సప్తదశోఽధ్యాయః
అర్జున ఉవాచ —
యే శాస్త్రవిధిముత్సృజ్య
యజన్తే శ్రద్ధయాన్వితాః ।
తేషాం నిష్ఠా తు కా కృష్ణ
సత్త్వమాహో రజస్తమః ॥ ౧ ॥
యే కేచిత్ అవిశేషితాః శాస్త్రవిధిం శాస్త్రవిధానం శ్రుతిస్మృతిశాస్త్రచోదనామ్ ఉత్సృజ్య పరిత్యజ్య యజన్తే దేవాదీన్ పూజయన్తి శ్రద్ధయా అన్వితాః శ్రద్ధయా ఆస్తిక్యబుద్ధ్యా అన్వితాః సంయుక్తాః సన్తః — శ్రుతిలక్షణం స్మృతిలక్షణం వా కఞ్చిత్ శాస్త్రవిధిమ్ అపశ్యన్తః వృద్ధవ్యవహారదర్శనాదేవ శ్రద్దధానతయా యే దేవాదీన్ పూజయన్తి, తే ఇహ ‘యే శాస్త్రవిధిముత్సృజ్య యజన్తే శ్రద్ధయాన్వితాః’ ఇత్యేవం గృహ్యన్తే । యే పునః కఞ్చిత్ శాస్త్రవిధిం ఉపలభమానా ఎవ తమ్ ఉత్సృజ్య అయథావిధి దేవాదీన్ పూజయన్తి, తే ఇహ ‘యే శాస్త్రవిధిముత్సృజ్య యజన్తే’ ఇతి న పరిగృహ్యన్తే । కస్మాత్ ? శ్రద్ధయా అన్వితత్వవిశేషణాత్ । దేవాదిపూజావిధిపరం కిఞ్చిత్ శాస్త్రం పశ్యన్త ఎవ తత్ ఉత్సృజ్య అశ్రద్దధానతయా తద్విహితాయాం దేవాదిపూజాయాం శ్రద్ధయా అన్వితాః ప్రవర్తన్తే ఇతి న శక్యం కల్పయితుం యస్మాత్ , తస్మాత్ పూర్వోక్తా ఎవ ‘యే శాస్త్రవిధిముత్సృజ్య యజన్తే శ్రద్ధయాన్వితాః’ ఇత్యత్ర గృహ్యన్తే తేషామ్ ఎవంభూతానాం నిష్ఠా తు కా కృష్ణ సత్త్వమ్ ఆహో రజః తమః, కిం సత్త్వం నిష్ఠా అవస్థానమ్ , ఆహోస్విత్ రజః, అథవా తమః ఇతి । ఎతత్ ఉక్తం భవతి — యా తేషాం దేవాదివిషయా పూజా, సా కిం సాత్త్వికీ, ఆహోస్విత్ రాజసీ, ఉత తామసీ ఇతి ॥ ౧ ॥
సామాన్యవిషయః అయం ప్రశ్నః న అప్రవిభజ్యం ప్రతివచనమ్ అర్హతీతి శ్రీభగవానువాచ —
శ్రీభగవానువాచ —
త్రివిధా భవతి శ్రద్ధా
దేహినాం సా స్వభావజా ।
సాత్త్వికీ రాజసీ చైవ
తామసీ చేతి తాం శృణు ॥ ౨ ॥
త్రివిధా త్రిప్రకారా భవతి శ్రద్ధా, యస్యాం నిష్ఠాయాం త్వం పృచ్ఛసి, దేహినాం శరీరిణాం సా స్వభావజా ; జన్మాన్తరకృతః ధర్మాదిసంస్కారః మరణకాలే అభివ్యక్తః స్వభావః ఉచ్యతే, తతో జాతా స్వభావజా । సాత్త్వికీ సత్త్వనిర్వృత్తా దేవపూజాదివిషయా ; రాజసీ రజోనిర్వృత్తా యక్షరక్షఃపూజాదివిషయా ; తామసీ తమోనిర్వృత్తా ప్రేతపిశాచాదిపూజావిషయా ; ఎవం త్రివిధాం తామ్ ఉచ్యమానాం శ్రద్ధాం శృణు అవధారయ ॥ ౨ ॥
