श्रीमच्छङ्करभगवत्पूज्यपादविरचितम्

श्रीमद्भगवद्गीताभाष्यम्

ततो महाभारतसारभूताः स व्याकरोद्भागवतीश्च गीताः ।

అష్టమోఽధ్యాయః

తే బ్రహ్మ తద్విదుః కృత్స్నమ్’ (భ. గీ. ౭ । ౨౯) ఇత్యాదినా భగవతా అర్జునస్య ప్రశ్నబీజాని ఉపదిష్టాని । అతః తత్ప్రశ్నార్థమ్ అర్జునః ఉవాచ
கிம்+தத்³ப்³ரஹ்ம
అర్జున ఉవాచ —
கிம்+தத்³ப்³ரஹ்ம
కిం తద్బ్రహ్మ కిమధ్యాత్మం కిం కర్మ పురుషోత్తమ ।
అధిభూతం కిం ప్రోక్తమధిదైవం కిముచ్యతే ॥ ౧ ॥
అధియజ్ఞః కథం కోఽత్ర దేహేఽస్మిన్మధుసూదన ।
ప్రయాణకాలే కథం జ్ఞేయోఽసి నియతాత్మభిః ॥ ౨ ॥
ఎషాం ప్రశ్నానాం యథాక్రమం నిర్ణయాయ శ్రీభగవానువాచ
శ్రీభగవానువాచ —

అక్షరం బ్రహ్మ పరమం స్వభావోఽధ్యాత్మముచ్యతే ।
భూతభావోద్భవకరో విసర్గః కర్మసంజ్ఞితః ॥ ౩ ॥

అక్షరం క్షరతీతి అక్షరం పరమాత్మా, ఎతస్య వా అక్షరస్య ప్రశాసనే గార్గి’ (బృ. ఉ. ౩ । ౮ । ౯) ఇతి శ్రుతేః । ఓఙ్కారస్య ఓమిత్యేకాక్షరం బ్రహ్మ’ (భ. గీ. ౮ । ౧౩) ఇతి పరేణ విశేషణాత్ అగ్రహణమ్ । పరమమ్ ఇతి నిరతిశయే బ్రహ్మణి అక్షరే ఉపపన్నతరమ్ విశేషణమ్ । తస్యైవ పరస్య బ్రహ్మణః ప్రతిదేహం ప్రత్యగాత్మభావః స్వభావః, స్వో భావః స్వభావః అధ్యాత్మమ్ ఉచ్యతే । ఆత్మానం దేహమ్ అధికృత్య ప్రత్యగాత్మతయా ప్రవృత్తం పరమార్థబ్రహ్మావసానం వస్తు స్వభావః అధ్యాత్మమ్ ఉచ్యతే అధ్యాత్మశబ్దేన అభిధీయతే । భూతభావోద్భవకరః భూతానాం భావః భూతభావః తస్య ఉద్భవః భూతభావోద్భవః తం కరోతీతి భూతభావోద్భవకరః, భూతవస్తూత్పత్తికర ఇత్యర్థః । విసర్గః విసర్జనం దేవతోద్దేశేన చరుపురోడాశాదేః ద్రవ్యస్య పరిత్యాగః ; ఎష విసర్గలక్షణో యజ్ఞః కర్మసంజ్ఞితః కర్మశబ్దిత ఇత్యేతత్ । ఎతస్మాత్ హి బీజభూతాత్ వృష్ట్యాదిక్రమేణ స్థావరజఙ్గమాని భూతాని ఉద్భవన్తి ॥ ౩ ॥

అధిభూతం క్షరో భావః పురుషశ్చాధిదైవతమ్ ।
అధియజ్ఞోఽహమేవాత్ర దేహే దేహభృతాం వర ॥ ౪ ॥

అధిభూతం ప్రాణిజాతమ్ అధికృత్య భవతీతి । కోఽసౌ ? క్షరః క్షరతీతి క్షరః వినాశీ, భావః యత్కిఞ్చిత్ జనిమత్ వస్తు ఇత్యర్థః । పురుషః పూర్ణమ్ అనేన సర్వమితి, పురి శయనాత్ వా, పురుషః ఆదిత్యాన్తర్గతో హిరణ్యగర్భః, సర్వప్రాణికరణానామ్ అనుగ్రాహకః, సః అధిదైవతమ్ । అధియజ్ఞః సర్వయజ్ఞాభిమానినీ విష్ణ్వాఖ్యా దేవతా, యజ్ఞో వై విష్ణుః’ (తై. సం. ౧ । ౭ । ౪) ఇతి శ్రుతేః । హి విష్ణుః అహమేవ ; అత్ర అస్మిన్ దేహే యో యజ్ఞః తస్య అహమ్ అధియజ్ఞః ; యజ్ఞో హి దేహనిర్వర్త్యత్వేన దేహసమవాయీ ఇతి దేహాధికరణో భవతి, దేహభృతాం వర ॥ ౪ ॥

