் ஶக்யம் । அத² அநித்யத்வதோ³ஷபரிஹாராய ப³ந்த⁴முக்தாவஸ்தா²பே⁴தோ³ ந கல்ப்யதே, அத: த்³வைதிநாமபி ஶாஸ்த்ராநர்த²க்யாதி³தோ³ஷ: அபரிஹார்ய ஏவ ; இதி ஸமாநத்வாத் ந அத்³வைதவாதி³நா பரிஹர்தவ்ய: தோ³ஷ: ॥
ந ச ஶாஸ்த்ராநர்த²க்யம் , யதா²ப்ரஸித்³தா⁴வித்³வத்புருஷவிஷயத்வாத் ஶாஸ்த்ரஸ்ய । அவிது³ஷாம் ஹி ப²லஹேத்வோ: அநாத்மநோ: ஆத்மத³ர்ஶநம் , ந விது³ஷாம் ; விது³ஷாம் ஹி ப²லஹேதுப்⁴யாம் ஆத்மந: அந்யத்வத³ர்ஶநே ஸதி, தயோ: அஹமிதி ஆத்மத³ர்ஶநாநுபபத்தே: । ந ஹி அத்யந்தமூட⁴: உந்மத்தாதி³ரபி ஜலாக்³ந்யோ: சா²யாப்ரகாஶயோர்வா ஐகாத்ம்யம் பஶ்யதி ; கிமுத விவேகீ । தஸ்மாத் ந விதி⁴ப்ரதிஷேத⁴ஶாஸ்த்ரம் தாவத் ப²லஹேதுப்⁴யாம் ஆத்மந: அந்யத்வத³ர்ஶிந: ப⁴வதி । ந ஹி ‘தே³வத³த்த, த்வம் இத³ம் குரு’ இதி கஸ்மிம்ஶ்சித் கர்மணி நியுக்தே, விஷ்ணுமித்ர: ‘அஹம் நியுக்த:’ இதி தத்ரஸ்த²: நியோக³ம் ஶ்ருண்வந்நபி ப்ரதிபத்³யதே । வியோக³விஷயவிவேகாக்³ரஹணாத் து உபபத்³யதே ப்ரதிபத்தி: ; ததா² ப²லஹேத்வோரபி ॥
நநு ப்ராக்ருதஸம்ப³ந்தா⁴பேக்ஷயா யுக்தைவ ப்ரதிபத்தி: ஶாஸ்த்ரார்த²விஷயா — ப²லஹேதுப்⁴யாம் அந்யாத்மவிஷயத³ர்ஶநே(அ)பி ஸதி — இஷ்டப²லஹேதௌ ப்ரவர்தித: அஸ்மி, அநிஷ்டப²லஹேதோஶ்ச நிவர்தித: அஸ்மீதி ; யதா² பித்ருபுத்ராதீ³நாம் இதரேதராத்மாந்யத்வத³ர்ஶநே ஸத்யபி அந்யோந்யநியோக³ப்ரதிஷேதா⁴ர்த²ப்ரதிபத்தி: । ந ; வ்யதிரிக்தாத்மத³ர்ஶநப்ரதிபத்தே: ப்ராகே³வ ப²லஹேத்வோ: ஆத்மாபி⁴மாநஸ்ய ஸித்³த⁴த்வாத் । ப்ரதிபந்நநியோக³ப்ரதிஷேதா⁴ர்தோ² ஹி ப²லஹேதுப்⁴யாம் ஆத்மந: அந்யத்வம் ப்ரதிபத்³யதே, ந பூர்வம் । தஸ்மாத் விதி⁴ப்ரதிஷேத⁴ஶாஸ்த்ரம் அவித்³வத்³விஷயம் இதி ஸித்³த⁴ம் ॥
நநு ‘ஸ்வர்க³காமோ யஜேத’ ( ? ) ‘ந கலஞ்ஜம் ப⁴க்ஷயேத்’ ( ? ) இத்யாதௌ³ ஆத்மவ்யதிரேகத³ர்ஶிநாம் அப்ரவ்ருத்தௌ, கேவலதே³ஹாத்³யாத்மத்³ருஷ்டீநாம் ச ; அத: கர்து: அபா⁴வாத் ஶாஸ்த்ராநர்த²க்யமிதி சேத் , ந ; யதா²ப்ரஸித்³தி⁴த ஏவ ப்ரவ்ருத்திநிவ்ருத்த்யுபபத்தே: । ஈஶ்வரக்ஷேத்ரஜ்ஞைகத்வத³ர்ஶீ ப்³ரஹ்மவித் தாவத் ந ப்ரவர்ததே । ததா² நைராத்ம்யவாத்³யபி நாஸ்தி பரலோக: இதி ந ப்ரவர்ததே । யதா²ப்ரஸித்³தி⁴தஸ்து விதி⁴ப்ரதிஷேத⁴ஶாஸ்த்ரஶ்ரவணாந்யதா²நுபபத்த்யா அநுமிதாத்மாஸ்தித்வ: ஆத்மவிஶேஷாநபி⁴ஜ்ஞ: கர்மப²லஸஞ்ஜாதத்ருஷ்ண: ஶ்ரத்³த³தா⁴நதயா ச ப்ரவர்ததே । இதி ஸர்வேஷாம் ந: ப்ரத்யக்ஷம் । அத: ந ஶாஸ்த்ராநர்த²க்யம் ॥
விவேகிநாம் அப்ரவ்ருத்தித³ர்ஶநாத் தத³நுகா³மிநாம் அப்ரவ்ருத்தௌ ஶாஸ்த்ராநர்த²க்யம் இதி சேத் , ந ;
கஸ்யசிதே³வ விவேகோபபத்தே: । அநேகேஷு ஹி ப்ராணிஷு கஶ்சிதே³வ விவேகீ ஸ்யாத் , யதே²தா³நீம் । ந ச விவேகிநம் அநுவர்தந்தே மூடா⁴:, ராகா³தி³தோ³ஷதந்த்ரத்வாத் ப்ரவ்ருத்தே:, அபி⁴சரணாதௌ³ ச ப்ரவ்ருத்தித³ர்ஶநாத் , ஸ்வாபா⁴வ்யாச்ச ப்ரவ்ருத்தே: — ‘ஸ்வபா⁴வஸ்து ப்ரவர்ததே’ (ப⁴. கீ³. 5 । 14) இதி ஹி உக்தம் ॥
தஸ்மாத் அவித்³யாமாத்ரம் ஸம்ஸார: யதா²த்³ருஷ்டவிஷய: ஏவ । ந க்ஷேத்ரஜ்ஞஸ்ய கேவலஸ்ய அவித்³யா தத்கார்யம் ச । ந ச மித்²யாஜ்ஞாநம் பரமார்த²வஸ்து தூ³ஷயிதும் ஸமர்த²ம் । ந ஹி ஊஷரதே³ஶம் ஸ்நேஹேந பங்கீகர்தும் ஶக்நோதி மரீச்யுத³கம் । ததா² அவித்³யா க்ஷேத்ரஜ்ஞஸ்ய ந கிஞ்சித் கர்தும் ஶக்நோதி । அதஶ்சேத³முக்தம் — ‘க்ஷேத்ரஜ்ஞம் சாபி மாம் வித்³தி⁴’ (ப⁴. கீ³. 13 । 2), ‘அஜ்ஞாநேநாவ்ருதம் ஜ்ஞாநம்’ (ப⁴. கீ³. 5 । 15) இதி ச ॥
அத² கிமித³ம் ஸம்ஸாரிணாமிவ ‘அஹமேவம்’ ‘மமைவேத³ம்’ இதி பண்டி³தாநாமபி ? ஶ்ருணு ; இத³ம் தத் பாண்டி³த்யம் , யத் க்ஷேத்ரே ஏவ ஆத்மத³ர்ஶநம் । யதி³ புந: க்ஷேத்ரஜ்ஞம் அவிக்ரியம் பஶ்யேயு:, தத: ந போ⁴க³ம் கர்ம வா ஆகாங்க்ஷேயு: ‘மம ஸ்யாத்’ இதி । விக்ரியைவ போ⁴க³கர்மணீ । அத² ஏவம் ஸதி, ப²லார்தி²த்வாத் அவித்³வாந் ப்ரவர்ததே । விது³ஷ: புந: அவிக்ரியாத்மத³ர்ஶிந: ப²லார்தி²த்வாபா⁴வாத் ப்ரவ்ருத்த்யநுபபத்தௌ கார்யகரணஸங்கா⁴தவ்யாபாரோபரமே நிவ்ருத்தி: உபசர்யதே ॥
இத³ம் ச அந்யத் பாண்டி³த்யம் கேஷாஞ்சித் அஸ்து — க்ஷேத்ரஜ்ஞ: ஈஶ்வர ஏவ । க்ஷேத்ரம் ச அந்யத் க்ஷேத்ரஜ்ஞஸ்யைவ விஷய: । அஹம் து ஸம்ஸாரீ ஸுகீ² து³:கீ² ச । ஸம்ஸாரோபரமஶ்ச மம கர்தவ்ய: க்ஷேத்ரக்ஷேத்ரஜ்ஞவிஜ்ஞாநேந, த்⁴யாநேந ச ஈஶ்வரம் க்ஷேத்ரஜ்ஞம் ஸாக்ஷாத்க்ருத்வா தத்ஸ்வரூபாவஸ்தா²நேநேதி । யஶ்ச ஏவம் பு³த்⁴யதே, யஶ்ச போ³த⁴யதி, நாஸௌ க்ஷேத்ரஜ்ஞ: இதி । ஏவம் மந்வாந: ய: ஸ: பண்டி³தாபஶத³:, ஸம்ஸாரமோக்ஷயோ: ஶாஸ்த்ரஸ்ய ச அர்த²வத்த்வம் கரோமீதி ; ஆத்மஹா ஸ்வயம் மூட⁴: அந்யாம்ஶ்ச வ்யாமோஹயதி ஶாஸ்த்ரார்த²ஸம்ப்ரதா³யரஹிதத்வாத் , ஶ்ருதஹாநிம் அஶ்ருதகல்பநாம் ச குர்வந் । தஸ்மாத் அஸம்ப்ரதா³யவித் ஸர்வஶாஸ்த்ரவித³பி மூர்க²வதே³வ உபேக்ஷணீய: ॥
யத்தூக்தம் ‘ஈஶ்வரஸ்ய க்ஷேத்ரஜ்ஞைகத்வே ஸம்ஸாரித்வம் ப்ராப்நோதி, க்ஷேத்ரஜ்ஞாநாம் ச ஈஶ்வரைகத்வே ஸம்ஸாரிண: அபா⁴வாத் ஸம்ஸாராபா⁴வப்ரஸங்க³:’ இதி, ஏதௌ தோ³ஷௌ ப்ரத்யுக்தௌ ‘வித்³யாவித்³யயோ: வைலக்ஷண்யாப்⁴யுபக³மாத்’ இதி । கத²ம் ? அவித்³யாபரிகல்பிததோ³ஷேண தத்³விஷயம் வஸ்து பாரமார்தி²கம் ந து³ஷ்யதீதி । ததா² ச த்³ருஷ்டாந்த: த³ர்ஶித: — மரீச்யம்ப⁴ஸா ஊஷரதே³ஶோ ந பங்கீக்ரியதே இதி । ஸம்ஸாரிண: அபா⁴வாத் ஸம்ஸாராபா⁴வப்ரஸங்க³தோ³ஷோ(அ)பி ஸம்ஸாரஸம்ஸாரிணோ: அவித்³யாகல்பிதத்வோபபத்த்யா ப்ரத்யுக்த: ॥
நநு அவித்³யாவத்த்வமேவ க்ஷேத்ரஜ்ஞஸ்ய ஸம்ஸாரித்வதோ³ஷ: । தத்க்ருதம் ச ஸுகி²த்வது³:கி²த்வாதி³ ப்ரத்யக்ஷம் உபலப்⁴யதே இதி சேத் , ந ; ஜ்ஞேயஸ்ய க்ஷேத்ரத⁴ர்மத்வாத் , ஜ்ஞாது: க்ஷேத்ரஜ்ஞஸ்ய தத்க்ருததோ³ஷாநுபபத்தே: । யாவத் கிஞ்சித் க்ஷேத்ரஜ்ஞஸ்ய தோ³ஷஜாதம் அவித்³யமாநம் ஆஸஞ்ஜயஸி, தஸ்ய ஜ்ஞேயத்வோபபத்தே: க்ஷேத்ரத⁴ர்மத்வமேவ, ந க்ஷேத்ரஜ்ஞத⁴ர்மத்வம் । ந ச தேந க்ஷேத்ரஜ்ஞ: து³ஷ்யதி, ஜ்ஞேயேந ஜ்ஞாது: ஸம்ஸர்கா³நுபபத்தே: । யதி³ ஹி ஸம்ஸர்க³: ஸ்யாத் , ஜ்ஞேயத்வமேவ நோபபத்³யேத । யதி³ ஆத்மந: த⁴ர்ம: அவித்³யாவத்த்வம் து³:கி²த்வாதி³ ச கத²ம் போ⁴: ப்ரத்யக்ஷம் உபலப்⁴யதே, கத²ம் வா க்ஷேத்ரஜ்ஞத⁴ர்ம: । ‘ஜ்ஞேயம் ச ஸர்வம் க்ஷேத்ரம் ஜ்ஞாதைவ க்ஷேத்ரஜ்ஞ:’ இதி அவதா⁴ரிதே, ‘அவித்³யாது³:கி²த்வாதே³: க்ஷேத்ரஜ்ஞவிஶேஷணத்வம் க்ஷேத்ரஜ்ஞத⁴ர்மத்வம் தஸ்ய ச ப்ரத்யக்ஷோபலப்⁴யத்வம்’ இதி விருத்³த⁴ம் உச்யதே அவித்³யாமாத்ராவஷ்டம்பா⁴த் கேவலம் ॥
