సప్తమే అధ్యాయే భగవతస్తత్త్వం విభూతయశ్చ ప్రకాశితాః, నవమే చ । అథ ఇదానీం యేషు యేషు భావేషు చిన్త్యో భగవాన్ , తే తే భావా వక్తవ్యాః, తత్త్వం చ భగవతో వక్తవ్యమ్ ఉక్తమపి, దుర్విజ్ఞేయత్వాత్ , ఇత్యతః శ్రీభగవానువాచ —
శ్రీభగవానువాచ —
భూయ ఎవ మహాబాహో శృణు మే పరమం వచః ।
యత్తేఽహం ప్రీయమాణాయ వక్ష్యామి హితకామ్యయా ॥ ౧ ॥
యత్తేఽహం ప్రీయమాణాయ వక్ష్యామి హితకామ్యయా ॥ ౧ ॥
భూయః ఎవ భూయః పునః హే మహాబాహో శృణు మే మదీయం పరమం ప్రకృష్టం నిరతిశయవస్తునః ప్రకాశకం వచః వాక్యం యత్ పరమం తే తుభ్యం ప్రీయమాణాయ — మద్వచనాత్ ప్రీయసే త్వమ్ అతీవ అమృతమివ పిబన్ , తతః — వక్ష్యామి హితకామ్యయా హితేచ్ఛయా ॥ ౧ ॥
కిమర్థమ్ అహం వక్ష్యామి ఇత్యత ఆహ –
న మే విదుః సురగణాః ప్రభవం న మహర్షయః ।
అహమాదిర్హి దేవానాం మహర్షీణాం చ సర్వశః ॥ ౨ ॥
అహమాదిర్హి దేవానాం మహర్షీణాం చ సర్వశః ॥ ౨ ॥
న మే విదుః న జానన్తి సురగణాః బ్రహ్మాదయః । కిం తే న విదుః ? మమ ప్రభవం ప్రభావం ప్రభుశక్త్యతిశయమ్ , అథవా ప్రభవం ప్రభవనమ్ ఉత్పత్తిమ్ । నాపి మహర్షయః భృగ్వాదయః విదుః । కస్మాత్ తే న విదురిత్యుచ్యతే — అహమ్ ఆదిః కారణం హి యస్మాత్ దేవానాం మహర్షీణాం చ సర్వశః సర్వప్రకారైః ॥ ౨ ॥
కిఞ్చ —
యో మామజమనాదిం చ వేత్తి లోకమహేశ్వరమ్ ।
అసంమూఢః స మర్త్యేషు సర్వపాపైః ప్రముచ్యతే ॥ ౩ ॥
అసంమూఢః స మర్త్యేషు సర్వపాపైః ప్రముచ్యతే ॥ ౩ ॥
యః మామ్ అజమ్ అనాదిం చ, యస్మాత్ అహమ్ ఆదిః దేవానాం మహర్షీణాం చ, న మమ అన్యః ఆదిః విద్యతే ; అతః అహమ్ అజః అనాదిశ్చ ; అనాదిత్వమ్ అజత్వే హేతుః, తం మామ్ అజమ్ అనాదిం చ యః వేత్తి విజానాతి లోకమహేశ్వరం లోకానాం మహాన్తమ్ ఈశ్వరం తురీయమ్ అజ్ఞానతత్కార్యవర్జితమ్ అసంమూఢః సంమోహవర్జితః సః మర్త్యేషు మనుష్యేషు, సర్వపాపైః సర్వైః పాపైః మతిపూర్వామతిపూర్వకృతైః ప్రముచ్యతే ప్రమోక్ష్యతే ॥ ౩ ॥
ఇతశ్చాహం మహేశ్వరో లోకానామ్ —
బుద్ధిర్జ్ఞానమసంమోహః క్షమా సత్యం దమః శమః ।
సుఖం దుఃఖం భవోఽభావో భయం చాభయమేవ చ ॥ ౪ ॥
సుఖం దుఃఖం భవోఽభావో భయం చాభయమేవ చ ॥ ౪ ॥
బుద్ధిః అన్తఃకరణస్య సూక్ష్మాద్యర్థావబోధనసామర్థ్యమ్ , తద్వన్తం బుద్ధిమానితి హి వదన్తి । జ్ఞానమ్ ఆత్మాదిపదార్థానామవబోధః । అసంమోహః ప్రత్యుత్పన్నేషు బోద్ధవ్యేషు వివేకపూర్వికా ప్రవృత్తిః । క్షమా ఆక్రుష్టస్య తాడితస్య వా అవికృతచిత్తతా । సత్యం యథాదృష్టస్య యథాశ్రుతస్య చ ఆత్మానుభవస్య పరబుద్ధిసఙ్క్రాన్తయే తథైవ ఉచ్చార్యమాణా వాక్ సత్యమ్ ఉచ్యతే । దమః బాహ్యేన్ద్రియోపశమః । శమః అన్తఃకరణస్య ఉపశమః । సుఖమ్ ఆహ్లాదః । దుఃఖం సన్తాపః । భవః ఉద్భవః । అభావః తద్విపర్యయః । భయం చ త్రాసః, అభయమేవ చ తద్విపరీతమ్ ॥ ౪ ॥