అన్తకాలే మామేవ స్మరన్ముక్త్వా కలేబరమ్ ।
యః ప్రయాతి మద్భావం యాతి నాస్త్యత్ర సంశయః ॥ ౫ ॥

అన్తకాలే మరణకాలే మామేవ పరమేశ్వరం విష్ణుం స్మరన్ ముక్త్వా పరిత్యజ్య కలేబరం శరీరం యః ప్రయాతి గచ్ఛతి, సః మద్భావం వైష్ణవం తత్త్వం యాతి । నాస్తి విద్యతే అత్ర అస్మిన్ అర్థే సంశయఃయాతి వా వా ఇతి ॥ ౫ ॥
మద్విషయ ఎవ అయం నియమః । కిం తర్హి ? —

యం యం వాపి స్మరన్భావం త్యజత్యన్తే కలేబరమ్ ।
తం తమేవైతి కౌన్తేయ సదా తద్భావభావితః ॥ ౬ ॥

యం యం వాపి యం యం భావం దేవతావిశేషం స్మరన్ చిన్తయన్ త్యజతి పరిత్యజతి అన్తే అన్తకాలే ప్రాణవియోగకాలే కలేబరం శరీరం తం తమేవ స్మృతం భావమేవ ఎతి నాన్యం కౌన్తేయ, సదా సర్వదా తద్భావభావితః తస్మిన్ భావః తద్భావః భావితః స్మర్యమాణతయా అభ్యస్తః యేన సః తద్భావభావితః సన్ ॥ ౬ ॥
యస్మాత్ ఎవమ్ అన్త్యా భావనా దేహాన్తరప్రాప్తౌ కారణమ్

తస్మాత్సర్వేషు కాలేషు మామనుస్మర యుధ్య  ।
మయ్యర్పితమనోబుద్ధిర్మామేవైష్యస్యసంశయః ॥ ౭ ॥

తస్మాత్ సర్వేషు కాలేషు మామ్ అనుస్మర యథాశాస్త్రమ్ । యుధ్య యుద్ధం స్వధర్మం కురు । మయి వాసుదేవే అర్పితే మనోబుద్ధీ యస్య తవ త్వం మయి అర్పితమనోబుద్ధిః సన్ మామేవ యథాస్మృతమ్ ఎష్యసి ఆగమిష్యసి ; అసంశయః సంశయః అత్ర విద్యతే ॥ ౭ ॥
కిఞ్చ

అభ్యాసయోగయుక్తేన చేతసా నాన్యగామినా ।
పరమం పురుషం దివ్యం యాతి పార్థానుచిన్తయన్ ॥ ౮ ॥

అభ్యాసయోగయుక్తేన మయి చిత్తసమర్పణవిషయభూతే ఎకస్మిన్ తుల్యప్రత్యయావృత్తిలక్షణః విలక్షణప్రత్యయానన్తరితః అభ్యాసః చాభ్యాసో యోగః తేన యుక్తం తత్రైవ వ్యాపృతం యోగినః చేతః తేన, చేతసా నాన్యగామినా అన్యత్ర విషయాన్తరే గన్తుం శీలమ్ అస్యేతి నాన్యగామి తేన నాన్యగామినా, పరమం నిరతిశయం పురుషం దివ్యం దివి సూర్యమణ్డలే భవం యాతి గచ్ఛతి హే పార్థ అనుచిన్తయన్ శాస్త్రాచార్యోపదేశమ్ అనుధ్యాయన్ ఇత్యేతత్ ॥ ౮ ॥
కింవిశిష్టం పురుషం యాతి ఇతి ఉచ్యతే

కవిం పురాణమనుశాసితారమణోరణీయాంసమనుస్మరేద్యః ।
సర్వస్య ధాతారమచిన్త్యరూపమాదిత్యవర్ణం తమసః పరస్తాత్ ॥ ౯ ॥