அத்ர ஆஹ — ஸா அவித்³யா கஸ்ய இதி । யஸ்ய த்³ருஶ்யதே தஸ்ய ஏவ । கஸ்ய த்³ருஶ்யதே இதி । அத்ர உச்யதே — ‘அவித்³யா கஸ்ய த்³ருஶ்யதே ? ’ இதி ப்ரஶ்ந: நிரர்த²க: । கத²ம் ? த்³ருஶ்யதே சேத் அவித்³யா, தத்³வந்தமபி பஶ்யஸி । ந ச தத்³வதி உபலப்⁴யமாநே ‘ஸா கஸ்ய ? ’ இதி ப்ரஶ்நோ யுக்த: । ந ஹி கோ³மதி உபலப்⁴யமாநே ‘கா³வ: கஸ்ய ? ’ இதி ப்ரஶ்ந: அர்த²வாந் ப⁴வதி । நநு விஷமோ த்³ருஷ்டாந்த: । க³வாம் தத்³வதஶ்ச ப்ரத்யக்ஷத்வாத் தத்ஸம்ப³ந்தோ⁴(அ)பி ப்ரத்யக்ஷ இதி ப்ரஶ்நோ நிரர்த²க: । ந ததா² அவித்³யா தத்³வாம்ஶ்ச ப்ரத்யக்ஷௌ, யத: ப்ரஶ்ந: நிரர்த²க: ஸ்யாத் । அப்ரத்யக்ஷேண அவித்³யாவதா அவித்³யாஸம்ப³ந்தே⁴ ஜ்ஞாதே, கிம் தவ ஸ்யாத் ? அவித்³யாயா: அநர்த²ஹேதுத்வாத் பரிஹர்தவ்யா ஸ்யாத் । யஸ்ய அவித்³யா, ஸ: தாம் பரிஹரிஷ்யதி । நநு மமைவ அவித்³யா । ஜாநாஸி தர்ஹி அவித்³யாம் தத்³வந்தம் ச ஆத்மாநம் । ஜாநாமி, ந து ப்ரத்யக்ஷேண । அநுமாநேந சேத் ஜாநாஸி, கத²ம் ஸம்ப³ந்த⁴க்³ரஹணம் ? ந ஹி தவ ஜ்ஞாது: ஜ்ஞேயபூ⁴தயா அவித்³யயா தத்காலே ஸம்ப³ந்த⁴: க்³ரஹீதும் ஶக்யதே, அவித்³யாயா விஷயத்வேநைவ ஜ்ஞாது: உபயுக்தத்வாத் । ந ச ஜ்ஞாது: அவித்³யாயாஶ்ச ஸம்ப³ந்த⁴ஸ்ய ய: க்³ரஹீதா, ஜ்ஞாநம் ச அந்யத் தத்³விஷயம் ஸம்ப⁴வதி ; அநவஸ்தா²ப்ராப்தே: । யதி³ ஜ்ஞாத்ராபி ஜ்ஞேயஸம்ப³ந்தோ⁴ ஜ்ஞாயதே, அந்ய: ஜ்ஞாதா கல்ப்ய: ஸ்யாத் , தஸ்யாபி அந்ய:, தஸ்யாபி அந்ய: இதி அநவஸ்தா² அபரிஹார்யா । யதி³ புந: அவித்³யா ஜ்ஞேயா, அந்யத்³வா ஜ்ஞேயம் ஜ்ஞேயமேவ । ததா² ஜ்ஞாதாபி ஜ்ஞாதைவ, ந ஜ்ஞேயம் ப⁴வதி । யதா³ ச ஏவம் , அவித்³யாது³:கி²த்வாத்³யை: ந ஜ்ஞாது: க்ஷேத்ரஜ்ஞஸ்ய கிஞ்சித் து³ஷ்யதி ॥
நநு அயமேவ தோ³ஷ:, யத் தோ³ஷவத்க்ஷேத்ரவிஜ்ஞாத்ருத்வம் ; ந ச விஜ்ஞாநஸ்வரூபஸ்யைவ அவிக்ரியஸ்ய விஜ்ஞாத்ருத்வோபசாராத் ; யதா² உஷ்ணதாமாத்ரேண அக்³நே: தப்திக்ரியோபசார: தத்³வத் । யதா² அத்ர ப⁴க³வதா க்ரியாகாரகப²லாத்மத்வாபா⁴வ: ஆத்மநி ஸ்வத ஏவ த³ர்ஶித: — அவித்³யாத்⁴யாரோபித: ஏவ க்ரியாகாரகாதி³: ஆத்மநி உபசர்யதே ; ததா² தத்ர தத்ர ‘ய ஏவம் வேத்தி ஹந்தாரம்’ (ப⁴. கீ³. 2 । 19), ‘ப்ரக்ருதே: க்ரியமாணாநி கு³ணை: கர்மாணி ஸர்வஶ:’ (ப⁴. கீ³. 3 । 27), ‘நாத³த்தே கஸ்யசித்பாபம்’ (ப⁴. கீ³. 5 । 15) இத்யாதி³ப்ரகரணேஷு த³ர்ஶித: । ததை²வ ச வ்யாக்²யாதம் அஸ்மாபி⁴: । உத்தரேஷு ச ப்ரகரணேஷு த³ர்ஶயிஷ்யாம: ॥
ஹந்த । தர்ஹி ஆத்மநி க்ரியாகாரகப²லாத்மதாயா: ஸ்வத: அபா⁴வே, அவித்³யயா ச அத்⁴யாரோபிதத்வே, கர்மாணி அவித்³வத்கர்தவ்யாந்யேவ, ந விது³ஷாம் இதி ப்ராப்தம் । ஸத்யம் ஏவம் ப்ராப்தம் , ஏததே³வ ச ‘ந ஹி தே³ஹப்⁴ருதா ஶக்யம்’ (ப⁴. கீ³. 18 । 11) இத்யத்ர த³ர்ஶயிஷ்யாம: । ஸர்வஶாஸ்த்ரார்தோ²பஸம்ஹாரப்ரகரணே ச ‘ஸமாஸேநைவ கௌந்தேய நிஷ்டா² ஜ்ஞாநஸ்ய யா பரா’ (ப⁴. கீ³. 18 । 50) இத்யத்ர விஶேஷத: த³ர்ஶயிஷ்யாம: । அலம் இஹ ப³ஹுப்ரபஞ்சநேந, இதி உபஸம்ஹ்ரியதே ॥ 2 ॥
‘இத³ம் ஶரீரம்’ இத்யாதி³ஶ்லோகோபதி³ஷ்டஸ்ய க்ஷேத்ராத்⁴யாயார்த²ஸ்ய ஸங்க்³ரஹஶ்லோக: அயம் உபந்யஸ்யதே ‘தத்க்ஷேத்ரம் யச்ச’ இத்யாதி³, வ்யாசிக்²யாஸிதஸ்ய ஹி அர்த²ஸ்ய ஸங்க்³ரஹோபந்யாஸ: ந்யாய்ய: இதி —
தத்க்ஷேத்ரம் யச்ச யாத்³ருக்ச யத்³விகாரி யதஶ்ச யத் ।
ஸ ச யோ யத்ப்ரபா⁴வஶ்ச தத்ஸமாஸேந மே ஶ்ருணு ॥ 3 ॥
ஸ ச யோ யத்ப்ரபா⁴வஶ்ச தத்ஸமாஸேந மே ஶ்ருணு ॥ 3 ॥
யத் நிர்தி³ஷ்டம் ‘இத³ம் ஶரீரம்’ இதி தத் தச்ச²ப்³தே³ந பராம்ருஶதி । யச்ச இத³ம் நிர்தி³ஷ்டம் க்ஷேத்ரம் தத் யாத்³ருக் யாத்³ருஶம் ஸ்வகீயை: த⁴ர்மை: । ச - ஶப்³த³: ஸமுச்சயார்த²: । யத்³விகாரி ய: விகார: யஸ்ய தத் யத்³விகாரி, யத: யஸ்மாத் ச யத் , கார்யம் உத்பத்³யதே இதி வாக்யஶேஷ: । ஸ ச ய: க்ஷேத்ரஜ்ஞ: நிர்தி³ஷ்ட: ஸ: யத்ப்ரபா⁴வ: யே ப்ரபா⁴வா: உபாதி⁴க்ருதா: ஶக்தய: யஸ்ய ஸ: யத்ப்ரபா⁴வஶ்ச । தத் க்ஷேத்ரக்ஷேத்ரஜ்ஞயோ: யாதா²த்ம்யம் யதா²விஶேஷிதம் ஸமாஸேந ஸங்க்ஷேபேண மே மம வாக்யத: ஶ்ருணு, ஶ்ருத்வா அவதா⁴ரய இத்யர்த²: ॥ 3 ॥
தத் க்ஷேத்ரக்ஷேத்ரஜ்ஞயாதா²த்ம்யம் விவக்ஷிதம் ஸ்தௌதி ஶ்ரோத்ருபு³த்³தி⁴ப்ரரோசநார்த²ம் —
ருஷிபி⁴ர்ப³ஹுதா⁴ கீ³தம் ச²ந்தோ³பி⁴ர்விவிதை⁴: ப்ருத²க் ।
ப்³ரஹ்மஸூத்ரபதை³ஶ்சைவ ஹேதுமத்³பி⁴ர்விநிஶ்சிதை: ॥ 4 ॥
ப்³ரஹ்மஸூத்ரபதை³ஶ்சைவ ஹேதுமத்³பி⁴ர்விநிஶ்சிதை: ॥ 4 ॥
ருஷிபி⁴: வஸிஷ்டா²தி³பி⁴: ப³ஹுதா⁴ ப³ஹுப்ரகாரம் கீ³தம் கதி²தம் । ச²ந்தோ³பி⁴: ச²ந்தா³ம்ஸி ருகா³தீ³நி தை: ச²ந்தோ³பி⁴: விவிதை⁴: நாநாபா⁴வை: நாநாப்ரகாரை: ப்ருத²க் விவேகத: கீ³தம் । கிஞ்ச, ப்³ரஹ்மஸூத்ரபதை³ஶ்ச ஏவ ப்³ரஹ்மண: ஸூசகாநி வாக்யாநி ப்³ரஹ்மஸூத்ராணி தை: பத்³யதே க³ம்யதே ஜ்ஞாயதே இதி தாநி பதா³நி உச்யந்தே தைரேவ ச க்ஷேத்ரக்ஷேத்ரஜ்ஞயாதா²த்ம்யம் ‘கீ³தம்’ இதி அநுவர்ததே । ‘ஆத்மேத்யேவோபாஸீத’ (ப்³ரு. உ. 1 । 4 । 7) இத்யேவமாதி³பி⁴: ப்³ரஹ்மஸூத்ரபதை³: ஆத்மா ஜ்ஞாயதே, ஹேதுமத்³பி⁴: யுக்தியுக்தை: விநிஶ்சிதை: நி:ஸம்ஶயரூபை: நிஶ்சிதப்ரத்யயோத்பாத³கை: இத்யர்த²: ॥ 4 ॥
ஸ்துத்யா அபி⁴முகீ²பூ⁴தாய அர்ஜுநாய ஆஹ ப⁴க³வாந் —
மஹாபூ⁴தாந்யஹங்காரோ பு³த்³தி⁴ரவ்யக்தமேவ ச ।
இந்த்³ரியாணி த³ஶைகம் ச பஞ்ச சேந்த்³ரியகோ³சரா: ॥ 5 ॥
இந்த்³ரியாணி த³ஶைகம் ச பஞ்ச சேந்த்³ரியகோ³சரா: ॥ 5 ॥
மஹாபூ⁴தாநி மஹாந்தி ச தாநி ஸர்வவிகாரவ்யாபகத்வாத் பூ⁴தாநி ச ஸூக்ஷ்மாணி । ஸ்தூ²லாநி து இந்த்³ரியகோ³சரஶப்³தே³ந அபி⁴தா⁴யிஷ்யந்தே அஹங்கார: மஹாபூ⁴தகாரணம் அஹம்ப்ரத்யயலக்ஷண: । அஹங்காரகாரணம் பு³த்³தி⁴: அத்⁴யவஸாயலக்ஷணா । தத்காரணம் அவ்யக்தமேவ ச, ந வ்யக்தம் அவ்யக்தம் அவ்யாக்ருதம் ஈஶ்வரஶக்தி: ‘மம மாயா து³ரத்யயா’ (ப⁴. கீ³. 7 । 14) இத்யுக்தம் । ஏவஶப்³த³: ப்ரக்ருத்யவதா⁴ரணார்த²: ஏதாவத்யேவ அஷ்டதா⁴ பி⁴ந்நா ப்ரக்ருதி: । ச - ஶப்³த³: பே⁴த³ஸமுச்சயார்த²: । இந்த்³ரியாணி த³ஶ, ஶ்ரோத்ராதீ³நி பஞ்ச பு³த்³த்⁴யுத்பாத³கத்வாத் பு³த்³தீ⁴ந்த்³ரியாணி, வாக்பாண்யாதீ³நி பஞ்ச கர்மநிவர்தகத்வாத் கர்மேந்த்³ரியாணி ; தாநி த³ஶ । ஏகம் ச ; கிம் தத் ? மந: ஏகாத³ஶம் ஸங்கல்பாத்³யாத்மகம் । பஞ்ச ச இந்த்³ரியகோ³சரா: ஶப்³தா³த³யோ விஷயா: । தாநி ஏதாநி ஸாங்க்²யா: சதுர்விம்ஶதிதத்த்வாநி ஆசக்ஷதே ॥ 5 ॥
அத² இதா³நீம் ஆத்மகு³ணா இதி யாநாசக்ஷதே வைஶேஷிகா: தேபி க்ஷேத்ரத⁴ர்மா ஏவ ந து க்ஷேத்ரஜ்ஞஸ்ய இத்யாஹ ப⁴க³வாந் -
இச்சா² த்³வேஷ: ஸுக²ம் து³:க²ம் ஸங்கா⁴தஶ்சேதநா த்⁴ருதி: ।
ஏதத்க்ஷேத்ரம் ஸமாஸேந ஸவிகாரமுதா³ஹ்ருதம் ॥ 6 ॥
ஏதத்க்ஷேத்ரம் ஸமாஸேந ஸவிகாரமுதா³ஹ்ருதம் ॥ 6 ॥
இச்சா², யஜ்ஜாதீயம் ஸுக²ஹேதுமர்த²ம் உபலப்³த⁴வாந் பூர்வம் , புந: தஜ்ஜாதீயமுபலப⁴மாந: தமாதா³துமிச்ச²தி ஸுக²ஹேதுரிதி ; ஸா இயம் இச்சா² அந்த:கரணத⁴ர்ம: ஜ்ஞேயத்வாத் க்ஷேத்ரம் । ததா² த்³வேஷ:, யஜ்ஜாதீயமர்த²ம் து³:க²ஹேதுத்வேந அநுபூ⁴தவாந் , புந: தஜ்ஜாதீயமர்த²முபலப⁴மாந: தம் த்³வேஷ்டி ; ஸோ(அ)யம் த்³வேஷ: ஜ்ஞேயத்வாத் க்ஷேத்ரமேவ । ததா² ஸுக²ம் அநுகூலம் ப்ரஸந்நஸத்த்வாத்மகம் ஜ்ஞேயத்வாத் க்ஷேத்ரமேவ । து³:க²ம் ப்ரதிகூலாத்மகம் ; ஜ்ஞேயத்வாத் தத³பி க்ஷேத்ரம் । ஸங்கா⁴த: தே³ஹேந்த்³ரியாணாம் ஸம்ஹதி: । தஸ்யாமபி⁴வ்யக்தாந்த:கரணவ்ருத்தி:, தப்த இவ லோஹபிண்டே³ அக்³நி: ஆத்மசைதந்யாபா⁴ஸரஸவித்³தா⁴ சேதநா ; ஸா ச க்ஷேத்ரம் ஜ்ஞேயத்வாத் । த்⁴ருதி: யயா அவஸாத³ப்ராப்தாநி தே³ஹேந்த்³ரியாணி த்⁴ரியந்தே ; ஸா ச ஜ்ஞேயத்வாத் க்ஷேத்ரம் । ஸர்வாந்த:கரணத⁴ர்மோபலக்ஷணார்த²ம் இச்சா²தி³க்³ரஹணம் । யத உக்தமுபஸம்ஹரதி — ஏதத் க்ஷேத்ரம் ஸமாஸேந ஸவிகாரம் ஸஹ விகாரேண மஹதா³தி³நா உதா³ஹ்ருதம் உக்தம் யஸ்ய க்ஷேத்ரபே⁴த³ஜாதஸ்ய ஸம்ஹதி: ‘இத³ம் ஶரீரம் க்ஷேத்ரம்’ (ப⁴. கீ³. 13 । 1) இதி உக்தம் , தத் க்ஷேத்ரம் வ்யாக்²யாதம் மஹாபூ⁴தாதி³பே⁴த³பி⁴ந்நம் த்⁴ருத்யந்தம் । ॥ 6 ॥
