సప్తమోఽధ్యాయః
శ్రీభగవానువాచ —
మయ్యాసక్తమనాః పార్థ యోగం యుఞ్జన్మదాశ్రయః ।
అసంశయం సమగ్రం మాం యథా జ్ఞాస్యసి తచ్ఛృణు ॥ ౧ ॥
మయి వక్ష్యమాణవిశేషణే పరమేశ్వరే ఆసక్తం మనః యస్య సః మయ్యాసక్తమనాః, హే పార్థ యోగం యుఞ్జన్ మనఃసమాధానం కుర్వన్ , మదాశ్రయః అహమేవ పరమేశ్వరః ఆశ్రయో యస్య సః మదాశ్రయః । యో హి కశ్చిత్ పురుషార్థేన కేనచిత్ అర్థీ భవతి స తత్సాధనం కర్మ అగ్నిహోత్రాది తపః దానం వా కిఞ్చిత్ ఆశ్రయం ప్రతిపద్యతే, అయం తు యోగీ మామేవ ఆశ్రయం ప్రతిపద్యతే, హిత్వా అన్యత్ సాధనాన్తరం మయ్యేవ ఆసక్తమనాః భవతి । యః త్వం ఎవంభూతః సన్ అసంశయం సమగ్రం సమస్తం విభూతిబలశక్త్యైశ్వర్యాదిగుణసమ్పన్నం మాం యథా యేన ప్రకారేణ జ్ఞాస్యసి సంశయమన్తరేణ ‘ఎవమేవ భగవాన్’ ఇతి, తత్ శృణు ఉచ్యమానం మయా ॥ ౧ ॥
తచ్చ మద్విషయమ్ —
జ్ఞానం తేఽహం సవిజ్ఞానమిదం వక్ష్యామ్యశేషతః ।
యజ్జ్ఞాత్వా నేహ భూయోఽన్యజ్జ్ఞాతవ్యమవశిష్యతే ॥ ౨ ॥
జ్ఞానం తే తుభ్యమ్ అహం సవిజ్ఞానం విజ్ఞానసహితం స్వానుభవయుక్తమ్ ఇదం వక్ష్యామి కథయిష్యామి అశేషతః కార్త్స్న్యేన । తత్ జ్ఞానం వివక్షితం స్తౌతి శ్రోతుః అభిముఖీకరణాయ — యత్ జ్ఞాత్వా యత్ జ్ఞానం జ్ఞాత్వా న ఇహ భూయః పునః అన్యత్ జ్ఞాతవ్యం పురుషార్థసాధనమ్ అవశిష్యతే నావశిష్టం భవతి । ఇతి మత్తత్త్వజ్ఞో యః, సః సర్వజ్ఞో భవతీత్యర్థః । అతో విశిష్టఫలత్వాత్ దుర్లభం జ్ఞానమ్ ॥ ౨ ॥
కథమిత్యుచ్యతే —
మనుష్యాణాం సహస్రేషు కశ్చిద్యతతి సిద్ధయే ।
యతతామపి సిద్ధానాం కశ్చిన్మాం వేత్తి తత్త్వతః ॥ ౩ ॥
మనుష్యాణాం మధ్యే సహస్రేషు అనేకేషు కశ్చిత్ యతతి ప్రయత్నం కరోతి సిద్ధయే సిద్ధ్యర్థమ్ । తేషాం యతతామపి సిద్ధానామ్ , సిద్ధా ఎవ హి తే యే మోక్షాయ యతన్తే, తేషాం కశ్చిత్ ఎవ హి మాం వేత్తి తత్త్వతః యథావత్ ॥ ౩ ॥
శ్రోతారం ప్రరోచనేన అభిముఖీకృత్యాహ —
భూమిరాపోఽనలో వాయుః ఖం మనో బుద్ధిరేవ చ ।
అహఙ్కార ఇతీయం మే భిన్నా ప్రకృతిరష్టధా ॥ ౪ ॥
