యస్మాత్ మదధీనం కర్మిణాం కర్మఫలం జ్ఞానినాం చ జ్ఞానఫలమ్ , అతః భక్తియోగేన మాం యే సేవంతే తే మమ ప్రసాదాత్ జ్ఞానప్రాప్తిక్రమేణ గుణాతీతాః మోక్షం గచ్ఛన్తి । కిము వక్తవ్యమ్ ఆత్మనః తత్త్వమేవ సమ్యక్ విజానన్తః ఇతి అతః భగవాన్ అర్జునేన అపృష్టోఽపి ఆత్మనః తత్త్వం వివక్షుః ఉవాచ ‘ఊర్ధ్వమూలమ్’ ఇత్యాదినా । తత్ర తావత్ వృక్షరూపకకల్పనయా వైరాగ్యహేతోః సంసారస్వరూపం వర్ణయతి — విరక్తస్య హి సంసారాత్ భగవత్తత్త్వజ్ఞానే అధికారః, న అన్యస్యేతి ॥
శ్రీభగవానువాచ —
ఊర్ధ్వమూలమధఃశాఖమశ్వత్థం ప్రాహురవ్యయమ్ ।
ఛన్దాంసి యస్య పర్ణాని యస్తం వేద స వేదవిత్ ॥ ౧ ॥
ఛన్దాంసి యస్య పర్ణాని యస్తం వేద స వేదవిత్ ॥ ౧ ॥
ఊర్ధ్వమూలం కాలతః సూక్ష్మత్వాత్ కారణత్వాత్ నిత్యత్వాత్ మహత్త్వాచ్చ ఊర్ధ్వమ్ ; ఉచ్యతే బ్రహ్మ అవ్యక్తం మాయాశక్తిమత్ , తత్ మూలం అస్యేతి సోఽయం సంసారవృక్షః ఊర్ధ్వమూలః । శ్రుతేశ్చ — ‘ఊర్ధ్వమూలోఽవాక్శాఖ ఎషోఽశ్వత్థః సనాతనః’ (క. ఉ. ౨ । ౩ । ౧) ఇతి । పురాణే చ —
‘అవ్యక్తమూలప్రభవస్తస్యైవానుగ్రహోచ్ఛ్రితః । బుద్ధిస్కన్ధమయశ్చైవ ఇన్ద్రియాన్తరకోటరః ॥
మహాభూతవిశాఖశ్చ విషయైః పత్రవాంస్తథా । ధర్మాధర్మసుపుష్పశ్చ సుఖదుఃఖఫలోదయః ॥
ఆజీవ్యః సర్వభూతానాం బ్రహ్మవృక్షః సనాతనః । ఎతద్బ్రహ్మవనం చైవ బ్రహ్మాచరతి నిత్యశః ॥
ఎతచ్ఛిత్త్వా చ భిత్త్వా చ జ్ఞానేన పరమాసినా । తతశ్చాత్మరతిం ప్రాప్య తస్మాన్నావర్తతే పునః ॥ ’ఇత్యాది । తమ్ ఊర్ధ్వమూలం సంసారం మాయామయం వృక్షమ్ అధఃశాఖం మహదహఙ్కారతన్మాత్రాదయః శాఖా ఇవ అస్య అధః భవన్తీతి సోఽయం అధఃశాఖః, తమ్ అధఃశాఖమ్ న శ్వోఽపి స్థాతా ఇతి అశ్వత్థః తం క్షణప్రధ్వంసినమ్ అశ్వత్థం ప్రాహుః కథయన్తి ।
మహాభూతవిశాఖశ్చ విషయైః పత్రవాంస్తథా । ధర్మాధర్మసుపుష్పశ్చ సుఖదుఃఖఫలోదయః ॥
ఆజీవ్యః సర్వభూతానాం బ్రహ్మవృక్షః సనాతనః । ఎతద్బ్రహ్మవనం చైవ బ్రహ్మాచరతి నిత్యశః ॥
ఎతచ్ఛిత్త్వా చ భిత్త్వా చ జ్ఞానేన పరమాసినా । తతశ్చాత్మరతిం ప్రాప్య తస్మాన్నావర్తతే పునః ॥ ’ఇత్యాది । తమ్ ఊర్ధ్వమూలం సంసారం మాయామయం వృక్షమ్ అధఃశాఖం మహదహఙ్కారతన్మాత్రాదయః శాఖా ఇవ అస్య అధః భవన్తీతి సోఽయం అధఃశాఖః, తమ్ అధఃశాఖమ్ న శ్వోఽపి స్థాతా ఇతి అశ్వత్థః తం క్షణప్రధ్వంసినమ్ అశ్వత్థం ప్రాహుః కథయన్తి ।
