श्रीमच्छङ्करभगवत्पूज्यपादविरचितम्

कठोपनिषद्भाष्यम्

करतलकलिताद्वयात्मतत्त्वं क्षपितदुरन्तचिरन्तनप्रमोहम् ।
उपचितमुदितोदितैर्गुणौघैः उपनिषदामयमुज्जहार भाष्यम् ॥

ದ್ವಿತೀಯೋಽಧ್ಯಾಯಃ

ಚತುರ್ಥೀ ವಲ್ಲೀ

‘ಏಷ ಸರ್ವೇಷು ಭೂತೇಷು ಗುಢೋಽತ್ಮಾ ನ ಪ್ರಕಾಶತೇ। ದೃಶ್ಯತೇ ತ್ವಗ್ರ್ಯಯಾ ಬುದ್ಧ್ಯಾ’ (ಕ. ಉ. ೧ । ೩ । ೧೨) ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಕಃ ಪುನಃ ಪ್ರತಿಬಂಧೋಽಗ್ರ್ಯಾಯಾ ಬುದ್ಧೇಃ, ಯೇನ ತದಭಾವಾದಾತ್ಮಾ ನ ದೃಶ್ಯತ ಇತಿ ತದದರ್ಶನಕಾರಣಪ್ರದರ್ಶನಾರ್ಥಾ ವಲ್ಲೀ ಆರಭ್ಯತೇ ; ವಿಜ್ಞಾತೇ ಹಿ ಶ್ರೇಯಃಪ್ರತಿಬಂಧಕಾರಣೇ ತದಪನಯನಾಯ ಯತ್ನ ಆರಬ್ಧುಂ ಶಕ್ಯತೇ, ನಾನ್ಯಥೇತಿ —

ಪರಾಂಚಿ ಖಾನಿ ವ್ಯತೃಣತ್ಸ್ವಯಂಭೂಸ್ತಸ್ಮಾತ್ಪರಾಙ್ ಪಶ್ಯತಿ ನಾಂತರಾತ್ಮನ್ ।
ಕಶ್ಚಿದ್ಧೀರಃ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮಾನಮೈಕ್ಷದಾವೃತ್ತಚಕ್ಷುರಮೃತತ್ವಮಿಚ್ಛನ್ ॥ ೧ ॥

ಪರಾಂಚಿ ಪರಾಗಂಚಂತಿ ಗಚ್ಛಂತೀತಿ, ಖಾನಿ ಖೋಪಲಕ್ಷಿತಾನಿ ಶ್ರೋತ್ರಾದೀನೀಂದ್ರಿಯಾಣಿ ಖಾನೀತ್ಯುಚ್ಯಂತೇ । ತಾನಿ ಪರಾಂಚ್ಯೇವ ಶಬ್ದಾದಿವಿಷಯಪ್ರಕಾಶನಾಯ ಪ್ರವರ್ತಂತೇ । ಯಸ್ಮಾದೇವಂಸ್ವಭಾವಕಾನಿ ತಾನಿ ವ್ಯತೃಣತ್ ಹಿಂಸಿತವಾನ್ ಹನನಂ ಕೃತವಾನಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಕೋಽಸೌ ? ಸ್ವಯಂಭೂಃ ಪರಮೇಶ್ವರಃ ಸ್ವಯಮೇವ ಸ್ವತಂತ್ರೋ ಭವತಿ ಸರ್ವದಾ ನ ಪರತಂತ್ರ ಇತಿ । ತಸ್ಮಾತ್ ಪರಾಙ್ ಪರಾಗ್ರೂಪಾನನಾತ್ಮಭೂತಾಞ್ಶಬ್ದಾದೀನ್ ಪಶ್ಯತಿ ಉಪಲಭತೇ ಉಪಲಬ್ಧಾ ನಾಂತರಾತ್ಮನ್ ನಾಂತರಾತ್ಮಾನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಏವಂಸ್ವಭಾವೇಽಪಿ ಸತಿ ಲೋಕಸ್ಯ ಕಶ್ಚಿತ್ ನದ್ಯಾಃ ಪ್ರತಿಸ್ರೋತಃಪ್ರವರ್ತನಮಿವ ಧೀರಃ ಧೀಮಾನ್ವಿವೇಕೀ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮಾನಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ ಚಾಸಾವಾತ್ಮಾ ಚೇತಿ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮಾ । ಪ್ರತೀಚ್ಯೇವಾತ್ಮಶಬ್ದೋ ರೂಢೋ ಲೋಕೇ, ನಾನ್ಯತ್ರ । ವ್ಯುತ್ಪತ್ತಿಪಕ್ಷೇಽಪಿ ತತ್ರೈವಾತ್ಮಶಬ್ದೋ ವರ್ತತೇ ; ‘ಯಚ್ಚಾಪ್ನೋತಿ ಯದಾದತ್ತೇ ಯಚ್ಚಾತ್ತಿ ವಿಷಯಾನಿಹ । ಯಚ್ಚಾಸ್ಯ ಸಂತತೋ ಭಾವಸ್ತಸ್ಮಾದಾತ್ಮೇತಿ ಕೀರ್ತ್ಯತೇ’ ; ಇತ್ಯಾತ್ಮಶಬ್ದವ್ಯುತ್ಪತ್ತಿಸ್ಮರಣಾತ್ । ತಂ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮಾನಂ ಸ್ವಸ್ವಭಾವಮ್ ಐಕ್ಷತ್ ಅಪಶ್ಯತ್ ಪಶ್ಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ, ಛಂದಸಿ ಕಾಲಾನಿಯಮಾತ್ । ಕಥಂ ಪಶ್ಯತೀತಿ, ಉಚ್ಯತೇ — ಆವೃತ್ತಚಕ್ಷುಃ ಆವೃತ್ತಂ ವ್ಯಾವೃತ್ತಂ ಚಕ್ಷುಃ ಶ್ರೋತ್ರಾದಿಕಮಿಂದ್ರಿಯಜಾತಮಶೇಷವಿಷಯಾತ್ ಯಸ್ಯ ಸ ಆವೃತ್ತಚಕ್ಷುಃ । ಸ ಏವಂ ಸಂಸ್ಕೃತಃ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮಾನಂ ಪಶ್ಯತಿ । ನ ಹಿ ಬಾಹ್ಯವಿಷಯಾಲೋಚನಪರತ್ವಂ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮೇಕ್ಷಣಂ ಚೈಕಸ್ಯ ಸಂಭವತಿ । ಕಿಮಿಚ್ಛನ್ಪುನರಿತ್ಥಂ ಮಹತಾ ಪ್ರಯಾಸೇನ ಸ್ವಭಾವಪ್ರವೃತ್ತಿನಿರೋಧಂ ಕೃತ್ವಾ ಧೀರಃ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮಾನಂ ಪಶ್ಯತೀತಿ, ಉಚ್ಯತೇ । ಅಮೃತತ್ವಮ್ ಅಮರಣಧರ್ಮತ್ವಂ ನಿತ್ಯಸ್ವಭಾವತಾಮ್ ಇಚ್ಛನ್ ಆತ್ಮನ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥

