షోడశోఽధ్యాయః
దైవీ ఆసురీ రాక్షసీ ఇతి ప్రాణినాం ప్రకృతయః నవమే అధ్యాయే సూచితాః । తాసాం విస్తరేణ ప్రదర్శనాయ ‘అభయం సత్త్వసంశుద్ధిః’ ఇత్యాదిః అధ్యాయః ఆరభ్యతే । తత్ర సంసారమోక్షాయ దైవీ ప్రకృతిః, నిబన్ధాయ ఆసురీ రాక్షసీ చ ఇతి దైవ్యాః ఆదానాయ ప్రదర్శనం క్రియతే, ఇతరయోః పరివర్జనాయ చ ॥
శ్రీభగవానువాచ —
అభయం సత్త్వసంశుద్ధిర్జ్ఞానయోగవ్యవస్థితిః ।
దానం దమశ్చ యజ్ఞశ్చ స్వాధ్యాయస్తప ఆర్జవమ్ ॥ ౧ ॥
అభయమ్ అభీరుతా । సత్త్వసంశుద్ధిః సత్త్వస్య అన్తఃకరణస్య సంశుద్ధిః సంవ్యవహారేషు పరవఞ్చనామాయానృతాదిపరివర్జనం శుద్ధసత్త్వభావేన వ్యవహారః ఇత్యర్థః । జ్ఞానయోగవ్యవస్థితిః జ్ఞానం శాస్త్రతః ఆచార్యతశ్చ ఆత్మాదిపదార్థానామ్ అవగమః, అవగతానామ్ ఇన్ద్రియాద్యుపసంహారేణ ఎకాగ్రతయా స్వాత్మసంవేద్యతాపాదనం యోగః, తయోః జ్ఞానయోగయోః వ్యవస్థితిః వ్యవస్థానం తన్నిష్ఠతా । ఎషా ప్రధానా దైవీ సాత్త్వికీ సమ్పత్ । యత్ర యేషామ్ అధికృతానాం యా ప్రకృతిః సమ్భవతి, సాత్త్వికీ సా ఉచ్యతే । దానం యథాశక్తి సంవిభాగః అన్నాదీనామ్ । దమశ్చ బాహ్యకరణానామ్ ఉపశమః ; అన్తఃకరణస్య ఉపశమం శాన్తిం వక్ష్యతి । యజ్ఞశ్చ శ్రౌతః అగ్నిహోత్రాదిః । స్మార్తశ్చ దేవయజ్ఞాదిః, స్వాధ్యాయః ఋగ్వేదాద్యధ్యయనమ్ అదృష్టార్థమ్ । తపః వక్ష్యమాణం శారీరాది । ఆర్జవమ్ ఋజుత్వం సర్వదా ॥ ౧ ॥
కిఞ్చ —
అహింసా సత్యమక్రోధస్త్యాగః శాన్తిరపైశునమ్ ।
దయా భూతేష్వలోలుప్త్వం మార్దవం హ్రీరచాపలమ్ ॥ ౨ ॥
అహింసా అహింసనం ప్రాణినాం పీడావర్జనమ్ । సత్యమ్ అప్రియానృతవర్జితం యథాభూతార్థవచనమ్ । అక్రోధః పరైః ఆక్రుష్టస్య అభిహతస్య వా ప్రాప్తస్య క్రోధస్య ఉపశమనమ్ । త్యాగః సంన్యాసః, పూర్వం దానస్య ఉక్తత్వాత్ । శాన్తిః అన్తఃకరణస్య ఉపశమః । అపైశునం అపిశునతా ; పరస్మై పరరన్ధ్రప్రకటీకరణం పైశునమ్ , తదభావః అపైశునమ్ । దయా కృపా భూతేషు దుఃఖితేషు । అలోలుప్త్వమ్ ఇన్ద్రియాణాం విషయసంనిధౌ అవిక్రియా । మార్దవం మృదుతా అక్రౌర్యమ్ । హ్రీః లజ్జా । అచాపలమ్ అసతి ప్రయోజనే వాక్పాణిపాదాదీనామ్ అవ్యాపారయితృత్వమ్ ॥ ౨ ॥
కిఞ్చ —
తేజః క్షమా ధృతిః శౌచమద్రోహో నాతిమానితా ।