అహింసా సమతా తుష్టిస్తపో దానం యశోఽయశః ।
భవన్తి భావా భూతానాం మత్త ఎవ పృథగ్విధాః ॥ ౫ ॥
భవన్తి భావా భూతానాం మత్త ఎవ పృథగ్విధాః ॥ ౫ ॥
అహింసా అపీడా ప్రాణినామ్ । సమతా సమచిత్తతా । తుష్టిః సన్తోషః పర్యాప్తబుద్ధిర్లాభేషు । తపః ఇన్ద్రియసంయమపూర్వకం శరీరపీడనమ్ । దానం యథాశక్తి సంవిభాగః । యశః ధర్మనిమిత్తా కీర్తిః । అయశస్తు అధర్మనిమిత్తా అకీర్తిః । భవన్తి భావాః యథోక్తాః బుద్ధ్యాదయః భూతానాం ప్రాణినాం మత్తః ఎవ ఈశ్వరాత్ పృథగ్విధాః నానావిధాః స్వకర్మానురూపేణ ॥ ౫ ॥
కిఞ్చ —
మహర్షయః సప్త పూర్వే చత్వారో మనవస్తథా ।
మద్భావా మానసా జాతా యేషాం లోక ఇమాః ప్రజాః ॥ ౬ ॥
మద్భావా మానసా జాతా యేషాం లోక ఇమాః ప్రజాః ॥ ౬ ॥
మహర్షయః సప్త భృగ్వాదయః పూర్వే అతీతకాలసమ్బన్ధినః, చత్వారః మనవః తథా సావర్ణా ఇతి ప్రసిద్ధాః, తే చ మద్భావాః మద్గతభావనాః వైష్ణవేన సామర్థ్యేన ఉపేతాః, మానసాః మనసైవ ఉత్పాదితాః మయా జాతాః ఉత్పన్నాః, యేషాం మనూనాం మహర్షీణాం చ సృష్టిః లోకే ఇమాః స్థావరజఙ్గమలక్షణాః ప్రజాః ॥ ౬ ॥
ఎతాం విభూతిం యోగం చ మమ యో వేత్తి తత్త్వతః ।
సోఽవికమ్పేన యోగేన యుజ్యతే నాత్ర సంశయః ॥ ౭ ॥
సోఽవికమ్పేన యోగేన యుజ్యతే నాత్ర సంశయః ॥ ౭ ॥
ఎతాం యథోక్తాం విభూతిం విస్తారం యోగం చ యుక్తిం చ ఆత్మనః ఘటనమ్ , అథవా యోగైశ్వర్యసామర్థ్యం సర్వజ్ఞత్వం యోగజం యోగః ఉచ్యతే, మమ మదీయం యోగం యః వేత్తి తత్త్వతః తత్త్వేన యథావదిత్యేతత్ , సః అవికమ్పేన అప్రచలితేన యోగేన సమ్యగ్దర్శనస్థైర్యలక్షణేన యుజ్యతే సమ్బధ్యతే । న అత్ర సంశయః న అస్మిన్ అర్థే సంశయః అస్తి ॥ ౭ ॥
కీదృశేన అవికమ్పేన యోగేన యుజ్యతే ఇత్యుచ్యతే —
అహం సర్వస్య ప్రభవో మత్తః సర్వం ప్రవర్తతే ।
ఇతి మత్వా భజన్తే మాం బుధా భావసమన్వితాః ॥ ౮ ॥
ఇతి మత్వా భజన్తే మాం బుధా భావసమన్వితాః ॥ ౮ ॥
అహం పరం బ్రహ్మ వాసుదేవాఖ్యం సర్వస్య జగతః ప్రభవః ఉత్పత్తిః । మత్తః ఎవ స్థితినాశక్రియాఫలోపభోగలక్షణం విక్రియారూపం సర్వం జగత్ ప్రవర్తతే । ఇతి ఎవం మత్వా భజన్తే సేవంతే మాం బుధాః అవగతపరమార్థతత్త్వాః, భావసమన్వితాః భావః భావనా పరమార్థతత్త్వాభినివేశః తేన సమన్వితాః సంయుక్తాః ఇత్యర్థః ॥ ౮ ॥
కిఞ్చ —
మచ్చిత్తా మద్గతప్రాణా బోధయన్తః పరస్పరమ్ ।
కథయన్తశ్చ మాం నిత్యం తుష్యన్తి చ రమన్తి చ ॥ ౯ ॥
కథయన్తశ్చ మాం నిత్యం తుష్యన్తి చ రమన్తి చ ॥ ౯ ॥
మచ్చిత్తాః, మయి చిత్తం యేషాం తే మచ్చిత్తాః, మద్గతప్రాణాః మాం గతాః ప్రాప్తాః చక్షురాదయః ప్రాణాః యేషాం తే మద్గతప్రాణాః, మయి ఉపసంహృతకరణాః ఇత్యర్థః । అథవా, మద్గతప్రాణాః మద్గతజీవనాః ఇత్యేతత్ । బోధయన్తః అవగమయన్తః పరస్పరమ్ అన్యోన్యమ్ , కథయన్తశ్చ జ్ఞానబలవీర్యాదిధర్మైః విశిష్టం మామ్ , తుష్యన్తి చ పరితోషమ్ ఉపయాన్తి చ రమన్తి చ రతిం చ ప్రాప్నువన్తి ప్రియసఙ్గత్యేవ ॥ ౯ ॥