ಪರಾಚಃ ಕಾಮಾನನುಯಂತಿ ಬಾಲಾಸ್ತೇ ಮೃತ್ಯೋರ್ಯಂತಿ ವಿತತಸ್ಯ ಪಾಶಮ್ ।
ಅಥ ಧೀರಾ ಅಮೃತತ್ವಂ ವಿದಿತ್ವಾ ಧ್ರುವಮಧ್ರುವೇಷ್ವಿಹ ನ ಪ್ರಾರ್ಥಯಂತೇ ॥ ೨ ॥

ಯತ್ತಾವತ್ಸ್ವಾಭಾವಿಕಂ ಪರಾಗೇವಾನಾತ್ಮದರ್ಶನಂ ತದಾತ್ಮದರ್ಶನಸ್ಯ ಪ್ರತಿಬಂಧಕಾರಣಮವಿದ್ಯಾ ತತ್ಪ್ರತಿಕೂಲತ್ವಾದ್ಯಾ ಚ ಪರಾಗೇವಾವಿದ್ಯೋಪಪ್ರದರ್ಶಿತೇಷು ದೃಷ್ಟಾದೃಷ್ಟೇಷು ಭೋಗೇಷು ತೃಷ್ಣಾ ತಾಭ್ಯಾಮವಿದ್ಯಾತೃಷ್ಣಾಭ್ಯಾಂ ಪ್ರತಿಬದ್ಧಾತ್ಮದರ್ಶನಾಃ ಪರಾಚಃ ಬಹಿರ್ಗತಾನೇವ ಕಾಮಾನ್ ಕಾಮ್ಯಾನ್ವಿಷಯಾನ್ ಅನುಯಂತಿ ಅನುಗಚ್ಛಂತಿ ಬಾಲಾಃ ಅಲ್ಪಪ್ರಜ್ಞಾಃ ತೇ ತೇನ ಕಾರಣೇನ ಮೃತ್ಯೋಃ ಅವಿದ್ಯಾಕಾಮಕರ್ಮಸಮುದಾಯಸ್ಯ ಯಂತಿ ಗಚ್ಛಂತಿ ವಿತತಸ್ಯ ವಿಸ್ತೀರ್ಣಸ್ಯ ಸರ್ವತೋ ವ್ಯಾಪ್ತಸ್ಯ ಪಾಶಂ ಪಾಶ್ಯತೇ ಬಧ್ಯತೇ ಯೇನ ತಂ ಪಾಶಂ ದೇಹೇಂದ್ರಿಯಾದಿಸಂಯೋಗವಿಯೋಗಲಕ್ಷಣಮ್ । ಅನವರತಂ ಜನ್ಮಮರಣಜರಾರೋಗಾದ್ಯನೇಕಾನರ್ಥವ್ರಾತಂ ಪ್ರತಿಪದ್ಯಂತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಯತ ಏವಮ್ ಅಥ ತಸ್ಮಾತ್ ಧೀರಾಃ ವಿವೇಕಿನಃ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮಸ್ವರೂಪಾವಸ್ಥಾನಲಕ್ಷಣಮ್ ಅಮೃತತ್ವಂ ಧ್ರುವಂ ವಿದಿತ್ವಾ । ದೇವಾದ್ಯಮೃತತ್ವಂ ಹ್ಯಧ್ರುವಮ್ , ಇದಂ ತು ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮಸ್ವರೂಪಾವಸ್ಥಾನಲಕ್ಷಣಂ ಧ್ರುವಮ್ , ‘ನ ಕರ್ಮಣಾ ವರ್ಧತೇ ನೋ ಕನೀಯಾನ್’ ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ । ತದೇವಂಭೂತಂ ಕೂಟಸ್ಥಮವಿಚಾಲ್ಯಮಮೃತತ್ವಂ ವಿದಿತ್ವಾ ಅಧ್ರುವೇಷು ಸರ್ವಪದಾರ್ಥೇಷು ಅನಿತ್ಯೇಷು ನಿರ್ಧಾರ್ಯ, ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾ ಇಹ ಸಂಸಾರೇಽನರ್ಥಪ್ರಾಯೇ ನ ಪ್ರಾರ್ಥಯಂತೇ ಕಿಂಚಿದಪಿ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮದರ್ಶನಪ್ರತಿಕೂಲತ್ವಾತ್ । ಪುತ್ರವಿತ್ತಲೋಕೈಷಣಾಭ್ಯೋ ವ್ಯುತ್ತಿಷ್ಠಂತ್ಯೇವೇತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ ॥

ಯೇನ ರೂಪಂ ರಸಂ ಗಂಧಂ ಶಬ್ದಾನ್ಸ್ಪರ್ಶಾಂಶ್ಚ ಮೈಥುನಾನ್ ।
ಏತೇನೈವ ವಿಜಾನಾತಿ ಕಿಮತ್ರ ಪರಿಶಿಷ್ಯತೇ । ಏತದ್ವೈ ತತ್ ॥ ೩ ॥