க்ஷேத்ரஜ்ஞ: வக்ஷ்யமாணவிஶேஷண: — யஸ்ய ஸப்ரபா⁴வஸ்ய க்ஷேத்ரஜ்ஞஸ்ய பரிஜ்ஞாநாத் அம்ருதத்வம் ப⁴வதி, தம் ‘ஜ்ஞேயம் யத்தத்ப்ரவக்ஷ்யாமி’ (ப⁴. கீ³. 13 । 12) இத்யாதி³நா ஸவிஶேஷணம் ஸ்வயமேவ வக்ஷ்யதி ப⁴க³வாந் । அது⁴நா து தஜ்ஜ்ஞாநஸாத⁴நக³ணமமாநித்வாதி³லக்ஷணம் , யஸ்மிந் ஸதி தஜ்ஜ்ஞேயவிஜ்ஞாநே யோக்³ய: அதி⁴க்ருத: ப⁴வதி, யத்பர: ஸம்ந்யாஸீ ஜ்ஞாநநிஷ்ட²: உச்யதே, தம் அமாநித்வாதி³க³ணம் ஜ்ஞாநஸாத⁴நத்வாத் ஜ்ஞாநஶப்³த³வாச்யம் வித³தா⁴தி ப⁴க³வாந் —
அமாநித்வமத³ம்பி⁴த்வமஹிம்ஸா க்ஷாந்திரார்ஜவம் ।
ஆசார்யோபாஸநம் ஶௌசம் ஸ்தை²ர்யமாத்மவிநிக்³ரஹ: ॥ 7 ॥
ஆசார்யோபாஸநம் ஶௌசம் ஸ்தை²ர்யமாத்மவிநிக்³ரஹ: ॥ 7 ॥
அமாநித்வம் மாநிந: பா⁴வ: மாநித்வமாத்மந: ஶ்லாக⁴நம் , தத³பா⁴வ: அமாநித்வம் । அத³ம்பி⁴த்வம் ஸ்வத⁴ர்மப்ரகடீகரணம் த³ம்பி⁴த்வம் , தத³பா⁴வ: அத³ம்பி⁴த்வம் । அஹிம்ஸா அஹிம்ஸநம் ப்ராணிநாமபீட³நம் । க்ஷாந்தி: பராபராத⁴ப்ராப்தௌ அவிக்ரியா । ஆர்ஜவம் ருஜுபா⁴வ: அவக்ரத்வம் । ஆசார்யோபாஸநம் மோக்ஷஸாத⁴நோபதே³ஷ்டு: ஆசார்யஸ்ய ஶுஶ்ரூஷாதி³ப்ரயோகே³ண ஸேவநம் । ஶௌசம் காயமலாநாம் ம்ருஜ்ஜலாப்⁴யாம் ப்ரக்ஷாலநம் ; அந்தஶ்ச மநஸ: ப்ரதிபக்ஷபா⁴வநயா ராகா³தி³மலாநாமபநயநம் ஶௌசம் । ஸ்தை²ர்யம் ஸ்தி²ரபா⁴வ:, மோக்ஷமார்கே³ ஏவ க்ருதாத்⁴யவஸாயத்வம் । ஆத்மவிநிக்³ரஹ: ஆத்மந: அபகாரகஸ்ய ஆத்மஶப்³த³வாச்யஸ்ய கார்யகரணஸங்கா⁴தஸ்ய விநிக்³ரஹ: ஸ்வபா⁴வேந ஸர்வத: ப்ரவ்ருத்தஸ்ய ஸந்மார்கே³ ஏவ நிரோத⁴: ஆத்மவிநிக்³ரஹ: ॥ 7 ॥
கிஞ்ச —
இந்த்³ரியார்தே²ஷு வைராக்³யமநஹங்கார ஏவ ச ।
ஜந்மம்ருத்யுஜராவ்யாதி⁴து³:க²தோ³ஷாநுத³ர்ஶநம் ॥ 8 ॥
ஜந்மம்ருத்யுஜராவ்யாதி⁴து³:க²தோ³ஷாநுத³ர்ஶநம் ॥ 8 ॥
இந்த்³ரியார்தே²ஷு ஶப்³தா³தி³ஷு த்³ருஷ்டாத்³ருஷ்டேஷு போ⁴கே³ஷு விராக³பா⁴வோ வைராக்³யம் அநஹங்கார: அஹங்காராபா⁴வ: ஏவ ச ஜந்மம்ருத்யுஜராவ்யாதி⁴து³:க²தோ³ஷாநுத³ர்ஶநம் ஜந்ம ச ம்ருத்யுஶ்ச ஜரா ச வ்யாத⁴யஶ்ச து³:கா²நி ச தேஷு ஜந்மாதி³து³:கா²ந்தேஷு ப்ரத்யேகம் தோ³ஷாநுத³ர்ஶநம் । ஜந்மநி க³ர்ப⁴வாஸயோநித்³வாரநி:ஸரணம் தோ³ஷ:, தஸ்ய அநுத³ர்ஶநமாலோசநம் । ததா² ம்ருத்யௌ தோ³ஷாநுத³ர்ஶநம் । ததா² ஜராயாம் ப்ரஜ்ஞாஶக்திதேஜோநிரோத⁴தோ³ஷாநுத³ர்ஶநம் பரிபூ⁴ததா சேதி । ததா²
வ்யாதி⁴ஷு ஶிரோரோகா³தி³ஷு தோ³ஷாநுத³ர்ஶநம் । ததா² து³:கே²ஷு அத்⁴யாத்மாதி⁴பூ⁴தாதி⁴தை³வநிமித்தேஷு । அத²வா து³:கா²ந்யேவ தோ³ஷ: து³:க²தோ³ஷ: தஸ்ய ஜந்மாதி³ஷு பூர்வவத் அநுத³ர்ஶநம் — து³:க²ம் ஜந்ம, து³:க²ம் ம்ருத்யு:, து³:க²ம் ஜரா, து³:க²ம் வ்யாத⁴ய: । து³:க²நிமித்தத்வாத் ஜந்மாத³ய: து³:க²ம் , ந புந: ஸ்வரூபேணைவ து³:க²மிதி । ஏவம் ஜந்மாதி³ஷு து³:க²தோ³ஷாநுத³ர்ஶநாத் தே³ஹேந்த்³ரியாதி³விஷயபோ⁴கே³ஷு வைராக்³யமுபஜாயதே । தத: ப்ரத்யகா³த்மநி ப்ரவ்ருத்தி: கரணாநாமாத்மத³ர்ஶநாய । ஏவம் ஜ்ஞாநஹேதுத்வாத் ஜ்ஞாநமுச்யதே ஜந்மாதி³து³:க²தோ³ஷாநுத³ர்ஶநம் ॥ 8 ॥
கிஞ்ச —
அஸக்திரநபி⁴ஷ்வங்க³: புத்ரதா³ரக்³ருஹாதி³ஷு ।
நித்யம் ச ஸமசித்தத்வமிஷ்டாநிஷ்டோபபத்திஷு ॥ 9 ॥
நித்யம் ச ஸமசித்தத்வமிஷ்டாநிஷ்டோபபத்திஷு ॥ 9 ॥
அஸக்தி: ஸக்தி: ஸங்க³நிமித்தேஷு விஷயேஷு ப்ரீதிமாத்ரம் , தத³பா⁴வ: அஸக்தி: । அநபி⁴ஷ்வங்க³: அபி⁴ஷ்வங்கா³பா⁴வ: । அபி⁴ஷ்வங்கோ³ நாம ஆஸக்திவிஶேஷ ஏவ அநந்யாத்மபா⁴வநாலக்ஷண: ; யதா² அந்யஸ்மிந் ஸுகி²நி து³:கி²நி வா ‘அஹமேவ ஸுகீ², து³:கீ² ச, ’ ஜீவதி ம்ருதே வா ‘அஹமேவ ஜீவாமி மரிஷ்யாமி ச’ இதி । க்வ இதி ஆஹ — புத்ரதா³ரக்³ருஹாதி³ஷு, புத்ரேஷு தா³ரேஷு க்³ருஹேஷு ஆதி³க்³ரஹணாத் அந்யேஷ்வபி அத்யந்தேஷ்டேஷு தா³ஸவர்கா³தி³ஷு । தச்ச உப⁴யம் ஜ்ஞாநார்த²த்வாத் ஜ்ஞாநமுச்யதே । நித்யம் ச ஸமசித்தத்வம் துல்யசித்ததா । க்வ ? இஷ்டாநிஷ்டோபபத்திஷு இஷ்டாநாமநிஷ்டாநாம் ச உபபத்தய: ஸம்ப்ராப்தய: தாஸு இஷ்டாநிஷ்டோபபத்திஷு நித்யமேவ துல்யசித்ததா । இஷ்டோபபத்திஷு ந ஹ்ருஷ்யதி, ந குப்யதி ச அநிஷ்டோபபத்திஷு । தச்ச ஏதத் நித்யம் ஸமசித்தத்வம் ஜ்ஞாநம் ॥ 9 ॥
கிஞ்ச —
மயி சாநந்யயோகே³ந ப⁴க்திரவ்யபி⁴சாரிணீ ।
விவிக்ததே³ஶஸேவித்வமரதிர்ஜநஸம்ஸதி³ ॥ 10 ॥
விவிக்ததே³ஶஸேவித்வமரதிர்ஜநஸம்ஸதி³ ॥ 10 ॥
மயி ச ஈஶ்வரே அநந்யயோகே³ந அப்ருத²க்ஸமாதி⁴நா ‘ந அந்யோ ப⁴க³வதோ வாஸுதே³வாத் பர: அஸ்தி, அத: ஸ ஏவ ந: க³தி:’ இத்யேவம் நிஶ்சிதா அவ்யபி⁴சாரிணீ பு³த்³தி⁴: அநந்யயோக³:, தேந ப⁴ஜநம் ப⁴க்தி: ந வ்யபி⁴சரணஶீலா அவ்யபி⁴சாரிணீ । ஸா ச ஜ்ஞாநம் । விவிக்ததே³ஶஸேவித்வம் , விவிக்த: ஸ்வபா⁴வத: ஸம்ஸ்காரேண வா அஶுச்யாதி³பி⁴: ஸர்பவ்யாக்⁴ராதி³பி⁴ஶ்ச ரஹித: அரண்யநதீ³புலிநதே³வக்³ருஹாதி³பி⁴ர்விவிக்தோ தே³ஶ:, தம் ஸேவிதும் ஶீலமஸ்ய இதி விவிக்ததே³ஶஸேவீ, தத்³பா⁴வ: விவிக்ததே³ஶஸேவித்வம் । விவிக்தேஷு ஹி தே³ஶேஷு சித்தம் ப்ரஸீத³தி யத: தத: ஆத்மாதி³பா⁴வநா விவிக்தே உபஜாயதே । அத: விவிக்ததே³ஶஸேவித்வம் ஜ்ஞாநமுச்யதே । அரதி: அரமணம் ஜநஸம்ஸதி³, ஜநாநாம் ப்ராக்ருதாநாம் ஸம்ஸ்காரஶூந்யாநாம் அவிநீதாநாம் ஸம்ஸத் ஸமவாய: ஜநஸம்ஸத் ; ந ஸம்ஸ்காரவதாம் விநீதாநாம் ஸம்ஸத் ; தஸ்யா: ஜ்ஞாநோபகாரகத்வாத் । அத: ப்ராக்ருதஜநஸம்ஸதி³ அரதி: ஜ்ஞாநார்த²த்வாத் ஜ்ஞாநம் ॥ 10 ॥
கிஞ்ச —
அத்⁴யாத்மஜ்ஞாநநித்யத்வம் தத்த்வஜ்ஞாநார்த²த³ர்ஶநம் ।
ஏதஜ்ஜ்ஞாநமிதி ப்ரோக்தமஜ்ஞாநம் யத³தோ(அ)ந்யதா² ॥ 11 ॥
ஏதஜ்ஜ்ஞாநமிதி ப்ரோக்தமஜ்ஞாநம் யத³தோ(அ)ந்யதா² ॥ 11 ॥
அத்⁴யாத்மஜ்ஞாநநித்யத்வம் ஆத்மாதி³விஷயம் ஜ்ஞாநம் அத்⁴யாத்மஜ்ஞாநம் , தஸ்மிந் நித்யபா⁴வ: நித்யத்வம் । அமாநித்வாதீ³நாம் ஜ்ஞாநஸாத⁴நாநாம் பா⁴வநாபரிபாகநிமித்தம் தத்த்வஜ்ஞாநம் , தஸ்ய அர்த²: மோக்ஷ: ஸம்ஸாரோபரம: ; தஸ்ய ஆலோசநம் தத்த்வஜ்ஞாநார்த²த³ர்ஶநம் ; தத்த்வஜ்ஞாநப²லாலோசநே ஹி தத்ஸாத⁴நாநுஷ்டா²நே ப்ரவ்ருத்தி: ஸ்யாதி³தி । ஏதத் அமாநித்வாதி³தத்த்வஜ்ஞாநார்த²த³ர்ஶநாந்தமுக்தம் ஜ்ஞாநம் இதி ப்ரோக்தம் ஜ்ஞாநார்த²த்வாத் । அஜ்ஞாநம் யத் அத: அஸ்மாத் யதோ²க்தாத் அந்யதா² விபர்யயேண । மாநித்வம் த³ம்பி⁴த்வம் ஹிம்ஸா அக்ஷாந்தி: அநார்ஜவம் இத்யாதி³ அஜ்ஞாநம் விஜ்ஞேயம் பரிஹரணாய, ஸம்ஸாரப்ரவ்ருத்திகாரணத்வாத் இதி ॥ 11 ॥
யதோ²க்தேந ஜ்ஞாநேந ஜ்ஞாதவ்யம் கிம் இத்யாகாங்க்ஷாயாமாஹ — ‘ஜ்ஞேயம் யத்தத்’ இத்யாதி³ । நநு யமா: நியமாஶ்ச அமாநித்வாத³ய: । ந தை: ஜ்ஞேயம் ஜ்ஞாயதே । ந ஹி அமாநித்வாதி³ கஸ்யசித் வஸ்துந: பரிச்சே²த³கம் த்³ருஷ்டம் । ஸர்வத்ரைவ ச யத்³விஷயம் ஜ்ஞாநம் ததே³வ தஸ்ய ஜ்ஞேயஸ்ய பரிச்சே²த³கம் த்³ருஶ்யதே । ந ஹி அந்யவிஷயேண ஜ்ஞாநேந அந்யத் உபலப்⁴யதே, யதா² க⁴டவிஷயேண ஜ்ஞாநேந அக்³நி: । நைஷ தோ³ஷ:, ஜ்ஞாநநிமித்தத்வாத் ஜ்ஞாநமுச்யதே இதி ஹி அவோசாம ; ஜ்ஞாநஸஹகாரிகாரணத்வாச்ச —