యే యథోక్తైః ప్రకారైః భజన్తే మాం భక్తాః సన్తః —
తేషాం సతతయుక్తానాం భజతాం ప్రీతిపూర్వకమ్ ।
దదామి బుద్ధియోగం తం యేన మాముపయాన్తి తే ॥ ౧౦ ॥
దదామి బుద్ధియోగం తం యేన మాముపయాన్తి తే ॥ ౧౦ ॥
తేషాం సతతయుక్తానాం నిత్యాభియుక్తానాం నివృత్తసర్వబాహ్యైషణానాం భజతాం సేవమానానామ్ । కిమ్ అర్థిత్వాదినా కారణేన ? నేత్యాహ — ప్రీతిపూర్వకం ప్రీతిః స్నేహః తత్పూర్వకం మాం భజతామిత్యర్థః । దదామి ప్రయచ్ఛామి బుద్ధియోగం బుద్ధిః సమ్యగ్దర్శనం మత్తత్త్వవిషయం తేన యోగః బుద్ధియోగః తం బుద్ధియోగమ్ , యేన బుద్ధియోగేన సమ్యగ్దర్శనలక్షణేన మాం పరమేశ్వరమ్ ఆత్మభూతమ్ ఆత్మత్వేన ఉపయాన్తి ప్రతిపద్యన్తే । కే ? తే యే మచ్చిత్తత్వాదిప్రకారైః మాం భజన్తే ॥ ౧౦ ॥
కిమర్థమ్ , కస్య వా, త్వత్ప్రాప్తిప్రతిబన్ధహేతోః నాశకం బుద్ధియోగం తేషాం త్వద్భక్తానాం దదాసి ఇత్యపేక్షాయామాహ —
తేషామేవానుకమ్పార్థమహమజ్ఞానజం తమః ।
నాశయామ్యాత్మభావస్థో జ్ఞానదీపేన భాస్వతా ॥ ౧౧ ॥
నాశయామ్యాత్మభావస్థో జ్ఞానదీపేన భాస్వతా ॥ ౧౧ ॥
తేషామేవ కథం ను నామ శ్రేయః స్యాత్ ఇతి అనుకమ్పార్థం దయాహేతోః అహమ్ అజ్ఞానజమ్ అవివేకతః జాతం మిథ్యాప్రత్యయలక్షణం మోహాన్ధకారం తమః నాశయామి, ఆత్మభావస్థః ఆత్మనః భావః అన్తఃకరణాశయః తస్మిన్నేవ స్థితః సన్ జ్ఞానదీపేన వివేకప్రత్యయరూపేణ భక్తిప్రసాదస్నేహాభిషిక్తేన మద్భావనాభినివేశవాతేరితేన బ్రహ్మచర్యాదిసాధనసంస్కారవత్ప్రజ్ఞావర్తినా విరక్తాన్తఃకరణాధారేణ విషయవ్యావృత్తచిత్తరాగద్వేషాకలుషితనివాతాపవరకస్థేన నిత్యప్రవృత్తైకాగ్ర్యధ్యానజనితసమ్యగ్దర్శనభాస్వతా జ్ఞానదీపేనేత్యర్థః ॥ ౧౧ ॥
యథోక్తాం భగవతః విభూతిం యోగం చ శ్రుత్వా అర్జున ఉవాచ —
అర్జున ఉవాచ —
పరం బ్రహ్మ పరం ధామ పవిత్రం పరమం భవాన్ ।
పురుషం శాశ్వతం దివ్యమాదిదేవమజం విభుమ్ ॥ ౧౨ ॥
పురుషం శాశ్వతం దివ్యమాదిదేవమజం విభుమ్ ॥ ౧౨ ॥
పరం బ్రహ్మ పరమాత్మా పరం ధామ పరం తేజః పవిత్రం పావనం పరమం ప్రకృష్టం భవాన్ । పుుురుషం శాశ్వతం నిత్యం దివ్యం దివి భవమ్ ఆదిదేవం సర్వదేవానామ్ ఆదౌ భవమ్ ఆదిదేవమ్ అజం విభుం విభవనశీలమ్ ॥ ౧౨ ॥
ఈదృశమ్ —
ఆహుస్త్వామృషయః సర్వే దేవర్షిర్నారదస్తథా ।
అసితో దేవలో వ్యాసః స్వయం చైవ బ్రవీషి మే ॥ ౧౩ ॥
అసితో దేవలో వ్యాసః స్వయం చైవ బ్రవీషి మే ॥ ౧౩ ॥
ఆహుః కథయన్తి త్వామ్ ఋషయః వసిష్ఠాదయః సర్వే దేవర్షిః నారదః తథా । అసితః దేవలోఽపి ఎవమేవాహ, వ్యాసశ్చ, స్వయం చైవ త్వం చ బ్రవీషి మే ॥ ౧౩ ॥
సర్వమేతదృతం మన్యే యన్మాం వదసి కేశవ ।
న హి తే భగవన్వ్యక్తిం విదుర్దేవా న దానవాః ॥ ౧౪ ॥