ಯದ್ವಿಜ್ಞಾನಾನ್ನ ಕಿಂಚಿದನ್ಯತ್ಪ್ರಾರ್ಥಯಂತೇ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾಃ, ಕಥಂ ತದಧಿಗಮ ಇತಿ, ಉಚ್ಯತೇ — ಯೇನ ವಿಜ್ಞಾನಸ್ವಭಾವೇನಾತ್ಮನಾ ರೂಪಂ ರಸಂ ಗಂಧಂ ಶಬ್ದಾನ್ ಸ್ಪರ್ಶಾಂಶ್ಚ ಮೈಥುನಾನ್ ಮೈಥುನನಿಮಿತ್ತಾನ್ಸುಖಪ್ರತ್ಯಯಾನ್ ವಿಜಾನಾತಿ ವಿಸ್ಪಷ್ಟಂ ಜಾನಾತಿ ಸರ್ವೋ ಲೋಕಃ । ನನು ನೈವಂ ಪ್ರಸಿದ್ಧಿರ್ಲೋಕಸ್ಯ ಆತ್ಮನಾ ದೇಹಾದಿವಿಲಕ್ಷಣೇನಾಹಂ ವಿಜಾನಾಮೀತಿ । ದೇಹಾದಿಸಂಘಾತೋಽಹಂ ವಿಜಾನಾಮೀತಿ ತು ಸರ್ವೋ ಲೋಕೋಽವಗಚ್ಛತಿ । ನನು ದೇಹಾದಿಸಂಘಾತಸ್ಯಾಪಿ ಶಬ್ದಾದಿಸ್ವರೂಪತ್ವಾವಿಶೇಷಾದ್ವಿಜ್ಞೇಯತ್ವಾವಿಶೇಷಾಚ್ಚ ನ ಯುಕ್ತಂ ವಿಜ್ಞಾತೃತ್ವಮ್ । ಯದಿ ಹಿ ದೇಹಾದಿಸಂಘಾತೋ ರೂಪಾದ್ಯಾತ್ಮಕಃ ಸನ್ ರೂಪಾದೀನ್ವಿಜಾನೀಯಾತ್ , ತರ್ಹಿ ಬಾಹ್ಯಾ ಅಪಿ ರೂಪಾದಯೋಽನ್ಯೋನ್ಯಂ ಸ್ವಂ ಸ್ವಂ ರೂಪಂ ಚ ವಿಜಾನೀಯುಃ । ನ ಚೈತದಸ್ತಿ । ತಸ್ಮಾದ್ದೇಹಾದಿಲಕ್ಷಣಾಂಶ್ಚ ರೂಪಾದೀನ್ ಏತೇನೈವ ದೇಹಾದಿವ್ಯತಿರಿಕ್ತೇನೈವ ವಿಜ್ಞಾನಸ್ವಭಾವೇನಾತ್ಮನಾ ವಿಜಾನಾತಿ ಲೋಕಃ । ಯಥಾ ಯೇನ ಲೋಹೋ ದಹತಿ ಸೋಽಗ್ನಿರಿತಿ ತದ್ವತ್ ಆತ್ಮನೋಽವಿಜ್ಞೇಯಮ್ । ಕಿಮ್ ಅತ್ರ ಅಸ್ಮಿಂಲ್ಲೋಕೇ ಪರಿಶಿಷ್ಯತೇ ನ ಕಿಂಚಿತ್ಪರಿಶಿಷ್ಯತೇ ಸರ್ವಮೇವ ತ್ವಾತ್ಮನಾ ವಿಜ್ಞೇಯಮ್ , ಯಸ್ಯಾತ್ಮನೋಽವಿಜ್ಞೇಯಂ ನ ಕಿಂಚಿತ್ಪರಿಶಿಷ್ಯತೇ, ಸ ಆತ್ಮಾ ಸರ್ವಜ್ಞಃ । ಏತದ್ವೈ ತತ್ । ಕಿಂ ತತ್ ಯನ್ನಚಿಕೇತಸಾ ಪೃಷ್ಟಂ ದೇವಾದಿಭಿರಪಿ ವಿಚಿಕಿತ್ಸಿತಂ ಧರ್ಮಾದಿಭ್ಯೋಽನ್ಯತ್ ವಿಷ್ಣೋಃ ಪರಮಂ ಪದಂ ಯಸ್ಮಾತ್ಪರಂ ನಾಸ್ತಿ ತದ್ವೈ ಏತತ್ ಅಧಿಗತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥

ಸ್ವಪ್ನಾಂತಂ ಜಾಗರಿತಾಂತಂ ಚೋಭೌ ಯೇನಾನುಪಶ್ಯತಿ ।
ಮಹಾಂತಂ ವಿಭುಮಾತ್ಮಾನಂ ಮತ್ವಾ ಧೀರೋ ನ ಶೋಚತಿ ॥ ೪ ॥

ಅತಿಸೂಕ್ಷ್ಮತ್ವಾದ್ದುರ್ವಿಜ್ಞೇಯಮಿತಿ ಮತ್ವೈತಮೇವಾರ್ಥಂ ಪುನಃ ಪುನರಾಹ — ಸ್ವಪ್ನಾಂತಂ ಸ್ವಪ್ನಮಧ್ಯಂ ಸ್ವಪ್ನವಿಜ್ಞೇಯಮಿತ್ಯೇತತ್ । ತಥಾ ಜಾಗರಿತಾಂತಂ ಜಾಗರಿತಮಧ್ಯಂ ಜಾಗರಿತವಿಜ್ಞೇಯಂ ಚ । ಉಭೌ ಸ್ವಪ್ನಜಾಗರಿತಾಂತೌ ಯೇನ ಆತ್ಮನಾ ಅನುಪಶ್ಯತಿ ಲೋಕಃ ಇತಿ ಸರ್ವಂ ಪೂರ್ವವತ್ । ತಂ ಮಹಾಂತಂ ವಿಭುಮಾತ್ಮಾನಂ ಮತ್ವಾ ಅವಗಮ್ಯಾತ್ಮಭಾವೇನ ಸಾಕ್ಷಾದಹಮಸ್ಮಿ ಪರಮಾತ್ಮೇತಿ ಧೀರಃ ನ ಶೋಚತಿ ॥