భూమిః ఇతి పృథివీతన్మాత్రముచ్యతే, న స్థూలా, ‘భిన్నా ప్రకృతిరష్టధా’ ఇతి వచనాత్ । తథా అబాదయోఽపి తన్మాత్రాణ్యేవ ఉచ్యన్తే — ఆపః అనలః వాయుః ఖమ్ । మనః ఇతి మనసః కారణమహఙ్కారో గృహ్యతే । బుద్ధిః ఇతి అహఙ్కారకారణం మహత్తత్త్వమ్ । అహఙ్కారః ఇతి అవిద్యాసంయుక్తమవ్యక్తమ్ । యథా విషసంయుక్తమన్నం విషమిత్యుచ్యతే, ఎవమహఙ్కారవాసనావత్ అవ్యక్తం మూలకారణమహఙ్కార ఇత్యుచ్యతే, ప్రవర్తకత్వాత్ అహఙ్కారస్య । అహఙ్కార ఎవ హి సర్వస్య ప్రవృత్తిబీజం దృష్టం లోకే । ఇతీయం యథోక్తా ప్రకృతిః మే మమ ఐశ్వరీ మాయాశక్తిః అష్టధా భిన్నా భేదమాగతా ॥ ౪ ॥
అపరేయమితస్త్వన్యాం ప్రకృతిం విద్ధి మే పరామ్ ।
జీవభూతాం మహాబాహో యయేదం ధార్యతే జగత్ ॥ ౫ ॥
అపరా న పరా నికృష్టా అశుద్ధా అనర్థకరీ సంసారబన్ధనాత్మికా ఇయమ్ । ఇతః అస్యాః యథోక్తాయాః తు అన్యాం విశుద్ధాం ప్రకృతిం మమ ఆత్మభూతాం విద్ధి మే పరాం ప్రకృష్టాం జీవభూతాం క్షేత్రజ్ఞలక్షణాం ప్రాణధారణనిమిత్తభూతాం హే మహాబాహో, యయా ప్రకృత్యా ఇదం ధార్యతే జగత్ అన్తః ప్రవిష్టయా ॥ ౫ ॥
ఎతద్యోనీని భూతాని సర్వాణీత్యుపధారయ ।
అహం కృత్స్నస్య జగతః ప్రభవః ప్రలయస్తథా ॥ ౬ ॥
ఎతద్యోనీని ఎతే పరాపరే క్షేత్రక్షేత్రజ్ఞలక్షణే ప్రకృతీ యోనిః యేషాం భూతానాం తాని ఎతద్యోనీని, భూతాని సర్వాణి ఇతి ఎవమ్ ఉపధారయ జానీహి । యస్మాత్ మమ ప్రకృతీ యోనిః కారణం సర్వభూతానామ్ , అతః అహం కృత్స్నస్య సమస్తస్య జగతః ప్రభవః ఉత్పత్తిః ప్రలయః వినాశః తథా । ప్రకృతిద్వయద్వారేణ అహం సర్వజ్ఞః ఈశ్వరః జగతః కారణమిత్యర్థః ॥ ౬ ॥
యతః తస్మాత్ —
మత్తః పరతరం నాన్యత్కిఞ్చిదస్తి ధనఞ్జయ ।
మయి సర్వమిదం ప్రోతం సూత్రే మణిగణా ఇవ ॥ ౭ ॥
మత్తః పరమేశ్వరాత్ పరతరమ్ అన్యత్ కారణాన్తరం కిఞ్చిత్ నాస్తి న విద్యతే, అహమేవ జగత్కారణమిత్యర్థః, హే ధనఞ్జయ । యస్మాదేవం తస్మాత్ మయి పరమేశ్వరే సర్వాణి భూతాని సర్వమిదం జగత్ ప్రోతం అనుస్యూతమ్ అనుగతమ్ అనువిద్ధం గ్రథితమిత్యర్థ, దీర్ఘతన్తుషు పటవత్ , సూత్రే చ మణిగణా ఇవ ॥ ౭ ॥
కేన కేన ధర్మేణ విశిష్టే త్వయి సర్వమిదం ప్రోతమిత్యుచ్యతే —
రసోఽహమప్సు కౌన్తేయ ప్రభాస్మి శశిసూర్యయోః ।
ప్రణవః సర్వవేదేషు శబ్దః ఖే పౌరుషం నృషు ॥ ౮ ॥