కవిం క్రాన్తదర్శినం సర్వజ్ఞం పురాణం చిరన్తనమ్ అనుశాసితారం సర్వస్య జగతః ప్రశాసితారమ్ అణోః సూక్ష్మాదపి అణీయాంసం సూక్ష్మతరమ్ అనుస్మరేత్ అనుచిన్తయేత్ యః కశ్చిత్ , సర్వస్య కర్మఫలజాతస్య ధాతారం విధాతారం విచిత్రతయా ప్రాణిభ్యో విభక్తారమ్ , అచిన్త్యరూపం అస్య రూపం నియతం విద్యమానమపి కేనచిత్ చిన్తయితుం శక్యతే ఇతి అచిన్త్యరూపః తమ్ , ఆదిత్యవర్ణమ్ ఆదిత్యస్యేవ నిత్యచైతన్యప్రకాశో వర్ణో యస్య తమ్ ఆదిత్యవర్ణమ్ , తమసః పరస్తాత్ అజ్ఞానలక్షణాత్ మోహాన్ధకారాత్ పరం తమ్ అనుచిన్తయన్ యాతి ఇతి పూర్వేణ సమ్బన్ధః ॥ ౯ ॥
కిఞ్చ

ప్రయాణకాలే మనసాచలేన
భక్త్యా యుక్తో యోగబలేన చైవ ।
భ్రువోర్మధ్యే ప్రాణమావేశ్య సమ్య
క్స తం పరం పురుషముపైతి దివ్యమ్ ॥ ౧౦ ॥

ప్రయాణకాలే మరణకాలే మనసా అచలేన చలనవర్జితేన భక్త్యా యుక్తః భజనం భక్తిః తయా యుక్తః యోగబలేన చైవ యోగస్య బలం యోగబలం సమాధిజసంస్కారప్రచయజనితచిత్తస్థైర్యలక్షణం యోగబలం తేన యుక్తః ఇత్యర్థః, పూర్వం హృదయపుణ్డరీకే వశీకృత్య చిత్తం తతః ఊర్ధ్వగామిన్యా నాడ్యా భూమిజయక్రమేణ భ్రువోః మధ్యే ప్రాణమ్ ఆవేశ్య స్థాపయిత్వా సమ్యక్ అప్రమత్తః సన్ , సః ఎవం విద్వాన్ యోగీ కవిం పురాణమ్’ (భ. గీ. ౮ । ౯) ఇత్యాదిలక్షణం తం పరం పరతరం పురుషమ్ ఉపైతి ప్రతిపద్యతే దివ్యం ద్యోతనాత్మకమ్ ॥ ౧౦ ॥
పునరపి వక్ష్యమాణేన ఉపాయేన ప్రతిపిత్సితస్య బ్రహ్మణో వేదవిద్వదనాదివిశేషణవిశేష్యస్య అభిధానం కరోతి భగవాన్

యదక్షరం వేదవిదో వదన్తి
విశన్తి యద్యతయో వీతరాగాః ।
యదిచ్ఛన్తో బ్రహ్మచర్యం చరన్తి
తత్తే పదం సఙ్గ్రహేణ ప్రవక్ష్యే ॥ ౧౧ ॥

