సప్తమే అధ్యాయే సూచితే ద్వే ప్రకృతీ ఈశ్వరస్య — త్రిగుణాత్మికా అష్టధా భిన్నా అపరా, సంసారహేతుత్వాత్ ; పరా చ అన్యా జీవభూతా క్షేత్రజ్ఞలక్షణా ఈశ్వరాత్మికా — యాభ్యాం ప్రకృతిభ్యామీశ్వరః జగదుత్పత్తిస్థితిలయహేతుత్వం ప్రతిపద్యతే । తత్ర క్షేత్రక్షేత్రజ్ఞలక్షణప్రకృతిద్వయనిరూపణద్వారేణ తద్వతః ఈశ్వరస్య తత్త్వనిర్ధారణార్థం క్షేత్రాధ్యాయః ఆరభ్యతే । అతీతానన్తరాధ్యాయే చ ‘అద్వేష్టా సర్వభూతానామ్’ (భ. గీ. ౧౨ । ౧౩) ఇత్యాదినా యావత్ అధ్యాయపరిసమాప్తిః తావత్ తత్త్వజ్ఞానినాం సంన్యాసినాం నిష్ఠా యథా తే వర్తన్తే ఇత్యేతత్ ఉక్తమ్ । కేన పునః తే తత్త్వజ్ఞానేన యుక్తాః యథోక్తధర్మాచరణాత్ భగవతః ప్రియా భవన్తీతి ఎవమర్థశ్చ అయమధ్యాయః ఆరభ్యతే । ప్రకృతిశ్చ త్రిగుణాత్మికా సర్వకార్యకరణవిషయాకారేణ పరిణతా పురుషస్య భోగాపవర్గార్థకర్తవ్యతయా దేహేన్ద్రియాద్యాకారేణ సంహన్యతే । సోఽయం సఙ్ఘాతః ఇదం శరీరమ్ । తదేతత్ భగవాన్ ఉవాచ —
శ్రీభగవానువాచ —
ఇదం శరీరం కౌన్తేయ క్షేత్రమిత్యభిధీయతే ।
ఎతద్యో వేత్తి తం ప్రాహుః క్షేత్రజ్ఞ ఇతి తద్విదః ॥ ౧ ॥
ఎతద్యో వేత్తి తం ప్రాహుః క్షేత్రజ్ఞ ఇతి తద్విదః ॥ ౧ ॥
ఇదమ్ ఇతి సర్వనామ్నా ఉక్తం విశినష్టి శరీరమ్ ఇతి । హే కౌన్తేయ, క్షతత్రాణాత్ , క్షయాత్ , క్షరణాత్ , క్షేత్రవద్వా అస్మిన్ కర్మఫలనిష్పత్తేః క్షేత్రమ్ ఇతి — ఇతిశబ్దః ఎవంశబ్దపదార్థకః — క్షేత్రమ్ ఇత్యేవమ్ అభిధీయతే కథ్యతే । ఎతత్ శరీరం క్షేత్రం యః వేత్తి విజానాతి, ఆపాదతలమస్తకం జ్ఞానేన విషయీకరోతి, స్వాభావికేన ఔపదేశికేన వా వేదనేన విషయీకరోతి విభాగశః, తం వేదితారం ప్రాహుః కథయన్తి క్షేత్రజ్ఞః ఇతి — ఇతిశబ్దః ఎవంశబ్దపదార్థకః ఎవ పూర్వవత్ — క్షేత్రజ్ఞః ఇత్యేవమ్ ఆహుః । కే ? తద్విదః తౌ క్షేత్రక్షేత్రజ్ఞౌ యే విదన్తి తే తద్విదః ॥ ౧ ॥
ఎవం క్షేత్రక్షేత్రజ్ఞౌ ఉక్తౌ । కిమ్ ఎతావన్మాత్రేణ జ్ఞానేన జ్ఞాతవ్యౌ ఇతి ? న ఇతి ఉచ్యతే —
క్షేత్రజ్ఞం చాపి మాం విద్ధి సర్వక్షేత్రేషు భారత ।
క్షేత్రక్షేత్రజ్ఞయోర్జ్ఞానం యత్తజ్జ్ఞానం మతం మమ ॥ ౨ ॥
క్షేత్రక్షేత్రజ్ఞయోర్జ్ఞానం యత్తజ్జ్ఞానం మతం మమ ॥ ౨ ॥
క్షేత్రజ్ఞం యథోక్తలక్షణం చాపి మాం పరమేశ్వరమ్ అసంసారిణం విద్ధి జానీహి । సర్వక్షేత్రేషు యః క్షేత్రజ్ఞః బ్రహ్మాదిస్తమ్బపర్యన్తానేకక్షేత్రోపాధిప్రవిభక్తః, తం నిరస్తసర్వోపాధిభేదం సదసదాదిశబ్దప్రత్యయాగోచరం విద్ధి ఇతి అభిప్రాయః । హే భారత, యస్మాత్ క్షేత్రక్షేత్రజ్ఞేశ్వరయాథాత్మ్యవ్యతిరేకేణ న జ్ఞానగోచరమ్ అన్యత్ అవశిష్టమ్ అస్తి, తస్మాత్ క్షేత్రక్షేత్రజ్ఞయోః జ్ఞేయభూతయోః యత్ జ్ఞానం క్షేత్రక్షేత్రజ్ఞౌ యేన జ్ఞానేన విషయీక్రియేతే, తత్ జ్ఞానం సమ్యగ్జ్ఞానమ్ ఇతి మతమ్ అభిప్రాయః మమ ఈశ్వరస్య విష్ణోః ॥
నను సర్వక్షేత్రేషు ఎక ఎవ ఈశ్వరః, న అన్యః తద్వ్యతిరిక్తః భోక్తా విద్యతే చేత్ , తతః ఈస్వరస్య సంసారిత్వం ప్రాప్తమ్ ; ఈశ్వరవ్యతిరేకేణ వా సంసారిణః అన్యస్య అభావాత్ సంసారాభావప్రసఙ్గః । తచ్చ ఉభయమనిష్టమ్ , బన్ధమోక్షతద్ధేతుశాస్త్రానర్థక్యప్రసఙ్గాత్ , ప్రత్యక్షాదిప్రమాణవిరోధాచ్చ । ప్రత్యక్షేణ తావత్ సుఖదుఃఖతద్ధేతులక్షణః సంసారః ఉపలభ్యతే ; జగద్వైచిత్ర్యోపలబ్ధేశ్చ ధర్మాధర్మనిమిత్తః సంసారః అనుమీయతే । సర్వమేతత్ అనుపపన్నమాత్మేశ్వరైకత్వే ॥
న ; జ్ఞానాజ్ఞానయోః అన్యత్వేనోపపత్తేః — ‘దూరమేతే విపరీతే విషూచీ అవిద్యా యా చ విద్యేతి జ్ఞాతా’ (క. ఉ. ౧ । ౨ । ౪) । తథా తయోః విద్యావిద్యావిషయయోః ఫలభేదోఽపి విరుద్ధః నిర్దిష్టః — ‘శ్రేయశ్చ ప్రేయశ్చ’ (క. ఉ. ౧ । ౨ । ౨) ఇతి ; విద్యావిషయః శ్రేయః, ప్రేయస్తు అవిద్యాకార్యమ్ ఇతి । తథా చ వ్యాసః — ‘ద్వావిమావథ పన్థానౌ’ (మో. ధ. ౨౪౧ । ౬) ఇత్యాది, ‘ఇమౌ ద్వావేవ పన్థానౌ’ ఇత్యాది చ । ఇహ చ ద్వే నిష్ఠే ఉక్తే । అవిద్యా చ సహ కార్యేణ హాతవ్యా ఇతి శ్రుతిస్మృతిన్యాయేభ్యః అవగమ్యతే । శ్రుతయః తావత్ — ‘ఇహ చేదవేదీదథ సత్యమస్తి న చేదిహావేదీన్మహతీ వినష్టిః’ (కే. ఉ. ౨ । ౫) ‘తమేవం విద్వానమృత ఇహ భవతి । నాన్యః పన్థా విద్యతేఽయనాయ’ (తై. ఆ. ౩ । ౧౩) ‘విద్వాన్న బిభేతి కుతశ్చన’ (తై. ఉ. ౨ । ౯ । ౧) । అవిదుషస్తు — ‘అథ తస్య భయం భవతి’ (తై. ఉ. ౨ । ౭ । ౧), ‘అవిద్యాయామన్తరే వర్తమానాః’ (క. ఉ. ౧ । ౨ । ౫), ‘బ్రహ్మ వేద బ్రహ్మైవ భవతి’ ‘అన్యోఽసావన్యోఽహమస్మీతి న స వేద యథా పశురేవం స దేవానామ్’ (బృ. ఉ. ౧ । ౪ । ౧౦) ఆత్మవిత్ యః ‘స ఇదం సర్వం భవతి’ (బృ. ఉ. ౧ । ౪ । ౧౦) ; ‘యదా చర్మవత్’ (శ్వే. ఉ. ౬ । ౨౦) ఇత్యాద్యాః సహస్రశః । స్మృతయశ్చ — ‘అజ్ఞానేనావృతం జ్ఞానం తేన ముహ్యన్తి జన్తవః’ (భ. గీ. ౫ । ౧౫) ‘ఇహైవ తైర్జితః సర్గో యేషాం సామ్యే స్థితం మనః’ (భ. గీ. ౫ । ౧౯) ‘సమం పశ్యన్ హి సర్వత్ర’ (భ. గీ. ౧౩ । ౨౮) ఇత్యాద్యాః । న్యాయతశ్చ — ‘సర్పాన్కుశాగ్రాణి తథోదపానం జ్ఞాత్వా మనుష్యాః పరివర్జయన్తి । అజ్ఞానతస్తత్ర పతన్తి కేచిజ్జ్ఞానే ఫలం పశ్య యథావిశిష్టమ్’ (మో. ధ. ౨౦౧ । ౧౭) । తథా చ — దేహాదిషు ఆత్మబుద్ధిః అవిద్వాన్ రాగద్వేషాదిప్రయుక్తః ధర్మాధర్మానుష్ఠానకృత్ జాయతే మ్రియతే చ ఇతి అవగమ్యతే ; దేహాదివ్యతిరిక్తాత్మదర్శినః రాగద్వేషాదిప్రహాణాపేక్షధర్మాధర్మప్రవృత్త్యుపశమాత్ ముచ్యన్తే ఇతి న కేనచిత్ ప్రత్యాఖ్యాతుం శక్యం న్యాయతః । తత్ర ఎవం సతి, క్షేత్రజ్ఞస్య ఈశ్వరస్యైవ సతః అవిద్యాకృతోపాధిభేదతః సంసారిత్వమివ భవతి, యథా దేహాద్యాత్మత్వమాత్మనః । సర్వజన్తూనాం హి ప్రసిద్ధః దేహాదిషు అనాత్మసు ఆత్మభావః నిశ్చితః అవిద్యాకృతః, యథా స్థాణౌ పురుషనిశ్చయః ; న చ ఎతావతా పురుషధర్మః స్థాణోః భవతి, స్థాణుధర్మో వా పురుషస్య, తథా న చైతన్యధర్మో దేహస్య, దేహధర్మో వా చేతనస్య సుఖదుఃఖమోహాత్మకత్వాదిః ఆత్మనః న యుక్తః ; అవిద్యాకృతత్వావిశేషాత్ , జరామృత్యువత్ ॥
న, అతుల్యత్వాత్ ; ఇతి చేత్ — స్థాణుపురుషౌ జ్ఞేయావేవ సన్తౌ జ్ఞాత్రా అన్యోన్యస్మిన్ అధ్యస్తౌ అవిద్యయా ; దేహాత్మనోస్తు జ్ఞేయజ్ఞాత్రోరేవ ఇతరేతరాధ్యాసః, ఇతి న సమః దృష్టాన్తః । అతః దేహధర్మః జ్ఞేయోఽపి జ్ఞాతురాత్మనః భవతీతి చేత్ , న ; అచైతన్యాదిప్రసఙ్గాత్ । యది హి జ్ఞేయస్య దేహాదేః క్షేత్రస్య ధర్మాః సుఖదుఃఖమోహేచ్ఛాదయః జ్ఞాతుః భవన్తి, తర్హి, ‘జ్ఞేయస్య క్షేత్రస్య ధర్మాః కేచిత్ ఆత్మనః భవన్తి అవిద్యాధ్యారోపితాః, జరామరణాదయస్తు న భవన్తి’ ఇతి విశేషహేతుః వక్తవ్యః । ‘న భవన్తి’ ఇతి అస్తి అనుమానమ్ — అవిద్యాధ్యారోపితత్వాత్ జరామరణాదివత్ ఇతి, హేయత్వాత్ , ఉపాదేయత్వాచ్చ ఇత్యాది । తత్ర ఎవం సతి, కర్తృత్వభోక్తృత్వలక్షణః సంసారః జ్ఞేయస్థః జ్ఞాతరి అవిద్యయా అధ్యారోపితః ఇతి, న తేన జ్ఞాతుః కిఞ్చిత్ దుష్యతి, యథా బాలైః అధ్యారోపితేన ఆకాశస్య తలమలినత్వాదినా ॥
ఎవం చ సతి, సర్వక్షేత్రేష్వపి సతః భగవతః క్షేత్రజ్ఞస్య ఈశ్వరస్య సంసారిత్వగన్ధమాత్రమపి నాశఙ్క్యమ్ । న హి క్వచిదపి లోకే అవిద్యాధ్యస్తేన ధర్మేణ కస్యచిత్ ఉపకారః అపకారో వా దృష్టః ॥
యత్తు ఉక్తమ్ — న సమః దృష్టాన్తః ఇతి, తత్ అసత్ । కథమ్ ? అవిద్యాధ్యాసమాత్రం హి దృష్టాన్తదార్ష్టాన్తికయోః సాధర్మ్యం వివక్షితమ్ । తత్ న వ్యభిచరతి । యత్తు జ్ఞాతరి వ్యభిచరతి ఇతి మన్యసే, తస్యాపి అనైకాన్తికత్వం దర్శితం జరాదిభిః ॥
అవిద్యావత్త్వాత్ క్షేత్రజ్ఞస్య సంసారిత్వమ్ ఇతి చేత్ , న ; అవిద్యాయాః తామసత్వాత్ । తామసో హి ప్రత్యయః, ఆవరణాత్మకత్వాత్ అవిద్యా విపరీతగ్రాహకః, సంశయోపస్థాపకో వా, అగ్రహణాత్మకో వా ; వివేకప్రకాశభావే తదభావాత్ , తామసే చ ఆవరణాత్మకే తిమిరాదిదోషే సతి అగ్రహణాదేః అవిద్యాత్రయస్య ఉపలబ్ధేః ॥
అత్ర ఆహ — ఎవం తర్హి జ్ఞాతృధర్మః అవిద్యా । న ; కరణే చక్షుషి తైమిరికత్వాదిదోషోపలబ్ధేః । యత్తు మన్యసే — జ్ఞాతృధర్మః అవిద్యా, తదేవ చ అవిద్యాధర్మవత్త్వం క్షేత్రజ్ఞస్య సంసారిత్వమ్ ; తత్ర యదుక్తమ్ ‘ఈశ్వర ఎవ క్షేత్రజ్ఞః, న సంసారీ’ ఇత్యేతత్ అయుక్తమితి — తత్ న ; యథా కరణే చక్షుషి విపరీతగ్రాహకాదిదోషస్య దర్శనాత్ । న విపరీతాదిగ్రహణం తన్నిమిత్తం వా తైమిరికత్వాదిదోషః గ్రహీతుః, చక్షుషః సంస్కారేణ తిమిరే అపనీతే గ్రహీతుః అదర్శనాత్ న గ్రహీతుర్ధర్మః యథా ; తథా సర్వత్రైవ అగ్రహణవిపరీతసంశయప్రత్యయాస్తన్నిమిత్తాః కరణస్యైవ కస్యచిత్ భవితుమర్హన్తి, న జ్ఞాతుః క్షేత్రజ్ఞస్య । సంవేద్యత్వాచ్చ తేషాం ప్రదీపప్రకాశవత్ న జ్ఞాతృధర్మత్వమ్ — సంవేద్యత్వాదేవ స్వాత్మవ్యతిరిక్తసంవేద్యత్వమ్ ; సర్వకరణవియోగే చ కైవల్యే సర్వవాదిభిః అవిద్యాదిదోషవత్త్వానభ్యుపగమాత్ । ఆత్మనః యది క్షేత్రజ్ఞస్య అగ్న్యుష్ణవత్ స్వః ధర్మః, తతః న కదాచిదపి తేన వియోగః స్యాత్ । అవిక్రియస్య చ వ్యోమవత్ సర్వగతస్య అమూర్తస్య ఆత్మనః కేనచిత్ సంయోగవియోగానుపపత్తేః, సిద్ధం క్షేత్రజ్ఞస్య నిత్యమేవ ఈశ్వరత్వమ్ ; ‘అనాదిత్వాన్నిర్గుణత్వాత్’ (భ. గీ. ౧౩ । ౩౧) ఇత్యాదీశ్వరవచనాచ్చ ॥