న హి తే భగవన్వ్యక్తిం విదుర్దేవా న దానవాః ॥ ౧౪ ॥
సర్వమేతత్ యథోక్తమ్ ఋషిభిః త్వయా చ ఎతత్ ఋతం సత్యమేవ మన్యే, యత్ మాం ప్రతి వదసి భాషసే హే కేశవ । న హి తే తవ భగవన్ వ్యక్తిం ప్రభవం విదుః న దేవాః, న దానవాః ॥ ౧౪ ॥
యతః త్వం దేవాదీనామ్ ఆదిః, అతః —
స్వయమేవాత్మనాత్మానం వేత్థ త్వం పురుషోత్తమ ।
భూతభావన భూతేశ దేవదేవ జగత్పతే ॥ ౧౫ ॥
భూతభావన భూతేశ దేవదేవ జగత్పతే ॥ ౧౫ ॥
స్వయమేవ ఆత్మనా ఆత్మానం వేత్థ జానాసి త్వం నిరతిశయజ్ఞానైశ్వర్యబలాదిశక్తిమన్తమ్ ఈశ్వరం పురుషోత్తమ । భూతాని భావయతీతి భూతభావనః, హే భూతభావన । భూతేశ భూతానామ్ ఈశితః । హే దేవదేవ జగత్పతే ॥ ౧౫ ॥
వక్తుమర్హస్యశేషేణ దివ్యా హ్యాత్మవిభూతయః ।
యాభిర్విభూతిభిర్లోకానిమాంస్త్వం వ్యాప్య తిష్ఠసి ॥ ౧౬ ॥
యాభిర్విభూతిభిర్లోకానిమాంస్త్వం వ్యాప్య తిష్ఠసి ॥ ౧౬ ॥
వక్తుం కథయితుమ్ అర్హసి అశేషేణ । దివ్యాః హి ఆత్మవిభూతయః । ఆత్మనో విభూతయో యాః తాః వక్తుమ్ అర్హసి । యాభిః విభూతిభిః ఆత్మనో మాహాత్మ్యవిస్తరైః ఇమాన్ లోకాన్ త్వం వ్యాప్య తిష్ఠసి ॥ ౧౬ ॥
కథం విద్యామహం యోగింస్త్వాం సదా పరిచిన్తయన్ ।
కేషు కేషు చ భావేషు చిన్త్యోఽసి భగవన్మయా ॥ ౧౭ ॥
కేషు కేషు చ భావేషు చిన్త్యోఽసి భగవన్మయా ॥ ౧౭ ॥
కథం విద్యాం విజానీయామ్ అహం హే యోగిన్ త్వాం సదా పరిచిన్తయన్ । కేషు కేషు చ భావేషు వస్తుషు చిన్త్యః అసి ధ్యేయః అసి భగవన్ మయా ॥ ౧౭ ॥
విస్తరేణాత్మనో యోగం విభూతిం చ జనార్దన ।
భూయః కథయ తృప్తిర్హి శృణ్వతో నాస్తి మేఽమృతమ్ ॥ ౧౮ ॥
భూయః కథయ తృప్తిర్హి శృణ్వతో నాస్తి మేఽమృతమ్ ॥ ౧౮ ॥
విస్తరేణ ఆత్మనః యోగం యోగైశ్వర్యశక్తివిశేషం విభూతిం చ విస్తరం ధ్యేయపదార్థానాం హే జనార్దన, అర్దతేః గతికర్మణః రూపమ్ , అసురాణాం దేవప్రతిపక్షభూతానాం జనానాం నరకాదిగమయితృత్వాత్ జనార్దనః అభ్యుదయనిఃశ్రేయసపురుషార్థప్రయోజనం సర్వైః జనైః యాచ్యతే ఇతి వా । భూయః పూర్వమ్ ఉక్తమపి కథయ ; తృప్తిః పరితోషః హి యస్మాత్ నాస్తి మే మమ శృణ్వతః త్వన్ముఖనిఃసృతవాక్యామృతమ్ ॥ ౧౮ ॥
శ్రీభగవానువాచ —
హన్త తే కథయిష్యామి దివ్యా హ్యాత్మవిభూతయః ।
ప్రాధాన్యతః కురుశ్రేష్ఠ నాస్త్యన్తో విస్తరస్య మే ॥ ౧౯ ॥
ప్రాధాన్యతః కురుశ్రేష్ఠ నాస్త్యన్తో విస్తరస్య మే ॥ ౧౯ ॥
హన్త ఇదానీం తే తవ దివ్యాః దివి భవాః ఆత్మవిభూతయః ఆత్మనః మమ విభూతయః యాః తాః కథయిష్యామి ఇత్యేతత్ । ప్రాధాన్యతః యత్ర యత్ర ప్రధానా యా యా విభూతిః తాం తాం ప్రధానాం ప్రాధాన్యతః కథయిష్యామి అహం కురుశ్రేష్ఠ । అశేషతస్తు వర్షశతేనాపి న శక్యా వక్తుమ్ , యతః నాస్తి అన్తః విస్తరస్య మే మమ విభూతీనామ్ ఇత్యర్థః ॥ ౧౯ ॥
తత్ర ప్రథమమేవ తావత్ శృణు —
అహమాత్మా గుడాకేశ సర్వభూతాశయస్థితః ।