సా ఇయం త్రివిధా భవతి —
సత్త్వానురూపా సర్వస్య
శ్రద్ధా భవతి భారత ।
శ్రద్ధామయోఽయం పురుషో
యో యచ్ఛ్రద్ధః స ఎవ సః ॥ ౩ ॥
సత్త్వానురూపా విశిష్టసంస్కారోపేతాన్తఃకరణానురూపా సర్వస్య ప్రాణిజాతస్య శ్రద్ధా భవతి భారత । యది ఎవం తతః కిం స్యాదితి, ఉచ్యతే — శ్రద్ధామయః అయం శ్రద్ధాప్రాయః పురుషః సంసారీ జీవః । కథమ్ ? యః యచ్ఛ్రద్ధః యా శ్రద్ధా యస్య జీవస్య సః యచ్ఛ్రద్ధః స ఎవ తచ్ఛ్రద్ధానురూప ఎవ సః జీవః ॥ ౩ ॥
తతశ్చ కార్యేణ లిఙ్గేన దేవాదిపూజయా సత్త్వాదినిష్ఠా అనుమేయా ఇత్యాహ —
యజన్తే సాత్త్వికా దేవాన్యక్షరక్షాంసి రాజసాః ।
ప్రేతాన్భూతగణాంశ్చాన్యే యజన్తే తామసా జనాః ॥ ౪ ॥
యజన్తే పూజయన్తి సాత్త్వికాః సత్త్వనిష్ఠాః దేవాన్ , యక్షరక్షాంసి రాజసాః, ప్రేతాన్ భూతగణాంశ్చ సప్తమాతృకాదీంశ్చ అన్యే యజన్తే తామసాః జనాః ॥ ౪ ॥
ఎవం కార్యతో నిర్ణీతాః సత్త్వాదినిష్ఠాః శాస్త్రవిధ్యుత్సర్గే । తత్ర కశ్చిదేవ సహస్రేషు దేవపూజాదిపరః సత్త్వనిష్ఠో భవతి, బాహుల్యేన తు రజోనిష్ఠాః తమోనిష్ఠాశ్చైవ ప్రాణినో భవన్తి । కథమ్ ? —
అశాస్త్రవిహితం ఘోరం తప్యన్తే యే తపో జనాః ।
దమ్భాహఙ్కారసంయుక్తాః కామరాగబలాన్వితాః ॥ ౫ ॥
అశాస్త్రవిహితం న శాస్త్రవిహితమ్ అశాస్త్రవిహితం ఘోరం పీడాకరం ప్రాణినామ్ ఆత్మనశ్చ తపః తప్యన్తే నిర్వర్తయన్తి యే జనాః తే చ దమ్భాహఙ్కారసంయుక్తాః, దమ్భశ్చ అహఙ్కారశ్చ దమ్భాహఙ్కారౌ, తాభ్యాం సంయుక్తాః దమ్భాహఙ్కారసంయుక్తాః, కామరాగబలాన్వితాః కామశ్చ రాగశ్చ కామరాగౌ తత్కృతం బలం కామరాగబలం తేన అన్వితాః కామరాగబలాన్వితాః ॥ ౫ ॥
కర్శయన్తః శరీరస్థం
భూతగ్రామమచేతసః ।
మాం చైవాన్తఃశరీరస్థం
తాన్విద్ధ్యాసురనిశ్చయాన్ ॥ ౬ ॥