యత్ అక్షరం క్షరతీతి అక్షరమ్ అవినాశి వేదవిదః వేదార్థజ్ఞాః వదన్తి, తద్వా ఎతదక్షరం గార్గి బ్రాహ్మణా అభివదన్తి’ (బృ. ఉ. ౩ । ౮ । ౮) ఇతి శ్రుతేః, సర్వవిశేషనివర్తకత్వేన అభివదన్తిఅస్థూలమనణుఇత్యాది । కిఞ్చవిశన్తి ప్రవిశన్తి సమ్యగ్దర్శనప్రాప్తౌ సత్యాం యత్ యతయః యతనశీలాః సంన్యాసినః వీతరాగాః వీతః విగతః రాగః యేభ్యః తే వీతరాగాః । యచ్చ అక్షరమిచ్ఛన్తఃజ్ఞాతుమ్ ఇతి వాక్యశేషఃబ్రహ్మచర్యం గురౌ చరన్తి ఆచరన్తి, తత్ తే పదం తత్ అక్షరాఖ్యం పదం పదనీయం తే తవ సఙ్గ్రహేణ సఙ్గ్రహః సఙ్క్షేపః తేన సఙ్క్షేపేణ ప్రవక్ష్యే కథయిష్యామి ॥ ౧౧ ॥
యో వై తద్భగవన్మనుష్యేషు ప్రాయణాన్తమోఙ్కారమభిధ్యాయీత కతమమ్ వావ తేన లోకం జయతీతి । ’ (ప్ర. ఉ. ౫ । ౧)తస్మై హోవాచ ఎతద్వై సత్యకామ పరం చాపరం బ్రహ్మ యదోఙ్కారః’ (ప్ర. ఉ. ౫ । ౨) ఇత్యుపక్రమ్య యః పునరేతం త్రిమాత్రేణోమిత్యేతేనైవాక్షరేణ పరం పురుషమభిధ్యాయీత సామభిరున్నీయతే బ్రహ్మలోకమ్’ (ప్ర. ఉ. ౫ । ౫) ఇత్యాదినా వచనేన, అన్యత్ర ధర్మాదన్యత్రాధర్మాత్’ (క. ఉ. ౧ । ౨ । ౧౪) ఇతి ఉపక్రమ్య సర్వే వేదా యత్పదమామనన్తి । తపాంసి సర్వాణి యద్వదన్తి । యదిచ్ఛన్తో బ్రహ్మచర్యం చరన్తి తత్తే పదం సఙ్గ్రహేణ బ్రవీమ్యోమిత్యేతత్’ (క. ఉ. ౧ । ౨ । ౧౫) ఇత్యాదిభిశ్చ వచనైః పరస్య బ్రహ్మణో వాచకరూపేణ, ప్రతిమావత్ ప్రతీకరూపేణ వా, పరబ్రహ్మప్రతిపత్తిసాధనత్వేన మన్దమధ్యమబుద్ధీనాం వివక్షితస్య ఓఙ్కారస్య ఉపాసనం కాలాన్తరే ముక్తిఫలమ్ ఉక్తం యత్ , తదేవ ఇహాపి కవిం పురాణమనుశాసితారమ్’ (భ. గీ. ౮ । ౯) యదక్షరం వేదవిదో వదన్తి’ (భ. గీ. ౮ । ౧౧) ఇతి ఉపన్యస్తస్య పరస్య బ్రహ్మణః పూర్వోక్తరూపేణ ప్రతిపత్త్యుపాయభూతస్య ఓఙ్కారస్య కాలాన్తరముక్తిఫలమ్ ఉపాసనం యోగధారణాసహితం వక్తవ్యమ్ , ప్రసక్తానుప్రసక్తం యత్కిఞ్చిత్ , ఇత్యేవమర్థః ఉత్తరో గ్రన్థ ఆరభ్యతే

సర్వద్వారాణి సంయమ్య మనో హృది నిరుధ్య  ।
మూర్ధ్న్యాధాయాత్మనః ప్రాణమాస్థితో యోగధారణామ్ ॥ ౧౨ ॥

సర్వద్వారాణి సర్వాణి తాని ద్వారాణి సర్వద్వారాణి ఉపలబ్ధౌ, తాని సర్వాణి సంయమ్య సంయమనం కృత్వా మనః హృది హృదయపుణ్డరీకే నిరుధ్య నిరోధం కృత్వా నిష్ప్రచారమాపాద్య, తత్ర వశీకృతేన మనసా హృదయాత్ ఊర్ధ్వగామిన్యా నాడ్యా ఊర్ధ్వమారుహ్య మూర్ధ్ని ఆధాయ ఆత్మనః ప్రాణమ్ ఆస్థితః ప్రవృత్తః యోగధారణాం ధారయితుమ్ ॥ ౧౨ ॥
తత్రైవ ధారయన్

ఓమిత్యేకాక్షరం బ్రహ్మ
వ్యాహరన్మామనుస్మరన్ ।
యః ప్రయాతి త్యజన్దేహం
యాతి పరమాం గతిమ్ ॥ ౧౩ ॥

ఓమితి ఎకాక్షరం బ్రహ్మ బ్రహ్మణః అభిధానభూతమ్ ఓఙ్కారం వ్యాహరన్ ఉచ్చారయన్ , తదర్థభూతం మామ్ ఈశ్వరమ్ అనుస్మరన్ అనుచిన్తయన్ యః ప్రయాతి మ్రియతే, సః త్యజన్ పరిత్యజన్ దేహం శరీరమ్ — ‘త్యజన్ దేహమ్ఇతి ప్రయాణవిశేషణార్థమ్ దేహత్యాగేన ప్రయాణమ్ ఆత్మనః, స్వరూపనాశేనేత్యర్థఃసః ఎవం యాతి గచ్ఛతి పరమాం ప్రకృష్టాం గతిమ్ ॥ ౧౩ ॥
కిఞ్చ

అనన్యచేతాః సతతం యో మాం స్మరతి నిత్యశః ।
తస్యాహం సులభః పార్థ నిత్యయుక్తస్య యోగినః ॥ ౧౪ ॥