నను ఎవం సతి సంసారసంసారిత్వాభావే శాస్త్రానర్థక్యాదిదోషః స్యాదితి చేత్ , న ; సర్వైరభ్యుపగతత్వాత్ । సర్వైః ఆత్మవాదిభిః అభ్యుపగతః దోషః న ఎకేన పరిహర్తవ్యః భవతి । కథమ్ అభ్యుపగతః ఇతి ? ముక్తాత్మనాం హి సంసారసంసారిత్వవ్యవహారాభావః సర్వైరేవ ఆత్మవాదిభిః ఇష్యతే । న చ తేషాం శాస్త్రానర్థక్యాదిదోషప్రాప్తిః అభ్యుపగతా । తథా నః క్షేత్రజ్ఞానామ్ ఈశ్వరైకత్వే సతి, శాస్త్రానర్థక్యం భవతు ; అవిద్యావిషయే చ అర్థవత్త్వమ్ — యథా ద్వైతినాం సర్వేషాం బన్ధావస్థాయామేవ శాస్త్రాద్యర్థవత్త్వమ్ , న ముక్తావస్థాయామ్ , ఎవమ్ ॥
నను ఆత్మనః బన్ధముక్తావస్థే పరమార్థత ఎవ వస్తుభూతే ద్వైతినాం సర్వేషామ్ । అతః హేయోపాదేయతత్సాధనసద్భావే శాస్త్రాద్యర్థవత్త్వం స్యాత్ । అద్వైతినాం పునః, ద్వైతస్య అపరమార్థత్వాత్ , అవిద్యాకృతత్వాత్ బన్ధావస్థాయాశ్చ ఆత్మనః అపరమార్థత్వే నిర్విషయత్వాత్ , శాస్త్రాద్యానర్థక్యమ్ ఇతి చేత్ , న ; ఆత్మనః అవస్థాభేదానుపపత్తేః । యది తావత్ ఆత్మనః బన్ధముక్తావస్థే, యుగపత్ స్యాతామ్ , క్రమేణ వా । యుగపత్ తావత్ విరోధాత్ న సమ్భవతః స్థితిగతీ ఇవ ఎకస్మిన్ । క్రమభావిత్వే చ, నిర్నిమిత్తత్వే అనిర్మోక్షప్రసఙ్గః । అన్యనిమిత్తత్వే చ స్వతః అభావాత్ అపరమార్థత్వప్రసఙ్గః । తథా చ సతి అభ్యుపగమహానిః । కిఞ్చ, బన్ధముక్తావస్థయోః పౌర్వాపర్యనిరూపణాయాం బన్ధావస్థా పూర్వం ప్రకల్ప్యా, అనాదిమతీ అన్తవతీ చ ; తచ్చ ప్రమాణవిరుద్ధమ్ । తథా మోక్షావస్థా ఆదిమతీ అనన్తా చ ప్రమాణవిరుద్ధైవ అభ్యుపగమ్యతే । న చ అవస్థావతః అవస్థాన్తరం గచ్ఛతః నిత్యత్వమ్ ఉపపాదయితుం శక్యమ్ । అథ అనిత్యత్వదోషపరిహారాయ బన్ధముక్తావస్థాభేదో న కల్ప్యతే, అతః ద్వైతినామపి శాస్త్రానర్థక్యాదిదోషః అపరిహార్య ఎవ ; ఇతి సమానత్వాత్ న అద్వైతవాదినా పరిహర్తవ్యః దోషః ॥
న చ శాస్త్రానర్థక్యమ్ , యథాప్రసిద్ధావిద్వత్పురుషవిషయత్వాత్ శాస్త్రస్య । అవిదుషాం హి ఫలహేత్వోః అనాత్మనోః ఆత్మదర్శనమ్ , న విదుషామ్ ; విదుషాం హి ఫలహేతుభ్యామ్ ఆత్మనః అన్యత్వదర్శనే సతి, తయోః అహమితి ఆత్మదర్శనానుపపత్తేః । న హి అత్యన్తమూఢః ఉన్మత్తాదిరపి జలాగ్న్యోః ఛాయాప్రకాశయోర్వా ఐకాత్మ్యం పశ్యతి ; కిముత వివేకీ । తస్మాత్ న విధిప్రతిషేధశాస్త్రం తావత్ ఫలహేతుభ్యామ్ ఆత్మనః అన్యత్వదర్శినః భవతి । న హి ‘దేవదత్త, త్వమ్ ఇదం కురు’ ఇతి కస్మింశ్చిత్ కర్మణి నియుక్తే, విష్ణుమిత్రః ‘అహం నియుక్తః’ ఇతి తత్రస్థః నియోగం శృణ్వన్నపి ప్రతిపద్యతే । వియోగవిషయవివేకాగ్రహణాత్ తు ఉపపద్యతే ప్రతిపత్తిః ; తథా ఫలహేత్వోరపి ॥
నను ప్రాకృతసమ్బన్ధాపేక్షయా యుక్తైవ ప్రతిపత్తిః శాస్త్రార్థవిషయా — ఫలహేతుభ్యామ్ అన్యాత్మవిషయదర్శనేఽపి సతి — ఇష్టఫలహేతౌ ప్రవర్తితః అస్మి, అనిష్టఫలహేతోశ్చ నివర్తితః అస్మీతి ; యథా పితృపుత్రాదీనామ్ ఇతరేతరాత్మాన్యత్వదర్శనే సత్యపి అన్యోన్యనియోగప్రతిషేధార్థప్రతిపత్తిః । న ; వ్యతిరిక్తాత్మదర్శనప్రతిపత్తేః ప్రాగేవ ఫలహేత్వోః ఆత్మాభిమానస్య సిద్ధత్వాత్ । ప్రతిపన్ననియోగప్రతిషేధార్థో హి ఫలహేతుభ్యామ్ ఆత్మనః అన్యత్వం ప్రతిపద్యతే, న పూర్వమ్ । తస్మాత్ విధిప్రతిషేధశాస్త్రమ్ అవిద్వద్విషయమ్ ఇతి సిద్ధమ్ ॥
నను ‘స్వర్గకామో యజేత’ ( ? ) ‘న కలఞ్జం భక్షయేత్’ ( ? ) ఇత్యాదౌ ఆత్మవ్యతిరేకదర్శినామ్ అప్రవృత్తౌ, కేవలదేహాద్యాత్మదృష్టీనాం చ ; అతః కర్తుః అభావాత్ శాస్త్రానర్థక్యమితి చేత్ , న ; యథాప్రసిద్ధిత ఎవ ప్రవృత్తినివృత్త్యుపపత్తేః । ఈశ్వరక్షేత్రజ్ఞైకత్వదర్శీ బ్రహ్మవిత్ తావత్ న ప్రవర్తతే । తథా నైరాత్మ్యవాద్యపి నాస్తి పరలోకః ఇతి న ప్రవర్తతే । యథాప్రసిద్ధితస్తు విధిప్రతిషేధశాస్త్రశ్రవణాన్యథానుపపత్త్యా అనుమితాత్మాస్తిత్వః ఆత్మవిశేషానభిజ్ఞః కర్మఫలసఞ్జాతతృష్ణః శ్రద్దధానతయా చ ప్రవర్తతే । ఇతి సర్వేషాం నః ప్రత్యక్షమ్ । అతః న శాస్త్రానర్థక్యమ్ ॥
వివేకినామ్ అప్రవృత్తిదర్శనాత్ తదనుగామినామ్ అప్రవృత్తౌ శాస్త్రానర్థక్యమ్ ఇతి చేత్ , న ;
కస్యచిదేవ వివేకోపపత్తేః । అనేకేషు హి ప్రాణిషు కశ్చిదేవ వివేకీ స్యాత్ , యథేదానీమ్ । న చ వివేకినమ్ అనువర్తన్తే మూఢాః, రాగాదిదోషతన్త్రత్వాత్ ప్రవృత్తేః, అభిచరణాదౌ చ ప్రవృత్తిదర్శనాత్ , స్వాభావ్యాచ్చ ప్రవృత్తేః — ‘స్వభావస్తు ప్రవర్తతే’ (భ. గీ. ౫ । ౧౪) ఇతి హి ఉక్తమ్ ॥
తస్మాత్ అవిద్యామాత్రం సంసారః యథాదృష్టవిషయః ఎవ । న క్షేత్రజ్ఞస్య కేవలస్య అవిద్యా తత్కార్యం చ । న చ మిథ్యాజ్ఞానం పరమార్థవస్తు దూషయితుం సమర్థమ్ । న హి ఊషరదేశం స్నేహేన పఙ్కీకర్తుం శక్నోతి మరీచ్యుదకమ్ । తథా అవిద్యా క్షేత్రజ్ఞస్య న కిఞ్చిత్ కర్తుం శక్నోతి । అతశ్చేదముక్తమ్ — ‘క్షేత్రజ్ఞం చాపి మాం విద్ధి’ (భ. గీ. ౧౩ । ౨), ‘అజ్ఞానేనావృతం జ్ఞానమ్’ (భ. గీ. ౫ । ౧౫) ఇతి చ ॥
అథ కిమిదం సంసారిణామివ ‘అహమేవం’ ‘మమైవేదమ్’ ఇతి పణ్డితానామపి ? శృణు ; ఇదం తత్ పాణ్డిత్యమ్ , యత్ క్షేత్రే ఎవ ఆత్మదర్శనమ్ । యది పునః క్షేత్రజ్ఞమ్ అవిక్రియం పశ్యేయుః, తతః న భోగం కర్మ వా ఆకాఙ్క్షేయుః ‘మమ స్యాత్’ ఇతి । విక్రియైవ భోగకర్మణీ । అథ ఎవం సతి, ఫలార్థిత్వాత్ అవిద్వాన్ ప్రవర్తతే । విదుషః పునః అవిక్రియాత్మదర్శినః ఫలార్థిత్వాభావాత్ ప్రవృత్త్యనుపపత్తౌ కార్యకరణసఙ్ఘాతవ్యాపారోపరమే నివృత్తిః ఉపచర్యతే ॥
ఇదం చ అన్యత్ పాణ్డిత్యం కేషాఞ్చిత్ అస్తు — క్షేత్రజ్ఞః ఈశ్వర ఎవ । క్షేత్రం చ అన్యత్ క్షేత్రజ్ఞస్యైవ విషయః । అహం తు సంసారీ సుఖీ దుఃఖీ చ । సంసారోపరమశ్చ మమ కర్తవ్యః క్షేత్రక్షేత్రజ్ఞవిజ్ఞానేన, ధ్యానేన చ ఈశ్వరం క్షేత్రజ్ఞం సాక్షాత్కృత్వా తత్స్వరూపావస్థానేనేతి । యశ్చ ఎవం బుధ్యతే, యశ్చ బోధయతి, నాసౌ క్షేత్రజ్ఞః ఇతి । ఎవం మన్వానః యః సః పణ్డితాపశదః, సంసారమోక్షయోః శాస్త్రస్య చ అర్థవత్త్వం కరోమీతి ; ఆత్మహా స్వయం మూఢః అన్యాంశ్చ వ్యామోహయతి శాస్త్రార్థసమ్ప్రదాయరహితత్వాత్ , శ్రుతహానిమ్ అశ్రుతకల్పనాం చ కుర్వన్ । తస్మాత్ అసమ్ప్రదాయవిత్ సర్వశాస్త్రవిదపి మూర్ఖవదేవ ఉపేక్షణీయః ॥
యత్తూక్తమ్ ‘ఈశ్వరస్య క్షేత్రజ్ఞైకత్వే సంసారిత్వం ప్రాప్నోతి, క్షేత్రజ్ఞానాం చ ఈశ్వరైకత్వే సంసారిణః అభావాత్ సంసారాభావప్రసఙ్గః’ ఇతి, ఎతౌ దోషౌ ప్రత్యుక్తౌ ‘విద్యావిద్యయోః వైలక్షణ్యాభ్యుపగమాత్’ ఇతి । కథమ్ ? అవిద్యాపరికల్పితదోషేణ తద్విషయం వస్తు పారమార్థికం న దుష్యతీతి । తథా చ దృష్టాన్తః దర్శితః — మరీచ్యమ్భసా ఊషరదేశో న పఙ్కీక్రియతే ఇతి । సంసారిణః అభావాత్ సంసారాభావప్రసఙ్గదోషోఽపి సంసారసంసారిణోః అవిద్యాకల్పితత్వోపపత్త్యా ప్రత్యుక్తః ॥
నను అవిద్యావత్త్వమేవ క్షేత్రజ్ఞస్య సంసారిత్వదోషః । తత్కృతం చ సుఖిత్వదుఃఖిత్వాది ప్రత్యక్షమ్ ఉపలభ్యతే ఇతి చేత్ , న ; జ్ఞేయస్య క్షేత్రధర్మత్వాత్ , జ్ఞాతుః క్షేత్రజ్ఞస్య తత్కృతదోషానుపపత్తేః । యావత్ కిఞ్చిత్ క్షేత్రజ్ఞస్య దోషజాతమ్ అవిద్యమానమ్ ఆసఞ్జయసి, తస్య జ్ఞేయత్వోపపత్తేః క్షేత్రధర్మత్వమేవ, న క్షేత్రజ్ఞధర్మత్వమ్ । న చ తేన క్షేత్రజ్ఞః దుష్యతి, జ్ఞేయేన జ్ఞాతుః సంసర్గానుపపత్తేః । యది హి సంసర్గః స్యాత్ , జ్ఞేయత్వమేవ నోపపద్యేత । యది ఆత్మనః ధర్మః అవిద్యావత్త్వం దుఃఖిత్వాది చ కథం భోః ప్రత్యక్షమ్ ఉపలభ్యతే, కథం వా క్షేత్రజ్ఞధర్మః । ‘జ్ఞేయం చ సర్వం క్షేత్రం జ్ఞాతైవ క్షేత్రజ్ఞః’ ఇతి అవధారితే, ‘అవిద్యాదుఃఖిత్వాదేః క్షేత్రజ్ఞవిశేషణత్వం క్షేత్రజ్ఞధర్మత్వం తస్య చ ప్రత్యక్షోపలభ్యత్వమ్’ ఇతి విరుద్ధమ్ ఉచ్యతే అవిద్యామాత్రావష్టమ్భాత్ కేవలమ్ ॥