అవ్యయం సంసారమాయాయాః అనాదికాలప్రవృత్తత్వాత్ సోఽయం సంసారవృక్షః అవ్యయః, అనాద్యన్తదేహాదిసన్తానాశ్రయః హి సుప్రసిద్ధః, తమ్ అవ్యయమ్ । తస్యైవ సంసారవృక్షస్య ఇదమ్ అన్యత్ విశేషణమ్ — ఛన్దాంసి యస్య పర్ణాని, ఛన్దాంసి చ్ఛాదనాత్ ఋగ్యజుఃసామలక్షణాని యస్య సంసారవృక్షస్య పర్ణానీవ పర్ణాని । యథా వృక్షస్య పరిరక్షణార్థాని పర్ణాని, తథా వేదాః సంసారవృక్షపరిరక్షణార్థాః, ధర్మాధర్మతద్ధేతుఫలప్రదర్శనార్థత్వాత్ । యథావ్యాఖ్యాతం సంసారవృక్షం సమూలం యః తం వేద సః వేదవిత్ , వేదార్థవిత్ ఇత్యర్థః । న హి సమూలాత్ సంసారవృక్షాత్ అస్మాత్ జ్ఞేయః అన్యః అణుమాత్రోఽపి అవశిష్టః అస్తి ఇత్యతః సర్వజ్ఞః సర్వవేదార్థవిదితి సమూలసంసారవృక్షజ్ఞానం స్తౌతి ॥ ౧ ॥
తస్య ఎతస్య సంసారవృక్షస్య అపరా అవయవకల్పనా ఉచ్యతే —
అధశ్చోర్ధ్వం ప్రసృతాస్తస్య శాఖా
గుణప్రవృద్ధా విషయప్రవాలాః ।
అధశ్చ మూలాన్యనుసన్తతాని
కర్మానుబన్ధీని మనుష్యలోకే ॥ ౨ ॥
గుణప్రవృద్ధా విషయప్రవాలాః ।
అధశ్చ మూలాన్యనుసన్తతాని
కర్మానుబన్ధీని మనుష్యలోకే ॥ ౨ ॥
అధః మనుష్యాదిభ్యో యావత్ స్థావరమ్ ఊర్ధ్వం చ యావత్ బ్రహ్మణః విశ్వసృజో ధామ ఇత్యేతదన్తం యథాకర్మ యథాశ్రుతం జ్ఞానకర్మఫలాని, తస్య వృక్షస్య శాఖా ఇవ శాఖాః ప్రసృతాః ప్రగతాః, గుణప్రవృద్ధాః గుణైః సత్త్వరజస్తమోభిః ప్రవృద్ధాః స్థూలీకృతాః ఉపాదానభూతైః, విషయప్రవాలాః విషయాః శబ్దాదయః ప్రవాలాః ఇవ దేహాదికర్మఫలేభ్యః శాఖాభ్యః అఙ్కురీభవన్తీవ, తేన విషయప్రవాలాః శాఖాః । సంసారవృక్షస్య పరమమూలం ఉపాదానకారణం పూర్వమ్ ఉక్తమ్ । అథ ఇదానీం కర్మఫలజనితరాగద్వేషాదివాసనాః మూలానీవ ధర్మాధర్మప్రవృత్తికారణాని అవాన్తరభావీని తాని అధశ్చ దేవాద్యపేక్షయా మూలాని అనుసన్తతాని అనుప్రవిష్టాని కర్మానుబన్ధీని కర్మ ధర్మాధర్మలక్షణమ్ అనుబన్ధః పశ్చాద్భావి, యేషామ్ ఉద్భూతిమ్ అను ఉద్భవతి, తాని కర్మానుబన్ధీని మనుష్యలోకే విశేషతః । అత్ర హి మనుష్యాణాం కర్మాధికారః ప్రసిద్ధః ॥ ౨ ॥
యస్తు అయం వర్ణితః సంసారవృక్షః —
న రూపమస్యేహ తథోపలభ్యతే నాన్తో న చాదిర్న చ సమ్ప్రతిష్ఠా ।
అశ్వత్థమేనం సువిరూఢమూలమసఙ్గశస్త్రేణ దృఢేన ఛిత్త్వా ॥ ౩ ॥
అశ్వత్థమేనం సువిరూఢమూలమసఙ్గశస్త్రేణ దృఢేన ఛిత్త్వా ॥ ౩ ॥
న రూపమ్ అస్య ఇహ యథా ఉపవర్ణితం తథా నైవ ఉపలభ్యతే, స్వప్నమరీచ్యుదకమాయాగన్ధర్వనగరసమత్వాత్ ; దృష్టనష్టస్వరూపో హి స ఇతి అత ఎవ న అన్తః న పర్యన్తః నిష్ఠా పరిసమాప్తిర్వా విద్యతే । తథా న చ ఆదిః, ‘ఇతః ఆరభ్య అయం ప్రవృత్తః’ ఇతి న కేనచిత్ గమ్యతే । న చ సమ్ప్రతిష్ఠా స్థితిః మధ్యమ్ అస్య న కేనచిత్ ఉపలభ్యతే । అశ్వత్థమ్ ఎనం యథోక్తం సువిరూఢమూలం సుష్ఠు విరూఢాని విరోహం గతాని సుదృఢాని మూలాని యస్య తమ్ ఎనం సువిరూఢమూలమ్ , అసఙ్గశస్త్రేణ అసఙ్గః పుత్రవిత్తలోకైషణాభ్యః వ్యుత్థానం తేన అసఙ్గశస్త్రేణ దృఢేన పరమాత్మాభిముఖ్యనిశ్చయదృఢీకృతేన పునః పునః వివేకాభ్యాసాశ్మనిశితేన చ్ఛిత్వా సంసారవృక్షం సబీజమ్ ఉద్ధృత్య ॥ ౩ ॥