అనన్యచేతాః అన్యవిషయే చేతః యస్య సోఽయమ్ అనన్యచేతాః, యోగీ సతతం సర్వదా యః మాం పరమేశ్వరం స్మరతి నిత్యశః । సతతమ్ ఇతి నైరన్తర్యమ్ ఉచ్యతే, నిత్యశః ఇతి దీర్ఘకాలత్వమ్ ఉచ్యతే । షణ్మాసం సంవత్సరం వా ; కిం తర్హి ? యావజ్జీవం నైరన్తర్యేణ యః మాం స్మరతీత్యర్థః । తస్య యోగినః అహం సులభః సుఖేన లభ్యః హే పార్థ, నిత్యయుక్తస్య సదా సమాహితచిత్తస్య యోగినః । యతః ఎవమ్ , అతః అనన్యచేతాః సన్ మయి సదా సమాహితః భవేత్ ॥ ౧౪ ॥
తవ సౌలభ్యేన కిం స్యాత్ త్యుచ్యతే ; శృణు తత్ మమ సౌలభ్యేన యత్ భవతి

మాముపేత్య పునర్జన్మ దుఃఖాలయమశాశ్వతమ్ ।
నాప్నువన్తి మహాత్మానః సంసిద్ధిం పరమాం గతాః ॥ ౧౫ ॥

మామ్ ఉపేత్య మామ్ ఈశ్వరమ్ ఉపేత్య మద్భావమాపద్య పునర్జన్మ పునరుత్పత్తిం నాప్నువన్తి ప్రాప్నువన్తి । కింవిశిష్టం పునర్జన్మ ప్రాప్నువన్తి ఇతి, తద్విశేషణమాహదుఃఖాలయం దుఃఖానామ్ ఆధ్యాత్మికాదీనాం ఆలయమ్ ఆశ్రయమ్ ఆలీయన్తే యస్మిన్ దుఃఖాని ఇతి దుఃఖాలయం జన్మ । కేవలం దుఃఖాలయమ్ , అశాశ్వతమ్ అనవస్థితస్వరూపం  । నాప్నువన్తి ఈదృశం పునర్జన్మ మహాత్మానః యతయః సంసిద్ధిం మోక్షాఖ్యాం పరమాం ప్రకృష్టాం గతాః ప్రాప్తాః । యే పునః మాం ప్రాప్నువన్తి తే పునః ఆవర్తన్తే ॥ ౧౫ ॥
కిం పునః త్వత్తః అన్యత్ ప్రాప్తాః పునరావర్తన్తే ఇతి, ఉచ్యతే

బ్రహ్మభువనాల్లోకాః పునరావర్తినోఽర్జున ।
మాముపేత్య తు కౌన్తేయ పునర్జన్మ విద్యతే ॥ ౧౬ ॥

బ్రహ్మభువనాత్ భవన్తి అస్మిన్ భూతాని ఇతి భువనమ్ , బ్రహ్మణో భువనం బ్రహ్మభువనమ్ , బ్రహ్మలోక ఇత్యర్థః, బ్రహ్మభువనాత్ సహ బ్రహ్మభువనేన లోకాః సర్వే పునరావర్తినః పునరావర్తనస్వభావాః హే అర్జున । మామ్ ఎకమ్ ఉపేత్య తు కౌన్తేయ పునర్జన్మ పునరుత్పత్తిః విద్యతే ॥ ౧౬ ॥
బ్రహ్మలోకసహితాః లోకాః కస్మాత్ పునరావర్తినః ? కాలపరిచ్ఛిన్నత్వాత్ । కథమ్ ? —

సహస్రయుగపర్యన్తమహర్యద్బ్రహ్మణో విదుః ।
రాత్రిం యుగసహస్రాన్తాం తేఽహోరాత్రవిదో జనాః ॥ ౧౭ ॥

సహస్రయుగపర్యన్తం సహస్రాణి యుగాని పర్యన్తః పర్యవసానం యస్య అహ్నః తత్ అహః సహస్రయుగపర్యన్తమ్ , బ్రహ్మణః ప్రజాపతేః విరాజః విదుః, రాత్రిమ్ అపి యుగసహస్రాన్తాం అహఃపరిమాణామేవ । కే విదురిత్యాహతే అహోరాత్రవిదః కాలసఙ్ఖ్యావిదో జనాః ఇత్యర్థః । యతః ఎవం కాలపరిచ్ఛిన్నాః తే, అతః పునరావర్తినో లోకాః ॥ ౧౭ ॥
ప్రజాపతేః అహని యత్ భవతి రాత్రౌ , తత్ ఉచ్యతే