భవన్తి సమ్పదం దైవీమభిజాతస్య భారత ॥ ౩ ॥
తేజః ప్రాగల్భ్యం న త్వగ్గతా దీప్తిః । క్షమా ఆక్రుష్టస్య తాడితస్య వా అన్తర్విక్రియానుత్పత్తిః, ఉత్పన్నాయాం విక్రియాయామ్ ఉపశమనమ్ అక్రోధః ఇతి అవోచామ । ఇత్థం క్షమాయాః అక్రోధస్య చ విశేషః । ధృతిః దేహేన్ద్రియేషు అవసాదం ప్రాప్తేషు తస్య ప్రతిషేధకః అన్తఃకరణవృత్తివిశేషః, యేన ఉత్తమ్భితాని కరణాని దేహశ్చ న అవసీదన్తి । శౌచం ద్వివిధం మృజ్జలకృతం బాహ్యమ్ ఆభ్యన్తరం చ మనోబుద్ధ్యోః నైర్మల్యం మాయారాగాదికాలుష్యాభావః ; ఎవం ద్వివిధం శౌచమ్ । అద్రోహః పరజిఘాంసాభావః అహింసనమ్ । నాతిమానితా అత్యర్థం మానః అతిమానః, సః యస్య విద్యతే సః అతిమానీ, తద్భావః అతిమానితా, తదభావః నాతిమానితా ఆత్మనః పూజ్యతాతిశయభావనాభావ ఇత్యర్థః । భవన్తి అభయాదీని ఎతదన్తాని సమ్పదం అభిజాతస్య । కింవిశిష్టాం సమ్పదమ్ ? దైవీం దేవానాం యా సమ్పత్ తామ్ అభిలక్ష్య జాతస్య దేవవిభూత్యర్హస్య భావికల్యాణస్య ఇత్యర్థః, హే భారత ॥ ౩ ॥
అథ ఇదానీం ఆసురీ సమ్పత్ ఉచ్యతే —
దమ్భో దర్పోఽతిమానశ్చ క్రోధః పారుష్యమేవ చ ।
అజ్ఞానం చాభిజాతస్య పార్థ సమ్పదమాసురీమ్ ॥ ౪ ॥
దమ్భః ధర్మధ్వజిత్వమ్ । దర్పః విద్యాధనస్వజనాదినిమిత్తః ఉత్సేకః । అతిమానః పూర్వోక్తః । క్రోధశ్చ । పారుష్యమేవ చ పరుషవచనమ్ — యథా కాణమ్ ‘చక్షుష్మాన్’ విరూపమ్ ‘రూపవాన్’ హీనాభిజనమ్ ‘ఉత్తమాభిజనః’ ఇత్యాది । అజ్ఞానం చ అవివేకజ్ఞానం కర్తవ్యాకర్తవ్యాదివిషయమిథ్యాప్రత్యయః । అభిజాతస్య పార్థ । కిమ్ అభిజాతస్యేతి, ఆహ — సమ్పదమ్ ఆసురీమ్ అసురాణాం సమ్పత్ ఆసురీ తామ్ అభిజాతస్య ఇత్యర్థః ॥ ౪ ॥
అనయోః సమ్పదోః కార్యమ్ ఉచ్యతే —
దైవీ సమ్పద్విమోక్షాయ నిబన్ధాయాసురీ మతా ।
మా శుచః సమ్పదం దైవీమభిజాతోఽసి పాణ్డవ ॥ ౫ ॥
దైవీ సమ్పత్ యా, సా విమోక్షాయ సంసారబన్ధనాత్ । నిబన్ధాయ నియతః బన్ధః నిబన్ధః తదర్థమ్ ఆసురీ సమ్పత్ మతా అభిప్రేతా । తథా రాక్షసీ చ । తత్ర ఎవమ్ ఉక్తే సతి అర్జునస్య అన్తర్గతం భావమ్ ‘కిమ్ అహమ్ ఆసురసమ్పద్యుక్తః ? కిం వా దైవసమ్పద్యుక్తః ? ’ ఇత్యేవమ్ ఆలోచనారూపమ్ ఆలక్ష్య ఆహ భగవాన్ — మా శుచః శోకం మా కార్షీః । సమ్పదం దైవీమ్ అభిజాతః అసి అభిలక్ష్య జాతోఽసి, భావికల్యాణః త్వమ్ అసి ఇత్యర్థః, హే పాణ్డవ ॥ ౫ ॥