తతః పదం తత్పరిమార్గితవ్యం
యస్మిన్గతా న నివర్తన్తి భూయః ।
తమేవ చాద్యం పురుషం ప్రపద్యే
యతః ప్రవృత్తిః ప్రసృతా పురాణీ ॥ ౪ ॥
యస్మిన్గతా న నివర్తన్తి భూయః ।
తమేవ చాద్యం పురుషం ప్రపద్యే
యతః ప్రవృత్తిః ప్రసృతా పురాణీ ॥ ౪ ॥
తతః పశ్చాత్ యత్ పదం వైష్ణవం తత్ పరిమార్గితవ్యమ్ , పరిమార్గణమ్ అన్వేషణం జ్ఞాతవ్యమిత్యర్థః । యస్మిన్ పదే గతాః ప్రవిష్టాః న నివర్తన్తి న ఆవర్తన్తే భూయః పునః సంసారాయ । కథం పరిమార్గితవ్యమితి ఆహ — తమేవ చ యః పదశబ్దేన ఉక్తః ఆద్యమ్ ఆదౌ భవమ్ ఆద్యం పురుషం ప్రపద్యే ఇత్యేవం పరిమార్గితవ్యం తచ్ఛరణతయా ఇత్యర్థః । కః అసౌ పురుషః ఇతి, ఉచ్యతే — యతః యస్మాత్ పురుషాత్ సంసారమాయావృక్షప్రవృత్తిః ప్రసృతా నిఃసృతా, ఐన్ద్రజాలికాదివ మాయా, పురాణీ చిరన్తనీ ॥ ౪ ॥
కథమ్భూతాః తత్ పదం గచ్ఛన్తీతి, ఉచ్యతే —
నిర్మానమోహా జితసఙ్గదోషా అధ్యాత్మనిత్యా వినివృత్తకామాః ।
ద్వన్ద్వైర్విముక్తాః సుఖదుఃఖసంజ్ఞైర్గచ్ఛన్త్యమూఢాః పదమవ్యయం తత్ ॥ ౫ ॥
ద్వన్ద్వైర్విముక్తాః సుఖదుఃఖసంజ్ఞైర్గచ్ఛన్త్యమూఢాః పదమవ్యయం తత్ ॥ ౫ ॥
నిర్మానమోహాః మానశ్చ మోహశ్చ మానమోహౌ, తౌ నిర్గతౌ యేభ్యః తే నిర్మానమోహాః మానమోహవర్జితాః । జితసఙ్గదోషాః సఙ్గ ఎవ దోషః సఙ్గదోషః, జితః సఙ్గదోషః యైః తే జితసఙ్గదోషాః । అధ్యాత్మనిత్యాః పరమాత్మస్వరూపాలోచననిత్యాః తత్పరాః । వినివృత్తకామాః విశేషతో నిర్లేపేన నివృత్తాః కామాః యేషాం తే వినివృత్తకామాః యతయః సంన్యాసినః ద్వన్ద్వైః ప్రియాప్రియాదిభిః విముక్తాః సుఖదుఃఖసంజ్ఞైః పరిత్యక్తాః గచ్ఛన్తి అమూఢాః మోహవర్జితాః పదమ్ అవ్యయం తత్ యథోక్తమ్ ॥ ౫ ॥
తదేవ పదం పునః విశేష్యతే —
న తద్భాసయతే సూర్యో న శశాఙ్కో న పావకః ।
యద్గత్వా న నివర్తన్తే తద్ధామ పరమం మమ ॥ ౬ ॥
యద్గత్వా న నివర్తన్తే తద్ధామ పరమం మమ ॥ ౬ ॥
తత్ ధామ ఇతి వ్యవహితేన ధామ్నా సమ్బధ్యతే । తత్ ధామ తేజోరూపం పదం న భాసయతే సూర్యః ఆదిత్యః సర్వావభాసనశక్తిమత్త్వేఽపి సతి । తథా న శశాఙ్కః చన్ద్రః, న పావకః న అగ్నిరపి । యత్ ధామ వైష్ణవం పదం గత్వా ప్రాప్య న నివర్తన్తే, యచ్చ సూర్యాదిః న భాసయతే, తత్ ధామ పదం పరమం విష్ణోః మమ పదమ్ , ॥ ౬ ॥