అహమాదిశ్చ మధ్యం చ భూతానామన్త ఎవ చ ॥ ౨౦ ॥
అహమాదిశ్చ మధ్యం చ భూతానామన్త ఎవ చ ॥ ౨౦ ॥
అహమ్ ఆత్మా ప్రత్యగాత్మా గుడాకేశ, గుడాకా నిద్రా తస్యాః ఈశః గుడాకేశః, జితనిద్రః ఇత్యర్థః ; ఘనకేశ ఇతి వా । సర్వభూతాశయస్థితః సర్వేషాం భూతానామ్ ఆశయే అన్తర్హృది స్థితః అహమ్ ఆత్మా ప్రత్యగాత్మా నిత్యం ధ్యేయః । తదశక్తేన చ ఉత్తరేషు భావేషు చిన్త్యః అహమ్ ; యస్మాత్ అహమ్ ఎవ ఆదిః భూతానాం కారణం తథా మధ్యం చ స్థితిః అన్తః ప్రలయశ్చ ॥ ౨౦ ॥
ఎవం చ ధ్యేయోఽహమ్ —
ఆదిత్యానామహం విష్ణుర్జ్యోతిషాం రవిరంశుమాన్ ।
మరీచిర్మరుతామస్మి నక్షత్రాణామహం శశీ ॥ ౨౧ ॥
మరీచిర్మరుతామస్మి నక్షత్రాణామహం శశీ ॥ ౨౧ ॥
ఆదిత్యానాం ద్వాదశానాం విష్ణుః నామ ఆదిత్యః అహమ్ । జ్యోతిషాం రవిః ప్రకాశయితౄణామ్ అంశుమాన్ రశ్మిమాన్ । మరీచిః నామ మరుతాం మరుద్దేవతాభేదానామ్ అస్మి । నక్షత్రాణామ్ అహం శశీ చన్ద్రమాః ॥ ౨౧ ॥
వేదానాం సామవేదోఽస్మి దేవానామస్మి వాసవః ।
ఇన్ద్రియాణాం మనశ్చాస్మి భూతానామస్మి చేతనా ॥ ౨౨ ॥
ఇన్ద్రియాణాం మనశ్చాస్మి భూతానామస్మి చేతనా ॥ ౨౨ ॥
వేదానాం మధ్యే సామవేదః అస్మి । దేవానాం రుద్రాదిత్యాదీనాం వాసవః ఇన్ద్రః అస్మి । ఇన్ద్రియాణాం ఎకాదశానాం చక్షురాదీనాం మనశ్చ అస్మి సఙ్కల్పవికల్పాత్మకం మనశ్చాస్మి । భూతానామ్ అస్మి చేతనా కార్యకరణసఙ్ఘాతే నిత్యాభివ్యక్తా బుద్ధివృత్తిః చేతనా ॥ ౨౨ ॥
రుద్రాణాం శఙ్కరశ్చాస్మి విత్తేశో యక్షరక్షసామ్ ।
వసూనాం పావకశ్చాస్మి మేరుః శిఖరిణామహమ్ ॥ ౨౩ ॥
వసూనాం పావకశ్చాస్మి మేరుః శిఖరిణామహమ్ ॥ ౨౩ ॥
రుద్రాణామ్ ఎకాదశానాం శఙ్కరశ్చ అస్మి । విత్తేశః కుబేరః యక్షరక్షసాం యక్షాణాం రక్షసాం చ । వసూనామ్ అష్టానాం పావకశ్చ అస్మి అగ్నిః । మేరుః శిఖరిణాం శిఖరవతామ్ అహమ్ ॥ ౨౩ ॥
పురోధసాం చ ముఖ్యం మాం విద్ధి పార్థ బృహస్పతిమ్ ।
సేనానీనామహం స్కన్దః సరసామస్మి సాగరః ॥ ౨౪ ॥
సేనానీనామహం స్కన్దః సరసామస్మి సాగరః ॥ ౨౪ ॥
పురోధసాం చ రాజపురోహితానాం చ ముఖ్యం ప్రధానం మాం విద్ధి హే పార్థ బృహస్పతిమ్ । స హి ఇన్ద్రస్యేతి ముఖ్యః స్యాత్ పురోధాః । సేనానీనాం సేనాపతీనామ్ అహం స్కన్దః దేవసేనాపతిః । సరసాం యాని దేవఖాతాని సరాంసి తేషాం సరసాం సాగరః అస్మి భవామి ॥ ౨౪ ॥
మహర్షీణాం భృగురహం గిరామస్మ్యేకమక్షరమ్ ।
యజ్ఞానాం జపయజ్ఞోఽస్మి స్థావరాణాం హిమాలయః ॥ ౨౫ ॥
యజ్ఞానాం జపయజ్ఞోఽస్మి స్థావరాణాం హిమాలయః ॥ ౨౫ ॥
మహర్షీణాం భృగుః అహమ్ । గిరాం వాచాం పదలక్షణానామ్ ఎకమ్ అక్షరమ్ ఓఙ్కారః అస్మి । యజ్ఞానాం జపయజ్ఞః అస్మి, స్థావరాణాం స్థితిమతాం హిమాలయః ॥ ౨౫ ॥
అశ్వత్థః సర్వవృక్షాణాం దేవర్షీణాం చ నారదః ।
గన్ధర్వాణాం చిత్రరథః సిద్ధానాం కపిలో మునిః ॥ ౨౬ ॥