ద్వౌ భూతసర్గౌ లోకేఽస్మిన్దైవ ఆసుర ఎవ చ ।
దైవో విస్తరశః ప్రోక్త ఆసురం పార్థ మే శృణు ॥ ౬ ॥
ద్వౌ ద్విసఙ్ఖ్యాకౌ భూతసర్గౌ భూతానాం మనుష్యాణాం సర్గౌ సృష్టీ భూతసర్గౌ సృజ్యేతేతి సర్గౌ భూతాన్యేవ సృజ్యమానాని దైవాసురసమ్పద్ద్వయయుక్తాని ఇతి ద్వౌ భూతసర్గౌ ఇతి ఉచ్యతే,
‘ద్వయా హ వై ప్రాజాపత్యా దేవాశ్చాసురాశ్చ’ (బృ. ఉ. ౧ । ౩ । ౧) ఇతి శ్రుతేః ।
లోకే అస్మిన్ ,
సంసారే ఇత్యర్థః,
సర్వేషాం ద్వైవిధ్యోపపత్తేః ।
కౌ తౌ భూతసర్గౌ ఇతి,
ఉచ్యతే —
ప్రకృతావేవ దైవ ఆసుర ఎవ చ ।
ఉక్తయోరేవ పునః అనువాదే ప్రయోజనమ్ ఆహ —
దైవః భూతసర్గః ‘అభయం సత్త్వసంశుద్ధిః’ (భ. గీ. ౧౬ । ౧) ఇత్యాదినా విస్తరశః విస్తరప్రకారైః ప్రోక్తః కథితః,
న తు ఆసురః విస్తరశః ;
అతః తత్పరివర్జనార్థమ్ ఆసురం పార్థ,
మే మమ వచనాత్ ఉచ్యమానం విస్తరశః శృణు అవధారయ ॥ ౬ ॥
ఆ అధ్యాయపరిసమాప్తేః ఆసురీ సమ్పత్ ప్రాణివిశేషణత్వేన ప్రదర్శ్యతే, ప్రత్యక్షీకరణేన చ శక్యతే తస్యాః పరివర్జనం కర్తుమితి —
ప్రవృత్తిం చ నివృత్తిం చ జనా న విదురాసురాః ।
న శౌచం నాపి చాచారో న సత్యం తేషు విద్యతే ॥ ౭ ॥
ప్రవృత్తిం చ ప్రవర్తనం యస్మిన్ పురుషార్థసాధనే కర్తవ్యే ప్రవృత్తిః తామ్ , నివృత్తిం చ ఎతద్విపరీతాం యస్మాత్ అనర్థహేతోః నివర్తితవ్యం సా నివృత్తిః తాం చ, జనాః ఆసురాః న విదుః న జానన్తి । న కేవలం ప్రవృత్తినివృత్తీ ఎవ తే న విదుః, న శౌచం నాపి చ ఆచారః న సత్యం తేషు విద్యతే ; అశౌచాః అనాచారాః మాయావినః అనృతవాదినో హి ఆసురాః ॥ ౭ ॥
కిఞ్చ —
అసత్యమప్రతిష్ఠం తే జగదాహురనీశ్వరమ్ ।
అపరస్పరసమ్భూతం కిమన్యత్కామహైతుకమ్ ॥ ౮ ॥
అసత్యం యథా వయమ్ అనృతప్రాయాః తథా ఇదం జగత్ సర్వమ్ అసత్యమ్ , అప్రతిష్ఠం చ న అస్య ధర్మాధర్మౌ ప్రతిష్ఠా అతః అప్రతిష్ఠం చ, ఇతి తే ఆసురాః జనాః జగత్ ఆహుః, అనీశ్వరమ్ న చ ధర్మాధర్మసవ్యపేక్షకః అస్య శాసితా ఈశ్వరః విద్యతే ఇతి అతః అనీశ్వరం జగత్ ఆహుః । కిఞ్చ, అపరస్పరసమ్భూతం కామప్రయుక్తయోః స్త్రీపురుషయోః అన్యోన్యసంయోగాత్ జగత్ సర్వం సమ్భూతమ్ । కిమన్యత్ కామహైతుకం కామహేతుకమేవ కామహైతుకమ్ । కిమన్యత్ జగతః కారణమ్ ? న కిఞ్చిత్ అదృష్టం ధర్మాధర్మాది కారణాన్తరం విద్యతే జగతః ‘కామ ఎవ ప్రాణినాం కారణమ్’ ఇతి లోకాయతికదృష్టిః ఇయమ్ ॥ ౮ ॥