ஜ்ஞேயம் யத்தத்ப்ரவக்ஷ்யாமி யஜ்ஜ்ஞாத்வாம்ருதமஶ்நுதே ।
அநாதி³மத்பரம் ப்³ரஹ்ம ந ஸத்தந்நாஸது³ச்யதே ॥ 12 ॥
அநாதி³மத்பரம் ப்³ரஹ்ம ந ஸத்தந்நாஸது³ச்யதே ॥ 12 ॥
ஜ்ஞேயம் ஜ்ஞாதவ்யம் யத் தத் ப்ரவக்ஷ்யாமி ப்ரகர்ஷேண யதா²வத் வக்ஷ்யாமி । கிம்ப²லம் தத் இதி ப்ரரோசநேந ஶ்ரோது: அபி⁴முகீ²கரணாய ஆஹ — யத் ஜ்ஞேயம் ஜ்ஞாத்வா அம்ருதம் அம்ருதத்வம் அஶ்நுதே, ந புந: ம்ரியதே இத்யர்த²: । அநாதி³மத் ஆதி³: அஸ்ய அஸ்தீதி ஆதி³மத் , ந ஆதி³மத் அநாதி³மத் ; கிம் தத் ? பரம் நிரதிஶயம் ப்³ரஹ்ம, ‘ஜ்ஞேயம்’ இதி ப்ரக்ருதம் ॥
அத்ர கேசித் ‘அநாதி³ மத்பரம்’ இதி பத³ம் சி²ந்த³ந்தி, ப³ஹுவ்ரீஹிணா உக்தே அர்தே² மதுப: ஆநர்த²க்யம் அநிஷ்டம் ஸ்யாத் இதி । அர்த²விஶேஷம் ச த³ர்ஶயந்தி — அஹம் வாஸுதே³வாக்²யா பரா ஶக்தி: யஸ்ய தத் மத்பரம் இதி । ஸத்யமேவமபுநருக்தம் ஸ்யாத் , அர்த²: சேத் ஸம்ப⁴வதி । ந து அர்த²: ஸம்ப⁴வதி, ப்³ரஹ்மண: ஸர்வவிஶேஷப்ரதிஷேதே⁴நைவ விஜிஜ்ஞாபயிஷிதத்வாத் ‘ந ஸத்தந்நாஸது³ச்யதே’ இதி । விஶிஷ்டஶக்திமத்த்வப்ரத³ர்ஶநம் விஶேஷப்ரதிஷேத⁴ஶ்ச இதி விப்ரதிஷித்³த⁴ம் । தஸ்மாத் மதுப: ப³ஹுவ்ரீஹிணா ஸமாநார்த²த்வே(அ)பி ப்ரயோக³: ஶ்லோகபூரணார்த²: ॥
அம்ருதத்வப²லம் ஜ்ஞேயம் மயா உச்யதே இதி ப்ரரோசநேந அபி⁴முகீ²க்ருத்ய ஆஹ — ந ஸத் தத் ஜ்ஞேயமுச்யதே இதி ந அபி அஸத் தத் உச்யதே ॥
நநு மஹதா பரிகரப³ந்தே⁴ந கண்ட²ரவேண உத்³கு⁴ஷ்ய ‘ஜ்ஞேயம் ப்ரவக்ஷ்யாமி’ இதி, அநநுரூபமுக்தம் ‘ந ஸத்தந்நாஸது³ச்யதே’ இதி । ந, அநுரூபமேவ உக்தம் । கத²ம் ? ஸர்வாஸு ஹி உபநிஷத்ஸு ஜ்ஞேயம் ப்³ரஹ்ம ‘நேதி நேதி’ (ப்³ரு. உ. 2 । 3 । 6) ‘அஸ்தூ²லமநணு’ (ப்³ரு. உ. 3 । 8 । 8) இத்யாதி³விஶேஷப்ரதிஷேதே⁴நைவ நிர்தி³ஶ்யதே, ந ‘இத³ம் தத்’ இதி, வாச: அகோ³சரத்வாத் ॥
நநு ந தத³ஸ்தி, யத்³வஸ்து அஸ்திஶப்³தே³ந நோச்யதே । அத² அஸ்திஶப்³தே³ந நோச்யதே, நாஸ்தி தத் ஜ்ஞேயம் । விப்ரதிஷித்³த⁴ம் ச — ‘ஜ்ஞேயம் தத் , ’ ‘அஸ்திஶப்³தே³ந நோச்யதே’ இதி ச । ந தாவந்நாஸ்தி, நாஸ்திபு³த்³த்⁴யவிஷயத்வாத் ॥
நநு ஸர்வா: பு³த்³த⁴ய: அஸ்திநாஸ்திபு³த்³த்⁴யநுக³தா: ஏவ । தத்ர ஏவம் ஸதி ஜ்ஞேயமபி அஸ்திபு³த்³த்⁴யநுக³தப்ரத்யயவிஷயம் வா ஸ்யாத் , நாஸ்திபு³த்³த்⁴யநுக³தப்ரத்யயவிஷயம் வா ஸ்யாத் । ந, அதீந்த்³ரியத்வேந உப⁴யபு³த்³த்⁴யநுக³தப்ரத்யயாவிஷயத்வாத் । யத்³தி⁴ இந்த்³ரியக³ம்யம் வஸ்து க⁴டாதி³கம் , தத் அஸ்திபு³த்³த்⁴யநுக³தப்ரத்யயவிஷயம் வா ஸ்யாத் , நாஸ்திபு³த்³த்⁴யநுக³தப்ரத்யயவிஷயம் வா ஸ்யாத் । இத³ம் து ஜ்ஞேயம் அதீந்த்³ரியத்வேந ஶப்³தை³கப்ரமாணக³ம்யத்வாத் ந க⁴டாதி³வத் உப⁴யபு³த்³த்⁴யநுக³தப்ரத்யயவிஷயம் இத்யத: ‘ந ஸத்தந்நாஸத்’ இதி உச்யதே ॥
யத்து உக்தம் — விருத்³த⁴முச்யதே, ‘ஜ்ஞேயம் தத்’ ‘ந ஸத்தந்நாஸது³ச்யதே’ இதி — ந விருத்³த⁴ம் , ‘அந்யதே³வ தத்³விதி³தாத³தோ² அவிதி³தாத³தி⁴’ (கே. உ. 1 । 4) இதி ஶ்ருதே: । ஶ்ருதிரபி விருத்³தா⁴ர்தா² இதி சேத் — யதா² யஜ்ஞாய ஶாலாமாரப்⁴ய ‘யத்³யமுஷ்மிம்ல்லோகே(அ)ஸ்தி வா ந வேதி’ (தை. ஸம். 6 । 1 । 1 । 1) இத்யேவமிதி சேத் , ந ; விதி³தாவிதி³தாப்⁴யாமந்யத்வஶ்ருதே: அவஶ்யவிஜ்ஞேயார்த²ப்ரதிபாத³நபரத்வாத் ‘யத்³யமுஷ்மிந்’ இத்யாதி³ து விதி⁴ஶேஷ: அர்த²வாத³: । உபபத்தேஶ்ச ஸத³ஸதா³தி³ஶப்³தை³: ப்³ரஹ்ம நோச்யதே இதி । ஸர்வோ ஹி ஶப்³த³: அர்த²ப்ரகாஶநாய ப்ரயுக்த:, ஶ்ரூயமாணஶ்ச ஶ்ரோத்ருபி⁴:, ஜாதிக்ரியாகு³ணஸம்ப³ந்த⁴த்³வாரேண ஸங்கேதக்³ரஹணஸவ்யபேக்ஷ: அர்த²ம் ப்ரத்யாயயதி ; ந அந்யதா², அத்³ருஷ்டத்வாத் । தத் யதா² — ‘கௌ³:’ ‘அஶ்வ:’ இதி வா ஜாதித:, ‘பசதி’ ‘பட²தி’ இதி வா க்ரியாத:, ‘ஶுக்ல:’ ‘க்ருஷ்ண:’ இதி வா கு³ணத:, ‘த⁴நீ’ ‘கோ³மாந்’ இதி வா ஸம்ப³ந்த⁴த: । ந து ப்³ரஹ்ம ஜாதிமத் , அத: ந ஸதா³தி³ஶப்³த³வாச்யம் । நாபி கு³ணவத் , யேந கு³ணஶப்³தே³ந உச்யேத, நிர்கு³ணத்வாத் । நாபி க்ரியாஶப்³த³வாச்யம் நிஷ்க்ரியத்வாத் ‘நிஷ்கலம் நிஷ்க்ரியம் ஶாந்தம்’ (ஶ்வே. உ. 6 । 19) இதி ஶ்ருதே: । ந ச ஸம்ப³ந்தீ⁴, ஏகத்வாத் । அத்³வயத்வாத் அவிஷயத்வாத் ஆத்மத்வாச்ச ந கேநசித் ஶப்³தே³ந உச்யதே இதி யுக்தம் ; ‘யதோ வாசோ நிவர்தந்தே’ (தை. உ. 2 । 9 । 1) இத்யாதி³ஶ்ருதிபி⁴ஶ்ச ॥ 12 ॥
ஸச்ச²ப்³த³ப்ரத்யயாவிஷயத்வாத் அஸத்த்வாஶங்காயாம் ஜ்ஞேயஸ்ய ஸர்வப்ராணிகரணோபாதி⁴த்³வாரேண தத³ஸ்தித்வம் ப்ரதிபாத³யந் ததா³ஶங்காநிவ்ருத்த்யர்த²மாஹ —
ஸர்வத:பாணிபாத³ம் தத்ஸர்வதோக்ஷிஶிரோமுக²ம் ।
ஸர்வத:ஶ்ருதிமல்லோகே ஸர்வமாவ்ருத்ய திஷ்ட²தி ॥ 13 ॥
ஸர்வத:ஶ்ருதிமல்லோகே ஸர்வமாவ்ருத்ய திஷ்ட²தி ॥ 13 ॥
ஸர்வத:பாணிபாத³ம் ஸர்வத: பாணய: பாதா³ஶ்ச அஸ்ய இதி ஸர்வத:பாணிபாத³ம் தத் ஜ்ஞேயம் । ஸர்வப்ராணிகரணோபாதி⁴பி⁴: க்ஷேத்ரஜ்ஞஸ்ய அஸ்தித்வம் விபா⁴வ்யதே । க்ஷேத்ரஜ்ஞஶ்ச க்ஷேத்ரோபாதி⁴த: உச்யதே । க்ஷேத்ரம் ச பாணிபாதா³தி³பி⁴: அநேகதா⁴ பி⁴ந்நம் । க்ஷேத்ரோபாதி⁴பே⁴த³க்ருதம் விஶேஷஜாதம் மித்²யைவ க்ஷேத்ரஜ்ஞஸ்ய, இதி தத³பநயநேந ஜ்ஞேயத்வமுக்தம் ‘ந ஸத்தந்நாஸது³ச்யதே’ இதி । உபாதி⁴க்ருதம் மித்²யாரூபமபி அஸ்தித்வாதி⁴க³மாய ஜ்ஞேயத⁴ர்மவத் பரிகல்ப்ய உச்யதே ‘ஸர்வத:பாணிபாத³ம்’ இத்யாதி³ । ததா² ஹி ஸம்ப்ரதா³யவிதா³ம் வசநம் — ‘அத்⁴யாரோபாபவாதா³ப்⁴யாம் நிஷ்ப்ரபஞ்சம் ப்ரபஞ்ச்யதே’ ( ? ) இதி । ஸர்வத்ர ஸர்வதே³ஹாவயவத்வேந க³ம்யமாநா: பாணிபாதா³த³ய: ஜ்ஞேயஶக்திஸத்³பா⁴வநிமித்தஸ்வகார்யா: இதி ஜ்ஞேயஸத்³பா⁴வே லிங்கா³நி ‘ஜ்ஞேயஸ்ய’ இதி உபசாரத: உச்யந்தே । ததா² வ்யாக்²யேயம் அந்யத் । ஸர்வத:பாணிபாத³ம் தத் ஜ்ஞேயம் । ஸர்வதோக்ஷிஶிரோமுக²ம் ஸர்வத: அக்ஷீணி ஶிராம்ஸி முகா²நி ச யஸ்ய தத் ஸர்வதோக்ஷிஶிரோமுக²ம் ; ஸர்வத:ஶ்ருதிமத் ஶ்ருதி: ஶ்ரவணேந்த்³ரியம் , தத் யஸ்ய தத் ஶ்ருதிமத் , லோகே ப்ராணிநிகாயே, ஸர்வம் ஆவ்ருத்ய ஸம்வ்யாப்ய திஷ்ட²தி ஸ்தி²திம் லப⁴தே ॥ 13 ॥
உபாதி⁴பூ⁴தபாணிபாதா³தீ³ந்த்³ரியாத்⁴யாரோபணாத் ஜ்ஞேயஸ்ய தத்³வத்தாஶங்கா மா பூ⁴த் இத்யேவமர்த²: ஶ்லோகாரம்ப⁴: —
ஸர்வேந்த்³ரியகு³ணாபா⁴ஸம் ஸர்வேந்த்³ரியவிவர்ஜிதம் ।
அஸக்தம் ஸர்வப்⁴ருச்சைவ நிர்கு³ணம் கு³ணபோ⁴க்த்ரு ச ॥ 14 ॥
அஸக்தம் ஸர்வப்⁴ருச்சைவ நிர்கு³ணம் கு³ணபோ⁴க்த்ரு ச ॥ 14 ॥