గన్ధర్వాణాం చిత్రరథః సిద్ధానాం కపిలో మునిః ॥ ౨౬ ॥
అశ్వత్థః సర్వవృక్షాణామ్ , దేవర్షీణాం చ నారదః దేవాః ఎవ సన్తః ఋషిత్వం ప్రాప్తాః మన్త్రదర్శిత్వాత్తే దేవర్షయః, తేషాం నారదః అస్మి । గన్ధర్వాణాం చిత్రరథః నామ గన్ధర్వః అస్మి । సిద్ధానాం జన్మనైవ ధర్మజ్ఞానవైరాగ్యైశ్వర్యాతిశయం ప్రాప్తానాం కపిలో మునిః ॥ ౨౬ ॥
ఉచ్చైఃశ్రవసమశ్వానాం విద్ధి మామమృతోద్భవమ్ ।
ఐరావతం గజేన్ద్రాణాం నరాణాం చ నరాధిపమ్ ॥ ౨౭ ॥
ఐరావతం గజేన్ద్రాణాం నరాణాం చ నరాధిపమ్ ॥ ౨౭ ॥
ఉచ్చైఃశ్రవసమ్ అశ్వానాం ఉచ్చైఃశ్రవాః నామ అశ్వరాజః తం మాం విద్ధి విజానీహి అమృతోద్భవమ్ అమృతనిమిత్తమథనోద్భవమ్ । ఐరావతమ్ ఇరావత్యాః అపత్యం గజేన్ద్రాణాం హస్తీశ్వరాణామ్ , తమ్ ‘మాం విద్ధి’ ఇతి అనువర్తతే । నరాణాం చ మనుష్యాణాం నరాధిపం రాజానం మాం విద్ధి జానీహి ॥ ౨౭ ॥
ఆయుధానామహం వజ్రం ధేనూనామస్మి కామధుక్ ।
ప్రజనశ్చాస్మి కన్దర్పః సర్పాణామస్మి వాసుకిః ॥ ౨౮ ॥
ప్రజనశ్చాస్మి కన్దర్పః సర్పాణామస్మి వాసుకిః ॥ ౨౮ ॥
ఆయుధానామ్ అహం వజ్రం దధీచ్యస్థిసమ్భవమ్ । ధేనూనాం దోగ్ధ్రీణామ్ అస్మి కామధుక్ వసిష్ఠస్య సర్వకామానాం దోగ్ధ్రీ, సామాన్యా వా కామధుక్ । ప్రజనః ప్రజనయితా అస్మి కన్దర్పః కామః సర్పాణాం సర్పభేదానామ్ అస్మి వాసుకిః సర్పరాజః ॥ ౨౮ ॥
అనన్తశ్చాస్మి నాగానాం వరుణో యాదసామహమ్ ।
పితౄణామర్యమా చాస్మి యమః సంయమతామహమ్ ॥ ౨౯ ॥
పితౄణామర్యమా చాస్మి యమః సంయమతామహమ్ ॥ ౨౯ ॥
అనన్తశ్చ అస్మి నాగానాం నాగవిశేషాణాం నాగరాజశ్చ అస్మి । వరుణో యాదసామ్ అహమ్ అబ్దేవతానాం రాజా అహమ్ । పితౄణామ్ అర్యమా నామ పితృరాజశ్చ అస్మి । యమః సంయమతాం సంయమనం కుర్వతామ్ అహమ్ ॥ ౨౯ ॥
ప్రహ్లాదశ్చాస్మి దైత్యానాం కాలః కలయతామహమ్ ।
మృగాణాం చ మృగేన్ద్రోఽహం వైనతేయశ్చ పక్షిణామ్ ॥ ౩౦ ॥
మృగాణాం చ మృగేన్ద్రోఽహం వైనతేయశ్చ పక్షిణామ్ ॥ ౩౦ ॥
ప్రహ్లాదో నామ చ అస్మి దైత్యానాం దితివంశ్యానామ్ । కాలః కలయతాం కలనం గణనం కుర్వతామ్ అహమ్ । మృగాణాం చ మృగేన్ద్రః సింహో వ్యాఘ్రో వా అహమ్ । వైనతేయశ్చ గరుత్మాన్ వినతాసుతః పక్షిణాం పతత్రిణామ్ ॥ ౩౦ ॥
పవనః పవతామస్మి రామః శస్త్రభృతామహమ్ ।
ఝషాణాం మకరశ్చాస్మి స్రోతసామస్మి జాహ్నవీ ॥ ౩౧ ॥
ఝషాణాం మకరశ్చాస్మి స్రోతసామస్మి జాహ్నవీ ॥ ౩౧ ॥
పవనః వాయుః పవతాం పావయితౄణామ్ అస్మి । రామః శస్త్రభృతామ్ అహం శస్త్రాణాం ధారయితౄణాం దాశరథిః రామః అహమ్ । ఝషాణాం మత్స్యాదీనాం మకరః నామ జాతివిశేషః అహమ్ । స్రోతసాం స్రవన్తీనామ్ అస్మి జాహ్నవీ గఙ్గా ॥ ౩౧ ॥
సర్గాణామాదిరన్తశ్చ మధ్యం చైవాహమర్జున ।
అధ్యాత్మవిద్యా విద్యానాం వాదః ప్రవదతామహమ్ ॥ ౩౨ ॥