ఎతాం దృష్టిమవష్టభ్య నష్టాత్మానోఽల్పబుద్ధయః ।
ప్రభవన్త్యుగ్రకర్మాణః క్షయాయ జగతోఽహితాః ॥ ౯ ॥
ఎతాం దృష్టిమ్ అవష్టభ్య ఆశ్రిత్య నష్టాత్మానః నష్టస్వభావాః విభ్రష్టపరలోకసాధనాః అల్పబుద్ధయః విషయవిషయా అల్పైవ బుద్ధిః యేషాం తే అల్పబుద్ధయః ప్రభవన్తి ఉద్భవన్తి ఉగ్రకర్మాణః క్రూరకర్మాణః హింసాత్మకాః । క్షయాయ జగతః ప్రభవన్తి ఇతి సమ్బన్ధః । జగతః అహితాః, శత్రవః ఇత్యర్థః ॥ ౯ ॥
తే చ —
కామమాశ్రిత్య దుష్పూరం దమ్భమానమదాన్వితాః ।
మోహాద్గృహీత్వాసద్గ్రాహాన్ప్రవర్తన్తేఽశుచివ్రతాః ॥ ౧౦ ॥
కామమ్ ఇచ్ఛావిశేషమ్ ఆశ్రిత్య అవష్టభ్య దుష్పూరమ్ అశక్యపూరణం దమ్భమానమదాన్వితాః దమ్భశ్చ మానశ్చ మదశ్చ దమ్భమానమదాః తైః అన్వితాః దమ్భమానమదాన్వితాః మోహాత్ అవివేకతః గృహీత్వా ఉపాదాయ అసద్గ్రాహాన్ అశుభనిశ్చయాన్ ప్రవర్తన్తే లోకే అశుచివ్రతాః అశుచీని వ్రతాని యేషాం తే అశుచివ్రతాః ॥ ౧౦ ॥
కిఞ్చ —
చిన్తామపరిమేయాం చ ప్రలయాన్తాముపాశ్రితాః ।
కామోపభోగపరమా ఎతావదితి నిశ్చితాః ॥ ౧౧ ॥
చిన్తామ్ అపరిమేయాం చ, న పరిమాతుం శక్యతే యస్యాః చిన్తాయాః ఇయత్తా సా అపరిమేయా, తామ్ అపరిమేయామ్ , ప్రలయాన్తాం మరణాన్తామ్ ఉపాశ్రితాః, సదా చిన్తాపరాః ఇత్యర్థః । కామోపభోగపరమాః, కామ్యన్తే ఇతి కామాః విషయాః శబ్దాదయః తదుపభోగపరమాః ‘అయమేవ పరమః పురుషార్థః యః కామోపభోగః’ ఇత్యేవం నిశ్చితాత్మానః, ఎతావత్ ఇతి నిశ్చితాః ॥ ౧౧ ॥
ఆశాపాశశతైర్బద్ధాః కామక్రోధపరాయణాః ।
ఈహన్తే కామభోగార్థమన్యాయేనార్థసఞ్చయాన్ ॥ ౧౨ ॥
ఆశాపాశశతైః ఆశా ఎవ పాశాః తచ్ఛతైః బద్ధాః నియన్త్రితాః సన్తః సర్వతః ఆకృష్యమాణాః, కామక్రోధపరాయణాః కామక్రోధౌ పరమ్ అయనమ్ ఆశ్రయః యేషాం తే కామక్రోధపరాయణాః, ఈహన్తే చేష్టన్తే కామభోగార్థం కామభోగప్రయోజనాయ న ధర్మార్థమ్ , అన్యాయేన పరస్వాపహరణాదినా ఇత్యర్థః ; కిమ్ ? అర్థసఞ్చయాన్ అర్థప్రచయాన్ ॥ ౧౨ ॥
ఈదృశశ్చ తేషామ్ అభిప్రాయః —
ఇదమద్య మయా లబ్ధమిదం ప్రాప్స్యే మనోరథమ్ ।