అత్ర ఆహ — సా అవిద్యా కస్య ఇతి । యస్య దృశ్యతే తస్య ఎవ । కస్య దృశ్యతే ఇతి । అత్ర ఉచ్యతే — ‘అవిద్యా కస్య దృశ్యతే ? ’ ఇతి ప్రశ్నః నిరర్థకః । కథమ్ ? దృశ్యతే చేత్ అవిద్యా, తద్వన్తమపి పశ్యసి । న చ తద్వతి ఉపలభ్యమానే ‘సా కస్య ? ’ ఇతి ప్రశ్నో యుక్తః । న హి గోమతి ఉపలభ్యమానే ‘గావః కస్య ? ’ ఇతి ప్రశ్నః అర్థవాన్ భవతి । నను విషమో దృష్టాన్తః । గవాం తద్వతశ్చ ప్రత్యక్షత్వాత్ తత్సమ్బన్ధోఽపి ప్రత్యక్ష ఇతి ప్రశ్నో నిరర్థకః । న తథా అవిద్యా తద్వాంశ్చ ప్రత్యక్షౌ, యతః ప్రశ్నః నిరర్థకః స్యాత్ । అప్రత్యక్షేణ అవిద్యావతా అవిద్యాసమ్బన్ధే జ్ఞాతే, కిం తవ స్యాత్ ? అవిద్యాయాః అనర్థహేతుత్వాత్ పరిహర్తవ్యా స్యాత్ । యస్య అవిద్యా, సః తాం పరిహరిష్యతి । నను మమైవ అవిద్యా । జానాసి తర్హి అవిద్యాం తద్వన్తం చ ఆత్మానమ్ । జానామి, న తు ప్రత్యక్షేణ । అనుమానేన చేత్ జానాసి, కథం సమ్బన్ధగ్రహణమ్ ? న హి తవ జ్ఞాతుః జ్ఞేయభూతయా అవిద్యయా తత్కాలే సమ్బన్ధః గ్రహీతుం శక్యతే, అవిద్యాయా విషయత్వేనైవ జ్ఞాతుః ఉపయుక్తత్వాత్ । న చ జ్ఞాతుః అవిద్యాయాశ్చ సమ్బన్ధస్య యః గ్రహీతా, జ్ఞానం చ అన్యత్ తద్విషయం సమ్భవతి ; అనవస్థాప్రాప్తేః । యది జ్ఞాత్రాపి జ్ఞేయసమ్బన్ధో జ్ఞాయతే, అన్యః జ్ఞాతా కల్ప్యః స్యాత్ , తస్యాపి అన్యః, తస్యాపి అన్యః ఇతి అనవస్థా అపరిహార్యా । యది పునః అవిద్యా జ్ఞేయా, అన్యద్వా జ్ఞేయం జ్ఞేయమేవ । తథా జ్ఞాతాపి జ్ఞాతైవ, న జ్ఞేయం భవతి । యదా చ ఎవమ్ , అవిద్యాదుఃఖిత్వాద్యైః న జ్ఞాతుః క్షేత్రజ్ఞస్య కిఞ్చిత్ దుష్యతి ॥
నను అయమేవ దోషః, యత్ దోషవత్క్షేత్రవిజ్ఞాతృత్వమ్ ; న చ విజ్ఞానస్వరూపస్యైవ అవిక్రియస్య విజ్ఞాతృత్వోపచారాత్ ; యథా ఉష్ణతామాత్రేణ అగ్నేః తప్తిక్రియోపచారః తద్వత్ । యథా అత్ర భగవతా క్రియాకారకఫలాత్మత్వాభావః ఆత్మని స్వత ఎవ దర్శితః — అవిద్యాధ్యారోపితః ఎవ క్రియాకారకాదిః ఆత్మని ఉపచర్యతే ; తథా తత్ర తత్ర ‘య ఎవం వేత్తి హన్తారమ్’ (భ. గీ. ౨ । ౧౯), ‘ప్రకృతేః క్రియమాణాని గుణైః కర్మాణి సర్వశః’ (భ. గీ. ౩ । ౨౭), ‘నాదత్తే కస్యచిత్పాపమ్’ (భ. గీ. ౫ । ౧౫) ఇత్యాదిప్రకరణేషు దర్శితః । తథైవ చ వ్యాఖ్యాతమ్ అస్మాభిః । ఉత్తరేషు చ ప్రకరణేషు దర్శయిష్యామః ॥
హన్త । తర్హి ఆత్మని క్రియాకారకఫలాత్మతాయాః స్వతః అభావే, అవిద్యయా చ అధ్యారోపితత్వే, కర్మాణి అవిద్వత్కర్తవ్యాన్యేవ, న విదుషామ్ ఇతి ప్రాప్తమ్ । సత్యమ్ ఎవం ప్రాప్తమ్ , ఎతదేవ చ ‘న హి దేహభృతా శక్యమ్’ (భ. గీ. ౧౮ । ౧౧) ఇత్యత్ర దర్శయిష్యామః । సర్వశాస్త్రార్థోపసంహారప్రకరణే చ ‘సమాసేనైవ కౌన్తేయ నిష్ఠా జ్ఞానస్య యా పరా’ (భ. గీ. ౧౮ । ౫౦) ఇత్యత్ర విశేషతః దర్శయిష్యామః । అలమ్ ఇహ బహుప్రపఞ్చనేన, ఇతి ఉపసంహ్రియతే ॥ ౨ ॥
‘ఇదం శరీరమ్’ ఇత్యాదిశ్లోకోపదిష్టస్య క్షేత్రాధ్యాయార్థస్య సఙ్గ్రహశ్లోకః అయమ్ ఉపన్యస్యతే ‘తత్క్షేత్రం యచ్చ’ ఇత్యాది, వ్యాచిఖ్యాసితస్య హి అర్థస్య సఙ్గ్రహోపన్యాసః న్యాయ్యః ఇతి —
తత్క్షేత్రం యచ్చ యాదృక్చ యద్వికారి యతశ్చ యత్ ।
స చ యో యత్ప్రభావశ్చ తత్సమాసేన మే శృణు ॥ ౩ ॥
స చ యో యత్ప్రభావశ్చ తత్సమాసేన మే శృణు ॥ ౩ ॥
యత్ నిర్దిష్టమ్ ‘ఇదం శరీరమ్’ ఇతి తత్ తచ్ఛబ్దేన పరామృశతి । యచ్చ ఇదం నిర్దిష్టం క్షేత్రం తత్ యాదృక్ యాదృశం స్వకీయైః ధర్మైః । చ - శబ్దః సముచ్చయార్థః । యద్వికారి యః వికారః యస్య తత్ యద్వికారి, యతః యస్మాత్ చ యత్ , కార్యమ్ ఉత్పద్యతే ఇతి వాక్యశేషః । స చ యః క్షేత్రజ్ఞః నిర్దిష్టః సః యత్ప్రభావః యే ప్రభావాః ఉపాధికృతాః శక్తయః యస్య సః యత్ప్రభావశ్చ । తత్ క్షేత్రక్షేత్రజ్ఞయోః యాథాత్మ్యం యథావిశేషితం సమాసేన సఙ్క్షేపేణ మే మమ వాక్యతః శృణు, శ్రుత్వా అవధారయ ఇత్యర్థః ॥ ౩ ॥
తత్ క్షేత్రక్షేత్రజ్ఞయాథాత్మ్యం వివక్షితం స్తౌతి శ్రోతృబుద్ధిప్రరోచనార్థమ్ —
ఋషిభిర్బహుధా గీతం ఛన్దోభిర్వివిధైః పృథక్ ।
బ్రహ్మసూత్రపదైశ్చైవ హేతుమద్భిర్వినిశ్చితైః ॥ ౪ ॥
బ్రహ్మసూత్రపదైశ్చైవ హేతుమద్భిర్వినిశ్చితైః ॥ ౪ ॥
ఋషిభిః వసిష్ఠాదిభిః బహుధా బహుప్రకారం గీతం కథితమ్ । ఛన్దోభిః ఛన్దాంసి ఋగాదీని తైః ఛన్దోభిః వివిధైః నానాభావైః నానాప్రకారైః పృథక్ వివేకతః గీతమ్ । కిఞ్చ, బ్రహ్మసూత్రపదైశ్చ ఎవ బ్రహ్మణః సూచకాని వాక్యాని బ్రహ్మసూత్రాణి తైః పద్యతే గమ్యతే జ్ఞాయతే ఇతి తాని పదాని ఉచ్యన్తే తైరేవ చ క్షేత్రక్షేత్రజ్ఞయాథాత్మ్యమ్ ‘గీతమ్’ ఇతి అనువర్తతే । ‘ఆత్మేత్యేవోపాసీత’ (బృ. ఉ. ౧ । ౪ । ౭) ఇత్యేవమాదిభిః బ్రహ్మసూత్రపదైః ఆత్మా జ్ఞాయతే, హేతుమద్భిః యుక్తియుక్తైః వినిశ్చితైః నిఃసంశయరూపైః నిశ్చితప్రత్యయోత్పాదకైః ఇత్యర్థః ॥ ౪ ॥
స్తుత్యా అభిముఖీభూతాయ అర్జునాయ ఆహ భగవాన్ —
మహాభూతాన్యహఙ్కారో బుద్ధిరవ్యక్తమేవ చ ।
ఇన్ద్రియాణి దశైకం చ పఞ్చ చేన్ద్రియగోచరాః ॥ ౫ ॥
ఇన్ద్రియాణి దశైకం చ పఞ్చ చేన్ద్రియగోచరాః ॥ ౫ ॥
మహాభూతాని మహాన్తి చ తాని సర్వవికారవ్యాపకత్వాత్ భూతాని చ సూక్ష్మాణి । స్థూలాని తు ఇన్ద్రియగోచరశబ్దేన అభిధాయిష్యన్తే అహఙ్కారః మహాభూతకారణమ్ అహంప్రత్యయలక్షణః । అహఙ్కారకారణం బుద్ధిః అధ్యవసాయలక్షణా । తత్కారణమ్ అవ్యక్తమేవ చ, న వ్యక్తమ్ అవ్యక్తమ్ అవ్యాకృతమ్ ఈశ్వరశక్తిః ‘మమ మాయా దురత్యయా’ (భ. గీ. ౭ । ౧౪) ఇత్యుక్తమ్ । ఎవశబ్దః ప్రకృత్యవధారణార్థః ఎతావత్యేవ అష్టధా భిన్నా ప్రకృతిః । చ - శబ్దః భేదసముచ్చయార్థః । ఇన్ద్రియాణి దశ, శ్రోత్రాదీని పఞ్చ బుద్ధ్యుత్పాదకత్వాత్ బుద్ధీన్ద్రియాణి, వాక్పాణ్యాదీని పఞ్చ కర్మనివర్తకత్వాత్ కర్మేన్ద్రియాణి ; తాని దశ । ఎకం చ ; కిం తత్ ? మనః ఎకాదశం సఙ్కల్పాద్యాత్మకమ్ । పఞ్చ చ ఇన్ద్రియగోచరాః శబ్దాదయో విషయాః । తాని ఎతాని సాఙ్ఖ్యాః చతుర్వింశతితత్త్వాని ఆచక్షతే ॥ ౫ ॥
అథ ఇదానీమ్ ఆత్మగుణా ఇతి యానాచక్షతే వైశేషికాః తేపి క్షేత్రధర్మా ఎవ న తు క్షేత్రజ్ఞస్య ఇత్యాహ భగవాన్ -
ఇచ్ఛా ద్వేషః సుఖం దుఃఖం సఙ్ఘాతశ్చేతనా ధృతిః ।
ఎతత్క్షేత్రం సమాసేన సవికారముదాహృతమ్ ॥ ౬ ॥
ఎతత్క్షేత్రం సమాసేన సవికారముదాహృతమ్ ॥ ౬ ॥
ఇచ్ఛా, యజ్జాతీయం సుఖహేతుమర్థమ్ ఉపలబ్ధవాన్ పూర్వమ్ , పునః తజ్జాతీయముపలభమానః తమాదాతుమిచ్ఛతి సుఖహేతురితి ; సా ఇయం ఇచ్ఛా అన్తఃకరణధర్మః జ్ఞేయత్వాత్ క్షేత్రమ్ । తథా ద్వేషః, యజ్జాతీయమర్థం దుఃఖహేతుత్వేన అనుభూతవాన్ , పునః తజ్జాతీయమర్థముపలభమానః తం ద్వేష్టి ; సోఽయం ద్వేషః జ్ఞేయత్వాత్ క్షేత్రమేవ । తథా సుఖమ్ అనుకూలం ప్రసన్నసత్త్వాత్మకం జ్ఞేయత్వాత్ క్షేత్రమేవ । దుఃఖం ప్రతికూలాత్మకమ్ ; జ్ఞేయత్వాత్ తదపి క్షేత్రమ్ । సఙ్ఘాతః దేహేన్ద్రియాణాం సంహతిః । తస్యామభివ్యక్తాన్తఃకరణవృత్తిః, తప్త ఇవ లోహపిణ్డే అగ్నిః ఆత్మచైతన్యాభాసరసవిద్ధా చేతనా ; సా చ క్షేత్రం జ్ఞేయత్వాత్ । ధృతిః యయా అవసాదప్రాప్తాని దేహేన్ద్రియాణి ధ్రియన్తే ; సా చ జ్ఞేయత్వాత్ క్షేత్రమ్ । సర్వాన్తఃకరణధర్మోపలక్షణార్థమ్ ఇచ్ఛాదిగ్రహణమ్ । యత ఉక్తముపసంహరతి — ఎతత్ క్షేత్రం సమాసేన సవికారం సహ వికారేణ మహదాదినా ఉదాహృతమ్ ఉక్తమ్ యస్య క్షేత్రభేదజాతస్య సంహతిః ‘ఇదం శరీరం క్షేత్రమ్’ (భ. గీ. ౧౩ । ౧) ఇతి ఉక్తమ్ , తత్ క్షేత్రం వ్యాఖ్యాతం మహాభూతాదిభేదభిన్నం ధృత్యన్తమ్ । ॥ ౬ ॥
క్షేత్రజ్ఞః వక్ష్యమాణవిశేషణః — యస్య సప్రభావస్య క్షేత్రజ్ఞస్య పరిజ్ఞానాత్ అమృతత్వం భవతి, తమ్ ‘జ్ఞేయం యత్తత్ప్రవక్ష్యామి’ (భ. గీ. ౧౩ । ౧౨) ఇత్యాదినా సవిశేషణం స్వయమేవ వక్ష్యతి భగవాన్ । అధునా తు తజ్జ్ఞానసాధనగణమమానిత్వాదిలక్షణమ్ , యస్మిన్ సతి తజ్జ్ఞేయవిజ్ఞానే యోగ్యః అధికృతః భవతి, యత్పరః సంన్యాసీ జ్ఞాననిష్ఠః ఉచ్యతే, తమ్ అమానిత్వాదిగణం జ్ఞానసాధనత్వాత్ జ్ఞానశబ్దవాచ్యం విదధాతి భగవాన్ —
అమానిత్వమదమ్భిత్వమహింసా క్షాన్తిరార్జవమ్ ।
ఆచార్యోపాసనం శౌచం స్థైర్యమాత్మవినిగ్రహః ॥ ౭ ॥
ఆచార్యోపాసనం శౌచం స్థైర్యమాత్మవినిగ్రహః ॥ ౭ ॥
అమానిత్వం మానినః భావః మానిత్వమాత్మనః శ్లాఘనమ్ , తదభావః అమానిత్వమ్ । అదమ్భిత్వం స్వధర్మప్రకటీకరణం దమ్భిత్వమ్ , తదభావః అదమ్భిత్వమ్ । అహింసా అహింసనం ప్రాణినామపీడనమ్ । క్షాన్తిః పరాపరాధప్రాప్తౌ అవిక్రియా । ఆర్జవమ్ ఋజుభావః అవక్రత్వమ్ । ఆచార్యోపాసనం మోక్షసాధనోపదేష్టుః ఆచార్యస్య శుశ్రూషాదిప్రయోగేణ సేవనమ్ । శౌచం కాయమలానాం మృజ్జలాభ్యాం ప్రక్షాలనమ్ ; అన్తశ్చ మనసః ప్రతిపక్షభావనయా రాగాదిమలానామపనయనం శౌచమ్ । స్థైర్యం స్థిరభావః, మోక్షమార్గే ఎవ కృతాధ్యవసాయత్వమ్ । ఆత్మవినిగ్రహః ఆత్మనః అపకారకస్య ఆత్మశబ్దవాచ్యస్య కార్యకరణసఙ్ఘాతస్య వినిగ్రహః స్వభావేన సర్వతః ప్రవృత్తస్య సన్మార్గే ఎవ నిరోధః ఆత్మవినిగ్రహః ॥ ౭ ॥
కిఞ్చ —
ఇన్ద్రియార్థేషు వైరాగ్యమనహఙ్కార ఎవ చ ।
జన్మమృత్యుజరావ్యాధిదుఃఖదోషానుదర్శనమ్ ॥ ౮ ॥
జన్మమృత్యుజరావ్యాధిదుఃఖదోషానుదర్శనమ్ ॥ ౮ ॥
ఇన్ద్రియార్థేషు శబ్దాదిషు దృష్టాదృష్టేషు భోగేషు విరాగభావో వైరాగ్యమ్ అనహఙ్కారః అహఙ్కారాభావః ఎవ చ జన్మమృత్యుజరావ్యాధిదుఃఖదోషానుదర్శనం జన్మ చ మృత్యుశ్చ జరా చ వ్యాధయశ్చ దుఃఖాని చ తేషు జన్మాదిదుఃఖాన్తేషు ప్రత్యేకం దోషానుదర్శనమ్ । జన్మని గర్భవాసయోనిద్వారనిఃసరణం దోషః, తస్య అనుదర్శనమాలోచనమ్ । తథా మృత్యౌ దోషానుదర్శనమ్ । తథా జరాయాం ప్రజ్ఞాశక్తితేజోనిరోధదోషానుదర్శనం పరిభూతతా చేతి । తథా