ಯ ಇಮಂ ಮಧ್ವದಂ ವೇದ ಆತ್ಮಾನಂ ಜೀವಮಂತಿಕಾತ್ ।
ಈಶಾನಂ ಭೂತಭವ್ಯಸ್ಯ ನ ತತೋ ವಿಜುಗುಪ್ಸತೇ । ಏತದ್ವೈ ತತ್ ॥ ೫ ॥

ಕಿಂಚ, ಯಃ ಕಶ್ಚಿತ್ ಇಮಂ ಮಧ್ವದಂ ಕರ್ಮಫಲಭುಜಂ ಜೀವಂ ಪ್ರಾಣಾದಿಕಲಾಪಸ್ಯ ಧಾರಯಿತಾರಮಾತ್ಮಾನಂ ವೇದ ವಿಜಾನಾತಿ ಅಂತಿಕಾತ್ ಅಂತಿಕೇ ಸಮೀಪೇ ಈಶಾನಮ್ ಈಶಿತಾರಂ ಭೂತಭವ್ಯಸ್ಯ ಕಾಲತ್ರಯಸ್ಯ, ತತಃ ತದ್ವಿಜ್ಞಾನಾದೂರ್ಧ್ವಮಾತ್ಮಾನಂ ನ ವಿಜುಗುಪ್ಸತೇ ನ ಗೋಪಾಯಿತುಮಿಚ್ಛತಿ, ಅಭಯಪ್ರಾಪ್ತತ್ವಾತ್ । ಯಾವದ್ಧಿ ಭಯಮಧ್ಯಸ್ಥೋಽನಿತ್ಯಮಾತ್ಮಾನಂ ಮನ್ಯತೇ ತಾವದ್ಗೋಪಾಯಿತುಮಿಚ್ಛತ್ಯಾತ್ಮಾನಮ್ । ಯದಾ ತು ನಿತ್ಯಮದ್ವೈತಮಾತ್ಮಾನಂ ವಿಜಾನಾತಿ, ತದಾ ಕಃ ಕಿಂ ಕುತೋ ವಾ ಗೋಪಾಯಿತುಮಿಚ್ಛೇತ್ । ಏತದ್ವೈ ತದಿತಿ ಪೂರ್ವವತ್ ॥

ಯಃ ಪೂರ್ವಂ ತಪಸೋ ಜಾತಮದ್ಭ್ಯಃ ಪೂರ್ವಮಜಾಯತ ।
ಗುಹಾಂ ಪ್ರವಿಶ್ಯ ತಿಷ್ಠಂತಂ ಯೋ ಭೂತೇಭಿರ್ವ್ಯಪಶ್ಯತ । ಏತದ್ವೈ ತತ್ ॥ ೬ ॥

ಯಃ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮೇಶ್ವರಭಾವೇನ ನಿರ್ದಿಷ್ಟಃ, ಸ ಸರ್ವಾತ್ಮೇತ್ಯೇತದ್ದರ್ಶಯತಿ — ಯಃ ಕಶ್ಚಿನ್ಮುಮುಕ್ಷುಃ ಪೂರ್ವಂ ಪ್ರಥಮಂ ತಪಸಃ ಜ್ಞಾನಾದಿಲಕ್ಷಣಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಣ ಇತ್ಯೇತತ್ ; ಜಾತಮ್ ಉತ್ಪನ್ನಂ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಮ್ । ಕಿಮಪೇಕ್ಷ್ಯ ಪೂರ್ವಮಿತಿ, ಆಹ — ಅದ್ಭ್ಯಃ ಪೂರ್ವಮ್ ಅಪ್ಸಹಿತೇಭ್ಯಃ ಪಂಚಭೂತೇಭ್ಯಃ, ನ ಕೇವಲಾಭ್ಯೋಽದ್ಭ್ಯ ಇತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ । ಅಜಾಯತ ಉತ್ಪನ್ನಃ ಯಸ್ತಂ ಪ್ರಥಮಜಂ ದೇವಾದಿಶರೀರಾಣ್ಯುತ್ಪಾದ್ಯ ಸರ್ವಪ್ರಾಣಿಗುಹಾಂ ಹೃದಯಾಕಾಶಂ ಪ್ರವಿಶ್ಯ ತಿಷ್ಠಂತಂ ಶಬ್ದಾದೀನುಪಲಭಮಾನಂ ಭೂತೇಭಿಃ ಭೂತೈಃ ಕಾರ್ಯಕರಣಲಕ್ಷಣೈಃ ಸಹ ತಿಷ್ಠಂತಂ ಯೋ ವ್ಯಪಶ್ಯತ ಯಃ ಪಶ್ಯತೀತ್ಯೇತತ್ ; ಯ ಏವಂ ಪಶ್ಯತಿ, ಸ ಏತದೇವ ಪಶ್ಯತಿ — ಯತ್ತತ್ಪ್ರಕೃತಂ ಬ್ರಹ್ಮ ॥

ಯಾ ಪ್ರಾಣೇನ ಸಂಭವತಿ ಅದಿತಿರ್ದೇವತಾಮಯೀ ।
ಗುಹಾಂ ಪ್ರವಿಶ್ಯ ತಿಷ್ಠಂತೀಂ ಯಾ ಭೂತೇಭಿರ್ವ್ಯಜಾಯತ । ಏತದ್ವೈ ತತ್ ॥ ೭ ॥

ಕಿಂಚ, ಯಾ ಸರ್ವದೇವತಾಮಯೀ ಸರ್ವದೇವತಾತ್ಮಿಕಾ ಪ್ರಾಣೇನ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭರೂಪೇಣ ಪರಸ್ಮಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸಂಭವತಿ ಶಬ್ದಾದೀನಾಮದನಾತ್ ಅದಿತಿಃ ತಾಂ ಪೂರ್ವವದ್ಗುಹಾಂ ಪ್ರವಿಶ್ಯ ತಿಷ್ಠಂತೀಮ್ ಅದಿತಿಮ್ । ತಾಮೇವ ವಿಶಿನಷ್ಟಿ — ಯಾ ಭೂತೇಭಿಃ ಭೂತೈಃ ಸಮನ್ವಿತಾ ವ್ಯಜಾಯತ ಉತ್ಪನ್ನೇತ್ಯೇತತ್ ॥