ஸர்வேந்த்³ரியகு³ணாபா⁴ஸம் ஸர்வாணி ச தாநி இந்த்³ரியாணி ஶ்ரோத்ராதீ³நி பு³த்³தீ⁴ந்த்³ரியகர்மேந்த்³ரியாக்²யாநி, அந்த:கரணே ச பு³த்³தி⁴மநஸீ, ஜ்ஞேயோபாதி⁴த்வஸ்ய துல்யத்வாத் , ஸர்வேந்த்³ரியக்³ரஹணேந க்³ருஹ்யந்தே । அபி ச, அந்த:கரணோபாதி⁴த்³வாரேணைவ ஶ்ரோத்ராதீ³நாமபி உபாதி⁴த்வம் இத்யத: அந்த:கரணப³ஹிஷ்கரணோபாதி⁴பூ⁴தை: ஸர்வேந்த்³ரியகு³ணை: அத்⁴யவஸாயஸங்கல்பஶ்ரவணவசநாதி³பி⁴: அவபா⁴ஸதே இதி ஸர்வேந்த்³ரியகு³ணாபா⁴ஸம் ஸர்வேந்த்³ரியவ்யாபாரை: வ்யாப்ருதமிவ தத் ஜ்ஞேயம் இத்யர்த²: ; ‘த்⁴யாயதீவ லேலாயதீவ’ (ப்³ரு. உ. 4 । 3 । 7) இதி ஶ்ருதே: । கஸ்மாத் புந: காரணாத் ந வ்யாப்ருதமேவேதி க்³ருஹ்யதே இத்யத: ஆஹ — ஸர்வேந்த்³ரியவிவர்ஜிதம் , ஸர்வகரணரஹிதமித்யர்த²: । அத: ந கரணவ்யாபாரை: வ்யாப்ருதம் தத் ஜ்ஞேயம் । யஸ்து அயம் மந்த்ர: — ‘அபாணிபாதோ³ ஜவநோ க்³ரஹீதா பஶ்யத்யசக்ஷு: ஸ ஶ்ருணோத்யகர்ண:’ (ஶ்வே. உ. 3 । 19) இத்யாதி³:, ஸ ஸர்வேந்த்³ரியோபாதி⁴கு³ணாநுகு³ண்யப⁴ஜநஶக்திமத் தத் ஜ்ஞேயம் இத்யேவம் ப்ரத³ர்ஶநார்த²:, ந து ஸாக்ஷாதே³வ ஜவநாதி³க்ரியாவத்த்வப்ரத³ர்ஶநார்த²: । ‘அந்தோ⁴ மணிமவிந்த³த்’ (தை. ஆ. 1 । 11) இத்யாதி³மந்த்ரார்த²வத் தஸ்ய மந்த்ரஸ்ய அர்த²: । யஸ்மாத் ஸர்வகரணவர்ஜிதம் ஜ்ஞேயம் , தஸ்மாத் அஸக்தம் ஸர்வஸம்ஶ்லேஷவர்ஜிதம் । யத்³யபி ஏவம் , ததா²பி ஸர்வப்⁴ருச்ச ஏவ । ஸதா³ஸ்பத³ம் ஹி ஸர்வம் ஸர்வத்ர ஸத்³பு³த்³த்⁴யநுக³மாத் । ந ஹி ம்ருக³த்ருஷ்ணிகாத³யோ(அ)பி நிராஸ்பதா³: ப⁴வந்தி । அத: ஸர்வப்⁴ருத் ஸர்வம் பி³ப⁴ர்தி இதி । ஸ்யாத் இத³ம் ச அந்யத் ஜ்ஞேயஸ்ய ஸத்த்வாதி⁴க³மத்³வாரம் — நிர்கு³ணம் ஸத்த்வரஜஸ்தமாம்ஸி கு³ணா: தை: வர்ஜிதம் தத் ஜ்ஞேயம் , ததா²பி கு³ணபோ⁴க்த்ரு ச கு³ணாநாம் ஸத்த்வரஜஸ்தமஸாம் ஶப்³தா³தி³த்³வாரேண ஸுக²து³:க²மோஹாகாரபரிணதாநாம் போ⁴க்த்ரு ச உபலப்³த்⁴ரு ச தத் ஜ்ஞேயம் இத்யர்த²: ॥ 14 ॥
கிஞ்ச —
ப³ஹிரந்தஶ்ச பூ⁴தாநாமசரம் சரமேவ ச ।
ஸூக்ஷ்மத்வாத்தத³விஜ்ஞேயம் தூ³ரஸ்த²ம் சாந்திகே ச தத் ॥ 15 ॥
ஸூக்ஷ்மத்வாத்தத³விஜ்ஞேயம் தூ³ரஸ்த²ம் சாந்திகே ச தத் ॥ 15 ॥
ப³ஹி: த்வக்பர்யந்தம் தே³ஹம் ஆத்மத்வேந அவித்³யாகல்பிதம் அபேக்ஷ்ய தமேவ அவதி⁴ம் க்ருத்வா ப³ஹி: உச்யதே । ததா² ப்ரத்யகா³த்மாநமபேக்ஷ்ய தே³ஹமேவ அவதி⁴ம் க்ருத்வா அந்த: உச்யதே । ‘ப³ஹிரந்தஶ்ச’ இத்யுக்தே மத்⁴யே அபா⁴வே ப்ராப்தே, இத³முச்யதே — அசரம் சரமேவ ச, யத் சராசரம் தே³ஹாபா⁴ஸமபி ததே³வ ஜ்ஞேயம் யதா² ரஜ்ஜுஸர்பாபா⁴ஸ: । யதி³ அசரம் சரமேவ ச ஸ்யாத் வ்யவஹாரவிஷயம் ஸர்வம் ஜ்ஞேயம் , கிமர்த²ம் ‘இத³ம்’ இதி ஸர்வை: ந விஜ்ஞேயம் இதி ? உச்யதே — ஸத்யம் ஸர்வாபா⁴ஸம் தத் ; ததா²பி வ்யோமவத் ஸூக்ஷ்மம் । அத: ஸூக்ஷ்மத்வாத் ஸ்வேந ரூபேண தத் ஜ்ஞேயமபி அவிஜ்ஞேயம் அவிது³ஷாம் । விது³ஷாம் து, ‘ஆத்மைவேத³ம் ஸர்வம்’ (சா². உ. 7 । 25 । 2) ‘ப்³ரஹ்மைவேத³ம் ஸர்வம்’ இத்யாதி³ப்ரமாணத: நித்யம் விஜ்ஞாதம் । அவிஜ்ஞாததயா தூ³ரஸ்த²ம் வர்ஷஸஹஸ்ரகோட்யாபி அவிது³ஷாம் அப்ராப்யத்வாத் । அந்திகே ச தத் , ஆத்மத்வாத் விது³ஷாம் ॥ 15 ॥
கிஞ்ச —
அவிப⁴க்தம் ச பூ⁴தேஷு விப⁴க்தமிவ ச ஸ்தி²தம் ।
பூ⁴தப⁴ர்த்ரு ச தஜ்ஜ்ஞேயம் க்³ரஸிஷ்ணு ப்ரப⁴விஷ்ணு ச ॥ 16 ॥
பூ⁴தப⁴ர்த்ரு ச தஜ்ஜ்ஞேயம் க்³ரஸிஷ்ணு ப்ரப⁴விஷ்ணு ச ॥ 16 ॥
அவிப⁴க்தம் ச ப்ரதிதே³ஹம் வ்யோமவத் ததே³கம் । பூ⁴தேஷு ஸர்வப்ராணிஷு விப⁴க்தமிவ ச ஸ்தி²தம் தே³ஹேஷ்வேவ விபா⁴வ்யமாநத்வாத் । பூ⁴தப⁴ர்த்ரு ச பூ⁴தாநி பி³ப⁴ர்தீதி தத் ஜ்ஞேயம் பூ⁴தப⁴ர்த்ரு ச ஸ்தி²திகாலே । ப்ரலயகாலே க்³ருஸிஷ்ணு க்³ரஸநஶீலம் । உத்பத்திகாலே ப்ரப⁴விஷ்ணு ச ப்ரப⁴வநஶீலம் யதா² ரஜ்ஜ்வாதி³: ஸர்பாதே³: மித்²யாகல்பிதஸ்ய ॥ 16 ॥
கிஞ்ச, ஸர்வத்ர வித்³யமாநமபி ஸத் ந உபலப்⁴யதே சேத் , ஜ்ஞேயம் தம: தர்ஹி ? ந । கிம் தர்ஹி ? —
ஜ்யோதிஷாமபி தஜ்ஜ்யோதிஸ்தமஸ: பரமுச்யதே ।
ஜ்ஞாநம் ஜ்ஞேயம் ஜ்ஞாநக³ம்யம் ஹ்ருதி³ ஸர்வஸ்ய விஷ்டி²தம் ॥ 17 ॥
ஜ்ஞாநம் ஜ்ஞேயம் ஜ்ஞாநக³ம்யம் ஹ்ருதி³ ஸர்வஸ்ய விஷ்டி²தம் ॥ 17 ॥
ஜ்யோதிஷாம் ஆதி³த்யாதீ³நாமபி தத் ஜ்ஞேயம் ஜ்யோதி: । ஆத்மசைதந்யஜ்யோதிஷா இத்³தா⁴நி ஹி ஆதி³த்யாதீ³நி ஜ்யோதீம்ஷி தீ³ப்யந்தே, ‘யேந ஸூர்யஸ்தபதி தேஜஸேத்³த⁴:’ (தை. ப்³ரா. 3 । 12 । 9) ‘தஸ்ய பா⁴ஸா ஸர்வமித³ம் விபா⁴தி’ (மு. உ. 2 । 2 । 11) இத்யாதி³ஶ்ருதிப்⁴ய: ; ஸ்ம்ருதேஶ்ச இஹைவ — ‘யதா³தி³த்யக³தம் தேஜ:’ (ப⁴. கீ³. 15 । 12) இத்யாதே³: । தமஸ: அஜ்ஞாநாத் பரம் அஸ்ப்ருஷ்டம் உச்யதே । ஜ்ஞாநாதே³: து³:ஸம்பாத³நபு³த்³த்⁴யா ப்ராப்தாவஸாத³ஸ்ய உத்தம்ப⁴நார்த²மாஹ — ஜ்ஞாநம் அமாநித்வாதி³ ; ஜ்ஞேயம் ‘ஜ்ஞேயம் யத் தத் ப்ரவக்ஷ்யாமி’ (ப⁴. கீ³. 13 । 12) இத்யாதி³நா உக்தம் ; ஜ்ஞாநக³ம்யம் ஜ்ஞேயமேவ ஜ்ஞாதம் ஸத் ஜ்ஞாநப²லமிதி ஜ்ஞாநக³ம்யமுச்யதே ; ஜ்ஞாயமாநம் து ஜ்ஞேயம் । தத் ஏதத் த்ரயமபி ஹ்ருதி³ பு³த்³தௌ⁴ ஸர்வஸ்ய ப்ராணிஜாதஸ்ய விஷ்டி²தம் விஶேஷேண ஸ்தி²தம் । தத்ரைவ ஹி த்ரயம் விபா⁴வ்யதே ॥ 17 ॥
யதோ²க்தார்தோ²பஸம்ஹாரார்த²: அயம் ஶ்லோக: ஆரப்⁴யதே —
இதி க்ஷேத்ரம் ததா² ஜ்ஞாநம் ஜ்ஞேயம் சோக்தம் ஸமாஸத: ।
மத்³ப⁴க்த ஏதத்³விஜ்ஞாய மத்³பா⁴வாயோபபத்³யதே ॥ 18 ॥
மத்³ப⁴க்த ஏதத்³விஜ்ஞாய மத்³பா⁴வாயோபபத்³யதே ॥ 18 ॥
இதி ஏவம் க்ஷேத்ரம் மஹாபூ⁴தாதி³ த்⁴ருத்யந்தம் ததா² ஜ்ஞாநம் அமாநித்வாதி³ தத்த்வஜ்ஞாநார்த²த³ர்ஶநபர்யந்தம் ஜ்ஞேயம் ச ‘ஜ்ஞேயம் யத் தத்’ (ப⁴. கீ³. 13 । 12) இத்யாதி³ ‘தமஸ: பரமுச்யதே’ (ப⁴. கீ³. 13 । 17) இத்யேவமந்தம் உக்தம் ஸமாஸத: ஸங்க்ஷேபத: । ஏதாவாந் ஸர்வ: ஹி வேதா³ர்த²: கீ³தார்த²ஶ்ச உபஸம்ஹ்ருத்ய உக்த: । அஸ்மிந் ஸம்யக்³த³ர்ஶநே க: அதி⁴க்ரியதே இதி உச்யதே — மத்³ப⁴க்த: மயி ஈஶ்வரே ஸர்வஜ்ஞே பரமகு³ரௌ வாஸுதே³வே ஸமர்பிதஸர்வாத்மபா⁴வ:, யத் பஶ்யதி ஶ்ருணோதி ஸ்ப்ருஶதி வா ‘ஸர்வமேவ ப⁴க³வாந் வாஸுதே³வ:’ இத்யேவம்க்³ரஹாவிஷ்டபு³த்³தி⁴: மத்³ப⁴க்த: ஸ ஏதத் யதோ²க்தம் ஸம்யக்³த³ர்ஶநம் விஜ்ஞாய, மத்³பா⁴வாய மம பா⁴வ: மத்³பா⁴வ: பரமாத்மபா⁴வ: தஸ்மை மத்³பா⁴வாய உபபத்³யதே மோக்ஷம் க³ச்ச²தி ॥ 18 ॥
தத்ர ஸப்தமே ஈஶ்வரஸ்ய த்³வே ப்ரக்ருதீ உபந்யஸ்தே, பராபரே க்ஷேத்ரக்ஷேத்ரஜ்ஞலக்ஷணே ; ‘ஏதத்³யோநீநி பூ⁴தாநி’ (ப⁴. கீ³. 7 । 6) இதி ச உக்தம் । க்ஷேத்ரக்ஷேத்ரஜ்ஞப்ரக்ருதித்³வயயோநித்வம் கத²ம் பூ⁴தாநாமிதி அயமர்த²: அது⁴நா உச்யதே —
ப்ரக்ருதிம் புருஷம் சைவ வித்³த்⁴யநாதீ³ உபா⁴வபி ।
விகாராம்ஶ்ச கு³ணாம்ஶ்சைவ வித்³தி⁴ ப்ரக்ருதிஸம்ப⁴வாந் ॥ 19 ॥
விகாராம்ஶ்ச கு³ணாம்ஶ்சைவ வித்³தி⁴ ப்ரக்ருதிஸம்ப⁴வாந் ॥ 19 ॥
ப்ரக்ருதிம் புருஷம் சைவ ஈஶ்வரஸ்ய ப்ரக்ருதீ தௌ ப்ரக்ருதிபுருஷௌ உபா⁴வபி அநாதீ³ வித்³தி⁴, ந வித்³யதே ஆதி³: யயோ: தௌ அநாதீ³ । நித்யேஶ்வரத்வாத் ஈஶ்வரஸ்ய தத்ப்ரக்ருத்யோரபி யுக்தம் நித்யத்வேந ப⁴விதும் । ப்ரக்ருதித்³வயவத்த்வமேவ ஹி ஈஶ்வரஸ்ய ஈஶ்வரத்வம் । யாப்⁴யாம் ப்ரக்ருதிப்⁴யாம் ஈஶ்வர: ஜக³து³த்பத்திஸ்தி²திப்ரலயஹேது:, தே த்³வே அநாதீ³ ஸத்யௌ ஸம்ஸாரஸ்ய காரணம் ॥
ந ஆதீ³ அநாதீ³ இதி தத்புருஷஸமாஸம் கேசித் வர்ணயந்தி । தேந ஹி கில ஈஶ்வரஸ்ய காரணத்வம் ஸித்⁴யதி । யதி³ புந: ப்ரக்ருதிபுருஷாவேவ நித்யௌ ஸ்யாதாம் தத்க்ருதமேவ ஜக³த் ந ஈஶ்வரஸ்ய ஜக³த: கர்த்ருத்வம் । தத் அஸத் ; ப்ராக் ப்ரக்ருதிபுருஷயோ: உத்பத்தே: ஈஶிதவ்யாபா⁴வாத் ஈஶ்வரஸ்ய அநீஶ்வரத்வப்ரஸங்கா³த் , ஸம்ஸாரஸ்ய நிர்நிமித்தத்வே அநிர்மோக்ஷப்ரஸங்கா³த் ஶாஸ்த்ராநர்த²க்யப்ரஸங்கா³த் ப³ந்த⁴மோக்ஷாபா⁴வப்ரஸங்கா³ச்ச । நித்யத்வே புந: ஈஶ்வரஸ்ய ப்ரக்ருத்யோ: ஸர்வமேதத் உபபந்நம் ப⁴வேத் । கத²ம் ?