యత్ గత్వా న నివర్తన్తే ఇత్యుక్తమ్నను సర్వా హి గతిః ఆగత్యన్తా, ‘సంయోగాః విప్రయోగాన్తాః’ ఇతి ప్రసిద్ధమ్ । కథమ్ ఉచ్యతే ‘తత్ ధామ గతానాం నాస్తి నివృత్తిః’ ఇతి ? శృణు తత్ర కారణమ్ —
మమైవాంశో జీవలోకే జీవభూతః సనాతనః ।
మనఃషష్ఠానీన్ద్రియాణి ప్రకృతిస్థాని కర్షతి ॥ ౭ ॥
మనఃషష్ఠానీన్ద్రియాణి ప్రకృతిస్థాని కర్షతి ॥ ౭ ॥
మమైవ పరమాత్మనః నారాయణస్య, అంశః భాగః అవయవః ఎకదేశః ఇతి అనర్థాన్తరం జివలోకే జీవానాం లోకే సంసారే జీవభూతః కర్తా భోక్తా ఇతి ప్రసిద్ధః సనాతనః చిరన్తనః ; యథా జలసూర్యకః సూర్యాంశః జలనిమిత్తాపాయే సూర్యమేవ గత్వా న నివర్తతే చ తేనైవ ఆత్మనా గచ్ఛతి, ఎవమేవ ; యథా ఘటాద్యుపాధిపరిచ్ఛిన్నో ఘటాద్యాకాశః ఆకాశాంశః సన్ ఘటాదినిమిత్తాపాయే ఆకాశం ప్రాప్య న నివర్తతే । అతః ఉపపన్నమ్ ఉక్తమ్ ‘యద్గత్వా న నివర్తన్తే’ (భ. గీ. ౧౫ । ౬) ఇతి । నను నిరవయవస్య పరమాత్మనః కుతః అవయవః ఎకదేశః అంశః ఇతి ? సావయవత్వే చ వినాశప్రసఙ్గః అవయవవిభాగాత్ । నైష దోషః, అవిద్యాకృతోపాధిపరిచ్ఛిన్నః ఎకదేశః అంశ ఇవ కల్పితో యతః । దర్శితశ్చ అయమర్థః క్షేత్రాధ్యాయే విస్తరశః । స చ జీవో మదంశత్వేన కల్పితః కథం సంసరతి ఉత్క్రామతి చ ఇతి, ఉచ్యతే — మనఃషష్ఠాని ఇన్ద్రియాణి శ్రోత్రాదీని ప్రకృతిస్థాని స్వస్థానే కర్ణశష్కుల్యాదౌ ప్రకృతౌ స్థితాని కర్షతి ఆకర్షతి ॥ ౭ ॥
కస్మిన్ కాలే ? —
శరీరం యదవాప్నోతి యచ్చాప్యుత్క్రామతీశ్వరః ।
గృహీత్వైతాని సంయాతి వాయుర్గన్ధానివాశయాత్ ॥ ౮ ॥
గృహీత్వైతాని సంయాతి వాయుర్గన్ధానివాశయాత్ ॥ ౮ ॥
యచ్చాపి యదా చాపి ఉత్క్రామతి ఈశ్వరః దేహాదిసఙ్ఘాతస్వామీ జీవః, తదా ‘కర్షతి’ ఇతి శ్లోకస్య ద్వితీయపాదః అర్థవశాత్ ప్రాథమ్యేన సమ్బధ్యతే । యదా చ పూర్వస్మాత్ శరీరాత్ శరీరాన్తరమ్ అవాప్నోతి తదా గృహీత్వా ఎతాని మనఃషష్ఠాని ఇన్ద్రియాణి సంయాతి సమ్యక్ యాతి గచ్ఛతి । కిమివ ఇతి, ఆహ — వాయుః పవనః గన్ధానివ ఆశయాత్ పుష్పాదేః ॥ ౮ ॥
కాని పునః తాని —
శ్రోత్రం చక్షుః స్పర్శనం చ రసనం ఘ్రాణమేవ చ ।
అధిష్ఠాయ మనశ్చాయం విషయానుపసేవతే ॥ ౯ ॥
అధిష్ఠాయ మనశ్చాయం విషయానుపసేవతే ॥ ౯ ॥
శ్రోత్రం చక్షుః స్పర్శనం చ త్వగిన్ద్రియం రసనం ఘ్రాణమేవ చ మనశ్చ షష్ఠం ప్రత్యేకమ్ ఇన్ద్రియేణ సహ, అధిష్ఠాయ దేహస్థః విషయాన్ శబ్దాదీన్ ఉపసేవతే ॥ ౯ ॥
ఎవం దేహగతం దేహాత్ —
ఉత్క్రామన్తం స్థితం వాపి భుఞ్జానం వా గుణాన్వితమ్ ।
విమూఢా నానుపశ్యన్తి పశ్యన్తి జ్ఞానచక్షుషః ॥ ౧౦ ॥
విమూఢా నానుపశ్యన్తి పశ్యన్తి జ్ఞానచక్షుషః ॥ ౧౦ ॥