ಅರಣ್ಯೋರ್ನಿರ್ಹಿತೋ ಜಾತವೇದಾ ಗರ್ಭ ಇವ ಸುಭೃತೋ ಗರ್ಭಿಣೀಭಿಃ ।
ದಿವೇ ದಿವ ಈಡ್ಯೋ ಜಾಗೃವದ್ಭಿರ್ಹವಿಷ್ಮದ್ಭಿರ್ಮನುಷ್ಯೇಭಿರಗ್ನಿಃ । ಏತದ್ವೈ ತತ್ ॥ ೮ ॥

ಕಿಂಚ, ಯಃ ಅಧಿಯಜ್ಞಮ್ ಉತ್ತರಾಧರಾರಣ್ಯೋರ್ನಿಹಿತಃ ಸ್ಥಿತಃ ಜಾತವೇದಾ ಅಗ್ನಿಃ ಪುನಃ ಸರ್ವಹವಿಷಾಂ ಭೋಕ್ತಾ ಅಧ್ಯಾತ್ಮಂ ಚ ಯೋಗಿಭಿಃ, ಗರ್ಭ ಇವ ಗರ್ಭಿಣೀಭಿಃ ಅಂತರ್ವತ್ನೀಭಿರಗರ್ಹಿತಾನ್ನಭೋಜನಾದಿನಾ ಯಥಾ ಗರ್ಭಃ ಸುಭೃತಃ ಸುಷ್ಠು ಸಮ್ಯಗ್ಭೃತೋ ಲೋಕೇ, ಇತ್ಥಮೇವ ಋತ್ವಿಗ್ಭಿರ್ಯೋಗಿಭಿಶ್ಚ ಸುಭೃತ ಇತ್ಯೇತತ್ । ಕಿಂಚ, ದಿವೇ ದಿವೇ ಅಹನ್ಯಹನಿ ಈಡ್ಯಃ ಸ್ತುತ್ಯೋ ವಂದ್ಯಶ್ಚ ಕರ್ಮಿಭಿರ್ಯೋಗಿಭಿಶ್ಚಾಧ್ವರೇ ಹೃದಯೇ ಚ ಜಾಗೃವದ್ಭಿಃ ಜಾಗರಣಶೀಲೈಃ ಅಪ್ರಮತ್ತೈರಿತ್ಯೇತತ್ । ಹವಿಷ್ಮದ್ಭಿಃ ಆಜ್ಯಾದಿಮದ್ಭಿಃ ಧ್ಯಾನಭಾವನಾವದ್ಭಿಶ್ಚ ಮನುಷ್ಯೇಭಿಃ ಮನುಷ್ಯೈಃ ಅಗ್ನಿಃ ; ಏತದ್ವೈ ತತ್ ತದೇವ ಪ್ರಕೃತಂ ಬ್ರಹ್ಮ ॥

ಯತಶ್ಚೋದೇತಿ ಸೂರ್ಯಃ ಅಸ್ತಂ ಯತ್ರ ಚ ಗಚ್ಛತಿ ।
ತಂ ದೇವಾಃ ಸರ್ವೇ ಅರ್ಪಿತಾಸ್ತದು ನಾತ್ಯೇತಿ ಕಶ್ಚನ । ಏತದ್ವೈ ತತ್ ॥ ೯ ॥

ಕಿಂಚ, ಯತಶ್ಚ ಯಸ್ಮಾತ್ಪ್ರಾಣಾತ್ ಉದೇತಿ ಉತ್ತಿಷ್ಠತಿ ಸೂರ್ಯಃ, ಅಸ್ತಂ ನಿಮ್ಲೋಚನಂ ತಿರೋಧಾನಂ ಯತ್ರ ಯಸ್ಮಿನ್ನೇವ ಚ ಪ್ರಾಣೇ ಅಹನ್ಯಹನಿ ಗಚ್ಛತಿ, ತಂ ಪ್ರಾಣಮಾತ್ಮಾನಂ ದೇವಾಃ ಸರ್ವೇ ಅಗ್ನ್ಯಾದಯಃ ಅಧಿದೈವಂ ವಾಗಾದಯಶ್ಚಾಧ್ಯಾತ್ಮಂ ಸರ್ವೇ ವಿಶ್ವೇ ಅರಾ ಇವ ರಥನಾಭೌ ಅರ್ಪಿತಾಃ ಸಂಪ್ರವೇಶಿತಾಃ ಸ್ಥಿತಿಕಾಲೇ । ಸೋಽಪಿ ಬ್ರಹ್ಮೈವ । ತತ್ ಏತತ್ಸರ್ವಾತ್ಮಕಂ ಬ್ರಹ್ಮ, ಉ ನಾತ್ಯೇತಿ ನಾತೀತ್ಯ ತದಾತ್ಮಕತಾಂ ತದನ್ಯತ್ವಂ ಗಚ್ಛತಿ, ಕಶ್ಚನ ಕಶ್ಚಿದಪಿ ಏತದ್ವೈ ತತ್ ॥

ಯದೇವೇಹ ತದಮುತ್ರ ಯದಮುತ್ರ ತದನ್ವಿಹ ।
ಮೃತ್ಯೋಃ ಸ ಮೃತ್ಯುಮಾಪ್ನೋತಿ ಯ ಇಹ ನಾನೇವ ಪಶ್ಯತಿ ॥ ೧೦ ॥