కర్శయన్తః కృశీకుర్వన్తః శరీరస్థం భూతగ్రామం కరణసముదాయమ్ అచేతసః అవివేకినః మాం చైవ తత్కర్మబుద్ధిసాక్షిభూతమ్ అన్తఃశరీరస్థం నారాయణం కర్శయన్తః, మదనుశాసనాకరణమేవ మత్కర్శనమ్ , తాన్ విద్ధి ఆసురనిశ్చయాన్ ఆసురో నిశ్చయో యేషాం తే ఆసురనిశ్చయాః తాన్ పరిహరణార్థం విద్ధి ఇతి ఉపదేశః ॥ ౬ ॥
ఆహారాణాం చ రస్యస్నిగ్ధాదివర్గత్రయరూపేణ భిన్నానాం యథాక్రమం సాత్త్వికరాజసతామసపురుషప్రియత్వదర్శనమ్ ఇహ క్రియతే రస్యస్నిగ్ధాదిషు ఆహారవిశేషేషు ఆత్మనః ప్రీత్యతిరేకేణ లిఙ్గేన సాత్త్వికత్వం రాజసత్వం తామసత్వం చ బుద్ధ్వా రజస్తమోలిఙ్గానామ్ ఆహారాణాం పరివర్జనార్థం సత్త్వలిఙ్గానాం చ ఉపాదానార్థమ్ । తథా యజ్ఞాదీనామపి సత్త్వాదిగుణభేదేన త్రివిధత్వప్రతిపాదనమ్ ఇహ ‘రాజసతామసాన్ బుద్ధ్వా కథం ను నామ పరిత్యజేత్ , సాత్త్వికానేవ అనుతిష్ఠేత్’ ఇత్యేవమర్థమ్ । ఆహ —
ఆహారస్త్వపి సర్వస్య త్రివిధో భవతి ప్రియః ।
యజ్ఞస్తపస్తథా దానం తేషాం భేదమిమం శృణు ॥ ౭ ॥
ఆహారస్త్వపి సర్వస్య భోక్తుః ప్రాణినః త్రివిధో భవతి ప్రియః ఇష్టః, తథా యజ్ఞః, తథా తపః, తథా దానమ్ । తేషామ్ ఆహారాదీనాం భేదమ్ ఇమం వక్ష్యమాణం శృణు ॥ ౭ ॥
ఆయుఃసత్త్వబలారోగ్యసుఖప్రీతివివర్ధనాః ।
రస్యాః స్నిగ్ధాః స్థిరా హృద్యా ఆహారాః సాత్త్వికప్రియాః ॥ ౮ ॥
ఆయుశ్చ సత్త్వం చ బలం చ ఆరోగ్యం చ సుఖం చ ప్రీతిశ్చ ఆయుఃసత్త్వబలారోగ్యసుఖప్రీతయః తాసాం వివర్ధనాః ఆయుఃసత్త్వబలారోగ్యసుఖప్రీతివివర్ధనాః, తే చ రస్యాః రసోపేతాః, స్నిగ్ధాః స్నేహవన్తః, స్థిరాః చిరకాలస్థాయినః దేహే, హృద్యాః హృదయప్రియాః ఆహారాః సాత్త్వికప్రియాః సాత్త్వికస్య ఇష్టాః ॥ ౮ ॥
కట్వమ్లలవణాత్యుష్ణతీక్ష్ణరూక్షవిదాహినః ।
ఆహారా రాజసస్యేష్టా దుఃఖశోకామయప్రదాః ॥ ౯ ॥