ఉత్క్రామన్తం దేహం పూర్వోపాత్తం పరిత్యజన్తం స్థితం వాపి దేహే తిష్ఠన్తం భుఞ్జానం వా శబ్దాదీంశ్చ ఉపలభమానం గుణాన్వితం సుఖదుఃఖమోహాద్యైః గుణైః అన్వితమ్ అనుగతం సంయుక్తమిత్యర్థః । ఎవంభూతమపి ఎనమ్ అత్యన్తదర్శనగోచరప్రాప్తం విమూఢాః దృష్టాదృష్టవిషయభోగబలాకృష్టచేతస్తయా అనేకధా మూఢాః న అనుపశ్యన్తి — అహో కష్టం వర్తతే ఇతి అనుక్రోశతి చ భగవాన్ — యే తు పునః ప్రమాణజనితజ్ఞానచక్షుషః తే ఎనం పశ్యన్తి జ్ఞానచక్షుషః వివిక్తదృష్టయః ఇత్యర్థః ॥ ౧౦ ॥
కేచిత్తు —
యతన్తో యోగినశ్చైనం పశ్యన్త్యాత్మన్యవస్థితమ్ ।
యతన్తోఽప్యకృతాత్మానో నైనం పశ్యన్త్యచేతసః ॥ ౧౧ ॥
యతన్తోఽప్యకృతాత్మానో నైనం పశ్యన్త్యచేతసః ॥ ౧౧ ॥
యతన్తః ప్రయత్నం కుర్వన్తః యోగినశ్చ సమాహితచిత్తాః ఎనం ప్రకృతమ్ ఆత్మానం పశ్యన్తి ‘అయమ్ అహమ్ అస్మి’ ఇతి ఉపలభన్తే ఆత్మని స్వస్యాం బుద్ధౌ అవస్థితమ్ । యతన్తోఽపి శాస్త్రాదిప్రమాణైః, అకృతాత్మానః అసంస్కృతాత్మానః తపసా ఇన్ద్రియజయేన చ, దుశ్చరితాత్ అనుపరతాః, అశాన్తదర్పాః, ప్రయత్నం కుర్వన్తోఽపి న ఎవం పశ్యన్తి అచేతసః అవివేకినః ॥ ౧౧ ॥
యత్ పదం సర్వస్య అవభాసకమపి అగ్న్యాదిత్యాదికం జ్యోతిః న అవభాసయతే, యత్ ప్రాప్తాశ్చ ముముక్షవః పునః సంసారాభిముఖాః న నివర్తన్తే, యస్య చ పదస్య ఉపాధిభేదమ్ అనువిధీయమానాః జీవాః — ఘటాకాశాదయః ఇవ ఆకాశస్య — అంశాః, తస్య పదస్య సర్వాత్మత్వం సర్వవ్యవహారాస్పదత్వం చ వివక్షుః చతుర్భిః శ్లోకైః విభూతిసఙ్క్షేపమాహ భగవాన్ —
యదాదిత్యగతం తేజో జగద్భాసయతేఽఖిలమ్ ।
యచ్చన్ద్రమసి యచ్చాగ్నౌ తత్తేజో విద్ధి మామకమ్ ॥ ౧౨ ॥
యచ్చన్ద్రమసి యచ్చాగ్నౌ తత్తేజో విద్ధి మామకమ్ ॥ ౧౨ ॥
యత్ ఆదిత్యగతమ్ ఆదిత్యాశ్రయమ్ । కిం తత్ ? తేజః దీప్తిః ప్రకాశః జగత్ భాసయతే ప్రకాశయతి అఖిలం సమస్తమ్ ; యత్ చన్ద్రమసి శశభృతి తేజః అవభాసకం వర్తతే, యచ్చ అగ్నౌ హుతవహే, తత్ తేజః విద్ధి విజానీహి మామకం మదీయం మమ విష్ణోః తత్ జ్యోతిః । అథవా, ఆదిత్యగతం తేజః చైతన్యాత్మకం జ్యోతిః, యచ్చన్ద్రమసి, యచ్చ అగ్నౌ వర్తతే తత్ తేజః విద్ధి మామకం మదీయం మమ విష్ణోః తత్ జ్యోతిః ॥
నను స్థావరేషు జఙ్గమేషు చ తత్ సమానం చైతన్యాత్మకం జ్యోతిః । తత్ర కథమ్ ఇదం విశేషణమ్ — ‘యదాదిత్యగతమ్’ ఇత్యాది । నైష దోషః, సత్త్వాధిక్యాత్ ఆవిస్తరత్వోపపత్తేః । ఆదిత్యాదిషు హి సత్త్వం అత్యన్తప్రకాశమ్ అత్యన్తభాస్వరమ్ ; అతః తత్రైవ ఆవిస్తరం జ్యోతిః ఇతి తత్ విశిష్యతే, న తు తత్రైవ తత్ అధికమితి । యథా హి శ్లోకే తుల్యేఽపి ముఖసంస్థానే న కాష్ఠకుడ్యాదౌ ముఖమ్ ఆవిర్భవతి, ఆదర్శాదౌ తు స్వచ్ఛే స్వచ్ఛతరే చ తారతమ్యేన ఆవిర్భవతి ; తద్వత్ ॥ ౧౨ ॥