ಯದ್ಬ್ರಹ್ಮಾದಿಸ್ಥಾವರಾಂತೇಷು ವರ್ತಮಾನಂ ತತ್ತದುಪಾಧಿತ್ವಾದಬ್ರಹ್ಮವದವಭಾಸಮಾನಂ ಸಂಸಾರ್ಯನ್ಯತ್ಪರಸ್ಮಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಣ ಇತಿ ಮಾ ಭೂತ್ಕಸ್ಯಚಿದಾಶಂಕೇತೀದಮಾಹ — ಯದೇವೇಹ ಕಾರ್ಯಕಾರಣೋಪಾಧಿಸಮನ್ವಿತಂ ಸಂಸಾರಧರ್ಮವದವಭಾಸಮಾನಮವಿವೇಕಿನಾಮ್ , ತದೇವ ಸ್ವಾತ್ಮಸ್ಥಮ್ ಅಮುತ್ರ ನಿತ್ಯವಿಜ್ಞಾನಘನಸ್ವಭಾವಂ ಸರ್ವಸಂಸಾರಧರ್ಮವರ್ಜಿತಂ ಬ್ರಹ್ಮ । ಯಚ್ಚ ಅಮುತ್ರ ಅಮುಷ್ಮಿನ್ನಾತ್ಮನಿ ಸ್ಥಿತಮ್ , ತದನು ಇಹ ತದೇವ ಇಹ ಕಾರ್ಯಕರಣನಾಮರೂಪೋಪಾಧಿಮ್ ಅನು ವಿಭಾವ್ಯಮಾನಂ ನಾನ್ಯತ್ । ತತ್ರೈವಂ ಸತಿ ಉಪಾಧಿಸ್ವಭಾವಭೇದದೃಷ್ಟಿಲಕ್ಷಣಯಾ ಅವಿದ್ಯಯಾ ಮೋಹಿತಃ ಸನ್ ಯ ಇಹ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯನಾನಾಭೂತೇ ಪರಸ್ಮಾದನ್ಯೋಽಹಂ ಮತ್ತೋಽನ್ಯತ್ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ನಾನೇವ ಭಿನ್ನಮಿವ ಪಶ್ಯತಿ ಉಪಲಭತೇ, ಸ ಮೃತ್ಯೋರ್ಮರಣಾತ್ ಮೃತ್ಯುಂ ಮರಣಂ ಪುನಃ ಪುನಃ ಜನನಮರಣಭಾವಮಾಪ್ನೋತಿ ಪ್ರತಿಪದ್ಯತೇ । ತಸ್ಮಾತ್ತಥಾ ನ ಪಶ್ಯೇತ್ । ವಿಜ್ಞಾನೈಕರಸಂ ನೈರಂತರ್ಯೇಣಾಕಾಶವತ್ಪರಿಪೂರ್ಣಂ ಬ್ರಹ್ಮೈವಾಹಮಸ್ಮೀತಿ ಪಶ್ಯೇದಿತಿ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಃ ॥

ಮನಸೈವೇದಮಾಪ್ತವ್ಯಂ ನೇಹ ನಾನಾಸ್ತಿ ಕಿಂಚನ ।
ಮೃತ್ಯೋಃ ಸ ಮೃತ್ಯುಂ ಗಚ್ಛತಿ ಯ ಇಹ ನಾನೇವ ಪಶ್ಯತಿ ॥ ೧೧ ॥

ಪ್ರಾಗೇಕತ್ವವಿಜ್ಞಾನಾದಾಚಾರ್ಯಾಗಮಸಂಸ್ಕೃತೇನ ಮನಸೈವ ಇದಂ ಬ್ರಹ್ಮೈಕರಸಮ್ ಆಪ್ತವ್ಯಮ್ ಆತ್ಮೈವ ನಾನ್ಯದಸ್ತೀತಿ । ಆಪ್ತೇ ಚ ನಾನಾತ್ವಪ್ರತ್ಯುಪಸ್ಥಾಪಿಕಾಯಾ ಅವಿದ್ಯಾಯಾ ನಿವೃತ್ತತ್ವಾತ್ ಇಹ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ನಾನಾ ನಾಸ್ತಿ ಕಿಂಚನ ಅಣುಮಾತ್ರಮಪಿ । ಯಸ್ತು ಪುನರವಿದ್ಯಾತಿಮಿರದೃಷ್ಟಿಂ ನ ಮುಂಚತಿ ಇಹ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ನಾನೇವ ಪಶ್ಯತಿ, ಸ ಮೃತ್ಯೋರ್ಮೃತ್ಯುಂ ಗಚ್ಛತ್ಯೇವ ಸ್ವಲ್ಪಮಪಿ ಭೇದಮಧ್ಯಾರೋಪಯನ್ನಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥

ಅಂಗುಷ್ಠಮಾತ್ರಃ ಪುರುಷೋ ಮಧ್ಯ ಆತ್ಮನಿ ತಿಷ್ಠತಿ ।
ಈಶಾನಂ ಭೂತಭವ್ಯಸ್ಯ ನ ತತೋ ವಿಜುಗುಪ್ಸತೇ । ಏತದ್ವೈ ತತ್ ॥ ೧೨ ॥

ಪುನರಪಿ ತದೇವ ಪ್ರಕೃತಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಹ — ಅಂಗುಷ್ಠಮಾತ್ರಃ ಅಂಗುಷ್ಠಪರಿಮಾಣಃ । ಅಂಗುಷ್ಠಪರಿಮಾಣಂ ಹೃದಯಪುಂಡರೀಕಂ ತಚ್ಛಿದ್ರವರ್ತ್ಯಂತಃಕರಣೋಪಾಧಿರಂಗುಷ್ಠಮಾತ್ರಃ ಅಂಗುಷ್ಠಮಾತ್ರವಂಶಪರ್ವಮಧ್ಯವರ್ತ್ಯಂಬರವತ್ । ಪುರುಷಃ ಪೂರ್ಣಮನೇನ ಸರ್ವಮಿತಿ । ಮಧ್ಯೇ ಆತ್ಮನಿ ಶರೀರೇ ತಿಷ್ಠತಿ ಯಃ ತಮ್ ಆತ್ಮಾನಮ್ ಈಶಾನಂ ಭೂತಭವ್ಯಸ್ಯ ವಿದಿತ್ವಾ, ನ ತತ ಇತ್ಯಾದಿ ಪೂರ್ವವತ್ ॥