కట్వమ్లలవణాత్యుష్ణతీక్ష్ణరూక్షవిదాహినః ఇత్యత్ర అతిశబ్దః కట్వాదిషు సర్వత్ర యోజ్యః, అతికటుః అతితీక్ష్ణః ఇత్యేవమ్ । కటుశ్చ అమ్లశ్చ లవణశ్చ అత్యుష్ణశ్చ తీక్ష్ణశ్చ రూక్షశ్చ విదాహీ చ తే ఆహారాః రాజసస్య ఇష్టాః, దుఃఖశోకామయప్రదాః దుఃఖం చ శోకం చ ఆమయం చ ప్రయచ్ఛన్తీతి దుఃఖశోకామయప్రదాః ॥ ౯ ॥
యాతయామం గతరసం పూతి పర్యుషితం చ యత్ ।
ఉచ్ఛిష్టమపి చామేధ్యం భోజనం తామసప్రియమ్ ॥ ౧౦ ॥
యాతయామం మన్దపక్వమ్ , నిర్వీర్యస్య గతరసశబ్దేన ఉక్తత్వాత్ । గతరసం రసవియుక్తమ్ , పూతి దుర్గన్ధి, పర్యుషితం చ పక్వం సత్ రాత్ర్యన్తరితం చ యత్ , ఉచ్ఛిష్టమపి భుక్తశిష్టమ్ ఉచ్ఛిష్టమ్ , అమేధ్యమ్ అయజ్ఞార్హమ్ , భోజనమ్ ఈదృశం తామసప్రియమ్ ॥ ౧౦ ॥
అథ ఇదానీం యజ్ఞః త్రివిధః ఉచ్యతే —
అఫలాకాఙ్క్షిభిర్యజ్ఞో విధిదృష్టో య ఇజ్యతే ।
యష్టవ్యమేవేతి మనః సమాధాయ స సాత్త్వికః ॥ ౧౧ ॥
అఫలాకాఙ్క్షిభిః అఫలార్థిభిః యజ్ఞః విధిదృష్టః శాస్త్రచోదనాదృష్టో యః యజ్ఞః ఇజ్యతే నిర్వర్త్యతే, యష్టవ్యమేవేతి యజ్ఞస్వరూపనిర్వర్తనమేవ కార్యమ్ ఇతి మనః సమాధాయ, న అనేన పురుషార్థో మమ కర్తవ్యః ఇత్యేవం నిశ్చిత్య, సః సాత్త్వికః యజ్ఞః ఉచ్యతే ॥ ౧౧ ॥
అభిసన్ధాయ తు ఫలం దమ్భార్థమపి చైవ యత్ ।
ఇజ్యతే భరతశ్రేష్ఠ తం యజ్ఞం విద్ధి రాజసమ్ ॥ ౧౨ ॥
అభిసన్ధాయ తు ఉద్దిశ్య ఫలం దమ్భార్థమపి చైవ యత్ ఇజ్యతే భరతశ్రేష్ఠ తం యజ్ఞం విద్ధి రాజసమ్ ॥ ౧౨ ॥
విధిహీనమసృష్టాన్నం మన్త్రహీనమదక్షిణమ్ ।
శ్రద్ధావిరహితం యజ్ఞం తామసం పరిచక్షతే ॥ ౧౩ ॥
విధిహీనం యథాచోదితవిపరీతమ్ , అసృష్టాన్నం బ్రాహ్మణేభ్యో న సృష్టం న దత్తమ్ అన్నం యస్మిన్ యజ్ఞే సః అసృష్టాన్నః తమ్ అసృష్టాన్నమ్ , మన్త్రహీనం మన్త్రతః స్వరతో వర్ణతో వా వియుక్తం మన్త్రహీనమ్ , అదక్షిణమ్ ఉక్తదక్షిణారహితమ్ , శ్రద్ధావిరహితం యజ్ఞం తామసం పరిచక్షతే తమోనిర్వృత్తం కథయన్తి ॥ ౧౩ ॥
అథ ఇదానీం తపః త్రివిధమ్ ఉచ్యతే —
దేవద్విజగురుప్రాజ్ఞపూజనం శౌచమార్జవమ్ ।
బ్రహ్మచర్యమహింసా చ శారీరం తప ఉచ్యతే ॥ ౧౪ ॥
దేవాశ్చ ద్విజాశ్చ గురవశ్చ ప్రాజ్ఞాశ్చ దేవద్విజగురుప్రాజ్ఞాః తేషాం పూజనం దేవద్విజగురుప్రాజ్ఞపూజనమ్ ,