వ్యాధిషు శిరోరోగాదిషు దోషానుదర్శనమ్ । తథా దుఃఖేషు అధ్యాత్మాధిభూతాధిదైవనిమిత్తేషు । అథవా దుఃఖాన్యేవ దోషః దుఃఖదోషః తస్య జన్మాదిషు పూర్వవత్ అనుదర్శనమ్ — దుఃఖం జన్మ, దుఃఖం మృత్యుః, దుఃఖం జరా, దుఃఖం వ్యాధయః । దుఃఖనిమిత్తత్వాత్ జన్మాదయః దుఃఖమ్ , న పునః స్వరూపేణైవ దుఃఖమితి । ఎవం జన్మాదిషు దుఃఖదోషానుదర్శనాత్ దేహేన్ద్రియాదివిషయభోగేషు వైరాగ్యముపజాయతే । తతః ప్రత్యగాత్మని ప్రవృత్తిః కరణానామాత్మదర్శనాయ । ఎవం జ్ఞానహేతుత్వాత్ జ్ఞానముచ్యతే జన్మాదిదుఃఖదోషానుదర్శనమ్ ॥ ౮ ॥
కిఞ్చ —
అసక్తిరనభిష్వఙ్గః పుత్రదారగృహాదిషు ।
నిత్యం చ సమచిత్తత్వమిష్టానిష్టోపపత్తిషు ॥ ౯ ॥
నిత్యం చ సమచిత్తత్వమిష్టానిష్టోపపత్తిషు ॥ ౯ ॥
అసక్తిః సక్తిః సఙ్గనిమిత్తేషు విషయేషు ప్రీతిమాత్రమ్ , తదభావః అసక్తిః । అనభిష్వఙ్గః అభిష్వఙ్గాభావః । అభిష్వఙ్గో నామ ఆసక్తివిశేష ఎవ అనన్యాత్మభావనాలక్షణః ; యథా అన్యస్మిన్ సుఖిని దుఃఖిని వా ‘అహమేవ సుఖీ, దుఃఖీ చ, ’ జీవతి మృతే వా ‘అహమేవ జీవామి మరిష్యామి చ’ ఇతి । క్వ ఇతి ఆహ — పుత్రదారగృహాదిషు, పుత్రేషు దారేషు గృహేషు ఆదిగ్రహణాత్ అన్యేష్వపి అత్యన్తేష్టేషు దాసవర్గాదిషు । తచ్చ ఉభయం జ్ఞానార్థత్వాత్ జ్ఞానముచ్యతే । నిత్యం చ సమచిత్తత్వం తుల్యచిత్తతా । క్వ ? ఇష్టానిష్టోపపత్తిషు ఇష్టానామనిష్టానాం చ ఉపపత్తయః సమ్ప్రాప్తయః తాసు ఇష్టానిష్టోపపత్తిషు నిత్యమేవ తుల్యచిత్తతా । ఇష్టోపపత్తిషు న హృష్యతి, న కుప్యతి చ అనిష్టోపపత్తిషు । తచ్చ ఎతత్ నిత్యం సమచిత్తత్వం జ్ఞానమ్ ॥ ౯ ॥
కిఞ్చ —
మయి చానన్యయోగేన భక్తిరవ్యభిచారిణీ ।
వివిక్తదేశసేవిత్వమరతిర్జనసంసది ॥ ౧౦ ॥
వివిక్తదేశసేవిత్వమరతిర్జనసంసది ॥ ౧౦ ॥
మయి చ ఈశ్వరే అనన్యయోగేన అపృథక్సమాధినా ‘న అన్యో భగవతో వాసుదేవాత్ పరః అస్తి, అతః స ఎవ నః గతిః’ ఇత్యేవం నిశ్చితా అవ్యభిచారిణీ బుద్ధిః అనన్యయోగః, తేన భజనం భక్తిః న వ్యభిచరణశీలా అవ్యభిచారిణీ । సా చ జ్ఞానమ్ । వివిక్తదేశసేవిత్వమ్ , వివిక్తః స్వభావతః సంస్కారేణ వా అశుచ్యాదిభిః సర్పవ్యాఘ్రాదిభిశ్చ రహితః అరణ్యనదీపులినదేవగృహాదిభిర్వివిక్తో దేశః, తం సేవితుం శీలమస్య ఇతి వివిక్తదేశసేవీ, తద్భావః వివిక్తదేశసేవిత్వమ్ । వివిక్తేషు హి దేశేషు చిత్తం ప్రసీదతి యతః తతః ఆత్మాదిభావనా వివిక్తే ఉపజాయతే । అతః వివిక్తదేశసేవిత్వం జ్ఞానముచ్యతే । అరతిః అరమణం జనసంసది, జనానాం ప్రాకృతానాం సంస్కారశూన్యానామ్ అవినీతానాం సంసత్ సమవాయః జనసంసత్ ; న సంస్కారవతాం వినీతానాం సంసత్ ; తస్యాః జ్ఞానోపకారకత్వాత్ । అతః ప్రాకృతజనసంసది అరతిః జ్ఞానార్థత్వాత్ జ్ఞానమ్ ॥ ౧౦ ॥
కిఞ్చ —
అధ్యాత్మజ్ఞాననిత్యత్వం తత్త్వజ్ఞానార్థదర్శనమ్ ।
ఎతజ్జ్ఞానమితి ప్రోక్తమజ్ఞానం యదతోఽన్యథా ॥ ౧౧ ॥
ఎతజ్జ్ఞానమితి ప్రోక్తమజ్ఞానం యదతోఽన్యథా ॥ ౧౧ ॥
అధ్యాత్మజ్ఞాననిత్యత్వమ్ ఆత్మాదివిషయం జ్ఞానమ్ అధ్యాత్మజ్ఞానమ్ , తస్మిన్ నిత్యభావః నిత్యత్వమ్ । అమానిత్వాదీనాం జ్ఞానసాధనానాం భావనాపరిపాకనిమిత్తం తత్త్వజ్ఞానమ్ , తస్య అర్థః మోక్షః సంసారోపరమః ; తస్య ఆలోచనం తత్త్వజ్ఞానార్థదర్శనమ్ ; తత్త్వజ్ఞానఫలాలోచనే హి తత్సాధనానుష్ఠానే ప్రవృత్తిః స్యాదితి । ఎతత్ అమానిత్వాదితత్త్వజ్ఞానార్థదర్శనాన్తముక్తం జ్ఞానమ్ ఇతి ప్రోక్తం జ్ఞానార్థత్వాత్ । అజ్ఞానం యత్ అతః అస్మాత్ యథోక్తాత్ అన్యథా విపర్యయేణ । మానిత్వం దమ్భిత్వం హింసా అక్షాన్తిః అనార్జవమ్ ఇత్యాది అజ్ఞానం విజ్ఞేయం పరిహరణాయ, సంసారప్రవృత్తికారణత్వాత్ ఇతి ॥ ౧౧ ॥
యథోక్తేన జ్ఞానేన జ్ఞాతవ్యం కిమ్ ఇత్యాకాఙ్క్షాయామాహ — ‘జ్ఞేయం యత్తత్’ ఇత్యాది । నను యమాః నియమాశ్చ అమానిత్వాదయః । న తైః జ్ఞేయం జ్ఞాయతే । న హి అమానిత్వాది కస్యచిత్ వస్తునః పరిచ్ఛేదకం దృష్టమ్ । సర్వత్రైవ చ యద్విషయం జ్ఞానం తదేవ తస్య జ్ఞేయస్య పరిచ్ఛేదకం దృశ్యతే । న హి అన్యవిషయేణ జ్ఞానేన అన్యత్ ఉపలభ్యతే, యథా ఘటవిషయేణ జ్ఞానేన అగ్నిః । నైష దోషః, జ్ఞాననిమిత్తత్వాత్ జ్ఞానముచ్యతే ఇతి హి అవోచామ ; జ్ఞానసహకారికారణత్వాచ్చ —
జ్ఞేయం యత్తత్ప్రవక్ష్యామి యజ్జ్ఞాత్వామృతమశ్నుతే ।
అనాదిమత్పరం బ్రహ్మ న సత్తన్నాసదుచ్యతే ॥ ౧౨ ॥
అనాదిమత్పరం బ్రహ్మ న సత్తన్నాసదుచ్యతే ॥ ౧౨ ॥
జ్ఞేయం జ్ఞాతవ్యం యత్ తత్ ప్రవక్ష్యామి ప్రకర్షేణ యథావత్ వక్ష్యామి । కిమ్ఫలం తత్ ఇతి ప్రరోచనేన శ్రోతుః అభిముఖీకరణాయ ఆహ — యత్ జ్ఞేయం జ్ఞాత్వా అమృతమ్ అమృతత్వమ్ అశ్నుతే, న పునః మ్రియతే ఇత్యర్థః । అనాదిమత్ ఆదిః అస్య అస్తీతి ఆదిమత్ , న ఆదిమత్ అనాదిమత్ ; కిం తత్ ? పరం నిరతిశయం బ్రహ్మ, ‘జ్ఞేయమ్’ ఇతి ప్రకృతమ్ ॥
అత్ర కేచిత్ ‘అనాది మత్పరమ్’ ఇతి పదం ఛిన్దన్తి, బహువ్రీహిణా ఉక్తే అర్థే మతుపః ఆనర్థక్యమ్ అనిష్టం స్యాత్ ఇతి । అర్థవిశేషం చ దర్శయన్తి — అహం వాసుదేవాఖ్యా పరా శక్తిః యస్య తత్ మత్పరమ్ ఇతి । సత్యమేవమపునరుక్తం స్యాత్ , అర్థః చేత్ సమ్భవతి । న తు అర్థః సమ్భవతి, బ్రహ్మణః సర్వవిశేషప్రతిషేధేనైవ విజిజ్ఞాపయిషితత్వాత్ ‘న సత్తన్నాసదుచ్యతే’ ఇతి । విశిష్టశక్తిమత్త్వప్రదర్శనం విశేషప్రతిషేధశ్చ ఇతి విప్రతిషిద్ధమ్ । తస్మాత్ మతుపః బహువ్రీహిణా సమానార్థత్వేఽపి ప్రయోగః శ్లోకపూరణార్థః ॥
అమృతత్వఫలం జ్ఞేయం మయా ఉచ్యతే ఇతి ప్రరోచనేన అభిముఖీకృత్య ఆహ — న సత్ తత్ జ్ఞేయముచ్యతే ఇతి న అపి అసత్ తత్ ఉచ్యతే ॥
నను మహతా పరికరబన్ధేన కణ్ఠరవేణ ఉద్ఘుష్య ‘జ్ఞేయం ప్రవక్ష్యామి’ ఇతి, అననురూపముక్తం ‘న సత్తన్నాసదుచ్యతే’ ఇతి । న, అనురూపమేవ ఉక్తమ్ । కథమ్ ? సర్వాసు హి ఉపనిషత్సు జ్ఞేయం బ్రహ్మ ‘నేతి నేతి’ (బృ. ఉ. ౨ । ౩ । ౬) ‘అస్థూలమనణు’ (బృ. ఉ. ౩ । ౮ । ౮) ఇత్యాదివిశేషప్రతిషేధేనైవ నిర్దిశ్యతే, న ‘ఇదం తత్’ ఇతి, వాచః అగోచరత్వాత్ ॥
నను న తదస్తి, యద్వస్తు అస్తిశబ్దేన నోచ్యతే । అథ అస్తిశబ్దేన నోచ్యతే, నాస్తి తత్ జ్ఞేయమ్ । విప్రతిషిద్ధం చ — ‘జ్ఞేయం తత్ , ’ ‘అస్తిశబ్దేన నోచ్యతే’ ఇతి చ । న తావన్నాస్తి, నాస్తిబుద్ధ్యవిషయత్వాత్ ॥
నను సర్వాః బుద్ధయః అస్తినాస్తిబుద్ధ్యనుగతాః ఎవ । తత్ర ఎవం సతి జ్ఞేయమపి అస్తిబుద్ధ్యనుగతప్రత్యయవిషయం వా స్యాత్ , నాస్తిబుద్ధ్యనుగతప్రత్యయవిషయం వా స్యాత్ । న, అతీన్ద్రియత్వేన ఉభయబుద్ధ్యనుగతప్రత్యయావిషయత్వాత్ । యద్ధి ఇన్ద్రియగమ్యం వస్తు ఘటాదికమ్ , తత్ అస్తిబుద్ధ్యనుగతప్రత్యయవిషయం వా స్యాత్ , నాస్తిబుద్ధ్యనుగతప్రత్యయవిషయం వా స్యాత్ । ఇదం తు జ్ఞేయమ్ అతీన్ద్రియత్వేన శబ్దైకప్రమాణగమ్యత్వాత్ న ఘటాదివత్ ఉభయబుద్ధ్యనుగతప్రత్యయవిషయమ్ ఇత్యతః ‘న సత్తన్నాసత్’ ఇతి ఉచ్యతే ॥
యత్తు ఉక్తమ్ — విరుద్ధముచ్యతే, ‘జ్ఞేయం తత్’ ‘న సత్తన్నాసదుచ్యతే’ ఇతి — న విరుద్ధమ్ , ‘అన్యదేవ తద్విదితాదథో అవిదితాదధి’ (కే. ఉ. ౧ । ౪) ఇతి శ్రుతేః । శ్రుతిరపి విరుద్ధార్థా ఇతి చేత్ — యథా యజ్ఞాయ శాలామారభ్య ‘యద్యముష్మింల్లోకేఽస్తి వా న వేతి’ (తై. సం. ౬ । ౧ । ౧ । ౧) ఇత్యేవమితి చేత్ , న ; విదితావిదితాభ్యామన్యత్వశ్రుతేః అవశ్యవిజ్ఞేయార్థప్రతిపాదనపరత్వాత్ ‘యద్యముష్మిన్’ ఇత్యాది తు విధిశేషః అర్థవాదః । ఉపపత్తేశ్చ సదసదాదిశబ్దైః బ్రహ్మ నోచ్యతే ఇతి । సర్వో హి శబ్దః అర్థప్రకాశనాయ ప్రయుక్తః, శ్రూయమాణశ్చ శ్రోతృభిః, జాతిక్రియాగుణసమ్బన్ధద్వారేణ సఙ్కేతగ్రహణసవ్యపేక్షః అర్థం ప్రత్యాయయతి ; న అన్యథా, అదృష్టత్వాత్ । తత్ యథా — ‘గౌః’ ‘అశ్వః’ ఇతి వా జాతితః, ‘పచతి’ ‘పఠతి’ ఇతి వా క్రియాతః, ‘శుక్లః’ ‘కృష్ణః’ ఇతి వా గుణతః, ‘ధనీ’ ‘గోమాన్’ ఇతి వా సమ్బన్ధతః । న తు బ్రహ్మ జాతిమత్ , అతః న సదాదిశబ్దవాచ్యమ్ । నాపి గుణవత్ , యేన గుణశబ్దేన ఉచ్యేత, నిర్గుణత్వాత్ । నాపి క్రియాశబ్దవాచ్యం నిష్క్రియత్వాత్ ‘నిష్కలం నిష్క్రియం శాన్తమ్’ (శ్వే. ఉ. ౬ । ౧౯) ఇతి శ్రుతేః । న చ సమ్బన్ధీ, ఎకత్వాత్ । అద్వయత్వాత్ అవిషయత్వాత్ ఆత్మత్వాచ్చ న కేనచిత్ శబ్దేన ఉచ్యతే ఇతి యుక్తమ్ ; ‘యతో వాచో నివర్తన్తే’ (తై. ఉ. ౨ । ౯ । ౧) ఇత్యాదిశ్రుతిభిశ్చ ॥ ౧౨ ॥
సచ్ఛబ్దప్రత్యయావిషయత్వాత్ అసత్త్వాశఙ్కాయాం జ్ఞేయస్య సర్వప్రాణికరణోపాధిద్వారేణ తదస్తిత్వం ప్రతిపాదయన్ తదాశఙ్కానివృత్త్యర్థమాహ —
సర్వతఃపాణిపాదం తత్సర్వతోక్షిశిరోముఖమ్ ।
సర్వతఃశ్రుతిమల్లోకే సర్వమావృత్య తిష్ఠతి ॥ ౧౩ ॥