ಅಂಗುಷ್ಠಮಾತ್ರಃ ಪುರುಷೋ ಜ್ಯೋತಿರಿವಾಧೂಮಕಃ ।
ಈಶಾನೋ ಭೂತಭವ್ಯಸ್ಯ ಸ ಏವಾದ್ಯ ಸ ಉ ಶ್ವಃ । ಏತದ್ವೈ ತತ್ ॥ ೧೩ ॥

ಕಿಂಚ, ಅಂಗುಷ್ಠಮಾತ್ರಃ ಪುರುಷಃ ಜ್ಯೋತಿರಿವ ಅಧೂಮಕಃ, ಅಧೂಮಕಮಿತಿ ಯುಕ್ತಂ ಜ್ಯೋತಿಃಪರತ್ವಾತ್ । ಯಸ್ತ್ವೇವಂ ಲಕ್ಷಿತೋ ಯೋಗಿಭಿರ್ಹೃದಯೇ ಈಶಾನಃ ಭೂತಭವ್ಯಸ್ಯ ಸ ಏವ ನಿತ್ಯಃ ಕೂಟಸ್ಥಃ ಅದ್ಯ ಇದಾನೀಂ ಪ್ರಾಣಿಷು ವರ್ತಮಾನಃ ಸ ಉ ಶ್ವೋಽಪಿ ವರ್ತಿಷ್ಯತೇ, ನಾನ್ಯಸ್ತತ್ಸಮೋಽನ್ಯಶ್ಚ ಜನಿಷ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅನೇನ ‘ನಾಯಮಸ್ತೀತಿ ಚೈಕೇ’ (ಕ. ಉ. ೧ । ೧ । ೨೦) ಇತ್ಯಯಂ ಪಕ್ಷೋ ನ್ಯಾಯತೋಽಪ್ರಾಪ್ತೋಽಪಿ ಸ್ವವಚನೇನ ಶ್ರುತ್ಯಾ ಪ್ರತ್ಯುಕ್ತಃ, ತಥಾ ಕ್ಷಣಭಂಗವಾದಶ್ಚ ।

ಯಥೋದಕಂ ದುರ್ಗೇ ವೃಷ್ಟಂ ಪರ್ವತೇಷು ವಿಧಾವತಿ ।
ಏವಂ ಧರ್ಮಾನ್ಪೃಥಕ್ಪಶ್ಯಂಸ್ತಾನೇವಾನುವಿಧಾವತಿ ॥ ೧೪ ॥

ಪುನರಪಿ ಭೇದದರ್ಶನಾಪವಾದಂ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಆಹ — ಯಥಾ ಉದಕಂ ದುರ್ಗೇ ದುರ್ಗಮೇ ದೇಶೇ ಉಚ್ಛ್ರಿತೇ ವೃಷ್ಟಂ ಸಿಕ್ತಂ ಪರ್ವತೇಷು ಪರ್ವವತ್ಸು ನಿಮ್ನಪ್ರದೇಶೇಷು ವಿಧಾವತಿ ವಿಕೀರ್ಣಂ ಸದ್ವಿನಶ್ಯತಿ, ಏವಂ ಧರ್ಮಾನ್ ಆತ್ಮನೋಽಭಿನ್ನಾನ್ ಪೃಥಕ್ ಪಶ್ಯನ್ ಪೃಥಗೇವ ಪ್ರತಿಶರೀರಂ ಪಶ್ಯನ್ ತಾನೇವ ಶರೀರಭೇದಾನುವರ್ತಿನಃ ಅನುವಿಧಾವತಿ । ಶರೀರಭೇದಮೇವ ಪೃಥಕ್ ಪುನಃ ಪುನಃ ಪ್ರತಿಪದ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥

ಯಥೋದಕಂ ಶುದ್ಧೇ ಶುದ್ಧಮಾಸಿಕ್ತಂ ತಾದೃಗೇವ ಭವತಿ । ಏವಂ ಮುನೇರ್ವಿಜಾನತ ಆತ್ಮಾ ಭವತಿ ಗೌತಮ ॥ ೧೫ ॥

ಅಸ್ಯ ಪುನರ್ವಿದ್ಯಾವತೋ ವಿಧ್ವಸ್ತೋಪಾಧಿಕೃತಭೇದದರ್ಶನಸ್ಯ ವಿಶುದ್ಧವಿಜ್ಞಾನಘನೈಕರಸಮದ್ವಯಮಾತ್ಮಾನಂ ಪಶ್ಯತೋ ವಿಜಾನತೋ ಮುನೇರ್ಮನನಶೀಲಸ್ಯಾತ್ಮಸ್ವರೂಪಂ ಕಥಂ ಸಂಭವತೀತಿ, ಉಚ್ಯತೇ — ಯಥಾ ಉದಕಂ ಶುದ್ಧೇ ಪ್ರಸನ್ನೇ ಶುದ್ಧಂ ಪ್ರಸನ್ನಮ್ ಆಸಿಕ್ತಂ ಪ್ರಕ್ಷಿಪ್ತಮ್ ಏಕರಸಮೇವ ನಾನ್ಯಥಾ, ತಾದೃಗೇವ ಭವತಿ ಆತ್ಮಾಪ್ಯೇವಮೇವ ಭವತಿ ಏಕತ್ವಂ ವಿಜಾನತೋ ಮುನೇಃ ಮನನಶೀಲಸ್ಯ ಹೇ ಗೌತಮ । ತಸ್ಮಾತ್ಕುತಾರ್ಕಿಕಭೇದದೃಷ್ಟಿಂ ನಾಸ್ತಿಕಕುದೃಷ್ಟಿಂ ಚೋಜ್ಝಿತ್ವಾ ಮಾತೃಪಿತೃಸಹಸ್ರೇಭ್ಯೋಽಪಿ ಹಿತೈಷಿಣಾ ವೇದೇನೋಪದಿಷ್ಟಮಾತ್ಮೈಕತ್ವದರ್ಶನಂ ಶಾಂತದರ್ಪೈರಾದರಣೀಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥
ಇತಿ ಚತುರ್ಥವಲ್ಲೀಭಾಷ್ಯಮ್ ॥