శౌచమ్ ,
ఆర్జవమ్ ఋజుత్వమ్ ,
బ్రహ్మచర్యమ్ అహింసా చ శరీరనిర్వర్త్యం శారీరం శరీరప్రధానైః సర్వైరేవ కార్యకరణైః కర్త్రాదిభిః సాధ్యం శారీరం తపః ఉచ్యతే ।
‘పఞ్చైతే తస్య హేతవః’ (భ. గీ. ౧౮ । ౧౫) ఇతి హి వక్ష్యతి ॥ ౧౪ ॥
అనుద్వేగకరం వాక్యం సత్యం ప్రియహితం చ యత్ ।
స్వాధ్యాయాభ్యసనం చైవ వాఙ్మయం తప ఉచ్యతే ॥ ౧౫ ॥
అనుద్వేగకరం ప్రాణినామ్ అదుఃఖకరం వాక్యం సత్యం ప్రియహితం చ యత్ ప్రియహితే దృష్టాదృష్టార్థే । అనుద్వేగకరత్వాదిభిః ధర్మైః వాక్యం విశేష్యతే । విశేషణధర్మసముచ్చయార్థః చ—శబ్దః । పరప్రత్యయార్థం ప్రయుక్తస్య వాక్యస్య సత్యప్రియహితానుద్వేగకరత్వానామ్ అన్యతమేన ద్వాభ్యాం త్రిభిర్వా హీనతా స్యాద్యది, న తద్వాఙ్మయం తపః । తథా సత్యవాక్యస్య ఇతరేషామ్ అన్యతమేన ద్వాభ్యాం త్రిభిర్వా విహీనతాయాం న వాఙ్మయతపస్త్వమ్ । తథా ప్రియవాక్యస్యాపి ఇతరేషామ్ అన్యతమేన ద్వాభ్యాం త్రిభిర్వా విహీనస్య న వాఙ్మయతపస్త్వమ్ । తథా హితవాక్యస్యాపి ఇతరేషామ్ అన్యతమేన ద్వాభ్యాం త్రిభిర్వా విహీనస్య న వాఙ్మయతపస్త్వమ్ । కిం పునః తత్ తపః ? యత్ సత్యం వాక్యమ్ అనుద్వేగకరం ప్రియం హితం చ, తత్ తపః వాఙ్మయమ్ ; యథా ‘శాన్తో భవ వత్స, స్వాధ్యాయం యోగం చ అనుతిష్ఠ, తథా తే శ్రేయో భవిష్యతి’ ఇతి । స్వాధ్యాయాభ్యసనం చైవ యథావిధి వాఙ్మయం తపః ఉచ్యతే ॥ ౧౫ ॥
మనఃప్రసాదః సౌమ్యత్వం మౌనమాత్మవినిగ్రహః ।
భావసంశుద్ధిరిత్యేతత్తపో మానసముచ్యతే ॥ ౧౬ ॥
మనఃప్రసాదః మనసః ప్రశాన్తిః, స్వచ్ఛతాపాదనం ప్రసాదః, సౌమ్యత్వం యత్ సౌమనస్యమ్ ఆహుః — ముఖాదిప్రసాదాదికార్యోన్నేయా అన్తఃకరణస్య వృత్తిః । మౌనం వాఙ్నియమోఽపి మనఃసంయమపూర్వకో భవతి ఇతి కార్యేణ కారణమ్ ఉచ్యతే మనఃసంయమో మౌనమితి । ఆత్మవినిగ్రహః మనోనిరోధః సర్వతః సామాన్యరూపః ఆత్మవినిగ్రహః, వాగ్విషయస్యైవ మనసః సంయమః మౌనమ్ ఇతి విశేషః । భావసంశుద్ధిః పరైః వ్యవహారకాలే అమాయావిత్వం భావసంశుద్ధిః । ఇత్యేతత్ తపః మానసమ్ ఉచ్యతే ॥ ౧౬ ॥