సర్వతఃశ్రుతిమల్లోకే సర్వమావృత్య తిష్ఠతి ॥ ౧౩ ॥
సర్వతఃపాణిపాదం సర్వతః పాణయః పాదాశ్చ అస్య ఇతి సర్వతఃపాణిపాదం తత్ జ్ఞేయమ్ । సర్వప్రాణికరణోపాధిభిః క్షేత్రజ్ఞస్య అస్తిత్వం విభావ్యతే । క్షేత్రజ్ఞశ్చ క్షేత్రోపాధితః ఉచ్యతే । క్షేత్రం చ పాణిపాదాదిభిః అనేకధా భిన్నమ్ । క్షేత్రోపాధిభేదకృతం విశేషజాతం మిథ్యైవ క్షేత్రజ్ఞస్య, ఇతి తదపనయనేన జ్ఞేయత్వముక్తమ్ ‘న సత్తన్నాసదుచ్యతే’ ఇతి । ఉపాధికృతం మిథ్యారూపమపి అస్తిత్వాధిగమాయ జ్ఞేయధర్మవత్ పరికల్ప్య ఉచ్యతే ‘సర్వతఃపాణిపాదమ్’ ఇత్యాది । తథా హి సమ్ప్రదాయవిదాం వచనమ్ — ‘అధ్యారోపాపవాదాభ్యాం నిష్ప్రపఞ్చం ప్రపఞ్చ్యతే’ ( ? ) ఇతి । సర్వత్ర సర్వదేహావయవత్వేన గమ్యమానాః పాణిపాదాదయః జ్ఞేయశక్తిసద్భావనిమిత్తస్వకార్యాః ఇతి జ్ఞేయసద్భావే లిఙ్గాని ‘జ్ఞేయస్య’ ఇతి ఉపచారతః ఉచ్యన్తే । తథా వ్యాఖ్యేయమ్ అన్యత్ । సర్వతఃపాణిపాదం తత్ జ్ఞేయమ్ । సర్వతోక్షిశిరోముఖం సర్వతః అక్షీణి శిరాంసి ముఖాని చ యస్య తత్ సర్వతోక్షిశిరోముఖమ్ ; సర్వతఃశ్రుతిమత్ శ్రుతిః శ్రవణేన్ద్రియమ్ , తత్ యస్య తత్ శ్రుతిమత్ , లోకే ప్రాణినికాయే, సర్వమ్ ఆవృత్య సంవ్యాప్య తిష్ఠతి స్థితిం లభతే ॥ ౧౩ ॥
ఉపాధిభూతపాణిపాదాదీన్ద్రియాధ్యారోపణాత్ జ్ఞేయస్య తద్వత్తాశఙ్కా మా భూత్ ఇత్యేవమర్థః శ్లోకారమ్భః —
సర్వేన్ద్రియగుణాభాసం సర్వేన్ద్రియవివర్జితమ్ ।
అసక్తం సర్వభృచ్చైవ నిర్గుణం గుణభోక్తృ చ ॥ ౧౪ ॥
అసక్తం సర్వభృచ్చైవ నిర్గుణం గుణభోక్తృ చ ॥ ౧౪ ॥
సర్వేన్ద్రియగుణాభాసం సర్వాణి చ తాని ఇన్ద్రియాణి శ్రోత్రాదీని బుద్ధీన్ద్రియకర్మేన్ద్రియాఖ్యాని, అన్తఃకరణే చ బుద్ధిమనసీ, జ్ఞేయోపాధిత్వస్య తుల్యత్వాత్ , సర్వేన్ద్రియగ్రహణేన గృహ్యన్తే । అపి చ, అన్తఃకరణోపాధిద్వారేణైవ శ్రోత్రాదీనామపి ఉపాధిత్వమ్ ఇత్యతః అన్తఃకరణబహిష్కరణోపాధిభూతైః సర్వేన్ద్రియగుణైః అధ్యవసాయసఙ్కల్పశ్రవణవచనాదిభిః అవభాసతే ఇతి సర్వేన్ద్రియగుణాభాసం సర్వేన్ద్రియవ్యాపారైః వ్యాపృతమివ తత్ జ్ఞేయమ్ ఇత్యర్థః ; ‘ధ్యాయతీవ లేలాయతీవ’ (బృ. ఉ. ౪ । ౩ । ౭) ఇతి శ్రుతేః । కస్మాత్ పునః కారణాత్ న వ్యాపృతమేవేతి గృహ్యతే ఇత్యతః ఆహ — సర్వేన్ద్రియవివర్జితమ్ , సర్వకరణరహితమిత్యర్థః । అతః న కరణవ్యాపారైః వ్యాపృతం తత్ జ్ఞేయమ్ । యస్తు అయం మన్త్రః — ‘అపాణిపాదో జవనో గ్రహీతా పశ్యత్యచక్షుః స శృణోత్యకర్ణః’ (శ్వే. ఉ. ౩ । ౧౯) ఇత్యాదిః, స సర్వేన్ద్రియోపాధిగుణానుగుణ్యభజనశక్తిమత్ తత్ జ్ఞేయమ్ ఇత్యేవం ప్రదర్శనార్థః, న తు సాక్షాదేవ జవనాదిక్రియావత్త్వప్రదర్శనార్థః । ‘అన్ధో మణిమవిన్దత్’ (తై. ఆ. ౧ । ౧౧) ఇత్యాదిమన్త్రార్థవత్ తస్య మన్త్రస్య అర్థః । యస్మాత్ సర్వకరణవర్జితం జ్ఞేయమ్ , తస్మాత్ అసక్తం సర్వసంశ్లేషవర్జితమ్ । యద్యపి ఎవమ్ , తథాపి సర్వభృచ్చ ఎవ । సదాస్పదం హి సర్వం సర్వత్ర సద్బుద్ధ్యనుగమాత్ । న హి మృగతృష్ణికాదయోఽపి నిరాస్పదాః భవన్తి । అతః సర్వభృత్ సర్వం బిభర్తి ఇతి । స్యాత్ ఇదం చ అన్యత్ జ్ఞేయస్య సత్త్వాధిగమద్వారమ్ — నిర్గుణం సత్త్వరజస్తమాంసి గుణాః తైః వర్జితం తత్ జ్ఞేయమ్ , తథాపి గుణభోక్తృ చ గుణానాం సత్త్వరజస్తమసాం శబ్దాదిద్వారేణ సుఖదుఃఖమోహాకారపరిణతానాం భోక్తృ చ ఉపలబ్ధృ చ తత్ జ్ఞేయమ్ ఇత్యర్థః ॥ ౧౪ ॥
కిఞ్చ —
బహిరన్తశ్చ భూతానామచరం చరమేవ చ ।
సూక్ష్మత్వాత్తదవిజ్ఞేయం దూరస్థం చాన్తికే చ తత్ ॥ ౧౫ ॥
సూక్ష్మత్వాత్తదవిజ్ఞేయం దూరస్థం చాన్తికే చ తత్ ॥ ౧౫ ॥
బహిః త్వక్పర్యన్తం దేహమ్ ఆత్మత్వేన అవిద్యాకల్పితమ్ అపేక్ష్య తమేవ అవధిం కృత్వా బహిః ఉచ్యతే । తథా ప్రత్యగాత్మానమపేక్ష్య దేహమేవ అవధిం కృత్వా అన్తః ఉచ్యతే । ‘బహిరన్తశ్చ’ ఇత్యుక్తే మధ్యే అభావే ప్రాప్తే, ఇదముచ్యతే — అచరం చరమేవ చ, యత్ చరాచరం దేహాభాసమపి తదేవ జ్ఞేయం యథా రజ్జుసర్పాభాసః । యది అచరం చరమేవ చ స్యాత్ వ్యవహారవిషయం సర్వం జ్ఞేయమ్ , కిమర్థమ్ ‘ఇదమ్’ ఇతి సర్వైః న విజ్ఞేయమ్ ఇతి ? ఉచ్యతే — సత్యం సర్వాభాసం తత్ ; తథాపి వ్యోమవత్ సూక్ష్మమ్ । అతః సూక్ష్మత్వాత్ స్వేన రూపేణ తత్ జ్ఞేయమపి అవిజ్ఞేయమ్ అవిదుషామ్ । విదుషాం తు, ‘ఆత్మైవేదం సర్వమ్’ (ఛా. ఉ. ౭ । ౨౫ । ౨) ‘బ్రహ్మైవేదం సర్వమ్’ ఇత్యాదిప్రమాణతః నిత్యం విజ్ఞాతమ్ । అవిజ్ఞాతతయా దూరస్థం వర్షసహస్రకోట్యాపి అవిదుషామ్ అప్రాప్యత్వాత్ । అన్తికే చ తత్ , ఆత్మత్వాత్ విదుషామ్ ॥ ౧౫ ॥
కిఞ్చ —
అవిభక్తం చ భూతేషు విభక్తమివ చ స్థితమ్ ।
భూతభర్తృ చ తజ్జ్ఞేయం గ్రసిష్ణు ప్రభవిష్ణు చ ॥ ౧౬ ॥
భూతభర్తృ చ తజ్జ్ఞేయం గ్రసిష్ణు ప్రభవిష్ణు చ ॥ ౧౬ ॥
అవిభక్తం చ ప్రతిదేహం వ్యోమవత్ తదేకమ్ । భూతేషు సర్వప్రాణిషు విభక్తమివ చ స్థితం దేహేష్వేవ విభావ్యమానత్వాత్ । భూతభర్తృ చ భూతాని బిభర్తీతి తత్ జ్ఞేయం భూతభర్తృ చ స్థితికాలే । ప్రలయకాలే గృసిష్ణు గ్రసనశీలమ్ । ఉత్పత్తికాలే ప్రభవిష్ణు చ ప్రభవనశీలం యథా రజ్జ్వాదిః సర్పాదేః మిథ్యాకల్పితస్య ॥ ౧౬ ॥
కిఞ్చ, సర్వత్ర విద్యమానమపి సత్ న ఉపలభ్యతే చేత్ , జ్ఞేయం తమః తర్హి ? న । కిం తర్హి ? —
జ్యోతిషామపి తజ్జ్యోతిస్తమసః పరముచ్యతే ।
జ్ఞానం జ్ఞేయం జ్ఞానగమ్యం హృది సర్వస్య విష్ఠితమ్ ॥ ౧౭ ॥
జ్ఞానం జ్ఞేయం జ్ఞానగమ్యం హృది సర్వస్య విష్ఠితమ్ ॥ ౧౭ ॥
జ్యోతిషామ్ ఆదిత్యాదీనామపి తత్ జ్ఞేయం జ్యోతిః । ఆత్మచైతన్యజ్యోతిషా ఇద్ధాని హి ఆదిత్యాదీని జ్యోతీంషి దీప్యన్తే, ‘యేన సూర్యస్తపతి తేజసేద్ధః’ (తై. బ్రా. ౩ । ౧౨ । ౯) ‘తస్య భాసా సర్వమిదం విభాతి’ (ము. ఉ. ౨ । ౨ । ౧౧) ఇత్యాదిశ్రుతిభ్యః ; స్మృతేశ్చ ఇహైవ — ‘యదాదిత్యగతం తేజః’ (భ. గీ. ౧౫ । ౧౨) ఇత్యాదేః । తమసః అజ్ఞానాత్ పరమ్ అస్పృష్టమ్ ఉచ్యతే । జ్ఞానాదేః దుఃసమ్పాదనబుద్ధ్యా ప్రాప్తావసాదస్య ఉత్తమ్భనార్థమాహ — జ్ఞానమ్ అమానిత్వాది ; జ్ఞేయమ్ ‘జ్ఞేయం యత్ తత్ ప్రవక్ష్యామి’ (భ. గీ. ౧౩ । ౧౨) ఇత్యాదినా ఉక్తమ్ ; జ్ఞానగమ్యమ్ జ్ఞేయమేవ జ్ఞాతం సత్ జ్ఞానఫలమితి జ్ఞానగమ్యముచ్యతే ; జ్ఞాయమానం తు జ్ఞేయమ్ । తత్ ఎతత్ త్రయమపి హృది బుద్ధౌ సర్వస్య ప్రాణిజాతస్య విష్ఠితం విశేషేణ స్థితమ్ । తత్రైవ హి త్రయం విభావ్యతే ॥ ౧౭ ॥
యథోక్తార్థోపసంహారార్థః అయం శ్లోకః ఆరభ్యతే —
ఇతి క్షేత్రం తథా జ్ఞానం జ్ఞేయం చోక్తం సమాసతః ।
మద్భక్త ఎతద్విజ్ఞాయ మద్భావాయోపపద్యతే ॥ ౧౮ ॥
మద్భక్త ఎతద్విజ్ఞాయ మద్భావాయోపపద్యతే ॥ ౧౮ ॥
ఇతి ఎవం క్షేత్రం మహాభూతాది ధృత్యన్తం తథా జ్ఞానమ్ అమానిత్వాది తత్త్వజ్ఞానార్థదర్శనపర్యన్తం జ్ఞేయం చ ‘జ్ఞేయం యత్ తత్’ (భ. గీ. ౧౩ । ౧౨) ఇత్యాది ‘తమసః పరముచ్యతే’ (భ. గీ. ౧౩ । ౧౭) ఇత్యేవమన్తమ్ ఉక్తం సమాసతః సఙ్క్షేపతః । ఎతావాన్ సర్వః హి వేదార్థః గీతార్థశ్చ ఉపసంహృత్య ఉక్తః । అస్మిన్ సమ్యగ్దర్శనే కః అధిక్రియతే ఇతి ఉచ్యతే — మద్భక్తః మయి ఈశ్వరే సర్వజ్ఞే పరమగురౌ వాసుదేవే సమర్పితసర్వాత్మభావః, యత్ పశ్యతి శృణోతి స్పృశతి వా ‘సర్వమేవ భగవాన్ వాసుదేవః’ ఇత్యేవంగ్రహావిష్టబుద్ధిః మద్భక్తః స ఎతత్ యథోక్తం సమ్యగ్దర్శనం విజ్ఞాయ, మద్భావాయ మమ భావః మద్భావః పరమాత్మభావః తస్మై మద్భావాయ ఉపపద్యతే మోక్షం గచ్ఛతి ॥ ౧౮ ॥
తత్ర సప్తమే ఈశ్వరస్య ద్వే ప్రకృతీ ఉపన్యస్తే, పరాపరే క్షేత్రక్షేత్రజ్ఞలక్షణే ; ‘ఎతద్యోనీని భూతాని’ (భ. గీ. ౭ । ౬) ఇతి చ ఉక్తమ్ । క్షేత్రక్షేత్రజ్ఞప్రకృతిద్వయయోనిత్వం కథం భూతానామితి అయమర్థః అధునా ఉచ్యతే —
ప్రకృతిం పురుషం చైవ విద్ధ్యనాదీ ఉభావపి ।
వికారాంశ్చ గుణాంశ్చైవ విద్ధి ప్రకృతిసమ్భవాన్ ॥ ౧౯ ॥
వికారాంశ్చ గుణాంశ్చైవ విద్ధి ప్రకృతిసమ్భవాన్ ॥ ౧౯ ॥
ప్రకృతిం పురుషం చైవ ఈశ్వరస్య ప్రకృతీ తౌ ప్రకృతిపురుషౌ ఉభావపి అనాదీ విద్ధి, న విద్యతే ఆదిః యయోః తౌ అనాదీ । నిత్యేశ్వరత్వాత్ ఈశ్వరస్య తత్ప్రకృత్యోరపి యుక్తం నిత్యత్వేన భవితుమ్ । ప్రకృతిద్వయవత్త్వమేవ హి ఈశ్వరస్య ఈశ్వరత్వమ్ । యాభ్యాం ప్రకృతిభ్యామ్ ఈశ్వరః జగదుత్పత్తిస్థితిప్రలయహేతుః, తే ద్వే అనాదీ సత్యౌ సంసారస్య కారణమ్ ॥
న ఆదీ అనాదీ ఇతి తత్పురుషసమాసం కేచిత్ వర్ణయన్తి । తేన హి కిల ఈశ్వరస్య కారణత్వం సిధ్యతి । యది పునః ప్రకృతిపురుషావేవ నిత్యౌ స్యాతాం తత్కృతమేవ జగత్ న ఈశ్వరస్య జగతః కర్తృత్వమ్ । తత్ అసత్ ; ప్రాక్ ప్రకృతిపురుషయోః ఉత్పత్తేః ఈశితవ్యాభావాత్ ఈశ్వరస్య అనీశ్వరత్వప్రసఙ్గాత్ , సంసారస్య నిర్నిమిత్తత్వే అనిర్మోక్షప్రసఙ్గాత్ శాస్త్రానర్థక్యప్రసఙ్గాత్ బన్ధమోక్షాభావప్రసఙ్గాచ్చ । నిత్యత్వే పునః ఈశ్వరస్య ప్రకృత్యోః సర్వమేతత్ ఉపపన్నం భవేత్ । కథమ్ ?