రసః అహమ్ , అపాం యః సారః స రసః, తస్మిన్ రసభూతే మయి ఆపః ప్రోతా ఇత్యర్థః । ఎవం సర్వత్ర । యథా అహమ్ అప్సు రసః, ఎవం ప్రభా అస్మి శశిసూర్యయోః । ప్రణవః ఓఙ్కారః సర్వవేదేషు, తస్మిన్ ప్రణవభూతే మయి సర్వే వేదాః ప్రోతాః । తథా ఖే ఆకాశే శబ్దః సారభూతః, తస్మిన్ మయి ఖం ప్రోతమ్ । తథా పౌరుషం పురుషస్య భావః పౌరుషం యతః పుమ్బుద్ధిః నృషు, తస్మిన్ మయి పురుషాః ప్రోతాః ॥ ౮ ॥
పుణ్యో గన్ధః పృథివ్యాం చ
తేజశ్చాస్మి విభావసౌ ।
జీవనం సర్వభూతేషు
తపశ్చాస్మి తపస్విషు ॥ ౯ ॥
పుణ్యః సురభిః గన్ధః పృథివ్యాం చ అహమ్ , తస్మిన్ మయి గన్ధభూతే పృథివీ ప్రోతా । పుణ్యత్వం గన్ధస్య స్వభావత ఎవ పృథివ్యాం దర్శితమ్ అబాదిషు రసాదేః పుణ్యత్వోపలక్షణార్థమ్ । అపుణ్యత్వం తు గన్ధాదీనామ్ అవిద్యాధర్మాద్యపేక్షం సంసారిణాం భూతవిశేషసంసర్గనిమిత్తం భవతి । తేజశ్చ దీప్తిశ్చ అస్మి విభావసౌ అగ్నౌ । తథా జీవనం సర్వభూతేషు, యేన జీవన్తి సర్వాణి భూతాని తత్ జీవనమ్ । తపశ్చ అస్మి తపస్విషు, తస్మిన్ తపసి మయి తపస్వినః ప్రోతాః ॥ ౯ ॥
బీజం మాం సర్వభూతానాం విద్ధి పార్థ సనాతనమ్ ।
బుద్ధిర్బుద్ధిమతామస్మి తేజస్తేజస్వినామహమ్ ॥ ౧౦ ॥
బీజం ప్రరోహకారణం మాం విద్ధి సర్వభూతానాం హే పార్థ సనాతనం చిరన్తనమ్ । కిఞ్చ, బుద్ధిః వివేకశక్తిః అన్తఃకరణస్య బుద్ధిమతాం వివేకశక్తిమతామ్ అస్మి, తేజః ప్రాగల్భ్యం తద్వతాం తేజస్వినామ్ అహమ్ ॥ ౧౦ ॥
బలం బలవతాం చాహం కామరాగవివర్జితమ్ ।
ధర్మావిరుద్ధో భూతేషు కామోఽస్మి భరతర్షభ ॥ ౧౧ ॥
బలం సామర్థ్యమ్ ఓజో బలవతామ్ అహమ్ , తచ్చ బలం కామరాగవివర్జితమ్ , కామశ్చ రాగశ్చ కామరాగౌ — కామః తృష్ణా అసంనికృష్టేషు విషయేషు, రాగో రఞ్జనా ప్రాప్తేషు విషయేషు — తాభ్యాం కామరాగాభ్యాం వివర్జితం దేహాదిధారణమాత్రార్థం బలం సత్త్వమహమస్మి ; న తు యత్సంసారిణాం తృష్ణారాగకారణమ్ । కిఞ్చ — ధర్మావిరుద్ధః ధర్మేణ శాస్త్రార్థేన అవిరుద్ధో యః ప్రాణిషు భూతేషు కామః, యథా దేహధారణమాత్రాద్యర్థః అశనపానాదివిషయః, స కామః అస్మి హే భరతర్షభ ॥ ౧౧ ॥
కిఞ్చ —
యే చైవ సాత్త్వికా భావా రాజసాస్తమసాశ్చ యే ।
మత్త ఎవేతి తాన్విద్ధి న త్వహం తేషు తే మయి ॥ ౧౨ ॥