యథోక్తం కాయికం వాచికం మానసం చ తపః తప్తం నరైః సత్త్వాదిగుణభేదేన కథం త్రివిధం భవతీతి, ఉచ్యతే —
శ్రద్ధయా పరయా తప్తం తపస్తత్త్రివిధం నరైః ।
అఫలకాఙ్క్షిభిర్యుక్తైః సాత్త్వికం పరిచక్షతే ॥ ౧౭ ॥
శ్రద్ధయా ఆస్తిక్యబుద్ధ్యా పరయా ప్రకృష్టయా తప్తమ్ అనుష్ఠితం తపః తత్ ప్రకృతం త్రివిధం త్రిప్రకారం త్ర్యధిష్ఠానం నరైః అనుష్ఠాతృభిః అఫలాకాఙ్క్షిభిః ఫలాకాఙ్క్షారహితైః యుక్తైః సమాహితైః — యత్ ఈదృశం తపః, తత్ సాత్త్వికం సత్త్వనిర్వృత్తం పరిచక్షతే కథయన్తి శిష్టాః ॥ ౧౭ ॥
సత్కారమానపూజార్థం తపో దమ్భేన చైవ యత్ ।
క్రియతే తదిహ ప్రోక్తం రాజసం చలమధ్రువమ్ ॥ ౧౮ ॥
సత్కారః సాధుకారః ‘సాధుః అయం తపస్వీ బ్రాహ్మణః’ ఇత్యేవమర్థమ్ , మానో మాననం ప్రత్యుత్థానాభివాదనాదిః తదర్థమ్ , పూజా పాదప్రక్షాలనార్చనాశయితృత్వాదిః తదర్థం చ తపః సత్కారమానపూజార్థమ్ , దమ్భేన చైవ యత్ క్రియతే తపః తత్ ఇహ ప్రోక్తం కథితం రాజసం చలం కాదాచిత్కఫలత్వేన అధ్రువమ్ ॥ ౧౮ ॥
మూఢగ్రాహేణాత్మనో యత్పీడయా క్రియతే తపః ।
పరస్యోత్సాదనార్థం వా తత్తామసముదాహృతమ్ ॥ ౧౯ ॥
మూఢగ్రాహేణ అవివేకనిశ్చయేన ఆత్మనః పీడయా యత్ క్రియతే తపః పరస్య ఉత్సాదనార్థం వినాశార్థం వా, తత్ తామసం తపః ఉదాహృతమ్ ॥ ౧౯ ॥
ఇదానీం దానత్రైవిధ్యమ్ ఉచ్యతే —
దాతవ్యమితి యద్దానం
దీయతేఽనుపకారిణే ।
దేశే కాలే చ పాత్రే చ
తద్దానం సాత్త్వికం స్మృతమ్ ॥ ౨౦ ॥
దాతవ్యమితి ఎవం మనః కృత్వా యత్ దానం దీయతే అనుపకారిణే ప్రత్యుపకారాసమర్థాయ, సమర్థాయాపి నిరపేక్షం దీయతే, దేశే పుణ్యే కురుక్షేత్రాదౌ, కాలే సఙ్క్రాన్త్యాదౌ, పాత్రే చ షడఙ్గవిద్వేదపారగ ఇత్యాదౌ, తత్ దానం సాత్త్వికం స్మృతమ్ ॥ ౨౦ ॥
యత్తు ప్రత్యుపకారార్థం
ఫలముద్దిశ్య వా పునః ।
దీయతే చ పరిక్లిష్టం
తద్దానం రాజసం స్మృతమ్ ॥ ౨౧ ॥