விகாராம்ஶ்ச கு³ணாம்ஶ்சைவ வக்ஷ்யமாணாந்விகாராந் பு³த்³த்⁴யாதி³தே³ஹேந்த்³ரியாந்தாந் கு³ணாம்ஶ்ச ஸுக²து³:க²மோஹப்ரத்யயாகாரபரிணதாந் வித்³தி⁴ ஜாநீஹி ப்ரக்ருதிஸம்ப⁴வாந் , ப்ரக்ருதி: ஈஶ்வரஸ்ய விகாரகாரணஶக்தி: த்ரிகு³ணாத்மிகா மாயா, ஸா ஸம்ப⁴வோ யேஷாம் விகாராணாம் கு³ணாநாம் ச தாந் விகாராந் கு³ணாம்ஶ்ச வித்³தி⁴ ப்ரக்ருதிஸம்ப⁴வாந் ப்ரக்ருதிபரிணாமாந் ॥ 19 ॥
கே புந: தே விகாரா: கு³ணாஶ்ச ப்ரக்ருதிஸம்ப⁴வா: —
கார்யகரணகர்த்ருத்வே ஹேது: ப்ரக்ருதிருச்யதே ।
புருஷ: ஸுக²து³:கா²நாம் போ⁴க்த்ருத்வே ஹேதுருச்யதே ॥ 20 ॥
புருஷ: ஸுக²து³:கா²நாம் போ⁴க்த்ருத்வே ஹேதுருச்யதே ॥ 20 ॥
கார்யகரணகர்த்ருத்வே — கார்யம் ஶரீரம் கரணாநி தத்ஸ்தா²நி த்ரயோத³ஶ । தே³ஹஸ்யாரம்ப⁴காணி பூ⁴தாநி பஞ்ச விஷயாஶ்ச ப்ரக்ருதிஸம்ப⁴வா: விகாரா: பூர்வோக்தா: இஹ கார்யக்³ரஹணேந க்³ருஹ்யந்தே । கு³ணாஶ்ச ப்ரக்ருதிஸம்ப⁴வா: ஸுக²து³:க²மோஹாத்மகா: கரணாஶ்ரயத்வாத் கரணக்³ரஹணேந க்³ருஹ்யந்தே । தேஷாம் கார்யகரணாநாம் கர்த்ருத்வம் உத்பாத³கத்வம் யத் தத் கார்யகரணகர்த்ருத்வம் தஸ்மிந் கார்யகரணகர்த்ருத்வே ஹேது: காரணம் ஆரம்ப⁴கத்வேந ப்ரக்ருதி: உச்யதே । ஏவம் கார்யகரணகர்த்ருத்வேந ஸம்ஸாரஸ்ய காரணம் ப்ரக்ருதி: । கார்யகாரணகர்த்ருத்வே இத்யஸ்மிந்நபி பாடே², கார்யம் யத் யஸ்ய பரிணாம: தத் தஸ்ய கார்யம் விகார: விகாரி காரணம் தயோ: விகாரவிகாரிணோ: கார்யகாரணயோ: கர்த்ருத்வே இதி । அத²வா, ஷோட³ஶ விகாரா: கார்யம் ஸப்த ப்ரக்ருதிவிக்ருதய: காரணம் தாந்யேவ கார்யகாரணாந்யுச்யந்தே தேஷாம் கர்த்ருத்வே ஹேது: ப்ரக்ருதி: உச்யதே, ஆரம்ப⁴கத்வேநைவ । புருஷஶ்ச ஸம்ஸாரஸ்ய காரணம் யதா² ஸ்யாத் தத் உச்யதே — புருஷ: ஜீவ: க்ஷேத்ரஜ்ஞ: போ⁴க்தா இதி பர்யாய:, ஸுக²து³:கா²நாம் போ⁴க்³யாநாம் போ⁴க்த்ருத்வே உபலப்³த்⁴ருத்வே ஹேது: உச்யதே ॥
கத²ம் புந: அநேந கார்யகரணகர்த்ருத்வேந ஸுக²து³:க²போ⁴க்த்ருத்வேந ச ப்ரக்ருதிபுருஷயோ: ஸம்ஸாரகாரணத்வமுச்யதே இதி, அத்ர உச்யதே — கார்யகரணஸுக²து³:க²ரூபேண ஹேதுப²லாத்மநா ப்ரக்ருதே: பரிணாமாபா⁴வே, புருஷஸ்ய ச சேதநஸ்ய அஸதி தது³பலப்³த்⁴ருத்வே, குத: ஸம்ஸார: ஸ்யாத் ? யதா³ புந: கார்யகரணஸுக²து³:க²ஸ்வரூபேண ஹேதுப²லாத்மநா பரிணதயா ப்ரக்ருத்யா போ⁴க்³யயா புருஷஸ்ய தத்³விபரீதஸ்ய போ⁴க்த்ருத்வேந அவித்³யாரூப: ஸம்யோக³: ஸ்யாத் , ததா³ ஸம்ஸார: ஸ்யாத் இதி । அத: யத் ப்ரக்ருதிபுருஷயோ: கார்யகரணகர்த்ருத்வேந ஸுக²து³:க²போ⁴க்த்ருத்வேந ச ஸம்ஸாரகாரணத்வமுக்தம் , தத் யுக்தம் । க: புந: அயம் ஸம்ஸாரோ நாம ? ஸுக²து³:க²ஸம்போ⁴க³: ஸம்ஸார: । புருஷஸ்ய ச ஸுக²து³:கா²நாம் ஸம்போ⁴க்த்ருத்வம் ஸம்ஸாரித்வமிதி ॥ 20 ॥
யத் புருஷஸ்ய ஸுக²து³:கா²நாம் போ⁴க்த்ருத்வம் ஸம்ஸாரித்வம் இதி உக்தம் தஸ்ய தத் கிம்நிமித்தமிதி உச்யதே —
புருஷ: ப்ரக்ருதிஸ்தோ² ஹி பு⁴ங்க்தே ப்ரக்ருதிஜாந்கு³ணாந் ।
காரணம் கு³ணஸங்கோ³(அ)ஸ்ய ஸத³ஸத்³யோநிஜந்மஸு ॥ 21 ॥
காரணம் கு³ணஸங்கோ³(அ)ஸ்ய ஸத³ஸத்³யோநிஜந்மஸு ॥ 21 ॥
புருஷ: போ⁴க்தா ப்ரக்ருதிஸ்த²: ப்ரக்ருதௌ அவித்³யாலக்ஷணாயாம் கார்யகரணரூபேண பரிணதாயாம் ஸ்தி²த: ப்ரக்ருதிஸ்த²:, ப்ரக்ருதிமாத்மத்வேந க³த: இத்யேதத் , ஹி யஸ்மாத் , தஸ்மாத் பு⁴ங்க்தே உபலப⁴தே இத்யர்த²: । ப்ரக்ருதிஜாந் ப்ரக்ருதித: ஜாதாந் ஸுக²து³:க²மோஹாகாராபி⁴வ்யக்தாந் கு³ணாந் ‘ஸுகீ², து³:கீ², மூட⁴:, பண்டி³த: அஹம்’ இத்யேவம் । ஸத்யாமபி அவித்³யாயாம் ஸுக²து³:க²மோஹேஷு கு³ணேஷு பு⁴ஜ்யமாநேஷு ய: ஸங்க³: ஆத்மபா⁴வ: ஸம்ஸாரஸ்ய ஸ: ப்ரதா⁴நம் காரணம் ஜந்மந:, ‘ஸ: யதா²காமோ ப⁴வதி தத்க்ரதுர்ப⁴வதி’ (ப்³ரு. உ. 4 । 4 । 5) இத்யாதி³ஶ்ருதே: । ததே³தத் ஆஹ — காரணம் ஹேது: கு³ணஸங்க³: கு³ணேஷு ஸங்க³: அஸ்ய புருஷஸ்ய போ⁴க்து: ஸத³ஸத்³யோநிஜந்மஸு, ஸத்யஶ்ச அஸத்யஶ்ச யோநய: ஸத³ஸத்³யோநய: தாஸு ஸத³ஸத்³யோநிஷு ஜந்மாநி ஸத³ஸத்³யோநிஜந்மாநி, தேஷு ஸத³ஸத்³யோநிஜந்மஸு விஷயபூ⁴தேஷு காரணம் கு³ணஸங்க³: । அத²வா, ஸத³ஸத்³யோநிஜந்மஸு அஸ்ய ஸம்ஸாரஸ்ய காரணம் கு³ணஸங்க³: இதி ஸம்ஸாரபத³மத்⁴யாஹார்யம் । ஸத்³யோநய: தே³வாதி³யோநய: ; அஸத்³யோநய: பஶ்வாதி³யோநய: । ஸாமர்த்²யாத் ஸத³ஸத்³யோநய: மநுஷ்யயோநயோ(அ)பி அவிருத்³தா⁴: த்³ரஷ்டவ்யா: ॥
ஏதத் உக்தம் ப⁴வதி — ப்ரக்ருதிஸ்த²த்வாக்²யா அவித்³யா, கு³ணேஷு ச ஸங்க³: காம:, ஸம்ஸாரஸ்ய காரணமிதி । தச்ச பரிவர்ஜநாய உச்யதே । அஸ்ய ச நிவ்ருத்திகாரணம் ஜ்ஞாநவைராக்³யே ஸஸம்ந்யாஸே கீ³தாஶாஸ்த்ரே ப்ரஸித்³த⁴ம் । தச்ச ஜ்ஞாநம் புரஸ்தாத் உபந்யஸ்தம் க்ஷேத்ரக்ஷேத்ரஜ்ஞவிஷயம் ‘யஜ்ஜ்ஞாத்வாம்ருதமஶ்நுதே’ (ப⁴. கீ³. 13 । 12) இதி । உக்தம் ச அந்யாபோஹேந அதத்³த⁴ர்மாத்⁴யாரோபேண ச ॥ 21 ॥
தஸ்யைவ புந: ஸாக்ஷாத் நிர்தே³ஶ: க்ரியதே —
உபத்³ரஷ்டாநுமந்தா ச ப⁴ர்தா போ⁴க்தா மஹேஶ்வர: ।
பரமாத்மேதி சாப்யுக்தோ தே³ஹே(அ)ஸ்மிந்புருஷ: பர: ॥ 22 ॥
பரமாத்மேதி சாப்யுக்தோ தே³ஹே(அ)ஸ்மிந்புருஷ: பர: ॥ 22 ॥
உபத்³ரஷ்டா ஸமீபஸ்த²: ஸந் த்³ரஷ்டா ஸ்வயம் அவ்யாப்ருத: । யதா² ருத்விக்³யஜமாநேஷு யஜ்ஞகர்மவ்யாப்ருதேஷு தடஸ்த²: அந்ய: அவ்யாப்ருத: யஜ்ஞவித்³யாகுஶல: ருத்விக்³யஜமாநவ்யாபாரகு³ணதோ³ஷாணாம் ஈக்ஷிதா, தத்³வச்ச கார்யகரணவ்யாபாரேஷு அவ்யாப்ருத: அந்ய: தத்³விலக்ஷண: தேஷாம் கார்யகரணாநாம் ஸவ்யாபாராணாம் ஸாமீப்யேந த்³ரஷ்டா உபத்³ரஷ்டா । அத²வா, தே³ஹசக்ஷுர்மநோபு³த்³த்⁴யாத்மாந: த்³ரஷ்டார:, தேஷாம் பா³ஹ்ய: த்³ரஷ்டா தே³ஹ:, தத: ஆரப்⁴ய அந்தரதமஶ்ச ப்ரத்யக் ஸமீபே ஆத்மா த்³ரஷ்டா, யத: பர: அந்தரதம: நாஸ்தி த்³ரஷ்டா ; ஸ: அதிஶயஸாமீப்யேந த்³ரஷ்ட்ருத்வாத் உபத்³ரஷ்டா ஸ்யாத் । யஜ்ஞோபத்³ரஷ்ட்ருவத்³வா ஸர்வவிஷயீகரணாத் உபத்³ரஷ்டா । அநுமந்தா ச, அநுமோத³நம் அநுமநநம் குர்வத்ஸு தத்க்ரியாஸு பரிதோஷ:, தத்கர்தா அநுமந்தா ச । அத²வா, அநுமந்தா, கார்யகரணப்ரவ்ருத்திஷு ஸ்வயம் அப்ரவ்ருத்தோ(அ)பி ப்ரவ்ருத்த இவ தத³நுகூல: விபா⁴வ்யதே, தேந அநுமந்தா । அத²வா, ப்ரவ்ருத்தாந் ஸ்வவ்யாபாரேஷு தத்ஸாக்ஷிபூ⁴த: கதா³சித³பி ந நிவாரயதி இதி அநுமந்தா । ப⁴ர்தா, ப⁴ரணம் நாம தே³ஹேந்த்³ரியமநோபு³த்³தீ⁴நாம் ஸம்ஹதாநாம் சைதந்யாத்மபாரார்த்²யேந நிமித்தபூ⁴தேந சைதந்யாபா⁴ஸாநாம் யத் ஸ்வரூபதா⁴ரணம் , தத் சைதந்யாத்மக்ருதமேவ இதி ப⁴ர்தா ஆத்மா இதி உச்யதே । போ⁴க்தா, அக்³ந்யுஷ்ணவத் நித்யசைதந்யஸ்வரூபேண பு³த்³தே⁴: ஸுக²து³:க²மோஹாத்மகா: ப்ரத்யயா: ஸர்வவிஷயவிஷயா: சைதந்யாத்மக்³ரஸ்தா இவ ஜாயமாநா: விப⁴க்தா: விபா⁴வ்யந்தே இதி போ⁴க்தா ஆத்மா உச்யதே । மஹேஶ்வர:, ஸர்வாத்மத்வாத் ஸ்வதந்த்ரத்வாச்ச மஹாந் ஈஶ்வரஶ்ச இதி மஹேஶ்வர: । பரமாத்மா, தே³ஹாதீ³நாம் பு³த்³த்⁴யந்தாநாம் ப்ரத்யகா³த்மத்வேந கல்பிதாநாம் அவித்³யயா பரம: உபத்³ரஷ்ட்ருத்வாதி³லக்ஷண: ஆத்மா இதி பரமாத்மா । ஸ: அத: ‘பரமாத்மா’ இத்யநேந ஶப்³தே³ந ச அபி உக்த: கதி²த: ஶ்ருதௌ । க்வ அஸௌ ? அஸ்மிந் தே³ஹே புருஷ: பர: அவ்யக்தாத் , ‘உத்தம: புருஷஸ்த்வந்ய: பரமாத்மேத்யுதா³ஹ்ருத:’ (ப⁴. கீ³. 15 । 17) இதி ய: வக்ஷ்யமாண:‘க்ஷேத்ரஜ்ஞம் சாபி மாம் வித்³தி⁴’ (ப⁴. கீ³. 13 । 2) இதி உபந்யஸ்த: வ்யாக்²யாய உபஸம்ஹ்ருதஶ்ச ॥ 22 ॥
தமேதம் யதோ²க்தலக்ஷணம் ஆத்மாநம் —
ய ஏவம் வேத்தி புருஷம் ப்ரக்ருதிம் ச கு³ணை: ஸஹ ।
ஸர்வதா² வர்தமாநோ(அ)பி ந ஸ பூ⁴யோ(அ)பி⁴ஜாயதே ॥ 23 ॥
ஸர்வதா² வர்தமாநோ(அ)பி ந ஸ பூ⁴யோ(அ)பி⁴ஜாயதே ॥ 23 ॥
ய: ஏவம் யதோ²க்தப்ரகாரேண வேத்தி புருஷம் ஸாக்ஷாத் அஹமிதி ப்ரக்ருதிம் ச யதோ²க்தாம் அவித்³யாலக்ஷணாம் கு³ணை: ஸ்வவிகாரை: ஸஹ நிவர்திதாம் அபா⁴வம் ஆபாதி³தாம் வித்³யயா, ஸர்வதா² ஸர்வப்ரகாரேண வர்தமாநோ(அ)பி ஸ: பூ⁴ய: புந: பதிதே அஸ்மிந் வித்³வச்ச²ரீரே தே³ஹாந்தராய ந அபி⁴ஜாயதே ந உத்பத்³யதே, தே³ஹாந்தரம் ந க்³ருஹ்ணாதி இத்யர்த²: । அபிஶப்³தா³த் கிமு வக்தவ்யம் ஸ்வவ்ருத்தஸ்தோ² ந ஜாயதே இதி அபி⁴ப்ராய: ॥