అవ్యక్తాద్వ్యక్తయః సర్వాః ప్రభవన్త్యహరాగమే ।
రాత్ర్యాగమే ప్రలీయన్తే తత్రైవావ్యక్తసంజ్ఞకే ॥ ౧౮ ॥

అవ్యక్తాత్ అవ్యక్తం ప్రజాపతేః స్వాపావస్థా తస్మాత్ అవ్యక్తాత్ వ్యక్తయః వ్యజ్యన్త ఇతి వ్యక్తయః స్థావరజఙ్గమలక్షణాః సర్వాః ప్రజాః ప్రభవన్తి అభివ్యజ్యన్తే, అహ్నః ఆగమః అహరాగమః తస్మిన్ అహరాగమే కాలే బ్రహ్మణః ప్రబోధకాలే । తథా రాత్ర్యాగమే బ్రహ్మణః స్వాపకాలే ప్రలీయన్తే సర్వాః వ్యక్తయః తత్రైవ పూర్వోక్తే అవ్యక్తసంజ్ఞకే ॥ ౧౮ ॥
అకృతాభ్యాగమకృతవిప్రణాశదోషపరిహారార్థమ్ , బన్ధమోక్షశాస్త్రప్రవృత్తిసాఫల్యప్రదర్శనార్థమ్ అవిద్యాదిక్లేశమూలకర్మాశయవశాచ్చ అవశః భూతగ్రామః భూత్వా భూత్వా ప్రలీయతే ఇత్యతః సంసారే వైరాగ్యప్రదర్శనార్థం ఇదమాహ

భూతగ్రామః ఎవాయం భూత్వా భూత్వా ప్రలీయతే ।
రాత్ర్యాగమేఽవశః పార్థ ప్రభవత్యహరాగమే ॥ ౧౯ ॥

భూతగ్రామః భూతసముదాయః స్థావరజఙ్గమలక్షణః యః పూర్వస్మిన్ కల్పే ఆసీత్ ఎవ అయం నాన్యః । భూత్వా భూత్వా అహరాగమే, ప్రలీయతే పునః పునః రాత్ర్యాగమే అహ్నః క్షయే అవశః అస్వతన్త్ర ఎవ, హే పార్థ, ప్రభవతి జాయతే అవశ ఎవ అహరాగమే ॥ ౧౯ ॥
యత్ ఉపన్యస్తమ్ అక్షరమ్ , తస్య ప్రాప్త్యుపాయో నిర్దిష్టః ఓమిత్యేకాక్షరం బ్రహ్మ’ (భ. గీ. ౮ । ౧౩) ఇత్యాదినా । అథ ఇదానీమ్ అక్షరస్యైవ స్వరూపనిర్దిదిక్షయా ఇదమ్ ఉచ్యతే, అనేన యోగమార్గేణ ఇదం గన్తవ్యమితి

పరస్తస్మాత్తు భావోఽన్యోఽవ్యక్తోఽవ్యక్తాత్సనాతనః ।
యః సర్వేషు భూతేషు నశ్యత్సు వినశ్యతి ॥ ౨౦ ॥

పరః వ్యతిరిక్తః భిన్నః ; కుతః ? తస్మాత్ పూర్వోక్తాత్ । తు—శబ్దః అక్షరస్య వివక్షితస్య అవ్యక్తాత్ వైలక్షణ్యవిశేషణార్థః । భావః అక్షరాఖ్యం పరం బ్రహ్మ । వ్యతిరిక్తత్వే సత్యపి సాలక్షణ్యప్రసఙ్గోఽస్తీతి తద్వినివృత్త్యర్థమ్ ఆహఅన్యః ఇతి । అన్యః విలక్షణః । అవ్యక్తః అనిన్ద్రియగోచరః । ‘పరస్తస్మాత్ఇత్యుక్తమ్ ; కస్మాత్ పునః పరః ? పూర్వోక్తాత్ భూతగ్రామబీజభూతాత్ అవిద్యాలక్షణాత్ అవ్యక్తాత్ । అన్యః విలక్షణః భావః ఇత్యభిప్రాయః । సనాతనః చిరన్తనః యః సః భావః సర్వేషు భూతేషు బ్రహ్మాదిషు నశ్యత్సు వినశ్యతి ॥ ౨౦ ॥

అవ్యక్తోఽక్షర ఇత్యుక్తస్తమాహుః పరమాం గతిమ్ ।
యం ప్రాప్య నివర్తన్తే తద్ధామ పరమం మమ ॥ ౨౧ ॥