యే చైవ సాత్త్వికాః సత్త్వనిర్వృత్తాః భావాః పదార్థాః, రాజసాః రజోనిర్వృత్తాః, తామసాః తమోనిర్వృత్తాశ్చ, యే కేచిత్ ప్రాణినాం స్వకర్మవశాత్ జాయన్తే భావాః, తాన్ మత్త ఎవ జాయమానాన్ ఇతి ఎవం విద్ధి సర్వాన్ సమస్తానేవ । యద్యపి తే మత్తః జాయన్తే, తథాపి న తు అహం తేషు తదధీనః తద్వశః, యథా సంసారిణః । తే పునః మయి మద్వశాః మదధీనాః ॥ ౧౨ ॥
ఎవంభూతమపి పరమేశ్వరం నిత్యశుద్ధబుద్ధముక్తస్వభావం సర్వభూతాత్మానం నిర్గుణం సంసారదోషబీజప్రదాహకారణం మాం నాభిజానాతి జగత్ ఇతి అనుక్రోశం దర్శయతి భగవాన్ । తచ్చ కింనిమిత్తం జగతః అజ్ఞానమిత్యుచ్యతే —
త్రిభిర్గుణమయైర్భావైరేభిః సర్వమిదం జగత్ ।
మోహితం నాభిజానాతి మామేభ్యః పరమవ్యయమ్ ॥ ౧౩ ॥
త్రిభిః గుణమయైః గుణవికారైః రాగద్వేషమోహాదిప్రకారైః భావైః పదార్థైః ఎభిః యథోక్తైః సర్వమ్ ఇదం ప్రాణిజాతం జగత్ మోహితమ్ అవివేకితామాపాదితం సత్ న అభిజానాతి మామ్ , ఎభ్యః యథోక్తేభ్యః గుణేభ్యః పరం వ్యతిరిక్తం విలక్షణం చ అవ్యయం వ్యయరహితం జన్మాదిసర్వభావవికారవర్జితమ్ ఇత్యర్థః ॥ ౧౩ ॥
కథం పునః దైవీమ్ ఎతాం త్రిగుణాత్మికాం వైష్ణవీం మాయామతిక్రామతి ఇత్యుచ్యతే —
దైవీ హ్యేషా గుణమయీ మమ మాయా దురత్యయా ।
మామేవ యే ప్రపద్యన్తే మాయామేతాం తరన్తి తే ॥ ౧౪ ॥
దైవీ దేవస్య మమ ఈశ్వరస్య విష్ణోః స్వభావభూతా హి యస్మాత్ ఎషా యథోక్తా గుణమయీ మమ మాయా దురత్యయా దుఃఖేన అత్యయః అతిక్రమణం యస్యాః సా దురత్యయా । తత్ర ఎవం సతి సర్వధర్మాన్ పరిత్యజ్య మామేవ మాయావినం స్వాత్మభూతం సర్వాత్మనా యే ప్రపద్యన్తే తే మాయామ్ ఎతాం సర్వభూతమోహినీం తరన్తి అతిక్రామన్తి ; తే సంసారబన్ధనాత్ ముచ్యన్తే ఇత్యర్థః ॥ ౧౪ ॥
యది త్వాం ప్రపన్నాః మాయామేతాం తరన్తి, కస్మాత్ త్వామేవ సర్వే న ప్రపద్యన్తే ఇత్యుచ్యతే —
న మాం దుష్కృతినో మూఢాః ప్రపద్యన్తే నరాధమాః ।
మాయయాపహృతజ్ఞానా ఆసురం భావమాశ్రితాః ॥ ౧౫ ॥
న మాం పరమేశ్వరం నారాయణం దుష్కృతినః పాపకారిణః మూఢాః ప్రపద్యన్తే నరాధమాః నరాణాం మధ్యే అధమాః నికృష్టాః । తే చ మాయయా అపహృతజ్ఞానాః సంముషితజ్ఞానాః ఆసురం భావం హింసానృతాదిలక్షణమ్ ఆశ్రితాః ॥ ౧౫ ॥
యే పునర్నరోత్తమాః పుణ్యకర్మాణః —