நநு, யத்³யபி ஜ்ஞாநோத்பத்த்யநந்தரம் புநர்ஜந்மாபா⁴வ உக்த:, ததா²பி ப்ராக் ஜ்ஞாநோத்பத்தே: க்ருதாநாம் கர்மணாம் உத்தரகாலபா⁴விநாம் ச, யாநி ச அதிக்ராந்தாநேகஜந்மக்ருதாநி தேஷாம் ச, ப²லமத³த்த்வா நாஶோ ந யுக்த இதி, ஸ்யு: த்ரீணி ஜந்மாநி, க்ருதவிப்ரணாஶோ ஹி ந யுக்த இதி, யதா² ப²லே ப்ரவ்ருத்தாநாம் ஆரப்³த⁴ஜந்மநாம் கர்மணாம் । ந ச கர்மணாம் விஶேஷ: அவக³ம்யதே । தஸ்மாத் த்ரிப்ரகாராண்யபி கர்மாணி த்ரீணி ஜந்மாநி ஆரபே⁴ரந் ; ஸம்ஹதாநி வா ஸர்வாணி ஏகம் ஜந்ம ஆரபே⁴ரந் । அந்யதா² க்ருதவிநாஶே ஸதி ஸர்வத்ர அநாஶ்வாஸப்ரஸங்க³:, ஶாஸ்த்ராநர்த²க்யம் ச ஸ்யாத் । இத்யத: இத³மயுக்தமுக்தம் ‘ந ஸ பூ⁴யோ(அ)பி⁴ஜாயதே’ இதி । ந ; ‘க்ஷீயந்தே சாஸ்ய கர்மாணி’ (மு. உ. 2 । 2 । 9) ‘ப்³ரஹ்ம வேத³ ப்³ரஹ்மைவ ப⁴வதி’ (மு. உ. 3 । 2 । 9) ‘தஸ்ய தாவதே³வ சிரம்’ (சா². உ. 6 । 14 । 2) ‘இஷீகாதூலவத் ஸர்வாணி கர்மாணி ப்ரதூ³யந்தே’ (சா². உ. 5 । 24 । 3) இத்யாதி³ஶ்ருதிஶதேப்⁴ய: உக்தோ விது³ஷ: ஸர்வகர்மதா³ஹ: । இஹாபி ச உக்த: ‘யதை²தா⁴ம்ஸி’ (ப⁴. கீ³. 4 । 37) இத்யாதி³நா ஸர்வகர்மதா³ஹ:, வக்ஷ்யதி ச । உபபத்தேஶ்ச — அவித்³யாகாமக்லேஶபீ³ஜநிமித்தாநி ஹி கர்மாணி ஜந்மாந்தராங்குரம் ஆரப⁴ந்தே ; இஹாபி ச ‘ஸாஹங்காராபி⁴ஸந்தீ⁴நி கர்மாணி ப²லாரம்ப⁴காணி, ந இதராணி’ இதி தத்ர தத்ர ப⁴க³வதா உக்தம் । ‘பீ³ஜாந்யக்³ந்யுபத³க்³தா⁴நி ந ரோஹந்தி யதா² புந: । ஜ்ஞாநத³க்³தை⁴ஸ்ததா² க்லேஶைர்நாத்மா ஸம்பத்³யதே புந:’ (மோ. 211 । 17) இதி ச । அஸ்து தாவத் ஜ்ஞாநோத்பத்த்யுத்தரகாலக்ருதாநாம் கர்மணாம் ஜ்ஞாநேந தா³ஹ: ஜ்ஞாநஸஹபா⁴வித்வாத் । ந து இஹ ஜந்மநி ஜ்ஞாநோத்பத்தே: ப்ராக் க்ருதாநாம் கர்மணாம் அதீதஜந்மக்ருதாநாம் ச தா³ஹ: யுக்த: । ந ; ‘ஸர்வகர்மாணி’ (ப⁴. கீ³. 4 । 37) இதி விஶேஷணாத் । ஜ்ஞாநோத்தரகாலபா⁴விநாமேவ ஸர்வகர்மணாம் இதி சேத் , ந ; ஸங்கோசே காரணாநுபபத்தே: । யத்து உக்தம் ‘யதா² வர்தமாநஜந்மாரம்ப⁴காணி கர்மாணி ந க்ஷீயந்தே ப²லதா³நாய ப்ரவ்ருத்தாந்யேவ ஸத்யபி ஜ்ஞாநே, ததா² அநாரப்³த⁴ப²லாநாமபி கர்மணாம் க்ஷயோ ந யுக்த:’ இதி, தத் அஸத் । கத²ம் ? தேஷாம் முக்தேஷுவத் ப்ரவ்ருத்தப²லத்வாத் । யதா² பூர்வம் லக்ஷ்யவேதா⁴ய முக்த: இஷு: த⁴நுஷ: லக்ஷ்யவேதோ⁴த்தரகாலமபி ஆரப்³த⁴வேக³க்ஷயாத் பதநேநைவ நிவர்ததே, ஏவம் ஶரீராரம்ப⁴கம் கர்ம ஶரீரஸ்தி²திப்ரயோஜநே நிவ்ருத்தே(அ)பி, ஆ ஸம்ஸ்காரவேக³க்ஷயாத் பூர்வவத் வர்ததே ஏவ । யதா² ஸ ஏவ இஷு: ப்ரவ்ருத்திநிமித்தாநாரப்³த⁴வேக³ஸ்து அமுக்தோ த⁴நுஷி ப்ரயுக்தோ(அ)பி உபஸம்ஹ்ரியதே, ததா² அநாரப்³த⁴ப²லாநி கர்மாணி ஸ்வாஶ்ரயஸ்தா²ந்யேவ ஜ்ஞாநேந நிர்பீ³ஜீக்ரியந்தே இதி, பதிதே அஸ்மிந் வித்³வச்ச²ரீரே ‘ந ஸ பூ⁴யோ(அ)பி⁴ஜாயதே’ இதி யுக்தமேவ உக்தமிதி ஸித்³த⁴ம் ॥ 23 ॥
அத்ர ஆத்மத³ர்ஶநே உபாயவிகல்பா: இமே த்⁴யாநாத³ய: உச்யந்தே —
த்⁴யாநேநாத்மநி பஶ்யந்தி கேசிதா³த்மாநமாத்மநா ।
அந்யே ஸாங்க்²யேந யோகே³ந கர்மயோகே³ந சாபரே ॥ 24 ॥
அந்யே ஸாங்க்²யேந யோகே³ந கர்மயோகே³ந சாபரே ॥ 24 ॥
த்⁴யாநேந, த்⁴யாநம் நாம ஶப்³தா³தி³ப்⁴யோ விஷயேப்⁴ய: ஶ்ரோத்ராதீ³நி கரணாநி மநஸி உபஸம்ஹ்ருத்ய, மநஶ்ச ப்ரத்யக்சேதயிதரி, ஏகாக்³ரதயா யத் சிந்தநம் தத் த்⁴யாநம் ; ததா², த்⁴யாயதீவ ப³க:, த்⁴யாயதீவ ப்ருதி²வீ, த்⁴யாயந்தீவ பர்வதா: இதி உபமோபாதா³நாத் । தைலதா⁴ராவத் ஸந்தத: அவிச்சி²ந்நப்ரத்யயோ த்⁴யாநம் ; தேந த்⁴யாநேந ஆத்மநி பு³த்³தௌ⁴ பஶ்யந்தி ஆத்மாநம் ப்ரத்யக்சேதநம் ஆத்மநா ஸ்வேநைவ ப்ரத்யக்சேதநேந த்⁴யாநஸம்ஸ்க்ருதேந அந்த:கரணேந கேசித் யோகி³ந: । அந்யே ஸாங்க்²யேந யோகே³ந, ஸாங்க்²யம் நாம ‘இமே ஸத்த்வரஜஸ்தமாம்ஸி கு³ணா: மயா த்³ருஶ்யா அஹம் தேப்⁴யோ(அ)ந்ய: தத்³வ்யாபாரஸாக்ஷிபூ⁴த: நித்ய: கு³ணவிலக்ஷண: ஆத்மா’ இதி சிந்தநம் ஏஷ: ஸாங்க்²யோ யோக³:, தேந ‘பஶ்யந்தி ஆத்மாநமாத்மநா’ இதி வர்ததே । கர்மயோகே³ந, கர்மைவ யோக³:, ஈஶ்வரார்பணபு³த்³த்⁴யா அநுஷ்டீ²யமாநம் க⁴டநரூபம் யோகா³ர்த²த்வாத் யோக³: உச்யதே கு³ணத: ; தேந ஸத்த்வஶுத்³தி⁴ஜ்ஞாநோத்பத்தித்³வாரேண ச அபரே ॥ 24 ॥
அந்யே த்வேவமஜாநந்த: ஶ்ருத்வாந்யேப்⁴ய உபாஸதே ।
தே(அ)பி சாதிதரந்த்யேவ ம்ருத்யும் ஶ்ருதிபராயணா: ॥ 25 ॥
தே(அ)பி சாதிதரந்த்யேவ ம்ருத்யும் ஶ்ருதிபராயணா: ॥ 25 ॥
அந்யே து ஏஷு விகல்பேஷு அந்யதமேநாபி ஏவம் யதோ²க்தம் ஆத்மாநம் அஜாநந்த: அந்யேப்⁴ய: ஆசார்யேப்⁴ய: ஶ்ருத்வா ‘இத³மேவ சிந்தயத’ இதி உக்தா: உபாஸதே ஶ்ரத்³த³தா⁴நா: ஸந்த: சிந்தயந்தி । தே(அ)பி ச அதிதரந்த்யேவ அதிக்ராமந்த்யேவ ம்ருத்யும் , ம்ருத்யுயுக்தம் ஸம்ஸாரம் இத்யேதத் । ஶ்ருதிபராயணா: ஶ்ருதி: ஶ்ரவணம் பரம் அயநம் க³மநம் மோக்ஷமார்க³ப்ரவ்ருத்தௌ பரம் ஸாத⁴நம் யேஷாம் தே ஶ்ருதிபராயணா: ; கேவலபரோபதே³ஶப்ரமாணா: ஸ்வயம் விவேகரஹிதா: இத்யபி⁴ப்ராய: । கிமு வக்தவ்யம் ப்ரமாணம் ப்ரதி ஸ்வதந்த்ரா: விவேகிந: ம்ருத்யும் அதிதரந்தி இதி அபி⁴ப்ராய: ॥ 25 ॥
க்ஷேத்ரஜ்ஞேஶ்வரைகத்வவிஷயம் ஜ்ஞாநம் மோக்ஷஸாத⁴நம் ‘யஜ்ஜ்ஞாத்வாம்ருதமஶ்நுதே’ (ப⁴. கீ³. 13 । 12) இத்யுக்தம் , தத் கஸ்மாத் ஹேதோரிதி, தத்³தே⁴துப்ரத³ர்ஶநார்த²ம் ஶ்லோக: ஆரப்⁴யதே —
யாவத்ஸஞ்ஜாயதே கிஞ்சித்ஸத்த்வம் ஸ்தா²வரஜங்க³மம் ।
க்ஷேத்ரக்ஷேத்ரஜ்ஞஸம்யோகா³த்தத்³வித்³தி⁴ ப⁴ரதர்ஷப⁴ ॥ 26 ॥
க்ஷேத்ரக்ஷேத்ரஜ்ஞஸம்யோகா³த்தத்³வித்³தி⁴ ப⁴ரதர்ஷப⁴ ॥ 26 ॥
யாவத் யத் கிஞ்சித் ஸஞ்ஜாயதே ஸமுத்பத்³யதே ஸத்த்வம் வஸ்து ; கிம் அவிஶேஷேண ? நேத்யாஹ — ஸ்தா²வரஜங்க³மம் ஸ்தா²வரம் ஜங்க³மம் ச க்ஷேத்ரக்ஷேத்ரஜ்ஞஸம்யோகா³த் தத் ஜாயதே இத்யேவம் வித்³தி⁴ ஜாநீஹி ப⁴ரதர்ஷப⁴ ॥
க: புந: அயம் க்ஷேத்ரக்ஷேத்ரஜ்ஞயோ: ஸம்யோக³: அபி⁴ப்ரேத: ? ந தாவத் ரஜ்ஜ்வேவ க⁴டஸ்ய அவயவஸம்ஶ்லேஷத்³வாரக: ஸம்ப³ந்த⁴விஶேஷ: ஸம்யோக³: க்ஷேத்ரேண க்ஷேத்ரஜ்ஞஸ்ய ஸம்ப⁴வதி, ஆகாஶவத் நிரவயவத்வாத் । நாபி ஸமவாயலக்ஷண: தந்துபடயோரிவ க்ஷேத்ரக்ஷேத்ரஜ்ஞயோ: இதரேதரகார்யகாரணபா⁴வாநப்⁴யுபக³மாத் இதி, உச்யதே — க்ஷேத்ரக்ஷேத்ரஜ்ஞயோ: விஷயவிஷயிணோ: பி⁴ந்நஸ்வபா⁴வயோ: இதரேதரதத்³த⁴ர்மாத்⁴யாஸலக்ஷண: ஸம்யோக³: க்ஷேத்ரக்ஷேத்ரஜ்ஞஸ்வரூபவிவேகாபா⁴வநிப³ந்த⁴ந:, ரஜ்ஜுஶுக்திகாதீ³நாம் தத்³விவேகஜ்ஞாநாபா⁴வாத் அத்⁴யாரோபிதஸர்பரஜதாதி³ஸம்யோக³வத் । ஸ: அயம் அத்⁴யாஸஸ்வரூப: க்ஷேத்ரக்ஷேத்ரஜ்ஞஸம்யோக³: மித்²யாஜ்ஞாநலக்ஷண: । யதா²ஶாஸ்த்ரம் க்ஷேத்ரக்ஷேத்ரஜ்ஞலக்ஷணபே⁴த³பரிஜ்ஞாநபூர்வகம் ப்ராக் த³ர்ஶிதரூபாத் க்ஷேத்ராத் முஞ்ஜாதி³வ இஷீகாம் யதோ²க்தலக்ஷணம் க்ஷேத்ரஜ்ஞம் ப்ரவிப⁴ஜ்ய ‘ந ஸத்தந்நாஸது³ச்யதே’ (ப⁴. கீ³. 13 । 12) இத்யநேந நிரஸ்தஸர்வோபாதி⁴விஶேஷம் ஜ்ஞேயம் ப்³ரஹ்மஸ்வரூபேண ய: பஶ்யதி, க்ஷேத்ரம் ச மாயாநிர்மிதஹஸ்திஸ்வப்நத்³ருஷ்டவஸ்துக³ந்த⁴ர்வநக³ராதி³வத் ‘அஸதே³வ ஸதி³வ அவபா⁴ஸதே’ இதி ஏவம் நிஶ்சிதவிஜ்ஞாந: ய:, தஸ்ய யதோ²க்தஸம்யக்³த³ர்ஶநவிரோதா⁴த் அபக³ச்ச²தி மித்²யாஜ்ஞாநம் । தஸ்ய ஜந்மஹேதோ: அபக³மாத் ‘ய ஏவம் வேத்தி புருஷம் ப்ரக்ருதிம் ச கு³ணை: ஸஹ’ (ப⁴. கீ³. 13 । 23) இத்யநேந ‘வித்³வாந் பூ⁴ய: ந அபி⁴ஜாயதே’ இதி யத் உக்தம் , தத் உபபந்நமுக்தம் ॥ 26 ॥
‘ந ஸ பூ⁴யோ(அ)பி⁴ஜாயதே’ (ப⁴. கீ³. 13 । 23) இதி ஸம்யக்³த³ர்ஶநப²லம் அவித்³யாதி³ஸம்ஸாரபீ³ஜநிவ்ருத்தித்³வாரேண ஜந்மாபா⁴வ: உக்த: । ஜந்மகாரணம் ச அவித்³யாநிமித்தக: க்ஷேத்ரக்ஷேத்ரஜ்ஞஸம்யோக³: உக்த: ; அத: தஸ்யா: அவித்³யாயா: நிவர்தகம் ஸம்யக்³த³ர்ஶநம் உக்தமபி புந: ஶப்³தா³ந்தரேண உச்யதே —
ஸமம் ஸர்வேஷு பூ⁴தேஷு திஷ்ட²ந்தம் பரமேஶ்வரம் ।
விநஶ்யத்ஸ்வவிநஶ்யந்தம் ய: பஶ்யதி ஸ பஶ்யதி ॥ 27 ॥
விநஶ்யத்ஸ்வவிநஶ்யந்தம் ய: பஶ்யதி ஸ பஶ்யதி ॥ 27 ॥
ஸமம் நிர்விஶேஷம் திஷ்ட²ந்தம் ஸ்தி²திம் குர்வந்தம் ; க்வ ? ஸர்வேஷு ஸமஸ்தேஷு பூ⁴தேஷு ப்³ரஹ்மாதி³ஸ்தா²வராந்தேஷு ப்ராணிஷு ; கம் ? பரமேஶ்வரம் தே³ஹேந்த்³ரியமநோபு³த்³த்⁴யவ்யக்தாத்மந: அபேக்ஷ்ய பரமேஶ்வர:, தம் ஸர்வேஷு பூ⁴தேஷு ஸமம் திஷ்ட²ந்தம் । தாநி விஶிநஷ்டி விநஶ்யத்ஸு இதி, தம் ச பரமேஶ்வரம் அவிநஶ்யந்தம் இதி, பூ⁴தாநாம் பரமேஶ்வரஸ்ய ச அத்யந்தவைலக்ஷண்யப்ரத³ர்ஶநார்த²ம் । கத²ம் ? ஸர்வேஷாம் ஹி பா⁴வவிகாராணாம் ஜநிலக்ஷண: பா⁴வவிகாரோ மூலம் ; ஜந்மோத்தரகாலபா⁴விந: அந்யே ஸர்வே பா⁴வவிகாரா: விநாஶாந்தா: ; விநாஶாத் பரோ ந கஶ்சித் அஸ்தி பா⁴வவிகார:, பா⁴வாபா⁴வாத் । ஸதி ஹி த⁴ர்மிணி த⁴ர்மா: ப⁴வந்தி । அத: அந்த்யபா⁴வவிகாராபா⁴வாநுவாதே³ந பூர்வபா⁴விந: ஸர்வே பா⁴வவிகாரா: ப்ரதிஷித்³தா⁴: ப⁴வந்தி ஸஹ கார்யை: । தஸ்மாத் ஸர்வபூ⁴தை: வைலக்ஷண்யம் அத்யந்தமேவ பரமேஶ்வரஸ்ய ஸித்³த⁴ம் , நிர்விஶேஷத்வம் ஏகத்வம் ச । ய: ஏவம் யதோ²க்தம் பரமேஶ்வரம் பஶ்யதி, ஸ: பஶ்யதி ॥