వికారాంశ్చ గుణాంశ్చైవ వక్ష్యమాణాన్వికారాన్ బుద్ధ్యాదిదేహేన్ద్రియాన్తాన్ గుణాంశ్చ సుఖదుఃఖమోహప్రత్యయాకారపరిణతాన్ విద్ధి జానీహి ప్రకృతిసమ్భవాన్ , ప్రకృతిః ఈశ్వరస్య వికారకారణశక్తిః త్రిగుణాత్మికా మాయా, సా సమ్భవో యేషాం వికారాణాం గుణానాం చ తాన్ వికారాన్ గుణాంశ్చ విద్ధి ప్రకృతిసమ్భవాన్ ప్రకృతిపరిణామాన్ ॥ ౧౯ ॥
కే పునః తే వికారాః గుణాశ్చ ప్రకృతిసమ్భవాః —
కార్యకరణకర్తృత్వే హేతుః ప్రకృతిరుచ్యతే ।
పురుషః సుఖదుఃఖానాం భోక్తృత్వే హేతురుచ్యతే ॥ ౨౦ ॥
పురుషః సుఖదుఃఖానాం భోక్తృత్వే హేతురుచ్యతే ॥ ౨౦ ॥
కార్యకరణకర్తృత్వే — కార్యం శరీరం కరణాని తత్స్థాని త్రయోదశ । దేహస్యారమ్భకాణి భూతాని పఞ్చ విషయాశ్చ ప్రకృతిసమ్భవాః వికారాః పూర్వోక్తాః ఇహ కార్యగ్రహణేన గృహ్యన్తే । గుణాశ్చ ప్రకృతిసమ్భవాః సుఖదుఃఖమోహాత్మకాః కరణాశ్రయత్వాత్ కరణగ్రహణేన గృహ్యన్తే । తేషాం కార్యకరణానాం కర్తృత్వమ్ ఉత్పాదకత్వం యత్ తత్ కార్యకరణకర్తృత్వం తస్మిన్ కార్యకరణకర్తృత్వే హేతుః కారణమ్ ఆరమ్భకత్వేన ప్రకృతిః ఉచ్యతే । ఎవం కార్యకరణకర్తృత్వేన సంసారస్య కారణం ప్రకృతిః । కార్యకారణకర్తృత్వే ఇత్యస్మిన్నపి పాఠే, కార్యం యత్ యస్య పరిణామః తత్ తస్య కార్యం వికారః వికారి కారణం తయోః వికారవికారిణోః కార్యకారణయోః కర్తృత్వే ఇతి । అథవా, షోడశ వికారాః కార్యం సప్త ప్రకృతివికృతయః కారణమ్ తాన్యేవ కార్యకారణాన్యుచ్యన్తే తేషాం కర్తృత్వే హేతుః ప్రకృతిః ఉచ్యతే, ఆరమ్భకత్వేనైవ । పురుషశ్చ సంసారస్య కారణం యథా స్యాత్ తత్ ఉచ్యతే — పురుషః జీవః క్షేత్రజ్ఞః భోక్తా ఇతి పర్యాయః, సుఖదుఃఖానాం భోగ్యానాం భోక్తృత్వే ఉపలబ్ధృత్వే హేతుః ఉచ్యతే ॥
కథం పునః అనేన కార్యకరణకర్తృత్వేన సుఖదుఃఖభోక్తృత్వేన చ ప్రకృతిపురుషయోః సంసారకారణత్వముచ్యతే ఇతి, అత్ర ఉచ్యతే — కార్యకరణసుఖదుఃఖరూపేణ హేతుఫలాత్మనా ప్రకృతేః పరిణామాభావే, పురుషస్య చ చేతనస్య అసతి తదుపలబ్ధృత్వే, కుతః సంసారః స్యాత్ ? యదా పునః కార్యకరణసుఖదుఃఖస్వరూపేణ హేతుఫలాత్మనా పరిణతయా ప్రకృత్యా భోగ్యయా పురుషస్య తద్విపరీతస్య భోక్తృత్వేన అవిద్యారూపః సంయోగః స్యాత్ , తదా సంసారః స్యాత్ ఇతి । అతః యత్ ప్రకృతిపురుషయోః కార్యకరణకర్తృత్వేన సుఖదుఃఖభోక్తృత్వేన చ సంసారకారణత్వముక్తమ్ , తత్ యుక్తమ్ । కః పునః అయం సంసారో నామ ? సుఖదుఃఖసమ్భోగః సంసారః । పురుషస్య చ సుఖదుఃఖానాం సమ్భోక్తృత్వం సంసారిత్వమితి ॥ ౨౦ ॥
యత్ పురుషస్య సుఖదుఃఖానాం భోక్తృత్వం సంసారిత్వమ్ ఇతి ఉక్తం తస్య తత్ కింనిమిత్తమితి ఉచ్యతే —
పురుషః ప్రకృతిస్థో హి భుఙ్క్తే ప్రకృతిజాన్గుణాన్ ।
కారణం గుణసఙ్గోఽస్య సదసద్యోనిజన్మసు ॥ ౨౧ ॥
కారణం గుణసఙ్గోఽస్య సదసద్యోనిజన్మసు ॥ ౨౧ ॥
పురుషః భోక్తా ప్రకృతిస్థః ప్రకృతౌ అవిద్యాలక్షణాయాం కార్యకరణరూపేణ పరిణతాయాం స్థితః ప్రకృతిస్థః, ప్రకృతిమాత్మత్వేన గతః ఇత్యేతత్ , హి యస్మాత్ , తస్మాత్ భుఙ్క్తే ఉపలభతే ఇత్యర్థః । ప్రకృతిజాన్ ప్రకృతితః జాతాన్ సుఖదుఃఖమోహాకారాభివ్యక్తాన్ గుణాన్ ‘సుఖీ, దుఃఖీ, మూఢః, పణ్డితః అహమ్’ ఇత్యేవమ్ । సత్యామపి అవిద్యాయాం సుఖదుఃఖమోహేషు గుణేషు భుజ్యమానేషు యః సఙ్గః ఆత్మభావః సంసారస్య సః ప్రధానం కారణం జన్మనః, ‘సః యథాకామో భవతి తత్క్రతుర్భవతి’ (బృ. ఉ. ౪ । ౪ । ౫) ఇత్యాదిశ్రుతేః । తదేతత్ ఆహ — కారణం హేతుః గుణసఙ్గః గుణేషు సఙ్గః అస్య పురుషస్య భోక్తుః సదసద్యోనిజన్మసు, సత్యశ్చ అసత్యశ్చ యోనయః సదసద్యోనయః తాసు సదసద్యోనిషు జన్మాని సదసద్యోనిజన్మాని, తేషు సదసద్యోనిజన్మసు విషయభూతేషు కారణం గుణసఙ్గః । అథవా, సదసద్యోనిజన్మసు అస్య సంసారస్య కారణం గుణసఙ్గః ఇతి సంసారపదమధ్యాహార్యమ్ । సద్యోనయః దేవాదియోనయః ; అసద్యోనయః పశ్వాదియోనయః । సామర్థ్యాత్ సదసద్యోనయః మనుష్యయోనయోఽపి అవిరుద్ధాః ద్రష్టవ్యాః ॥
ఎతత్ ఉక్తం భవతి — ప్రకృతిస్థత్వాఖ్యా అవిద్యా, గుణేషు చ సఙ్గః కామః, సంసారస్య కారణమితి । తచ్చ పరివర్జనాయ ఉచ్యతే । అస్య చ నివృత్తికారణం జ్ఞానవైరాగ్యే ససంన్యాసే గీతాశాస్త్రే ప్రసిద్ధమ్ । తచ్చ జ్ఞానం పురస్తాత్ ఉపన్యస్తం క్షేత్రక్షేత్రజ్ఞవిషయమ్ ‘యజ్జ్ఞాత్వామృతమశ్నుతే’ (భ. గీ. ౧౩ । ౧౨) ఇతి । ఉక్తం చ అన్యాపోహేన అతద్ధర్మాధ్యారోపేణ చ ॥ ౨౧ ॥
తస్యైవ పునః సాక్షాత్ నిర్దేశః క్రియతే —
ఉపద్రష్టానుమన్తా చ భర్తా భోక్తా మహేశ్వరః ।
పరమాత్మేతి చాప్యుక్తో దేహేఽస్మిన్పురుషః పరః ॥ ౨౨ ॥
పరమాత్మేతి చాప్యుక్తో దేహేఽస్మిన్పురుషః పరః ॥ ౨౨ ॥
ఉపద్రష్టా సమీపస్థః సన్ ద్రష్టా స్వయమ్ అవ్యాపృతః । యథా ఋత్విగ్యజమానేషు యజ్ఞకర్మవ్యాపృతేషు తటస్థః అన్యః అవ్యాపృతః యజ్ఞవిద్యాకుశలః ఋత్విగ్యజమానవ్యాపారగుణదోషాణామ్ ఈక్షితా, తద్వచ్చ కార్యకరణవ్యాపారేషు అవ్యాపృతః అన్యః తద్విలక్షణః తేషాం కార్యకరణానాం సవ్యాపారాణాం సామీప్యేన ద్రష్టా ఉపద్రష్టా । అథవా, దేహచక్షుర్మనోబుద్ధ్యాత్మానః ద్రష్టారః, తేషాం బాహ్యః ద్రష్టా దేహః, తతః ఆరభ్య అన్తరతమశ్చ ప్రత్యక్ సమీపే ఆత్మా ద్రష్టా, యతః పరః అన్తరతమః నాస్తి ద్రష్టా ; సః అతిశయసామీప్యేన ద్రష్టృత్వాత్ ఉపద్రష్టా స్యాత్ । యజ్ఞోపద్రష్టృవద్వా సర్వవిషయీకరణాత్ ఉపద్రష్టా । అనుమన్తా చ, అనుమోదనమ్ అనుమననం కుర్వత్సు తత్క్రియాసు పరితోషః, తత్కర్తా అనుమన్తా చ । అథవా, అనుమన్తా, కార్యకరణప్రవృత్తిషు స్వయమ్ అప్రవృత్తోఽపి ప్రవృత్త ఇవ తదనుకూలః విభావ్యతే, తేన అనుమన్తా । అథవా, ప్రవృత్తాన్ స్వవ్యాపారేషు తత్సాక్షిభూతః కదాచిదపి న నివారయతి ఇతి అనుమన్తా । భర్తా, భరణం నామ దేహేన్ద్రియమనోబుద్ధీనాం సంహతానాం చైతన్యాత్మపారార్థ్యేన నిమిత్తభూతేన చైతన్యాభాసానాం యత్ స్వరూపధారణమ్ , తత్ చైతన్యాత్మకృతమేవ ఇతి భర్తా ఆత్మా ఇతి ఉచ్యతే । భోక్తా, అగ్న్యుష్ణవత్ నిత్యచైతన్యస్వరూపేణ బుద్ధేః సుఖదుఃఖమోహాత్మకాః ప్రత్యయాః సర్వవిషయవిషయాః చైతన్యాత్మగ్రస్తా ఇవ జాయమానాః విభక్తాః విభావ్యన్తే ఇతి భోక్తా ఆత్మా ఉచ్యతే । మహేశ్వరః, సర్వాత్మత్వాత్ స్వతన్త్రత్వాచ్చ మహాన్ ఈశ్వరశ్చ ఇతి మహేశ్వరః । పరమాత్మా, దేహాదీనాం బుద్ధ్యన్తానాం ప్రత్యగాత్మత్వేన కల్పితానామ్ అవిద్యయా పరమః ఉపద్రష్టృత్వాదిలక్షణః ఆత్మా ఇతి పరమాత్మా । సః అతః ‘పరమాత్మా’ ఇత్యనేన శబ్దేన చ అపి ఉక్తః కథితః శ్రుతౌ । క్వ అసౌ ? అస్మిన్ దేహే పురుషః పరః అవ్యక్తాత్ , ‘ఉత్తమః పురుషస్త్వన్యః పరమాత్మేత్యుదాహృతః’ (భ. గీ. ౧౫ । ౧౭) ఇతి యః వక్ష్యమాణః‘క్షేత్రజ్ఞం చాపి మాం విద్ధి’ (భ. గీ. ౧౩ । ౨) ఇతి ఉపన్యస్తః వ్యాఖ్యాయ ఉపసంహృతశ్చ ॥ ౨౨ ॥
తమేతం యథోక్తలక్షణమ్ ఆత్మానమ్ —
య ఎవం వేత్తి పురుషం ప్రకృతిం చ గుణైః సహ ।
సర్వథా వర్తమానోఽపి న స భూయోఽభిజాయతే ॥ ౨౩ ॥
సర్వథా వర్తమానోఽపి న స భూయోఽభిజాయతే ॥ ౨౩ ॥
యః ఎవం యథోక్తప్రకారేణ వేత్తి పురుషం సాక్షాత్ అహమితి ప్రకృతిం చ యథోక్తామ్ అవిద్యాలక్షణాం గుణైః స్వవికారైః సహ నివర్తితామ్ అభావమ్ ఆపాదితాం విద్యయా, సర్వథా సర్వప్రకారేణ వర్తమానోఽపి సః భూయః పునః పతితే అస్మిన్ విద్వచ్ఛరీరే దేహాన్తరాయ న అభిజాయతే న ఉత్పద్యతే, దేహాన్తరం న గృహ్ణాతి ఇత్యర్థః । అపిశబ్దాత్ కిము వక్తవ్యం స్వవృత్తస్థో న జాయతే ఇతి అభిప్రాయః ॥