యోఽసౌ అవ్యక్తః అక్షరః ఇత్యుక్తః, తమేవ అక్షరసంజ్ఞకమ్ అవ్యక్తం భావమ్ ఆహుః పరమాం ప్రకృష్టాం గతిమ్ । యం పరం భావం ప్రాప్య గత్వా నివర్తన్తే సంసారాయ, తత్ ధామ స్థానం పరమం ప్రకృష్టం మమ, విష్ణోః పరమం పదమిత్యర్థః ॥ ౨౧ ॥
తల్లబ్ధేః ఉపాయః ఉచ్యతే

పురుషః పరః పార్థ భక్త్యా లభ్యస్త్వనన్యయా ।
యస్యాన్తఃస్థాని భూతాని యేన సర్వమిదం తతమ్ ॥ ౨౨ ॥

పురుషః పురి శయనాత్ పూర్ణత్వాద్వా, పరః పార్థ, పరః నిరతిశయః, యస్మాత్ పురుషాత్ పరం కిఞ్చిత్ । సః భక్త్యా లభ్యస్తు జ్ఞానలక్షణయా అనన్యయా ఆత్మవిషయయా । యస్య పురుషస్య అన్తఃస్థాని మధ్యస్థాని భూతాని కార్యభూతాని ; కార్యం హి కారణస్య అన్తర్వర్తి భవతి । యేన పురుషేణ సర్వం ఇదం జగత్ తతం వ్యాప్తమ్ ఆకాశేనేవ ఘటాది ॥ ౨౨ ॥
ప్రకృతానాం యోగినాం ప్రణవావేశితబ్రహ్మబుద్ధీనాం కాలాన్తరముక్తిభాజాం బ్రహ్మప్రతిపత్తయే ఉత్తరో మార్గో వక్తవ్య ఇతియత్ర కాలేఇత్యాది వివక్షితార్థసమర్పణార్థమ్ ఉచ్యతే, ఆవృత్తిమార్గోపన్యాసః ఇతరమార్గస్తుత్యర్థః

యత్ర కాలే త్వనావృత్తిమావృత్తిం చైవ యోగినః ।
ప్రయాతా యాన్తి తం కాలం వక్ష్యామి భరతర్షభ ॥ ౨౩ ॥

యత్ర కాలే ప్రయాతాః ఇతి వ్యవహితేన సమ్బన్ధః । యత్ర యస్మిన్ కాలే తు అనావృత్తిమ్ అపునర్జన్మ ఆవృత్తిం తద్విపరీతాం చైవ । యోగినః ఇతి యోగినః కర్మిణశ్చ ఉచ్యన్తే, కర్మిణస్తు గుణతఃకర్మయోగేన యోగినామ్’ (భ. గీ. ౩ । ౩) ఇతి విశేషణాత్యోగినః । యత్ర కాలే ప్రయాతాః మృతాః యోగినః అనావృత్తిం యాన్తి, యత్ర కాలే ప్రయాతాః ఆవృత్తిం యాన్తి, తం కాలం వక్ష్యామి భరతర్షభ ॥ ౨౩ ॥
తం కాలమాహ

అగ్నిర్జ్యోతిరహః శుక్లః షణ్మాసా ఉత్తరాయణమ్ ।
తత్ర ప్రయాతా గచ్ఛన్తి బ్రహ్మ బ్రహ్మవిదో జనాః ॥ ౨౪ ॥

అగ్నిః కాలాభిమానినీ దేవతా । తథా జ్యోతిరపి దేవతైవ కాలాభిమానినీ । అథవా, అగ్నిజ్యోతిషీ యథాశ్రుతే ఎవ దేవతే । భూయసా తు నిర్దేశోయత్ర కాలే’ ‘తం కాలమ్ఇతి ఆమ్రవణవత్ । తథా అహః దేవతా అహరభిమానినీ ; శుక్లః శుక్లపక్షదేవతా ; షణ్మాసా ఉత్తరాయణమ్ , తత్రాపి దేవతైవ మార్గభూతా ఇతి స్థితః అన్యత్ర అయం న్యాయః । తత్ర తస్మిన్ మార్గే ప్రయాతాః మృతాః గచ్ఛన్తి బ్రహ్మ బ్రహ్మవిదో బ్రహ్మోపాసకాః బ్రహ్మోపాసనపరా జనాః । ‘క్రమేణఇతి వాక్యశేషః । హి సద్యోముక్తిభాజాం సమ్యగ్దర్శననిష్ఠానాం గతిః ఆగతిర్వా క్వచిత్ అస్తి, తస్య ప్రాణా ఉత్క్రామన్తి’ (బృ. ఉ. ౪ । ౪ । ౬) ఇతి శ్రుతేః । బ్రహ్మసంలీనప్రాణా ఎవ తే బ్రహ్మమయా బ్రహ్మభూతా ఎవ తే ॥ ౨౪ ॥