అధ్యాత్మవిద్యా విద్యానాం వాదః ప్రవదతామహమ్ ॥ ౩౨ ॥
సర్గాణాం సృష్టీనామ్ ఆదిః అన్తశ్చ మధ్యం చైవ అహమ్ ఉత్పత్తిస్థితిలయాః అహమ్ అర్జున । భూతానాం జీవాధిష్ఠితానామేవ ఆదిః అన్తశ్చ ఇత్యాద్యుక్తమ్ ఉపక్రమే, ఇహ తు సర్వస్యైవ సర్గమాత్రస్య ఇతి విశేషః । అధ్యాత్మవిద్యా విద్యానాం మోక్షార్థత్వాత్ ప్రధానమస్మి । వాదః అర్థనిర్ణయహేతుత్వాత్ ప్రవదతాం ప్రధానమ్ , అతః సః అహమ్ అస్మి । ప్రవత్త్కృద్వారేణ వదనభేదానామేవ వాదజల్పవితణ్డానామ్ ఇహ గ్రహణం ప్రవదతామ్ ఇతి ॥ ౩౨ ॥
అక్షరాణామకారోఽస్మి
ద్వన్ద్వః సామాసికస్య చ ।
అహమేవాక్షయః కాలో
ధాతాహం విశ్వతోముఖః ॥ ౩౩ ॥
ద్వన్ద్వః సామాసికస్య చ ।
అహమేవాక్షయః కాలో
ధాతాహం విశ్వతోముఖః ॥ ౩౩ ॥
అక్షరాణాం వర్ణానామ్ అకారః వర్ణః అస్మి । ద్వన్ద్వః సమాసః అస్మి సామాసికస్య చ సమాససమూహస్య । కిఞ్చ అహమేవ అక్షయః అక్షీణః కాలః ప్రసిద్ధః క్షణాద్యాఖ్యః, అథవా పరమేశ్వరః కాలస్యాపి కాలః అస్మి । ధాతా అహం కర్మఫలస్య విధాతా సర్వజగతః విశ్వతోముఖః సర్వతోముఖః ॥ ౩౩ ॥
మృత్యుః సర్వహరశ్చాహముద్భవశ్చ భవిష్యతామ్ ।
కీర్తిః శ్రీర్వాక్చ నారీణాం స్మృతిర్మేధా ధృతిః క్షమా ॥ ౩౪ ॥
కీర్తిః శ్రీర్వాక్చ నారీణాం స్మృతిర్మేధా ధృతిః క్షమా ॥ ౩౪ ॥
మృత్యుః ద్వివిధః ధనాదిహరః ప్రాణహరశ్చ ; తత్ర యః ప్రాణహరః, స సర్వహరః ఉచ్యతే ; సః అహమ్ ఇత్యర్థః । అథవా, పరః ఈశ్వరః ప్రలయే సర్వహరణాత్ సర్వహరః, సః అహమ్ । ఉద్భవః ఉత్కర్షః అభ్యుదయః తత్ప్రాప్తిహేతుశ్చ అహమ్ । కేషామ్ ? భవిష్యతాం భావికల్యాణానామ్ , ఉత్కర్షప్రాప్తియోగ్యానామ్ ఇత్యర్థః । కీర్తిః శ్రీః వాక్ చ నారీణాం స్మృతిః మేధా ధృతిః క్షమా ఇత్యేతాః ఉత్తమాః స్త్రీణామ్ అహమ్ అస్మి, యాసామ్ ఆభాసమాత్రసమ్బన్ధేనాపి లోకః కృతార్థమాత్మానం మన్యతే ॥ ౩౪ ॥
బృహత్సామ తథా సామ్నాం గాయత్రీ చ్ఛన్దసామహమ్ ।
మాసానాం మార్గశీర్షోఽహమృతూనాం కుసుమాకరః ॥ ౩౫ ॥
మాసానాం మార్గశీర్షోఽహమృతూనాం కుసుమాకరః ॥ ౩౫ ॥
బృహత్సామ తథా సామ్నాం ప్రధానమస్మి । గాయత్రీ చ్ఛన్దసామ్ అహం గాయత్ర్యాదిచ్ఛన్దోవిశిష్టానామృచాం గాయత్రీ ఋక్ అహమ్ అస్మి ఇత్యర్థః । మాసానాం మార్గశీర్షః అహమ్ , ఋతూనాం కుసుమాకరః వసన్తః ॥ ౩౫ ॥
ద్యూతం ఛలయతామస్మి
తేజస్తేజస్వినామహమ్ ।
జయోఽస్మి వ్యవసాయోఽస్మి
సత్త్వం సత్త్వవతామహమ్ ॥ ౩౬ ॥
తేజస్తేజస్వినామహమ్ ।
జయోఽస్మి వ్యవసాయోఽస్మి
సత్త్వం సత్త్వవతామహమ్ ॥ ౩౬ ॥
ద్యూతమ్ అక్షదేవనాదిలక్షణం ఛలయతాం ఛలస్య కర్తౄణామ్ అస్మి । తేజస్వినాం తేజః అహమ్ । జయః అస్మి జేతౄణామ్ , వ్యవసాయః అస్మి వ్యవసాయినామ్ , సత్త్వం సత్త్వవతాం సాత్త్వికానామ్ అహమ్ ॥ ౩౬ ॥
వృష్ణీనాం వాసుదేవోఽస్మి
పాణ్డవానాం ధనఞ్జయః ।
మునీనామప్యహం వ్యాసః