యత్తు దానం ప్రత్యుపకారార్థం కాలే తు అయం మాం ప్రత్యుపకరిష్యతి ఇత్యేవమర్థమ్ , ఫలం వా అస్య దానస్య మే భవిష్యతి అదృష్టమ్ ఇతి, తత్ ఉద్దిశ్య పునః దీయతే చ పరిక్లిష్టం ఖేదసంయుక్తమ్ , తత్ దానం రాజసం స్మృతమ్ ॥ ౨౧ ॥
అదేశకాలే యద్దానమపాత్రేభ్యశ్చ దీయతే ।
అసత్కృతమవజ్ఞాతం తత్తామసముదాహృతమ్ ॥ ౨౨ ॥
అదేశకాలే అదేశే అపుణ్యదేశే మ్లేచ్ఛాశుచ్యాదిసఙ్కీర్ణే అకాలే పుణ్యహేతుత్వేన అప్రఖ్యాతే సఙ్క్రాన్త్యాదివిశేషరహితే అపాత్రేభ్యశ్చ మూర్ఖతస్కరాదిభ్యః, దేశాదిసమ్పత్తౌ వా అసత్కృతం ప్రియవచనపాదప్రక్షాలనపూజాదిరహితమ్ అవజ్ఞాతం పాత్రపరిభవయుక్తం చ యత్ దానమ్ , తత్ తామసమ్ ఉదాహృతమ్ ॥ ౨౨ ॥
యజ్ఞదానతపఃప్రభృతీనాం సాద్గుణ్యకరణాయ అయమ్ ఉపదేశః ఉచ్యతే —
ఓం తత్సదితి నిర్దేశో బ్రహ్మణస్త్రివిధః స్మృతః ।
బ్రాహ్మణాస్తేన వేదాశ్చ యజ్ఞాశ్చ విహితాః పురా ॥ ౨౩ ॥
ఓం తత్ సత్ ఇతి ఎవం నిర్దేశః, నిర్దిశ్యతే అనేనేతి నిర్దేశః, త్రివిధో నామనిర్దేశః బ్రహ్మణః స్మృతః చిన్తితః వేదాన్తేషు బ్రహ్మవిద్భిః । బ్రాహ్మణాః తేన నిర్దేశేన త్రివిధేన వేదాశ్చ యజ్ఞాశ్చ విహితాః నిర్మితాః పురా పూర్వమ్ ఇతి నిర్దేశస్తుత్యర్థమ్ ఉచ్యతే ॥ ౨౩ ॥
తస్మాదోమిత్యుదాహృత్య యజ్ఞదానతపఃక్రియాః ।
ప్రవర్తన్తే విధానోక్తాః సతతం బ్రహ్మవాదినామ్ ॥ ౨౪ ॥
తస్మాత్ ‘ఓమ్ ఇతి ఉదాహృత్య’ ఉచ్చార్య యజ్ఞదానతపఃక్రియాః యజ్ఞాదిస్వరూపాః క్రియాః ప్రవర్తన్తే విధానోక్తాః శాస్త్రచోదితాః సతతం సర్వదా బ్రహ్మవాదినాం బ్రహ్మవదనశీలానామ్ ॥ ౨౪ ॥
తదిత్యనభిసన్ధాయ
ఫలం యజ్ఞతపఃక్రియాః ।
దానక్రియాశ్చ వివిధాః
క్రియన్తే మోక్షకాఙ్క్షిభిః ॥ ౨౫ ॥
తత్ ఇతి అనభిసన్ధాయ, ‘తత్’ ఇతి బ్రహ్మాభిధానమ్ ఉచ్చార్య అనభిసన్ధాయ చ యజ్ఞాదికర్మణః ఫలం యజ్ఞతపఃక్రియాః యజ్ఞక్రియాశ్చ తపఃక్రియాశ్చ యజ్ఞతపఃక్రియాః దానక్రియాశ్చ వివిధాః క్షేత్రహిరణ్యప్రదానాదిలక్షణాః క్రియన్తే నిర్వర్త్యన్తే మోక్షకాఙ్క్షిభిః మోక్షార్థిభిః ముముక్షుభిః ॥ ౨౫ ॥