చతుర్విధా భజన్తే మాం జనాః సుకృతినోఽర్జున ।
ఆర్తో జిజ్ఞాసురర్థార్థీ జ్ఞానీ చ భరతర్షభ ॥ ౧౬ ॥
చతుర్విధాః చతుఃప్రకారాః భజన్తే సేవంతే మాం జనాః సుకృతినః పుణ్యకర్మాణః హే అర్జున । ఆర్తః ఆర్తిపరిగృహీతః తస్కరవ్యాఘ్రరోగాదినా అభిభూతః ఆపన్నః, జిజ్ఞాసుః భగవత్తత్త్వం జ్ఞాతుమిచ్ఛతి యః, అర్థార్థీ ధనకామః, జ్ఞానీ విష్ణోః తత్త్వవిచ్చ హే భరతర్షభ ॥ ౧౬ ॥
తేషాం జ్ఞానీ నిత్యయుక్త ఎకభక్తిర్విశిష్యతే ।
ప్రియో హి జ్ఞానినోఽత్యర్థమహం స చ మమ ప్రియః ॥ ౧౭ ॥
తేషాం చతుర్ణాం మధ్యే జ్ఞానీ తత్త్వవిత్ తత్వవిత్త్వాత్ నిత్యయుక్తః భవతి ఎకభక్తిశ్చ, అన్యస్య భజనీయస్య అదర్శనాత్ ; అతః స ఎకభక్తిః విశిష్యతే విశేషమ్ ఆధిక్యమ్ ఆపద్యతే, అతిరిచ్యతే ఇత్యర్థః । ప్రియో హి యస్మాత్ అహమ్ ఆత్మా జ్ఞానినః, అతః తస్య అహమ్ అత్యర్థం ప్రియః ; ప్రసిద్ధం హి లోకే ‘ఆత్మా ప్రియో భవతి’ ఇతి । తస్మాత్ జ్ఞానినః ఆత్మత్వాత్ వాసుదేవః ప్రియో భవతీత్యర్థః । స చ జ్ఞానీ మమ వాసుదేవస్య ఆత్మైవేతి మమ అత్యర్థం ప్రియః ॥ ౧౭ ॥
న తర్హి ఆర్తాదయః త్రయః వాసుదేవస్య ప్రియాః ? న ; కిం తర్హి ? —
ఉదారాః సర్వ ఎవైతే
జ్ఞానీ త్వాత్మైవ మే మతమ్ ।
ఆస్థితః స హి యుక్తాత్మా
మామేవానుత్తమాం గతిమ్ ॥ ౧౮ ॥
ఉదారాః ఉత్కృష్టాః సర్వ ఎవ ఎతే, త్రయోఽపి మమ ప్రియా ఎవేత్యర్థః । న హి కశ్చిత్ మద్భక్తః మమ వాసుదేవస్య అప్రియః భవతి । జ్ఞానీ తు అత్యర్థం ప్రియో భవతీతి విశేషః । తత్ కస్మాత్ ఇత్యత ఆహ — జ్ఞానీ తు ఆత్మైవ న అన్యో మత్తః ఇతి మే మమ మతం నిశ్చయః । ఆస్థితః ఆరోఢుం ప్రవృత్తః సః జ్ఞానీ హి యస్మాత్ ‘అహమేవ భగవాన్ వాసుదేవః న అన్యోఽస్మి’ ఇత్యేవం యుక్తాత్మా సమాహితచిత్తః సన్ మామేవ పరం బ్రహ్మ గన్తవ్యమ్ అనుత్తమాం గన్తుం ప్రవృత్త ఇత్యర్థః ॥ ౧౮ ॥
జ్ఞానీ పునరపి స్తూయతే —
బహూనాం జన్మనామన్తే జ్ఞానవాన్మాం ప్రపద్యతే ।
వాసుదేవః సర్వమితి స మహాత్మా సుదుర్లభః ॥ ౧౯ ॥
బహూనాం జన్మనాం జ్ఞానార్థసంస్కారాశ్రయాణామ్ అన్తే సమాప్తౌ జ్ఞానవాన్ ప్రాప్తపరిపాకజ్ఞానః మాం వాసుదేవం ప్రత్యగాత్మానం ప్రత్యక్షతః ప్రపద్యతే ।
కథమ్ ?