நநு ஸர்வோ(அ)பி லோக: பஶ்யதி, கிம் விஶேஷணேந இதி । ஸத்யம் பஶ்யதி ; கிம் து விபரீதம் பஶ்யதி । அத: விஶிநஷ்டி — ஸ ஏவ பஶ்யதீதி । யதா² திமிரத்³ருஷ்டி: அநேகம் சந்த்³ரம் பஶ்யதி, தமபேக்ஷ்ய ஏகசந்த்³ரத³ர்ஶீ விஶிஷ்யதே — ஸ ஏவ பஶ்யதீதி ; ததா² இஹாபி ஏகம் அவிப⁴க்தம் யதோ²க்தம் ஆத்மாநம் ய: பஶ்யதி, ஸ: விப⁴க்தாநேகாத்மவிபரீதத³ர்ஶிப்⁴ய: விஶிஷ்யதே — ஸ ஏவ பஶ்யதீதி । இதரே பஶ்யந்தோ(அ)பி ந பஶ்யந்தி, விபரீதத³ர்ஶித்வாத் அநேகசந்த்³ரத³ர்ஶிவத் இத்யர்த²: ॥ 27 ॥
யதோ²க்தஸ்ய ஸம்யக்³த³ர்ஶநஸ்ய ப²லவசநேந ஸ்துதி: கர்தவ்யா இதி ஶ்லோக: ஆரப்⁴யதே —
ஸமம் பஶ்யந்ஹி ஸர்வத்ர
ஸமவஸ்தி²தமீஶ்வரம் ।
ந ஹிநஸ்த்யாத்மநாத்மாநம்
ததோ யாதி பராம் க³திம் ॥ 28 ॥
ஸமவஸ்தி²தமீஶ்வரம் ।
ந ஹிநஸ்த்யாத்மநாத்மாநம்
ததோ யாதி பராம் க³திம் ॥ 28 ॥
ஸமம் பஶ்யந் உபலப⁴மாந: ஹி யஸ்மாத் ஸர்வத்ர ஸர்வபூ⁴தேஷு ஸமவஸ்தி²தம் துல்யதயா அவஸ்தி²தம் ஈஶ்வரம் அதீதாநந்தரஶ்லோகோக்தலக்ஷணமித்யர்த²: । ஸமம் பஶ்யந் கிம் ? ந ஹிநஸ்தி ஹிம்ஸாம் ந கரோதி ஆத்மநா ஸ்வேநைவ ஸ்வமாத்மாநம் । தத: தத³ஹிம்ஸநாத் யாதி பராம் ப்ரக்ருஷ்டாம் க³திம் மோக்ஷாக்²யாம் ॥
நநு நைவ கஶ்சித் ப்ராணீ ஸ்வயம் ஸ்வம் ஆத்மாநம் ஹிநஸ்தி । கத²ம் உச்யதே அப்ராப்தம் ‘ந ஹிநஸ்தி’ இதி ? யதா² ‘ந ப்ருதி²வ்யாமக்³நிஶ்சேதவ்யோ நாந்தரிக்ஷே’ (தை. ஸம். 5 । 2 । 7) இத்யாதி³ । நைஷ தோ³ஷ:, அஜ்ஞாநாம் ஆத்மதிரஸ்கரணோபபத்தே: । ஸர்வோ ஹி அஜ்ஞ: அத்யந்தப்ரஸித்³த⁴ம் ஸாக்ஷாத் அபரோக்ஷாத் ஆத்மாநம் திரஸ்க்ருத்ய அநாத்மாநம் ஆத்மத்வேந பரிக்³ருஹ்ய, தமபி த⁴ர்மாத⁴ர்மௌ க்ருத்வா உபாத்தம் ஆத்மாநம் ஹத்வா அந்யம் ஆத்மாநம் உபாத³த்தே நவம் தம் சைவம் ஹத்வா அந்யமேவம் தமபி ஹத்வா அந்யம் இத்யேவம் உபாத்தமுபாத்தம் ஆத்மாநம் ஹந்தி, இதி ஆத்மஹா ஸர்வ: அஜ்ஞ: । யஸ்து பரமார்தா²த்மா, அஸாவபி ஸர்வதா³ அவித்³யயா ஹத இவ, வித்³யமாநப²லாபா⁴வாத் , இதி ஸர்வே ஆத்மஹந: ஏவ அவித்³வாம்ஸ: । யஸ்து இதர: யதோ²க்தாத்மத³ர்ஶீ, ஸ: உப⁴யதா²பி ஆத்மநா ஆத்மாநம் ந ஹிநஸ்தி ந ஹந்தி । தத: யாதி பராம் க³திம் யதோ²க்தம் ப²லம் தஸ்ய ப⁴வதி இத்யர்த²: ॥ 28 ॥
ஸர்வபூ⁴தஸ்த²ம் ஈஶ்வரம் ஸமம் பஶ்யந் ‘ந ஹிநஸ்தி ஆத்மநா ஆத்மாநம்’ இதி உக்தம் । தத் அநுபபந்நம் ஸ்வகு³ணகர்மவைலக்ஷண்யபே⁴த³பி⁴ந்நேஷு ஆத்மஸு, இத்யேதத் ஆஶங்க்ய ஆஹ —
ப்ரக்ருத்யைவ ச கர்மாணி க்ரியமாணாநி ஸர்வஶ: ।
ய: பஶ்யதி ததா²த்மாநமகர்தாரம் ஸ பஶ்யதி ॥ 29 ॥
ய: பஶ்யதி ததா²த்மாநமகர்தாரம் ஸ பஶ்யதி ॥ 29 ॥
ப்ரக்ருத்யா ப்ரக்ருதி: ப⁴க³வத: மாயா த்ரிகு³ணாத்மிகா, ‘மாயாம் து ப்ரக்ருதிம் வித்³யாத்’ (ஶ்வே. உ. 4 । 10) இதி மந்த்ரவர்ணாத் , தயா ப்ரக்ருத்யைவ ச ந அந்யேந மஹதா³தி³கார்யகாரணாகாரபரிணதயா கர்மாணி வாங்மந:காயாரப்⁴யாணி க்ரியமாணாநி நிர்வர்த்யமாநாநி ஸர்வஶ: ஸர்வப்ரகாரை: ய: பஶ்யதி உபலப⁴தே, ததா² ஆத்மாநம் க்ஷேத்ரஜ்ஞம் அகர்தாரம் ஸர்வோபாதி⁴விவர்ஜிதம் ஸ: பஶ்யதி, ஸ: பரமார்த²த³ர்ஶீ இத்யபி⁴ப்ராய: ; நிர்கு³ணஸ்ய அகர்து: நிர்விஶேஷஸ்ய ஆகாஶஸ்யேவ பே⁴தே³ ப்ரமாணாநுபபத்தி: இத்யர்த²: ॥ 29 ॥
புநரபி ததே³வ ஸம்யக்³த³ர்ஶநம் ஶப்³தா³ந்தரேண ப்ரபஞ்சயதி —
யதா³ பூ⁴தப்ருத²க்³பா⁴வமேகஸ்த²மநுபஶ்யதி ।
தத ஏவ ச விஸ்தாரம் ப்³ரஹ்ம ஸம்பத்³யதே ததா³ ॥ 30 ॥
தத ஏவ ச விஸ்தாரம் ப்³ரஹ்ம ஸம்பத்³யதே ததா³ ॥ 30 ॥
யதா³ யஸ்மிந் காலே பூ⁴தப்ருத²க்³பா⁴வம் பூ⁴தாநாம் ப்ருத²க்³பா⁴வம் ப்ருத²க்த்வம் ஏகஸ்மிந் ஆத்மநி ஸ்தி²தம் ஏகஸ்த²ம் அநுபஶ்யதி ஶாஸ்த்ராசார்யோபதே³ஶம் , அநு ஆத்மாநம் ப்ரத்யக்ஷத்வேந பஶ்யதி ‘ஆத்மைவ இத³ம் ஸர்வம்’ (சா². உ. 7 । 25 । 2) இதி, தத ஏவ ச தஸ்மாதே³வ ச விஸ்தாரம் உத்பத்திம் விகாஸம் ‘ஆத்மத: ப்ராண ஆத்மத ஆஶா ஆத்மத: ஸ்மர ஆத்மத ஆகாஶ ஆத்மதஸ்தேஜ ஆத்மத ஆப ஆத்மத ஆவிர்பா⁴வதிரோபா⁴வாவாத்மதோ(அ)ந்நம்’ (சா². உ. 7 । 26 । 1) இத்யேவமாதி³ப்ரகாரை: விஸ்தாரம் யதா³ பஶ்யதி, ப்³ரஹ்ம ஸம்பத்³யதே ப்³ரஹ்மைவ ப⁴வதி ததா³ தஸ்மிந் காலே இத்யர்த²: ॥ 30 ॥
ஏகஸ்ய ஆத்மாந: ஸர்வதே³ஹாத்மத்வே தத்³தோ³ஷஸம்ப³ந்தே⁴ ப்ராப்தே, இத³ம் உச்யதே —
அநாதி³த்வாந்நிர்கு³ணத்வாத்பரமாத்மாயமவ்யய: ।
ஶரீரஸ்தோ²(அ)பி கௌந்தேய ந கரோதி ந லிப்யதே ॥ 31 ॥
ஶரீரஸ்தோ²(அ)பி கௌந்தேய ந கரோதி ந லிப்யதே ॥ 31 ॥
அநாதி³த்வாத் அநாதே³: பா⁴வ: அநாதி³த்வம் , ஆதி³: காரணம் , தத் யஸ்ய நாஸ்தி தத் ஆநாதி³ । யத்³தி⁴ ஆதி³மத் தத் ஸ்வேந ஆத்மநா வ்யேதி ; அயம் து அநாதி³த்வாத் நிரவயவ இதி க்ருத்வா ந வ்யேதி । ததா² நிர்கு³ணத்வாத் । ஸகு³ணோ ஹி கு³ணவ்யயாத் வ்யேதி ; அயம் து நிர்கு³ணத்வாச்ச ந வ்யேதி ; இதி பரமாத்மா அயம் அவ்யய: ; ந அஸ்ய வ்யயோ வித்³யதே இதி அவ்யய: । யத ஏவமத: ஶரீரஸ்தோ²(அ)பி, ஶரீரேஷு ஆத்மந: உபலப்³தி⁴: ப⁴வதீதி ஶரீரஸ்த²: உச்யதே ; ததா²பி ந கரோதி । தத³கரணாதே³வ தத்ப²லேந ந லிப்யதே । யோ ஹி கர்தா, ஸ: கர்மப²லேந லிப்யதே । அயம் து அகர்தா, அத: ந ப²லேந லிப்யதே இத்யர்த²: ॥
க: புந: தே³ஹேஷு கரோதி லிப்யதே ச ? யதி³ தாவத் அந்ய: பரமாத்மநோ தே³ஹீ கரோதி லிப்யதே ச, தத: இத³ம் அநுபபந்நம் உக்தம் க்ஷேத்ரஜ்ஞேஶ்வரைகத்வம் ‘க்ஷேத்ரஜ்ஞம் சாபி மாம் வித்³தி⁴’ (ப⁴. கீ³. 13 । 2) இத்யாதி³ । அத² நாஸ்தி ஈஶ்வராத³ந்யோ தே³ஹீ, க: கரோதி லிப்யதே ச ? இதி வாச்யம் ; பரோ வா நாஸ்தி இதி ஸர்வதா² து³ர்விஜ்ஞேயம் து³ர்வாச்யம் ச இதி ப⁴க³வத்ப்ரோக்தம் ஔபநிஷத³ம் த³ர்ஶநம் பரித்யக்தம் வைஶேஷிகை: ஸாங்க்²யார்ஹதபௌ³த்³தை⁴ஶ்ச । தத்ர அயம் பரிஹாரோ ப⁴க³வதா ஸ்வேநைவ உக்த: ‘ஸ்வபா⁴வஸ்து ப்ரவர்ததே’ (ப⁴. கீ³. 5 । 14) இதி । அவித்³யாமாத்ரஸ்வபா⁴வோ ஹி கரோதி லிப்யதே இதி வ்யவஹாரோ ப⁴வதி, ந து பரமார்த²த ஏகஸ்மிந் பரமாத்மநி தத் அஸ்தி । அத: ஏதஸ்மிந் பரமார்த²ஸாங்க்²யத³ர்ஶநே ஸ்தி²தாநாம் ஜ்ஞாநநிஷ்டா²நாம் பரமஹம்ஸபரிவ்ராஜகாநாம் திரஸ்க்ருதாவித்³யாவ்யவஹாராணாம் கர்மாதி⁴காரோ நாஸ்தி இதி தத்ர தத்ர த³ர்ஶிதம் ப⁴க³வதா ॥ 31 ॥
கிமிவ ந கரோதி ந லிப்யதே இதி அத்ர த்³ருஷ்டாந்தமாஹ —
யதா² ஸர்வக³தம் ஸௌக்ஷ்ம்யாதா³காஶம் நோபலிப்யதே ।
ஸர்வத்ராவஸ்தி²தோ தே³ஹே ததா²த்மா நோபலிப்யதே ॥ 32 ॥
ஸர்வத்ராவஸ்தி²தோ தே³ஹே ததா²த்மா நோபலிப்யதே ॥ 32 ॥
யதா² ஸர்வக³தம் வ்யாபி அபி ஸத் ஸௌக்ஷ்ம்யாத் ஸூக்ஷ்மபா⁴வாத் ஆகாஶம் க²ம் ந உபலிப்யதே ந ஸம்ப³த்⁴யதே, ஸர்வத்ர அவஸ்தி²த: தே³ஹே ததா² ஆத்மா ந உபலிப்யதே ॥ 32 ॥
கிஞ்ச —
யதா² ப்ரகாஶயத்யேக: க்ருத்ஸ்நம் லோகமிமம் ரவி: ।
க்ஷேத்ரம் க்ஷேத்ரீ ததா² க்ருத்ஸ்நம் ப்ரகாஶயதி பா⁴ரத ॥ 33 ॥
க்ஷேத்ரம் க்ஷேத்ரீ ததா² க்ருத்ஸ்நம் ப்ரகாஶயதி பா⁴ரத ॥ 33 ॥
யதா² ப்ரகாஶயதி அவபா⁴ஸயதி ஏக: க்ருத்ஸ்நம் லோகம் இமம் ரவி: ஸவிதா ஆதி³த்ய:, ததா² தத்³வத் மஹாபூ⁴தாதி³ த்⁴ருத்யந்தம் க்ஷேத்ரம் ஏக: ஸந் ப்ரகாஶயதி । க: ? க்ஷேத்ரீ பரமாத்மா இத்யர்த²: । ரவித்³ருஷ்டாந்த: அத்ர ஆத்மந: உப⁴யார்தோ²(அ)பி ப⁴வதி — ரவிவத் ஸர்வக்ஷேத்ரேஷு ஏக ஏவ ஆத்மா, அலேபகஶ்ச இதி ॥ 33 ॥
ஸமஸ்தாத்⁴யாயார்தோ²பஸம்ஹாரார்த²: அயம் ஶ்லோக: —
க்ஷேத்ரக்ஷேத்ரஜ்ஞயோரேவமந்தரம் ஜ்ஞாநசக்ஷுஷா ।
பூ⁴தப்ரக்ருதிமோக்ஷம் ச யே விது³ர்யாந்தி தே பரம் ॥ 34 ॥
பூ⁴தப்ரக்ருதிமோக்ஷம் ச யே விது³ர்யாந்தி தே பரம் ॥ 34 ॥
க்ஷேத்ரக்ஷேத்ரஜ்ஞயோ: யதா²வ்யாக்²யாதயோ: ஏவம் யதா²ப்ரத³ர்ஶிதப்ரகாரேண அந்தரம் இதரேதரவைலக்ஷண்யவிஶேஷம் ஜ்ஞாநசக்ஷுஷா ஶாஸ்த்ராசார்யப்ரஸாதோ³பதே³ஶஜநிதம் ஆத்மப்ரத்யயிகம் ஜ்ஞாநம் சக்ஷு:, தேந ஜ்ஞாநசக்ஷுஷா, பூ⁴தப்ரக்ருதிமோக்ஷம் ச, பூ⁴தாநாம் ப்ரக்ருதி: அவித்³யாலக்ஷணா அவ்யக்தாக்²யா, தஸ்யா: பூ⁴தப்ரக்ருதே: மோக்ஷணம் அபா⁴வக³மநம் ச யே விது³: விஜாநந்தி, யாந்தி க³ச்ச²ந்தி தே பரம் பரமாத்மதத்த்வம் ப்³ரஹ்ம, ந புந: தே³ஹம் ஆத³த³தே இத்யர்த²: ॥ 34 ॥