కిఞ్చ —
గామావిశ్య చ భూతాని
ధారయామ్యహమోజసా ।
పుష్ణామి చౌషధీః సర్వాః
సోమో భూత్వా రసాత్మకః ॥ ౧౩ ॥
ధారయామ్యహమోజసా ।
పుష్ణామి చౌషధీః సర్వాః
సోమో భూత్వా రసాత్మకః ॥ ౧౩ ॥
గాం పృథివీమ్ ఆవిశ్య ప్రవిశ్య ధారయామి భూతాని జగత్ అహమ్ ఓజసా బలేన ; యత్ బలం కామరాగవివర్జితమ్ ఐశ్వరం రూపం జగద్విధారణాయ పృథివ్యామ్ ఆవిష్టం యేన పృథివీ గుర్వీ న అధః పతతి న విదీర్యతే చ । తథా చ మన్త్రవర్ణః — ‘యేన ద్యౌరుగ్రా పృథివీ చ దృఢా’ (తై. సం. ౪ । ౧ । ౮) ఇతి, ‘స దాధార పృథివీమ్’ (తై. సం. ౪ । ౧ । ౮) ఇత్యాదిశ్చ । అతః గామావిశ్య చ భూతాని చరాచరాణి ధారయామి ఇతి యుక్తముక్తమ్ । కిఞ్చ, పృథివ్యాం జాతాః ఓషధీః సర్వాః వ్రీహియవాద్యాః పుష్ణామి పుష్టిమతీః రసస్వాదుమతీశ్చ కరోమి సోమో భూత్వా రసాత్మకః సోమః సన్ రసాత్మకః రసస్వభావః । సర్వరసానామ్ ఆకరః సోమః । స హి సర్వరసాత్మకః సర్వాః ఓషధీః స్వాత్మరసాన్ అనుప్రవేశయన్ పుష్ణాతి ॥ ౧౩ ॥
కిఞ్చ —
అహం వైశ్వానరో భూత్వా ప్రాణినాం దేహమాశ్రితః ।
ప్రాణాపానసమాయుక్తః పచామ్యన్నం చతుర్విధమ్ ॥ ౧౪ ॥
ప్రాణాపానసమాయుక్తః పచామ్యన్నం చతుర్విధమ్ ॥ ౧౪ ॥
అహమేవ వైశ్వానరః ఉదరస్థః అగ్నిః భూత్వా — ‘అయమగ్నిర్వైశ్వానరో యోఽయమన్తః పురుషే యేనేదమన్నం పచ్యతే’ (బృ. ఉ. ౫ । ౯ । ౧) ఇత్యాదిశ్రుతేః ; వైశ్వానరః సన్ ప్రాణినాం ప్రాణవతాం దేహమ్ ఆశ్రితః ప్రవిష్టః ప్రాణాపానసమాయుక్తః ప్రాణాపానాభ్యాం సమాయుక్తః సంయుక్తః పచామి పక్తిం కరోమి అన్నమ్ అశనం చతుర్విధం చతుష్ప్రకారం భోజ్యం భక్ష్యం చోష్యం లేహ్యం చ । ‘భోక్తా వైశ్వానరః అగ్నిః, అగ్నేః భోజ్యమ్ అన్నం సోమః, తదేతత్ ఉభయమ్ అగ్నీషోమౌ సర్వమ్’ ఇతి పశ్యతః అన్నదోషలేపః న భవతి ॥ ౧౪ ॥
కిఞ్చ —
సర్వస్య చాహం హృది సంనివిష్టో
మత్తః స్మృతిర్జ్ఞానమపోహనం చ ।
వేదైశ్చ సర్వైరహమేవ వేద్యో
వేదాన్తకృద్వేదవిదేవ చాహమ్ ॥ ౧౫ ॥
మత్తః స్మృతిర్జ్ఞానమపోహనం చ ।
వేదైశ్చ సర్వైరహమేవ వేద్యో
వేదాన్తకృద్వేదవిదేవ చాహమ్ ॥ ౧౫ ॥
సర్వస్య చ ప్రాణిజాతస్య అహమ్ ఆత్మా సన్ హృది బుద్ధౌ సంనివిష్టః । అతః మత్తః ఆత్మనః సర్వప్రాణినాం స్మృతిః జ్ఞానం తదపోహనం చ అపగమనం చ ; యేషాం యథా పుణ్యకర్మణాం పుణ్యకర్మానురోధేన జ్ఞానస్మృతీ భవతః, తథా పాపకర్మణాం పాపకర్మానురూపేణ స్మృతిజ్ఞానయోః అపోహనం చ అపాయనమ్ అపగమనం చ । వేదైశ్చ సర్వైః అహమేవ పరమాత్మా వేద్యః వేదితవ్యః । వేదాన్తకృత్ వేదాన్తార్థసమ్ప్రదాయకృత్ ఇత్యర్థః, వేదవిత్ వేదార్థవిత్ ఎవ చ అహమ్ ॥ ౧౫ ॥