వాసుదేవః సర్వమ్ ఇతి ।
యః ఎవం సర్వాత్మానం మాం నారాయణం ప్రతిపద్యతే,
సః మహాత్మా ;
న తత్సమః అన్యః అస్తి,
అధికో వా ।
అతః సుదుర్లభః,
‘మనుష్యాణాం సహస్రేషు’ (భ. గీ. ౭ । ౩) ఇతి హి ఉక్తమ్ ॥ ౧౯ ॥
ఆత్మైవ సర్వో వాసుదేవ ఇత్యేవమప్రతిపత్తౌ కారణముచ్యతే —
కామైస్తైస్తైర్హృతజ్ఞానాః ప్రపద్యన్తేఽన్యదేవతాః ।
తం తం నియమమాస్థాయ ప్రకృత్యా నియతాః స్వయా ॥ ౨౦ ॥
కామైః తైస్తైః పుత్రపశుస్వర్గాదివిషయైః హృతజ్ఞానాః అపహృతవివేకవిజ్ఞానాః ప్రపద్యన్తే అన్యదేవతాః ప్రాప్నువన్తి వాసుదేవాత్ ఆత్మనః అన్యాః దేవతాః ; తం తం నియమం దేవతారాధనే ప్రసిద్ధో యో యో నియమః తం తమ్ ఆస్థాయ ఆశ్రిత్య ప్రకృత్యా స్వభావేన జన్మాన్తరార్జితసంస్కారవిశేషేణ నియతాః నియమితాః స్వయా ఆత్మీయయా ॥ ౨౦ ॥
తేషాం చ కామీనామ్ —
యో యో యాం యాం తనుం భక్తః శ్రద్ధయార్చితుమిచ్ఛతి ।
తస్య తస్యాచలాం శ్రద్ధాం తామేవ విదధామ్యహమ్ ॥ ౨౧ ॥
యః యః కామీ యాం యాం దేవతాతనుం శ్రద్ధయా సంయుక్తః భక్తశ్చ సన్ అర్చితుం పూజయితుమ్ ఇచ్ఛతి, తస్య తస్య కామినః అచలాం స్థిరాం శ్రద్ధాం తామేవ విదధామి స్థిరీకరోమి ॥ ౨౧ ॥
యయైవ పూర్వం ప్రవృత్తః స్వభావతో యః యాం దేవతాతనుం శ్రద్ధయా అర్చితుమ్ ఇచ్ఛతి —
స తయా శ్రద్ధయా యుక్తస్తస్యా రాధనమీహతే ।
లభతే చ తతః కామాన్మయైవ విహితాన్హి తాన్ ॥ ౨౨ ॥
స తయా మద్విహితయా శ్రద్ధయా యుక్తః సన్ తస్యాః దేవతాతన్వాః రాధనమ్ ఆరాధనమ్ ఈహతే చేష్టతే । లభతే చ తతః తస్యాః ఆరాధితాయాః దేవతాతన్వాః కామాన్ ఈప్సితాన్ మయైవ పరమేశ్వరేణ సర్వజ్ఞేన కర్మఫలవిభాగజ్ఞతయా విహితాన్ నిర్మితాన్ తాన్ , హి యస్మాత్ తే భగవతా విహితాః కామాః తస్మాత్ తాన్ అవశ్యం లభతే ఇత్యర్థః । ‘హితాన్’ ఇతి పదచ్ఛేదే హితత్వం కామానాముపచరితం కల్ప్యమ్ ; న హి కామా హితాః కస్యచిత్ ॥ ౨౨ ॥
యస్మాత్ అన్తవత్సాధనవ్యాపారా అవివేకినః కామినశ్చ తే, అతః —
అన్తవత్తు ఫలం తేషాం
తద్భవత్యల్పమేధసామ్ ।
దేవాన్దేవయజో యాన్తి
మద్భక్తా యాన్తి మామపి ॥ ౨౩ ॥
అన్తవత్ వినాశి తు ఫలం తేషాం తత్ భవతి అల్పమేధసాం అల్పప్రజ్ఞానామ్ । దేవాన్దేవయజో యాన్తి దేవాన్ యజన్త ఇతి దేవయజః, తే దేవాన్ యాన్తి, మద్భక్తా యాన్తి మామపి । ఎవం సమానే అపి ఆయాసే మామేవ న ప్రపద్యన్తే అనన్తఫలాయ, అహో ఖలు కష్టం వర్తన్తే, ఇత్యనుక్రోశం దర్శయతి భగవాన్ ॥ ౨౩ ॥
కింనిమిత్తం మామేవ న ప్రపద్యన్తే ఇత్యుచ్యతే —