కవీనాముశనా కవిః ॥ ౩౭ ॥
పాణ్డవానాం ధనఞ్జయః ।
మునీనామప్యహం వ్యాసః
కవీనాముశనా కవిః ॥ ౩౭ ॥
వృష్ణీనాం యాదవానాం వాసుదేవః అస్మి అయమేవ అహం త్వత్సఖః । పాణ్డవానాం ధనఞ్జయః
త్వమేవ । మునీనాం మననశీలానాం సర్వపదార్థజ్ఞానినామ్ అపి అహం వ్యాసః, కవీనాం క్రాన్తదర్శినామ్ ఉశనా కవిః అస్మి ॥ ౩౭ ॥
దణ్డో దమయతామస్మి
నీతిరస్మి జిగీషతామ్ ।
మౌనం చైవాస్మి గుహ్యానాం
జ్ఞానం జ్ఞానవతామహమ్ ॥ ౩౮ ॥
నీతిరస్మి జిగీషతామ్ ।
మౌనం చైవాస్మి గుహ్యానాం
జ్ఞానం జ్ఞానవతామహమ్ ॥ ౩౮ ॥
దణ్డః దమయతాం దమయితౄణామ్ అస్మి అదాన్తానాం దమనకారణమ్ । నీతిః అస్మి జిగీషతాం జేతుమిచ్ఛతామ్ । మౌనం చైవ అస్మి గుహ్యానాం గోప్యానామ్ । జ్ఞానం జ్ఞానవతామ్ అహమ్ ॥ ౩౮ ॥
యచ్చాపి సర్వభూతానాం బీజం తదహమర్జున ।
న తదస్తి వినా యత్స్యాన్మయా భూతం చరాచరమ్ ॥ ౩౯ ॥
న తదస్తి వినా యత్స్యాన్మయా భూతం చరాచరమ్ ॥ ౩౯ ॥
యచ్చాపి సర్వభూతానాం బీజం ప్రరోహకారణమ్ , తత్ అహమ్ అర్జున । ప్రకరణోపసంహారార్థం విభూతిసఙ్క్షేపమాహ — న తత్ అస్తి భూతం చరాచరం చరమ్ అచరం వా, మయా వినా యత్ స్యాత్ భవేత్ । మయా అపకృష్టం పరిత్యక్తం నిరాత్మకం శూన్యం హి తత్ స్యాత్ । అతః మదాత్మకం సర్వమిత్యర్థః ॥ ౩౯ ॥
నాన్తోఽస్తి మమ దివ్యానాం
విభూతీనాం పరన్తప ।
ఎష తూద్దేశతః ప్రోక్తో
విభూతేర్విస్తరో మయా ॥ ౪౦ ॥
విభూతీనాం పరన్తప ।
ఎష తూద్దేశతః ప్రోక్తో
విభూతేర్విస్తరో మయా ॥ ౪౦ ॥
న అన్తః అస్తి మమ దివ్యానాం విభూతీనాం విస్తరాణాం పరన్తప । న హి ఈశ్వరస్య సర్వాత్మనః దివ్యానాం విభూతీనామ్ ఇయత్తా శక్యా వక్తుం జ్ఞాతుం వా కేనచిత్ । ఎష తు ఉద్దేశతః ఎకదేశేన ప్రోక్తః విభూతేః విస్తరః మయా ॥ ౪౦ ॥
యద్యద్విభూతిమత్సత్త్వం శ్రీమదూర్జితమేవ వా ।
తత్తదేవావగచ్ఛ త్వం మమ తేజోంశసమ్భవమ్ ॥ ౪౧ ॥
తత్తదేవావగచ్ఛ త్వం మమ తేజోంశసమ్భవమ్ ॥ ౪౧ ॥
యద్యత్ లోకే విభూతిమత్ విభూతియుక్తం సత్త్వం వస్తు శ్రీమత్ ఊర్జితమేవ వా శ్రీర్లక్ష్మీః తయా సహితమ్ ఉత్సాహోపేతం వా, తత్తదేవ అవగచ్ఛ త్వం జానీహి మమ ఈశ్వరస్య తేజోంశసమ్భవం తేజసః అంశః ఎకదేశః సమ్భవః యస్య తత్ తేజోంశసమ్భవమితి అవగచ్ఛ త్వమ్ ॥ ౪౧ ॥
అథవా బహునైతేన కిం జ్ఞాతేన తవార్జున ।
విష్టభ్యాహమిదం కృత్స్నమేకాంశేన స్థితో జగత్ ॥ ౪౨ ॥
విష్టభ్యాహమిదం కృత్స్నమేకాంశేన స్థితో జగత్ ॥ ౪౨ ॥
అథవా బహునా ఎతేన ఎవమాదినా కిం జ్ఞాతేన తవ అర్జున స్యాత్ సావశేషేణ । అశేషతః త్వమ్ ఉచ్యమానమ్ అర్థం శృణు — విష్టభ్య విశేషతః స్తమ్భనం దృఢం కృత్వా ఇదం కృత్స్నం జగత్ ఎకాంశేన ఎకావయవేన ఎకపాదేన, సర్వభూతస్వరూపేణ ఇత్యేతత్ ; తథా చ మన్త్రవర్ణః — ‘పాదోఽస్య విశ్వా భూతాని’ (ఋ. ౧౦ । ౮ । ౯౦ । ౩) ఇతి ; స్థితః అహమ్ ఇతి ॥ ౪౨ ॥