భగవతః ఈశ్వరస్య నారాయణాఖ్యస్య విభూతిసఙ్క్షేపః ఉక్తః విశిష్టోపాధికృతః ‘యదాదిత్యగతం తేజః’ (భ. గీ. ౧౫ । ౧౨) ఇత్యాదినా । అథ అధునా తస్యైవ క్షరాక్షరోపాధిప్రవిభక్తతయా నిరుపాధికస్య కేవలస్య స్వరూపనిర్దిధారయిషయా ఉత్తరే శ్లోకాః ఆరభ్యన్తే । తత్ర సర్వమేవ అతీతానాగతాధ్యాయార్థజాతం త్రిధా రాశీకృత్య ఆహ —
ద్వావిమౌ పురుషౌ లోకే క్షరశ్చాక్షర ఎవ చ ।
క్షరః సర్వాణి భూతాని కూటస్థోఽక్షర ఉచ్యతే ॥ ౧౬ ॥
క్షరః సర్వాణి భూతాని కూటస్థోఽక్షర ఉచ్యతే ॥ ౧౬ ॥
ద్వౌ ఇమౌ పృథగ్రాశీకృతౌ పురుషౌ ఇతి ఉచ్యేతే లోకే సంసారే — క్షరశ్చ క్షరతీతి క్షరః వినాశీ ఇతి ఎకో రాశిః ; అపరః పురుషః అక్షరః తద్విపరీతః, భగవతః మాయాశక్తిః, క్షరాఖ్యస్య పురుషస్య ఉత్పత్తిబీజమ్ అనేకసంసారిజన్తుకామకర్మాదిసంస్కారాశ్రయః, అక్షరః పురుషః ఉచ్యతే । కౌ తౌ పురుషౌ ఇతి ఆహ స్వయమేవ భగవాన్ — క్షరః సర్వాణి భూతాని, సమస్తం వికారజాతమ్ ఇత్యర్థః । కూటస్థః కూటః రాశీ రాశిరివ స్థితః । అథవా, కూటః మాయా వఞ్చనా జిహ్మతా కుటిలతా ఇతి పర్యాయాః, అనేకమాయావఞ్చనాదిప్రకారేణ స్థితః కూటస్థః, సంసారబీజానన్త్యాత్ న క్షరతి ఇతి అక్షరః ఉచ్యతే ॥ ౧౬ ॥
ఆభ్యాం క్షరాక్షరాభ్యాం అన్యః విలక్షణః క్షరాక్షరోపాధిద్వయదోషేణ అస్పృష్టః నిత్యశుద్ధబుద్ధముక్తస్వభావః —
ఉత్తమః పురుషస్త్వన్యః పరమాత్మేత్యుదాహృతః ।
యో లోకత్రయమావిశ్య బిభర్త్యవ్యయ ఈశ్వరః ॥ ౧౭ ॥
యో లోకత్రయమావిశ్య బిభర్త్యవ్యయ ఈశ్వరః ॥ ౧౭ ॥
ఉత్తమః ఉత్కృష్టతమః పురుషస్తు అన్యః అత్యన్తవిలక్షణః ఆభ్యాం పరమాత్మా ఇతి పరమశ్చ అసౌ దేహాద్యవిద్యాకృతాత్మభ్యః, ఆత్మా చ సర్వభూతానాం ప్రత్యక్చేతనః, ఇత్యతః పరమాత్మా ఇతి ఉదాహృతః ఉక్తః వేదాన్తేషు । స ఎవ విశిష్యతే యః లోకత్రయం భూర్భువఃస్వరాఖ్యం స్వకీయయా చైతన్యబలశక్త్యా ఆవిశ్య ప్రవిశ్య బిభర్తి స్వరూపసద్భావమాత్రేణ బిభర్తి ధారయతి ; అవ్యయః న అస్య వ్యయః విద్యతే ఇతి అవ్యయః । కః ? ఈశ్వరః సర్వజ్ఞః నారాయణాఖ్యః ఈశనశీలః ॥ ౧౭ ॥
యథావ్యాఖ్యాతస్య ఈశ్వరస్య ‘పురుషోత్తమః’ ఇత్యేతత్ నామ ప్రసిద్ధమ్ । తస్య నామనిర్వచనప్రసిద్ధ్యా అర్థవత్త్వం నామ్నో దర్శయన్ ‘నిరతిశయః అహమ్ ఈశ్వరః’ ఇతి ఆత్మానం దర్శయతి భగవాన్ —
యస్మాత్క్షరమతీతోఽహమక్షరాదపి చోత్తమః ।
అతోఽస్మి లోకే వేదే చ ప్రథితః పురుషోత్తమః ॥ ౧౮ ॥
అతోఽస్మి లోకే వేదే చ ప్రథితః పురుషోత్తమః ॥ ౧౮ ॥