అవ్యక్తం వ్యక్తిమాపన్నం మన్యన్తే మామబుద్ధయః ।
పరం భావమజానన్తో మమావ్యయమనుత్తమమ్ ॥ ౨౪ ॥
అవ్యక్తమ్ అప్రకాశం వ్యక్తిమ్ ఆపన్నం ప్రకాశం గతమ్ ఇదానీం మన్యన్తే మాం నిత్యప్రసిద్ధమీశ్వరమపి సన్తమ్ అబుద్ధయః అవివేకినః పరం భావం పరమాత్మస్వరూపమ్ అజానన్తః అవివేకినః మమ అవ్యయం వ్యయరహితమ్ అనుత్తమం నిరతిశయం మదీయం భావమజానన్తః మన్యన్తే ఇత్యర్థః ॥ ౨౪ ॥
తదజ్ఞానం కింనిమిత్తమిత్యుచ్యతే —
నాహం ప్రకాశః సర్వస్య యోగమాయాసమావృతః ।
మూఢోఽయం నాభిజానాతి లోకో మామజమవ్యయమ్ ॥ ౨౫ ॥
న అహం ప్రకాశః సర్వస్య లోకస్య, కేషాఞ్చిదేవ మద్భక్తానాం ప్రకాశః అహమిత్యభిప్రాయః । యోగమాయాసమావృతః యోగః గుణానాం యుక్తిః ఘటనం సైవ మాయా యోగమాయా, తయా యోగమాయయా సమావృతః, సఞ్ఛన్నః ఇత్యర్థః । అత ఎవ మూఢో లోకః అయం న అభిజానాతి మామ్ అజమ్ అవ్యయమ్ ॥
యయా యోగమాయయా సమావృతం మాం లోకః నాభిజానాతి, నాసౌ యోగమాయా మదీయా సతీ మమ ఈశ్వరస్య మాయావినో జ్ఞానం ప్రతిబధ్నాతి, యథా అన్యస్యాపి మాయావినః మాయాజ్ఞానం తద్వత్ ॥ ౨౫ ॥
యతః ఎవమ్ , అతః —
వేదాహం సమతీతాని వర్తమానాని చార్జున ।
భవిష్యాణి చ భూతాని మాం తు వేద న కశ్చన ॥ ౨౬ ॥
అహం తు వేద జానే సమతీతాని సమతిక్రాన్తాని భూతాని, వర్తమానాని చ అర్జున, భవిష్యాణి చ భూతాని వేద అహమ్ । మాం తు వేద న కశ్చన మద్భక్తం మచ్ఛరణమ్ ఎకం ముక్త్వా ; మత్తత్త్వవేదనాభావాదేవ న మాం భజతే ॥ ౨౬ ॥
కేన పునః మత్తత్త్వవేదనప్రతిబన్ధేన ప్రతిబద్ధాని సన్తి జాయమానాని సర్వభూతాని మాం న విదన్తి ఇత్యపేక్షాయామిదమాహ —
ఇచ్ఛాద్వేషసముత్థేన ద్వన్ద్వమోహేన భారత ।
సర్వభూతాని సంమోహం సర్గే యాన్తి పరన్తప ॥ ౨౭ ॥
ఇచ్ఛాద్వేషసముత్థేన ఇచ్ఛా చ ద్వేషశ్చ ఇచ్ఛాద్వేషౌ తాభ్యాం సముత్తిష్ఠతీతి ఇచ్ఛాద్వేషసముత్థః తేన ఇచ్ఛాద్వేషసముత్థేన । కేనేతి విశేషాపేక్షాయామిదమాహ — ద్వన్ద్వమోహేన ద్వన్ద్వనిమిత్తః మోహః ద్వన్ద్వమోహః తేన । తావేవ ఇచ్ఛాద్వేషౌ శీతోష్ణవత్ పరస్పరవిరుద్ధౌ సుఖదుఃఖతద్ధేతువిషయౌ యథాకాలం సర్వభూతైః సమ్బధ్యమానౌ ద్వన్ద్వశబ్దేన అభిధీయేతే । యత్ర యదా ఇచ్ఛాద్వేషౌ సుఖదుఃఖతద్ధేతుసమ్ప్రాప్త్యా లబ్ధాత్మకౌ భవతః, తదా తౌ సర్వభూతానాం ప్రజ్ఞాయాః స్వవశాపాదనద్వారేణ పరమార్థాత్మతత్త్వవిషయజ్ఞానోత్పత్తిప్రతిబన్ధకారణం మోహం జనయతః । న హి ఇచ్ఛాద్వేషదోషవశీకృతచిత్తస్య