ఓన్తచ్ఛబ్దయోః వినియోగః ఉక్తః । అథ ఇదానీం సచ్ఛబ్దస్య వినియోగః కథ్యతే —
సద్భావే సాధుభావే చ సదిత్యేతత్ప్రయుజ్యతే ।
ప్రశస్తే కర్మణి తథా సచ్ఛబ్దః పార్థ యుజ్యతే ॥ ౨౬ ॥
సద్భావే, అసతః సద్భావే యథా అవిద్యమానస్య పుత్రస్య జన్మని, తథా సాధుభావే చ అసద్వృత్తస్య అసాధోః సద్వృత్తతా సాధుభావః తస్మిన్ సాధుభావే చ సత్ ఇత్యేతత్ అభిధానం బ్రహ్మణః ప్రయుజ్యతే అభిధీయతే । ప్రశస్తే కర్మణి వివాహాదౌ చ తథా సచ్ఛబ్దః పార్థ, యుజ్యతే ప్రయుజ్యతే ఇత్యేతత్ ॥ ౨౬ ॥
యజ్ఞే తపసి దానే చ స్థితిః సదితి చోచ్యతే ।
కర్మ చైవ తదర్థీయం సదిత్యేవాభిధీయతే ॥ ౨౭ ॥
యజ్ఞే యజ్ఞకర్మణి యా స్థితిః, తపసి చ యా స్థితిః, దానే చ యా స్థితిః, సా సత్ ఇతి చ ఉచ్యతే విద్వద్భిః । కర్మ చ ఎవ తదర్థీయం యజ్ఞదానతపోర్థీయమ్ ; అథవా, యస్య అభిధానత్రయం ప్రకృతం తదర్థీయం యజ్ఞదానతపోర్థీయమ్ ఈశ్వరార్థీయమ్ ఇత్యేతత్ ; సత్ ఇత్యేవ అభిధీయతే । తత్ ఎతత్ యజ్ఞదానతపఆది కర్మ అసాత్త్వికం విగుణమపి శ్రద్ధాపూర్వకం బ్రహ్మణః అభిధానత్రయప్రయోగేణ సగుణం సాత్త్వికం సమ్పాదితం భవతి ॥ ౨౭ ॥
తత్ర చ సర్వత్ర శ్రద్ధాప్రధానతయా సర్వం సమ్పాద్యతే యస్మాత్ , తస్మాత్ —
“అశ్రద్ధయా+హుతం+దత్తమ్”(భ.గీ.౧౭-౨౮)
అశ్రద్ధయా హుతం దత్తం తపస్తప్తం కృతం చ యత్ ।
అసదిత్యుచ్యతే పార్థ న చ తత్ప్రేత్య నో ఇహ ॥ ౨౮ ॥
అశ్రద్ధయా హుతం హవనం కృతమ్ , అశ్రద్ధయా దత్తం బ్రాహ్మణేభ్యః, అశ్రద్ధయా తపః తప్తమ్ అనుష్ఠితమ్ , తథా అశ్రద్ధయైవ కృతం యత్ స్తుతినమస్కారాది, తత్ సర్వమ్ అసత్ ఇతి ఉచ్యతే, మత్ప్రాప్తిసాధనమార్గబాహ్యత్వాత్ పార్థ । న చ తత్ బహులాయాసమపి ప్రేత్య ఫలాయ నో అపి ఇహార్థమ్ , సాధుభిః నిన్దితత్వాత్ ఇతి ॥ ౨౮ ॥
ఇతి శ్రీమత్పరమహంసపరివ్రాజకాచార్యస్య శ్రీగోవిన్దభగవత్పూజ్యపాదశిష్యస్య శ్రీమచ్ఛఙ్కరభగవతః కృతౌ శ్రీమద్భగవద్గీతాభాష్యే సప్తదశోఽధ్యాయః ॥