ఇదమస్తీదమపి మే భవిష్యతి పునర్ధనమ్ ॥ ౧౩ ॥
ఇదం ద్రవ్యం అద్య ఇదానీం మయా లబ్ధమ్ । ఇదం చ అన్యత్ ప్రాప్స్యే మనోరథం మనస్తుష్టికరమ్ । ఇదం చ అస్తి ఇదమపి మే భవిష్యతి ఆగామిని సంవత్సరే పునః ధనం తేన అహం ధనీ విఖ్యాతః భవిష్యామి ఇతి ॥ ౧౩ ॥
అసౌ మయా హతః శత్రుర్హనిష్యే చాపరానపి ।
ఈశ్వరోఽహమహం భోగీ సిద్ధోఽహం బలవాన్సుఖీ ॥ ౧౪ ॥
అసౌ దేవదత్తనామా మయా హతః దుర్జయః శత్రుః । హనిష్యే చ అపరాన్ అన్యాన్ వరాకాన్ అపి । కిమ్ ఎతే కరిష్యన్తి తపస్వినః ; సర్వథాపి నాస్తి మత్తుల్యః । కథమ్ ? ఈశ్వరః అహమ్ , అహం భోగీ । సర్వప్రకారేణ చ సిద్ధః అహం సమ్పన్నః పుత్రైః నప్తృభిః, న కేవలం మానుషః, బలవాన్ సుఖీ చ అహమేవ ; అన్యే తు భూమిభారాయావతీర్ణాః ॥ ౧౪ ॥
ఆఢ్యోఽభిజనవానస్మి
కోఽన్యోఽస్తి సదృశో మయా ।
యక్ష్యే దాస్యామి మోదిష్య
ఇత్యజ్ఞానవిమోహితాః ॥ ౧౫ ॥
ఆఢ్యః ధనేన, అభిజనవాన్ సప్తపురుషం శ్రోత్రియత్వాదిసమ్పన్నః — తేనాపి న మమ తుల్యః అస్తి కశ్చిత్ । కః అన్యః అస్తి సదృశః తుల్యః మయా ? కిఞ్చ, యక్ష్యే యాగేనాపి అన్యాన్ అభిభవిష్యామి, దాస్యామి నటాదిభ్యః, మోదిష్యే హర్షం చ అతిశయం ప్రాప్స్యామి, ఇతి ఎవమ్ అజ్ఞానవిమోహితాః అజ్ఞానేన విమోహితాః వివిధమ్ అవివేకభావమ్ ఆపన్నాః ॥ ౧౫ ॥
అనేకచిత్తవిభ్రాన్తా మోహజాలసమావృతాః ।
ప్రసక్తాః కామభోగేషు పతన్తి నరకేఽశుచౌ ॥ ౧౬ ॥
అనేకచిత్తవిభ్రాన్తాః ఉక్తప్రకారైః అనేకైః చిత్తైః వివిధం భ్రాన్తాః అనేకచిత్తవిభ్రాన్తాః, మోహజాలసమావృతాః మోహః అవివేకః అజ్ఞానం తదేవ జాలమివ ఆవరణాత్మకత్వాత్ , తేన సమావృతాః । ప్రసక్తాః కామభోగేషు తత్రైవ నిషణ్ణాః సన్తః తేన ఉపచితకల్మషాః పతన్తి నరకే అశుచౌ వైతరణ్యాదౌ ॥ ౧౬ ॥
ఆత్మసమ్భావితాః స్తబ్ధా ధనమానమదాన్వితాః ।
యజన్తే నామయజ్ఞైస్తే దమ్భేనావిధిపూర్వకమ్ ॥ ౧౭ ॥
ఆత్మసమ్భావితాః సర్వగుణవిశిష్టతయా ఆత్మనైవ సమ్భావితాః ఆత్మసమ్భావితాః, న సాధుభిః । స్తబ్ధాః అప్రణతాత్మానః । ధనమానమదాన్వితాః ధననిమిత్తః మానః మదశ్చ, తాభ్యాం ధనమానమదాభ్యామ్ అన్వితాః । యజన్తే నామయజ్ఞైః నామమాత్రైః యజ్ఞైః తే దమ్భేన ధర్మధ్వజితయా అవిధిపూర్వకం విధివిహితాఙ్గేతికర్తవ్యతారహితమ్ ॥ ౧౭ ॥