యథాభూతార్థవిషయజ్ఞానముత్పద్యతే బహిరపి ; కిము వక్తవ్యం తాభ్యామావిష్టబుద్ధేః సంమూఢస్య ప్రత్యగాత్మని బహుప్రతిబన్ధే జ్ఞానం నోత్పద్యత ఇతి । అతః తేన ఇచ్ఛాద్వేషసముత్థేన ద్వన్ద్వమోహేన, భారత భరతాన్వయజ, సర్వభూతాని సంమోహితాని సన్తి సంమోహం సంమూఢతాం సర్గే జన్మని, ఉత్పత్తికాలే ఇత్యేతత్ , యాన్తి గచ్ఛన్తి హే పరన్తప । మోహవశాన్యేవ సర్వభూతాని జాయమానాని జాయన్తే ఇత్యభిప్రాయః । యతః ఎవమ్ , అతః తేన ద్వన్ద్వమోహేన ప్రతిబద్ధప్రజ్ఞానాని సర్వభూతాని సంమోహితాని మామాత్మభూతం న జానన్తి ; అత ఎవ ఆత్మభావే మాం న భజన్తే ॥ ౨౭ ॥
కే పునః అనేన ద్వన్ద్వమోహేన నిర్ముక్తాః సన్తః త్వాం విదిత్వా యథాశాస్త్రమాత్మభావేన భజన్తే ఇత్యపేక్షితమర్థం దర్శితుమ్ ఉచ్యతే —
యేషాం త్వన్తగతం పాపం
జనానాం పుణ్యకర్మణామ్ ।
తే ద్వన్ద్వమోహనిర్ముక్తా
భజన్తే మాం దృఢవ్రతాః ॥ ౨౮ ॥
యేషాం తు పునః అన్తగతం సమాప్తప్రాయం క్షీణం పాపం జనానాం పుణ్యకర్మణాం పుణ్యం కర్మ యేషాం సత్త్వశుద్ధికారణం విద్యతే తే పుణ్యకర్మాణః తేషాం పుణ్యకర్మణామ్ , తే ద్వన్ద్వమోహనిర్ముక్తాః యథోక్తేన ద్వన్ద్వమోహేన నిర్ముక్తాః భజన్తే మాం పరమాత్మానం దృఢవ్రతాః । ‘ఎవమేవ పరమార్థతత్త్వం నాన్యథా’ ఇత్యేవం సర్వపరిత్యాగవ్రతేన నిశ్చితవిజ్ఞానాః దృఢవ్రతాః ఉచ్యన్తే ॥ ౨౮ ॥
తే కిమర్థం భజన్తే ఇత్యుచ్యతే —
తే+బ్రహ్మ+తద్విదుః+కృత్స్నమ్
జరామరణమోక్షాయ మామాశ్రిత్య యతన్తి యే ।
తే బ్రహ్మ తద్విదుః కృత్స్నమధ్యాత్మం కర్మ చాఖిలమ్ ॥ ౨౯ ॥
జరామరణమోక్షాయ జరామరణయోః మోక్షార్థం మాం పరమేశ్వరమ్ ఆశ్రిత్య మత్సమాహితచిత్తాః సన్తః యతన్తి ప్రయతన్తే యే, తే యత్ బ్రహ్మ పరం తత్ విదుః కృత్స్నం సమస్తమ్ అధ్యాత్మం ప్రత్యగాత్మవిషయం వస్తు తత్ విదుః, కర్మ చ అఖిలం సమస్తం విదుః ॥ ౨౯ ॥
సాధిభూతాధిదైవం మాం సాధియజ్ఞం చ యే విదుః ।
ప్రయాణకాలేఽపి చ మాం తే విదుర్యుక్తచేతసః ॥ ౩౦ ॥
సాధిభూతాధిదైవమ్ అధిభూతం చ అధిదైవం చ అధిభూతాధిదైవమ్ , సహ అధిభూతాధిదైవేన వర్తతే ఇతి సాధిభూతాధిదైవం చ మాం యే విదుః, సాధియజ్ఞం చ సహ అధియజ్ఞేన సాధియజ్ఞం యే విదుః, ప్రయాణకాలే మరణకాలే అపి చ మాం తే విదుః యుక్తచేతసః సమాహితచిత్తా ఇతి ॥ ౩౦ ॥
ఇతి శ్రీమత్పరమహంసపరివారజకాచార్యస్య శ్రీగోవిన్దభగవత్పూజయపాదశిష్యస్య శ్రీమచ్ఛఙ్కరభగవతః కృతౌ శ్రీమద్భగవద్గీతాభాష్యే సప్తమోఽధ్యాయః ॥