నను, యద్యపి జ్ఞానోత్పత్త్యనన్తరం పునర్జన్మాభావ ఉక్తః, తథాపి ప్రాక్ జ్ఞానోత్పత్తేః కృతానాం కర్మణామ్ ఉత్తరకాలభావినాం చ, యాని చ అతిక్రాన్తానేకజన్మకృతాని తేషాం చ, ఫలమదత్త్వా నాశో న యుక్త ఇతి, స్యుః త్రీణి జన్మాని, కృతవిప్రణాశో హి న యుక్త ఇతి, యథా ఫలే ప్రవృత్తానామ్ ఆరబ్ధజన్మనాం కర్మణామ్ । న చ కర్మణాం విశేషః అవగమ్యతే । తస్మాత్ త్రిప్రకారాణ్యపి కర్మాణి త్రీణి జన్మాని ఆరభేరన్ ; సంహతాని వా సర్వాణి ఎకం జన్మ ఆరభేరన్ । అన్యథా కృతవినాశే సతి సర్వత్ర అనాశ్వాసప్రసఙ్గః, శాస్త్రానర్థక్యం చ స్యాత్ । ఇత్యతః ఇదమయుక్తముక్తమ్ ‘న స భూయోఽభిజాయతే’ ఇతి । న ; ‘క్షీయన్తే చాస్య కర్మాణి’ (ము. ఉ. ౨ । ౨ । ౯) ‘బ్రహ్మ వేద బ్రహ్మైవ భవతి’ (ము. ఉ. ౩ । ౨ । ౯) ‘తస్య తావదేవ చిరమ్’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౧౪ । ౨) ‘ఇషీకాతూలవత్ సర్వాణి కర్మాణి ప్రదూయన్తే’ (ఛా. ఉ. ౫ । ౨౪ । ౩) ఇత్యాదిశ్రుతిశతేభ్యః ఉక్తో విదుషః సర్వకర్మదాహః । ఇహాపి చ ఉక్తః ‘యథైధాంసి’ (భ. గీ. ౪ । ౩౭) ఇత్యాదినా సర్వకర్మదాహః, వక్ష్యతి చ । ఉపపత్తేశ్చ — అవిద్యాకామక్లేశబీజనిమిత్తాని హి కర్మాణి జన్మాన్తరాఙ్కురమ్ ఆరభన్తే ; ఇహాపి చ ‘సాహఙ్కారాభిసన్ధీని కర్మాణి ఫలారమ్భకాణి, న ఇతరాణి’ ఇతి తత్ర తత్ర భగవతా ఉక్తమ్ । ‘బీజాన్యగ్న్యుపదగ్ధాని న రోహన్తి యథా పునః । జ్ఞానదగ్ధైస్తథా క్లేశైర్నాత్మా సమ్పద్యతే పునః’ (మో. ౨౧౧ । ౧౭) ఇతి చ । అస్తు తావత్ జ్ఞానోత్పత్త్యుత్తరకాలకృతానాం కర్మణాం జ్ఞానేన దాహః జ్ఞానసహభావిత్వాత్ । న తు ఇహ జన్మని జ్ఞానోత్పత్తేః ప్రాక్ కృతానాం కర్మణాం అతీతజన్మకృతానాం చ దాహః యుక్తః । న ; ‘సర్వకర్మాణి’ (భ. గీ. ౪ । ౩౭) ఇతి విశేషణాత్ । జ్ఞానోత్తరకాలభావినామేవ సర్వకర్మణామ్ ఇతి చేత్ , న ; సఙ్కోచే కారణానుపపత్తేః । యత్తు ఉక్తమ్ ‘యథా వర్తమానజన్మారమ్భకాణి కర్మాణి న క్షీయన్తే ఫలదానాయ ప్రవృత్తాన్యేవ సత్యపి జ్ఞానే, తథా అనారబ్ధఫలానామపి కర్మణాం క్షయో న యుక్తః’ ఇతి, తత్ అసత్ । కథమ్ ? తేషాం ముక్తేషువత్ ప్రవృత్తఫలత్వాత్ । యథా పూర్వం లక్ష్యవేధాయ ముక్తః ఇషుః ధనుషః లక్ష్యవేధోత్తరకాలమపి ఆరబ్ధవేగక్షయాత్ పతనేనైవ నివర్తతే, ఎవం శరీరారమ్భకం కర్మ శరీరస్థితిప్రయోజనే నివృత్తేఽపి, ఆ సంస్కారవేగక్షయాత్ పూర్వవత్ వర్తతే ఎవ । యథా స ఎవ ఇషుః ప్రవృత్తినిమిత్తానారబ్ధవేగస్తు అముక్తో ధనుషి ప్రయుక్తోఽపి ఉపసంహ్రియతే, తథా అనారబ్ధఫలాని కర్మాణి స్వాశ్రయస్థాన్యేవ జ్ఞానేన నిర్బీజీక్రియన్తే ఇతి, పతితే అస్మిన్ విద్వచ్ఛరీరే ‘న స భూయోఽభిజాయతే’ ఇతి యుక్తమేవ ఉక్తమితి సిద్ధమ్ ॥ ౨౩ ॥
అత్ర ఆత్మదర్శనే ఉపాయవికల్పాః ఇమే ధ్యానాదయః ఉచ్యన్తే —
ధ్యానేనాత్మని పశ్యన్తి కేచిదాత్మానమాత్మనా ।
అన్యే సాఙ్ఖ్యేన యోగేన కర్మయోగేన చాపరే ॥ ౨౪ ॥
అన్యే సాఙ్ఖ్యేన యోగేన కర్మయోగేన చాపరే ॥ ౨౪ ॥
ధ్యానేన, ధ్యానం నామ శబ్దాదిభ్యో విషయేభ్యః శ్రోత్రాదీని కరణాని మనసి ఉపసంహృత్య, మనశ్చ ప్రత్యక్చేతయితరి, ఎకాగ్రతయా యత్ చిన్తనం తత్ ధ్యానమ్ ; తథా, ధ్యాయతీవ బకః, ధ్యాయతీవ పృథివీ, ధ్యాయన్తీవ పర్వతాః ఇతి ఉపమోపాదానాత్ । తైలధారావత్ సన్తతః అవిచ్ఛిన్నప్రత్యయో ధ్యానమ్ ; తేన ధ్యానేన ఆత్మని బుద్ధౌ పశ్యన్తి ఆత్మానం ప్రత్యక్చేతనమ్ ఆత్మనా స్వేనైవ ప్రత్యక్చేతనేన ధ్యానసంస్కృతేన అన్తఃకరణేన కేచిత్ యోగినః । అన్యే సాఙ్ఖ్యేన యోగేన, సాఙ్ఖ్యం నామ ‘ఇమే సత్త్వరజస్తమాంసి గుణాః మయా దృశ్యా అహం తేభ్యోఽన్యః తద్వ్యాపారసాక్షిభూతః నిత్యః గుణవిలక్షణః ఆత్మా’ ఇతి చిన్తనమ్ ఎషః సాఙ్ఖ్యో యోగః, తేన ‘పశ్యన్తి ఆత్మానమాత్మనా’ ఇతి వర్తతే । కర్మయోగేన, కర్మైవ యోగః, ఈశ్వరార్పణబుద్ధ్యా అనుష్ఠీయమానం ఘటనరూపం యోగార్థత్వాత్ యోగః ఉచ్యతే గుణతః ; తేన సత్త్వశుద్ధిజ్ఞానోత్పత్తిద్వారేణ చ అపరే ॥ ౨౪ ॥
అన్యే త్వేవమజానన్తః శ్రుత్వాన్యేభ్య ఉపాసతే ।
తేఽపి చాతితరన్త్యేవ మృత్యుం శ్రుతిపరాయణాః ॥ ౨౫ ॥
తేఽపి చాతితరన్త్యేవ మృత్యుం శ్రుతిపరాయణాః ॥ ౨౫ ॥
అన్యే తు ఎషు వికల్పేషు అన్యతమేనాపి ఎవం యథోక్తమ్ ఆత్మానమ్ అజానన్తః అన్యేభ్యః ఆచార్యేభ్యః శ్రుత్వా ‘ఇదమేవ చిన్తయత’ ఇతి ఉక్తాః ఉపాసతే శ్రద్దధానాః సన్తః చిన్తయన్తి । తేఽపి చ అతితరన్త్యేవ అతిక్రామన్త్యేవ మృత్యుమ్ , మృత్యుయుక్తం సంసారమ్ ఇత్యేతత్ । శ్రుతిపరాయణాః శ్రుతిః శ్రవణం పరమ్ అయనం గమనం మోక్షమార్గప్రవృత్తౌ పరం సాధనం యేషాం తే శ్రుతిపరాయణాః ; కేవలపరోపదేశప్రమాణాః స్వయం వివేకరహితాః ఇత్యభిప్రాయః । కిము వక్తవ్యమ్ ప్రమాణం ప్రతి స్వతన్త్రాః వివేకినః మృత్యుమ్ అతితరన్తి ఇతి అభిప్రాయః ॥ ౨౫ ॥
క్షేత్రజ్ఞేశ్వరైకత్వవిషయం జ్ఞానం మోక్షసాధనమ్ ‘యజ్జ్ఞాత్వామృతమశ్నుతే’ (భ. గీ. ౧౩ । ౧౨) ఇత్యుక్తమ్ , తత్ కస్మాత్ హేతోరితి, తద్ధేతుప్రదర్శనార్థం శ్లోకః ఆరభ్యతే —
యావత్సఞ్జాయతే కిఞ్చిత్సత్త్వం స్థావరజఙ్గమమ్ ।
క్షేత్రక్షేత్రజ్ఞసంయోగాత్తద్విద్ధి భరతర్షభ ॥ ౨౬ ॥
క్షేత్రక్షేత్రజ్ఞసంయోగాత్తద్విద్ధి భరతర్షభ ॥ ౨౬ ॥
యావత్ యత్ కిఞ్చిత్ సఞ్జాయతే సముత్పద్యతే సత్త్వం వస్తు ; కిమ్ అవిశేషేణ ? నేత్యాహ — స్థావరజఙ్గమం స్థావరం జఙ్గమం చ క్షేత్రక్షేత్రజ్ఞసంయోగాత్ తత్ జాయతే ఇత్యేవం విద్ధి జానీహి భరతర్షభ ॥
కః పునః అయం క్షేత్రక్షేత్రజ్ఞయోః సంయోగః అభిప్రేతః ? న తావత్ రజ్జ్వేవ ఘటస్య అవయవసంశ్లేషద్వారకః సమ్బన్ధవిశేషః సంయోగః క్షేత్రేణ క్షేత్రజ్ఞస్య సమ్భవతి, ఆకాశవత్ నిరవయవత్వాత్ । నాపి సమవాయలక్షణః తన్తుపటయోరివ క్షేత్రక్షేత్రజ్ఞయోః ఇతరేతరకార్యకారణభావానభ్యుపగమాత్ ఇతి, ఉచ్యతే — క్షేత్రక్షేత్రజ్ఞయోః విషయవిషయిణోః భిన్నస్వభావయోః ఇతరేతరతద్ధర్మాధ్యాసలక్షణః సంయోగః క్షేత్రక్షేత్రజ్ఞస్వరూపవివేకాభావనిబన్ధనః, రజ్జుశుక్తికాదీనాం తద్వివేకజ్ఞానాభావాత్ అధ్యారోపితసర్పరజతాదిసంయోగవత్ । సః అయం అధ్యాసస్వరూపః క్షేత్రక్షేత్రజ్ఞసంయోగః మిథ్యాజ్ఞానలక్షణః । యథాశాస్త్రం క్షేత్రక్షేత్రజ్ఞలక్షణభేదపరిజ్ఞానపూర్వకం ప్రాక్ దర్శితరూపాత్ క్షేత్రాత్ ముఞ్జాదివ ఇషీకాం యథోక్తలక్షణం క్షేత్రజ్ఞం ప్రవిభజ్య ‘న సత్తన్నాసదుచ్యతే’ (భ. గీ. ౧౩ । ౧౨) ఇత్యనేన నిరస్తసర్వోపాధివిశేషం జ్ఞేయం బ్రహ్మస్వరూపేణ యః పశ్యతి, క్షేత్రం చ మాయానిర్మితహస్తిస్వప్నదృష్టవస్తుగన్ధర్వనగరాదివత్ ‘అసదేవ సదివ అవభాసతే’ ఇతి ఎవం నిశ్చితవిజ్ఞానః యః, తస్య యథోక్తసమ్యగ్దర్శనవిరోధాత్ అపగచ్ఛతి మిథ్యాజ్ఞానమ్ । తస్య జన్మహేతోః అపగమాత్ ‘య ఎవం వేత్తి పురుషం ప్రకృతిం చ గుణైః సహ’ (భ. గీ. ౧౩ । ౨౩) ఇత్యనేన ‘విద్వాన్ భూయః న అభిజాయతే’ ఇతి యత్ ఉక్తమ్ , తత్ ఉపపన్నముక్తమ్ ॥ ౨౬ ॥
‘న స భూయోఽభిజాయతే’ (భ. గీ. ౧౩ । ౨౩) ఇతి సమ్యగ్దర్శనఫలమ్ అవిద్యాదిసంసారబీజనివృత్తిద్వారేణ జన్మాభావః ఉక్తః । జన్మకారణం చ అవిద్యానిమిత్తకః క్షేత్రక్షేత్రజ్ఞసంయోగః ఉక్తః ; అతః తస్యాః అవిద్యాయాః నివర్తకం సమ్యగ్దర్శనమ్ ఉక్తమపి పునః శబ్దాన్తరేణ ఉచ్యతే —
సమం సర్వేషు భూతేషు తిష్ఠన్తం పరమేశ్వరమ్ ।
వినశ్యత్స్వవినశ్యన్తం యః పశ్యతి స పశ్యతి ॥ ౨౭ ॥
వినశ్యత్స్వవినశ్యన్తం యః పశ్యతి స పశ్యతి ॥ ౨౭ ॥
సమం నిర్విశేషం తిష్ఠన్తం స్థితిం కుర్వన్తమ్ ; క్వ ? సర్వేషు సమస్తేషు భూతేషు బ్రహ్మాదిస్థావరాన్తేషు ప్రాణిషు ; కమ్ ? పరమేశ్వరం దేహేన్ద్రియమనోబుద్ధ్యవ్యక్తాత్మనః అపేక్ష్య పరమేశ్వరః, తం సర్వేషు భూతేషు సమం తిష్ఠన్తమ్ । తాని విశినష్టి వినశ్యత్సు ఇతి, తం చ పరమేశ్వరమ్ అవినశ్యన్తమ్ ఇతి, భూతానాం పరమేశ్వరస్య చ అత్యన్తవైలక్షణ్యప్రదర్శనార్థమ్ । కథమ్ ? సర్వేషాం హి భావవికారాణాం జనిలక్షణః భావవికారో మూలమ్ ; జన్మోత్తరకాలభావినః అన్యే సర్వే భావవికారాః వినాశాన్తాః ; వినాశాత్ పరో న కశ్చిత్ అస్తి భావవికారః, భావాభావాత్ । సతి హి ధర్మిణి ధర్మాః భవన్తి । అతః అన్త్యభావవికారాభావానువాదేన పూర్వభావినః సర్వే భావవికారాః ప్రతిషిద్ధాః భవన్తి సహ కార్యైః । తస్మాత్ సర్వభూతైః వైలక్షణ్యమ్ అత్యన్తమేవ పరమేశ్వరస్య సిద్ధమ్ , నిర్విశేషత్వమ్ ఎకత్వం చ । యః ఎవం యథోక్తం పరమేశ్వరం పశ్యతి, సః పశ్యతి ॥