అహఙ్కారం బలం దర్పం కామం క్రోధం చ సంశ్రితాః ।
మామాత్మపరదేహేషు ప్రద్విషన్తోఽభ్యసూయకాః ॥ ౧౮ ॥
అహఙ్కారం అహఙ్కరణమ్ అహఙ్కారః, విద్యమానైః అవిద్యమానైశ్చ గుణైః ఆత్మని అధ్యారోపితైః ‘విశిష్టమాత్మానమహమ్’ ఇతి మన్యతే, సః అహఙ్కారః అవిద్యాఖ్యః కష్టతమః, సర్వదోషాణాం మూలం సర్వానర్థప్రవృత్తీనాం చ, తమ్ । తథా బలం పరాభిభవనిమిత్తం కామరాగాన్వితమ్ । దర్పం దర్పో నామ యస్య ఉద్భవే ధర్మమ్ అతిక్రామతి సః అయమ్ అన్తఃకరణాశ్రయః దోషవిశేషః । కామం స్త్ర్యాదివిషయమ్ । క్రోధమ్ అనిష్టవిషయమ్ । ఎతాన్ అన్యాంశ్చ మహతో దోషాన్ సంశ్రితాః । కిఞ్చ తే మామ్ ఈశ్వరమ్ ఆత్మపరదేహేషు స్వదేహే పరదేహేషు చ తద్బుద్ధికర్మసాక్షిభూతం మాం ప్రద్విషన్తః, మచ్ఛాసనాతివర్తిత్వం ప్రద్వేషః, తం కుర్వన్తః అభ్యసూయకాః సన్మార్గస్థానాం గుణేషు అసహమానాః ॥ ౧౮ ॥
తానహం ద్విషతః క్రూరాన్సంసారేషు నరాధమాన్ ।
క్షిపామ్యజస్రమశుభానాసురీష్వేవ యోనిషు ॥ ౧౯ ॥
తాన్ అహం సన్మార్గప్రతిపక్షభూతాన్ సాధుద్వేషిణః ద్విషతశ్చ మాం క్రూరాన్ సంసారేషు ఎవ అనేకనరకసంసరణమార్గేషు నరాధమాన్ అధర్మదోషవత్త్వాత్ క్షిపామి ప్రక్షిపామి అజస్రం సన్తతమ్ అశుభాన్ అశుభకర్మకారిణః ఆసురీష్వేవ క్రూరకర్మప్రాయాసు వ్యాఘ్రసింహాదియోనిషు ‘క్షిపామి’ ఇత్యనేన సమ్బన్ధః ॥ ౧౯ ॥
ఆసురీం యోనిమాపన్నా
మూఢా జన్మని జన్మని ।
మామప్రాప్యైవ కౌన్తేయ
తతో యాన్త్యధమాం గతిమ్ ॥ ౨౦ ॥
ఆసురీం యోనిమ్ ఆపన్నాః ప్రతిపన్నాః మూఢాః అవివేకినః జన్మని జన్మని ప్రతిజన్మ తమోబహులాస్వేవ యోనిషు జాయమానాః అధో గచ్ఛన్తో మూఢాః మామ్ ఈశ్వరమ్ అప్రాప్య అనాసాద్య ఎవ హే కౌన్తేయ, తతః తస్మాదపి యాన్తి అధమాం గతిం నికృష్టతమాం గతిమ్ । ‘మామ్ అప్రాప్యైవ’ ఇతి న మత్ప్రాప్తౌ కాచిదపి ఆశఙ్కా అస్తి, అతః మచ్ఛిష్టసాధుమార్గమ్ అప్రాప్య ఇత్యర్థః ॥ ౨౦ ॥
సర్వస్యా ఆసుర్యాః సమ్పదః సఙ్క్షేపః అయమ్ ఉచ్యతే, యస్మిన్ త్రివిధే సర్వః ఆసురీసమ్పద్భేదః అనన్తోఽపి అన్తర్భవతి । యత్పరిహారేణ పరిహృతశ్చ భవతి, యత్ మూలం సర్వస్య అనర్థస్య, తత్ ఎతత్ ఉచ్యతే —
త్రివిధం నరకస్యేదం ద్వారం నాశనమాత్మనః ।
కామః క్రోధస్తథా లోభస్తస్మాదేతత్త్రయం త్యజేత్ ॥ ౨౧ ॥