యస్మాత్ క్షరమ్ అతీతః అహం సంసారమాయావృక్షమ్ అశ్వత్థాఖ్యమ్ అతిక్రాన్తః అహమ్ అక్షరాదపి సంసారమాయారూపవృక్షబీజభూతాదపి చ ఉత్తమః ఉత్కృష్టతమః ఊర్ధ్వతమో వా, అతః తాభ్యాం క్షరాక్షరాభ్యామ్ ఉత్తమత్వాత్ అస్మి లోకే వేదే చ ప్రథితః ప్రఖ్యాతః । పురుషోత్తమః ఇత్యేవం మాం భక్తజనాః విదుః । కవయః కావ్యాదిషు చ ఇదం నామ నిబధ్నన్తి । పురుషోత్తమ ఇత్యనేనాభిధానేనాభిగృణన్తి ॥ ౧౮ ॥
అథ ఇదానీం యథానిరుక్తమ్ ఆత్మానం యో వేద, తస్య ఇదం ఫలమ్ ఉచ్యతే —
యో మామేవమసంమూఢో జానాతి పురుషోత్తమమ్ ।
స సర్వవిద్భజతి మాం సర్వభావేన భారత ॥ ౧౯ ॥
స సర్వవిద్భజతి మాం సర్వభావేన భారత ॥ ౧౯ ॥
యః మామ్ ఈశ్వరం యథోక్తవిశేషణమ్ ఎవం యథోక్తేన ప్రకారేణ అసంమూఢః సంమోహవర్జితః సన్ జానాతి ‘అయమ్ అహమ్ అస్మి’ ఇతి పురుషోత్తమం సః సర్వవిత్ సర్వాత్మనా సర్వం వేత్తీతి సర్వజ్ఞః సర్వభూతస్థం భజతి మాం సర్వభావేన సర్వాత్మతయా హే భారత ॥ ౧౯ ॥
అస్మిన్ అధ్యాయే భగవత్తత్త్వజ్ఞానం మోక్షఫలమ్ ఉక్త్వా,అథ ఇదానీం తత్ స్తౌతి —
ఇతి గుహ్యతమం శాస్త్రమిదముక్తం మయానఘ ।
ఎతద్బుద్ధ్వా బుద్ధిమాన్స్యాత్కృతకృత్యశ్చ భారత ॥ ౨౦ ॥
ఎతద్బుద్ధ్వా బుద్ధిమాన్స్యాత్కృతకృత్యశ్చ భారత ॥ ౨౦ ॥
ఇతి ఎతత్ గుహ్యతమం గోప్యతమమ్ , అత్యన్తరహస్యం ఇత్యేతత్ । కిం తత్ ? శాస్త్రమ్ । యద్యపి గీతాఖ్యం సమస్తమ్ ‘శాస్త్రమ్’ ఉచ్యతే, తథాపి అయమేవ అధ్యాయః ఇహ ‘శాస్త్రమ్’ ఇతి ఉచ్యతే స్తుత్యర్థం ప్రకరణాత్ । సర్వో హి గీతాశాస్త్రార్థః అస్మిన్ అధ్యాయే సమాసేన ఉక్తః । న కేవలం గీతాశాస్త్రార్థ ఎవ, కిన్తు సర్వశ్చ వేదార్థః ఇహ పరిసమాప్తః । ‘యస్తం వేద స వేదవిత్’ (భ. గీ. ౧౫ । ౧) ‘వేదైశ్చ సర్వైరహమేవ వేద్యః’ (భ. గీ. ౧౫ । ౧౫) ఇతి చ ఉక్తమ్ । ఇదమ్ ఉక్తం కథితం మయా హే అనఘ అపాప । ఎతత్ శాస్త్రం యథాదర్శితార్థం బుద్ధ్వా బుద్ధిమాన్ స్యాత్ భవేత్ న అన్యథా కృతకృత్యశ్చ భారత కృతం కృత్యం కర్తవ్యం యేన సః కృతకృత్యః ; విశిష్టజన్మప్రసూతేన బ్రాహ్మణేన యత్ కర్తవ్యం తత్ సర్వం భగవత్తత్త్వే విదితే కృతం భవేత్ ఇత్యర్థః ; న చ అన్యథా కర్తవ్యం పరిసమాప్యతే కస్యచిత్ ఇత్యభిప్రాయః । ‘సర్వం కర్మాఖిలం పార్థ జ్ఞానే పరిసమాప్యతే’ (భ. గీ. ౪ । ౩౩) ఇతి చ ఉక్తమ్ । ‘ఎతద్ధి జన్మసామగ్ర్యం బ్రాహ్మణస్య విశేషతః । ప్రాప్యైతత్కృతకృత్యో హి ద్విజో భవతి నాన్యథా’ (మను. ౧౨ । ౯౩) ఇతి చ మానవం వచనమ్ । యతః ఎతత్ పరమార్థతత్త్వం మత్తః శ్రుతవాన్ అసి, అతః కృతార్థః త్వం భారత ఇతి ॥ ౨౦ ॥