నను సర్వోఽపి లోకః పశ్యతి, కిం విశేషణేన ఇతి । సత్యం పశ్యతి ; కిం తు విపరీతం పశ్యతి । అతః విశినష్టి — స ఎవ పశ్యతీతి । యథా తిమిరదృష్టిః అనేకం చన్ద్రం పశ్యతి, తమపేక్ష్య ఎకచన్ద్రదర్శీ విశిష్యతే — స ఎవ పశ్యతీతి ; తథా ఇహాపి ఎకమ్ అవిభక్తం యథోక్తం ఆత్మానం యః పశ్యతి, సః విభక్తానేకాత్మవిపరీతదర్శిభ్యః విశిష్యతే — స ఎవ పశ్యతీతి । ఇతరే పశ్యన్తోఽపి న పశ్యన్తి, విపరీతదర్శిత్వాత్ అనేకచన్ద్రదర్శివత్ ఇత్యర్థః ॥ ౨౭ ॥
యథోక్తస్య సమ్యగ్దర్శనస్య ఫలవచనేన స్తుతిః కర్తవ్యా ఇతి శ్లోకః ఆరభ్యతే —
సమం పశ్యన్హి సర్వత్ర
సమవస్థితమీశ్వరమ్ ।
న హినస్త్యాత్మనాత్మానం
తతో యాతి పరాం గతిమ్ ॥ ౨౮ ॥
సమవస్థితమీశ్వరమ్ ।
న హినస్త్యాత్మనాత్మానం
తతో యాతి పరాం గతిమ్ ॥ ౨౮ ॥
సమం పశ్యన్ ఉపలభమానః హి యస్మాత్ సర్వత్ర సర్వభూతేషు సమవస్థితం తుల్యతయా అవస్థితమ్ ఈశ్వరమ్ అతీతానన్తరశ్లోకోక్తలక్షణమిత్యర్థః । సమం పశ్యన్ కిమ్ ? న హినస్తి హింసాం న కరోతి ఆత్మనా స్వేనైవ స్వమాత్మానమ్ । తతః తదహింసనాత్ యాతి పరాం ప్రకృష్టాం గతిం మోక్షాఖ్యామ్ ॥
నను నైవ కశ్చిత్ ప్రాణీ స్వయం స్వమ్ ఆత్మానం హినస్తి । కథమ్ ఉచ్యతే అప్రాప్తమ్ ‘న హినస్తి’ ఇతి ? యథా ‘న పృథివ్యామగ్నిశ్చేతవ్యో నాన్తరిక్షే’ (తై. సం. ౫ । ౨ । ౭) ఇత్యాది । నైష దోషః, అజ్ఞానామ్ ఆత్మతిరస్కరణోపపత్తేః । సర్వో హి అజ్ఞః అత్యన్తప్రసిద్ధం సాక్షాత్ అపరోక్షాత్ ఆత్మానం తిరస్కృత్య అనాత్మానమ్ ఆత్మత్వేన పరిగృహ్య, తమపి ధర్మాధర్మౌ కృత్వా ఉపాత్తమ్ ఆత్మానం హత్వా అన్యమ్ ఆత్మానమ్ ఉపాదత్తే నవం తం చైవం హత్వా అన్యమేవం తమపి హత్వా అన్యమ్ ఇత్యేవమ్ ఉపాత్తముపాత్తమ్ ఆత్మానం హన్తి, ఇతి ఆత్మహా సర్వః అజ్ఞః । యస్తు పరమార్థాత్మా, అసావపి సర్వదా అవిద్యయా హత ఇవ, విద్యమానఫలాభావాత్ , ఇతి సర్వే ఆత్మహనః ఎవ అవిద్వాంసః । యస్తు ఇతరః యథోక్తాత్మదర్శీ, సః ఉభయథాపి ఆత్మనా ఆత్మానం న హినస్తి న హన్తి । తతః యాతి పరాం గతిమ్ యథోక్తం ఫలం తస్య భవతి ఇత్యర్థః ॥ ౨౮ ॥
సర్వభూతస్థమ్ ఈశ్వరం సమం పశ్యన్ ‘న హినస్తి ఆత్మనా ఆత్మానమ్’ ఇతి ఉక్తమ్ । తత్ అనుపపన్నం స్వగుణకర్మవైలక్షణ్యభేదభిన్నేషు ఆత్మసు, ఇత్యేతత్ ఆశఙ్క్య ఆహ —
ప్రకృత్యైవ చ కర్మాణి క్రియమాణాని సర్వశః ।
యః పశ్యతి తథాత్మానమకర్తారం స పశ్యతి ॥ ౨౯ ॥
యః పశ్యతి తథాత్మానమకర్తారం స పశ్యతి ॥ ౨౯ ॥
ప్రకృత్యా ప్రకృతిః భగవతః మాయా త్రిగుణాత్మికా, ‘మాయాం తు ప్రకృతిం విద్యాత్’ (శ్వే. ఉ. ౪ । ౧౦) ఇతి మన్త్రవర్ణాత్ , తయా ప్రకృత్యైవ చ న అన్యేన మహదాదికార్యకారణాకారపరిణతయా కర్మాణి వాఙ్మనఃకాయారభ్యాణి క్రియమాణాని నిర్వర్త్యమానాని సర్వశః సర్వప్రకారైః యః పశ్యతి ఉపలభతే, తథా ఆత్మానం క్షేత్రజ్ఞమ్ అకర్తారం సర్వోపాధివివర్జితం సః పశ్యతి, సః పరమార్థదర్శీ ఇత్యభిప్రాయః ; నిర్గుణస్య అకర్తుః నిర్విశేషస్య ఆకాశస్యేవ భేదే ప్రమాణానుపపత్తిః ఇత్యర్థః ॥ ౨౯ ॥
పునరపి తదేవ సమ్యగ్దర్శనం శబ్దాన్తరేణ ప్రపఞ్చయతి —
యదా భూతపృథగ్భావమేకస్థమనుపశ్యతి ।
తత ఎవ చ విస్తారం బ్రహ్మ సమ్పద్యతే తదా ॥ ౩౦ ॥
తత ఎవ చ విస్తారం బ్రహ్మ సమ్పద్యతే తదా ॥ ౩౦ ॥
యదా యస్మిన్ కాలే భూతపృథగ్భావం భూతానాం పృథగ్భావం పృథక్త్వమ్ ఎకస్మిన్ ఆత్మని స్థితం ఎకస్థమ్ అనుపశ్యతి శాస్త్రాచార్యోపదేశమ్ , అను ఆత్మానం ప్రత్యక్షత్వేన పశ్యతి ‘ఆత్మైవ ఇదం సర్వమ్’ (ఛా. ఉ. ౭ । ౨౫ । ౨) ఇతి, తత ఎవ చ తస్మాదేవ చ విస్తారం ఉత్పత్తిం వికాసమ్ ‘ఆత్మతః ప్రాణ ఆత్మత ఆశా ఆత్మతః స్మర ఆత్మత ఆకాశ ఆత్మతస్తేజ ఆత్మత ఆప ఆత్మత ఆవిర్భావతిరోభావావాత్మతోఽన్నమ్’ (ఛా. ఉ. ౭ । ౨౬ । ౧) ఇత్యేవమాదిప్రకారైః విస్తారం యదా పశ్యతి, బ్రహ్మ సమ్పద్యతే బ్రహ్మైవ భవతి తదా తస్మిన్ కాలే ఇత్యర్థః ॥ ౩౦ ॥
ఎకస్య ఆత్మానః సర్వదేహాత్మత్వే తద్దోషసమ్బన్ధే ప్రాప్తే, ఇదమ్ ఉచ్యతే —
అనాదిత్వాన్నిర్గుణత్వాత్పరమాత్మాయమవ్యయః ।
శరీరస్థోఽపి కౌన్తేయ న కరోతి న లిప్యతే ॥ ౩౧ ॥
శరీరస్థోఽపి కౌన్తేయ న కరోతి న లిప్యతే ॥ ౩౧ ॥
అనాదిత్వాత్ అనాదేః భావః అనాదిత్వమ్ , ఆదిః కారణమ్ , తత్ యస్య నాస్తి తత్ ఆనాది । యద్ధి ఆదిమత్ తత్ స్వేన ఆత్మనా వ్యేతి ; అయం తు అనాదిత్వాత్ నిరవయవ ఇతి కృత్వా న వ్యేతి । తథా నిర్గుణత్వాత్ । సగుణో హి గుణవ్యయాత్ వ్యేతి ; అయం తు నిర్గుణత్వాచ్చ న వ్యేతి ; ఇతి పరమాత్మా అయమ్ అవ్యయః ; న అస్య వ్యయో విద్యతే ఇతి అవ్యయః । యత ఎవమతః శరీరస్థోఽపి, శరీరేషు ఆత్మనః ఉపలబ్ధిః భవతీతి శరీరస్థః ఉచ్యతే ; తథాపి న కరోతి । తదకరణాదేవ తత్ఫలేన న లిప్యతే । యో హి కర్తా, సః కర్మఫలేన లిప్యతే । అయం తు అకర్తా, అతః న ఫలేన లిప్యతే ఇత్యర్థః ॥
కః పునః దేహేషు కరోతి లిప్యతే చ ? యది తావత్ అన్యః పరమాత్మనో దేహీ కరోతి లిప్యతే చ, తతః ఇదమ్ అనుపపన్నమ్ ఉక్తం క్షేత్రజ్ఞేశ్వరైకత్వమ్ ‘క్షేత్రజ్ఞం చాపి మాం విద్ధి’ (భ. గీ. ౧౩ । ౨) ఇత్యాది । అథ నాస్తి ఈశ్వరాదన్యో దేహీ, కః కరోతి లిప్యతే చ ? ఇతి వాచ్యమ్ ; పరో వా నాస్తి ఇతి సర్వథా దుర్విజ్ఞేయం దుర్వాచ్యం చ ఇతి భగవత్ప్రోక్తమ్ ఔపనిషదం దర్శనం పరిత్యక్తం వైశేషికైః సాఙ్ఖ్యార్హతబౌద్ధైశ్చ । తత్ర అయం పరిహారో భగవతా స్వేనైవ ఉక్తః ‘స్వభావస్తు ప్రవర్తతే’ (భ. గీ. ౫ । ౧౪) ఇతి । అవిద్యామాత్రస్వభావో హి కరోతి లిప్యతే ఇతి వ్యవహారో భవతి, న తు పరమార్థత ఎకస్మిన్ పరమాత్మని తత్ అస్తి । అతః ఎతస్మిన్ పరమార్థసాఙ్ఖ్యదర్శనే స్థితానాం జ్ఞాననిష్ఠానాం పరమహంసపరివ్రాజకానాం తిరస్కృతావిద్యావ్యవహారాణాం కర్మాధికారో నాస్తి ఇతి తత్ర తత్ర దర్శితం భగవతా ॥ ౩౧ ॥
కిమివ న కరోతి న లిప్యతే ఇతి అత్ర దృష్టాన్తమాహ —
యథా సర్వగతం సౌక్ష్మ్యాదాకాశం నోపలిప్యతే ।
సర్వత్రావస్థితో దేహే తథాత్మా నోపలిప్యతే ॥ ౩౨ ॥
సర్వత్రావస్థితో దేహే తథాత్మా నోపలిప్యతే ॥ ౩౨ ॥
యథా సర్వగతం వ్యాపి అపి సత్ సౌక్ష్మ్యాత్ సూక్ష్మభావాత్ ఆకాశం ఖం న ఉపలిప్యతే న సమ్బధ్యతే, సర్వత్ర అవస్థితః దేహే తథా ఆత్మా న ఉపలిప్యతే ॥ ౩౨ ॥
కిఞ్చ —
యథా ప్రకాశయత్యేకః కృత్స్నం లోకమిమం రవిః ।
క్షేత్రం క్షేత్రీ తథా కృత్స్నం ప్రకాశయతి భారత ॥ ౩౩ ॥
క్షేత్రం క్షేత్రీ తథా కృత్స్నం ప్రకాశయతి భారత ॥ ౩౩ ॥
యథా ప్రకాశయతి అవభాసయతి ఎకః కృత్స్నం లోకమ్ ఇమం రవిః సవితా ఆదిత్యః, తథా తద్వత్ మహాభూతాది ధృత్యన్తం క్షేత్రమ్ ఎకః సన్ ప్రకాశయతి । కః ? క్షేత్రీ పరమాత్మా ఇత్యర్థః । రవిదృష్టాన్తః అత్ర ఆత్మనః ఉభయార్థోఽపి భవతి — రవివత్ సర్వక్షేత్రేషు ఎక ఎవ ఆత్మా, అలేపకశ్చ ఇతి ॥ ౩౩ ॥
సమస్తాధ్యాయార్థోపసంహారార్థః అయం శ్లోకః —
క్షేత్రక్షేత్రజ్ఞయోరేవమన్తరం జ్ఞానచక్షుషా ।
భూతప్రకృతిమోక్షం చ యే విదుర్యాన్తి తే పరమ్ ॥ ౩౪ ॥
భూతప్రకృతిమోక్షం చ యే విదుర్యాన్తి తే పరమ్ ॥ ౩౪ ॥
క్షేత్రక్షేత్రజ్ఞయోః యథావ్యాఖ్యాతయోః ఎవం యథాప్రదర్శితప్రకారేణ అన్తరమ్ ఇతరేతరవైలక్షణ్యవిశేషం జ్ఞానచక్షుషా శాస్త్రాచార్యప్రసాదోపదేశజనితమ్ ఆత్మప్రత్యయికం జ్ఞానం చక్షుః, తేన జ్ఞానచక్షుషా, భూతప్రకృతిమోక్షం చ, భూతానాం ప్రకృతిః అవిద్యాలక్షణా అవ్యక్తాఖ్యా, తస్యాః భూతప్రకృతేః మోక్షణమ్ అభావగమనం చ యే విదుః విజానన్తి, యాన్తి గచ్ఛన్తి తే పరం పరమాత్మతత్త్వం బ్రహ్మ, న పునః దేహం ఆదదతే ఇత్యర్థః ॥ ౩౪ ॥