త్రివిధం త్రిప్రకారం నరకస్య ప్రాప్తౌ ఇదం ద్వారం నాశనమ్ ఆత్మనః, యత్ ద్వారం ప్రవిశన్నేవ నశ్యతి ఆత్మా ; కస్మైచిత్ పురుషార్థాయ యోగ్యో న భవతి ఇత్యేతత్ , అతః ఉచ్యతే ‘ద్వారం నాశనమాత్మనః’ ఇతి । కిం తత్ ? కామః క్రోధః తథా లోభః । తస్మాత్ ఎతత్ త్రయం త్యజేత్ । యతః ఎతత్ ద్వారం నాశనమ్ ఆత్మనః తస్మాత్ కామాదిత్రయమేతత్ త్యజేత్ ॥ ౨౧ ॥
త్యాగస్తుతిరియమ్ —
ఎతైర్విముక్తః కౌన్తేయ తమోద్వారైస్త్రిభిర్నరః ।
ఆచరత్యాత్మనః శ్రేయస్తతో యాతి పరాం గతిమ్ ॥ ౨౨ ॥
ఎతైః విముక్తః కౌన్తేయ తమోద్వారైః తమసః నరకస్య దుఃఖమోహాత్మకస్య ద్వారాణి కామాదయః తైః, ఎతైః త్రిభిః విముక్తః నరః ఆచరతి అనుతిష్ఠతి । కిమ్ ? ఆత్మనః శ్రేయః । యత్ప్రతిబద్ధః పూర్వం న ఆచచార, తదపగమాత్ ఆచరతి । తతః తదాచరణాత్ యాతి పరాం గతిం మోక్షమపి ఇతి ॥ ౨౨ ॥
సర్వస్య ఎతస్య ఆసురీసమ్పత్పరివర్జనస్య శ్రేయఆచరణస్య చ శాస్త్రం కారణమ్ । శాస్త్రప్రమాణాత్ ఉభయం శక్యం కర్తుమ్ , న అన్యథా । అతః —
యః శాస్త్రవిధిముత్సృజ్య
వర్తతే కామకారతః ।
న స సిద్ధిమవాప్నోతి
న సుఖం న పరాం గతిమ్ ॥ ౨౩ ॥
యః శాస్త్రవిధిం శాస్త్రం వేదః తస్య విధిం కర్తవ్యాకర్తవ్యజ్ఞానకారణం విధిప్రతిషేధాఖ్యమ్ ఉత్సృజ్య త్యక్త్వా వర్తతే కామకారతః కామప్రయుక్తః సన్ , న సః సిద్ధిం పురుషార్థయోగ్యతామ్ అవాప్నోతి, న అపి అస్మిన్ లోకే సుఖం న అపి పరాం ప్రకృష్టాం గతిం స్వర్గం మోక్షం వా ॥ ౨౩ ॥
తస్మాచ్ఛాస్త్రం+ప్రమాణం+తే
తస్మాచ్ఛాస్త్రం ప్రమాణం తే
కార్యాకార్యవ్యవస్థితౌ ।
జ్ఞాత్వా శాస్త్రవిధానోక్తం
కర్మ కర్తుమిహార్హసి ॥ ౨౪ ॥
తస్మాత్ శాస్త్రం ప్రమాణం జ్ఞానసాధనం తే తవ కార్యాకార్యవ్యవస్థితౌ కర్తవ్యాకర్తవ్యవ్యవస్థాయామ్ । అతః జ్ఞాత్వా బుద్ధ్వా శాస్త్రవిధానోక్తం విధిః విధానం శాస్త్రమేవ విధానం శాస్త్రవిధానమ్ ‘కుర్యాత్ , న కుర్యాత్’ ఇత్యేవంలక్షణమ్ , తేన ఉక్తం స్వకర్మ యత్ తత్ కర్తుమ్ ఇహ అర్హసి, ఇహ ఇతి కర్మాధికారభూమిప్రదర్శనార్థమ్ ఇతి ॥ ౨౪ ॥
ఇతి శ్రీమత్పరమహంసపరివ్రాజకాచార్యస్య శ్రీగోవిన్దభగవత్పూజ్యపాదశిష్యస్య శ్రీమచ్ఛఙ్కరభగవతః కృతౌ శ్రీమద్భగవద్గీతాభాష్యే షోడశోఽధ్యాయః ॥