ధూమో రాత్రిస్తథా కృష్ణః షణ్మాసా దక్షిణాయనమ్ ।
తత్ర చాన్ద్రమసం జ్యోతిర్యోగీ ప్రాప్య నివర్తతే ॥ ౨౫ ॥

ధూమో రాత్రిః ధూమాభిమానినీ రాత్ర్యభిమానినీ దేవతా । తథా కృష్ణః కృష్ణపక్షదేవతా । షణ్మాసా దక్షిణాయనమ్ ఇతి పూర్వవత్ దేవతైవ । తత్ర చన్ద్రమసి భవం చాన్ద్రమసం జ్యోతిః ఫలమ్ ఇష్టాదికారీ యోగీ కర్మీ ప్రాప్య భుక్త్వా తత్క్షయాత్ ఇహ పునః నివర్తతే ॥ ౨౫ ॥

శుక్లకృష్ణే గతీ హ్యేతే జగతః శాశ్వతే మతే ।
ఎకయా యాత్యనావృత్తిమన్యయావర్తతే పునః ॥ ౨౬ ॥

శుక్లకృష్ణే శుక్లా కృష్ణా శుక్లకృష్ణే, జ్ఞానప్రకాశకత్వాత్ శుక్లా, తదభావాత్ కృష్ణా ; ఎతే శుక్లకృష్ణే హి గతీ జగతః ఇతి అధికృతానాం జ్ఞానకర్మణోః, జగతః సర్వస్యైవ ఎతే గతీ సమ్భవతః ; శాశ్వతే నిత్యే, సంసారస్య నిత్యత్వాత్ , మతే అభిప్రేతే । తత్ర ఎకయా శుక్లయా యాతి అనావృత్తిమ్ , అన్యయా ఇతరయా ఆవర్తతే పునః భూయః ॥ ౨౬ ॥

నైతే సృతీ పార్థ జానన్యోగీ ముహ్యతి కశ్చన ।
తస్మాత్సర్వేషు కాలేషు యోగయుక్తో భవార్జున ॥ ౨౭ ॥

ఎతే యథోక్తే సృతీ మార్గౌ పార్థ జానన్ సంసారాయ ఎకా, అన్యా మోక్షాయ ఇతి, యోగీ ముహ్యతి కశ్చన కశ్చిదపి । తస్మాత్ సర్వేషు కాలేషు యోగయుక్తః సమాహితో భవ అర్జున ॥ ౨౭ ॥
శృణు తస్య యోగస్య మాహాత్మ్యమ్

వేదేషు యజ్ఞేషు తపఃసు చైవ
దానేషు యత్పుణ్యఫలం ప్రదిష్టమ్ ।
అత్యేతి తత్సర్వమిదం విదిత్వా
యోగీ పరం స్థానముపైతి చాద్యమ్ ॥ ౨౮ ॥

వేదేషు సమ్యగధీతేషు యజ్ఞేషు సాద్గుణ్యేన అనుష్ఠితేషు తపఃసు సుతప్తేషు దానేషు సమ్యగ్దత్తేషు, ఎతేషు యత్ పుణ్యఫలం ప్రదిష్టం శాస్త్రేణ, అత్యేతి అతీత్య గచ్ఛతి తత్ సర్వం ఫలజాతమ్ ; ఇదం విదిత్వా సప్తప్రశ్ననిర్ణయద్వారేణ ఉక్తమ్ అర్థం సమ్యక్ అవధార్య అనుష్ఠాయ యోగీ, పరమ్ ఉత్కృష్టమ్ ఐశ్వరం స్థానమ్ ఉపైతి ప్రతిపద్యతే ఆద్యమ్ ఆదౌ భవమ్ , కారణం బ్రహ్మ ఇత్యర్థః ॥ ౨౮ ॥
ఇతి శ్రీమత్పరమహంసపరివ్రాజకాచార్యస్య శ్రీగోవిన్దభగవత్పూజ్యపాదశిష్యస్య శ్రీమచ్ఛఙ్కరభగవతః కృతౌ శ్రీమద్భగవద్గీతాభాష్యే అష్టమోఽధ్యాయః ॥