ಪಂಚಮೀ ವಲ್ಲೀ

ಪುರಮೇಕಾದಶದ್ವಾರಮಜಸ್ಯಾವಕ್ರಚೇತಸಃ ।
ಅನುಷ್ಠಾಯ ನ ಶೋಚತಿ ವಿಮುಕ್ತಶ್ಚ ವಿಮುಚ್ಯತೇ । ಏತದ್ವೈ ತತ್ ॥ ೧ ॥

ಪುನರಪಿ ಪ್ರಕಾರಾಂತರೇಣ ಬ್ರಹ್ಮತತ್ತ್ವನಿರ್ಧಾರಣಾರ್ಥೋಽಯಮಾರಂಭಃ, ದುರ್ವಿಜ್ಞೇಯತ್ವಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಣಃ — ಪುರಂ ಪುರಮಿವ ಪುರಮ್ । ದ್ವಾರದ್ವಾರಪಾಲಾಧಿಷ್ಠಾತ್ರಾದ್ಯನೇಕಪುರೋಪಕರಣಸಂಪತ್ತಿದರ್ಶನಾತ್ ಶರೀರಂ ಪುರಮ್ । ಪುರಂ ಚ ಸೋಪಕರಣಂ ಸ್ವಾತ್ಮನಾ ಅಸಂಹತಸ್ವತಂತ್ರಸ್ವಾಮ್ಯರ್ಥಂ ದೃಷ್ಟಮ್ । ತಥೇದಂ ಪುರಸಾಮಾನ್ಯಾದನೇಕೋಪಕರಣಸಂಹತಂ ಶರೀರಂ ಸ್ವಾತ್ಮನಾ ಅಸಂಹತರಾಜಸ್ಥಾನೀಯಸ್ವಾಮ್ಯರ್ಥಂ ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ । ತಚ್ಚೇದಂ ಶರೀರಾಖ್ಯಂ ಪುರಮ್ ಏಕಾದಶದ್ವಾರಮ್ ; ಏಕಾದಶ ದ್ವಾರಾಣ್ಯಸ್ಯ — ಸಪ್ತ ಶೀರ್ಷಣ್ಯಾನಿ, ನಾಭ್ಯಾ ಸಹಾರ್ವಾಂಚಿ ತ್ರೀಣಿ, ಶಿರಸ್ಯೇಕಮ್ , ತೈರೇಕಾದಶದ್ವಾರಂ ಪುರಮ್ । ಕಸ್ಯ ? ಅಜಸ್ಯ ಜನ್ಮಾದಿವಿಕ್ರಿಯಾರಹಿತಸ್ಯಾತ್ಮನೋ ರಾಜಸ್ಥಾನೀಯಸ್ಯ ಪುರಧರ್ಮವಿಲಕ್ಷಣಸ್ಯ । ಅವಕ್ರಚೇತಸಃ ಅವಕ್ರಮ್ ಅಕುಟಿಲಮಾದಿತ್ಯಪ್ರಕಾಶವನ್ನಿತ್ಯಮೇವಾವಸ್ಥಿತಮೇಕರೂಪಂ ಚೇತೋ ವಿಜ್ಞಾನಮಸ್ಯೇತಿ ಅವಕ್ರಚೇತಾಃ ತಸ್ಯಾವಕ್ರಚೇತಸಃ ರಾಜಸ್ಥಾನೀಯಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಯಸ್ಯೇದಂ ಪುರಂ ತಂ ಪರಮೇಶ್ವರಂ ಪುರಸ್ವಾಮಿನಮ್ ಅನುಷ್ಠಾಯ ಧ್ಯಾತ್ವಾ । ಧ್ಯಾನಂ ಹಿ ತಸ್ಯಾನುಷ್ಠಾನಂ ಸಮ್ಯಗ್ವಿಜ್ಞಾನಪೂರ್ವಕಮ್ । ತಂ ಸರ್ವೈಷಣಾವಿನಿರ್ಮುಕ್ತಃ ಸನ್ಸಮಂ ಸರ್ವಭೂತಸ್ಥಂ ಧ್ಯಾತ್ವಾ ನ ಶೋಚತಿ । ತದ್ವಿಜ್ಞಾನಾದಭಯಪ್ರಾಪ್ತೇಃ ಶೋಕಾವಸರಾಭಾವಾತ್ಕುತೋ ಭಯೇಕ್ಷಾ । ಇಹೈವಾವಿದ್ಯಾಕೃತಕಾಮಕರ್ಮಬಂಧನೈರ್ವಿಮುಕ್ತೋ ಭವತಿ । ವಿಮುಕ್ತಶ್ಚ ಸನ್ವಿಮುಚ್ಯತೇ ; ಪುನಃ ಶರೀರಂ ನ ಗೃಹ್ಣಾತೀತ್ಯರ್ಥಃ ॥

ಹಂಸಃ ಶುಚಿಷದ್ವಸುರಂತರಿಕ್ಷಸದ್ಧೋತಾ ವೇದಿಷದತಿಥಿರ್ದುರೋಣಸತ್ ।
ನೃಷದ್ವರಸದೃತಸದ್ವ್ಯೋಮಸದಬ್ಜಾ ಗೋಜಾ ಋತಜಾ ಅದ್ರಿಜಾ ಋತಂ ಬೃಹತ್ ॥ ೨ ॥

ಸ ತು ನೈಕಪುರವರ್ತ್ಯೇವಾತ್ಮಾ ಕಿಂ ತರ್ಹಿ ಸರ್ವಪುರವರ್ತೀ । ಕಥಮ್ ? ಹಂಸಃ ಹಂತಿ ಗಚ್ಛತೀತಿ । ಶುಚಿಷತ್ ಶುಚೌ ದಿವಿ ಆದಿತ್ಯಾತ್ಮನಾ ಸೀದತೀತಿ । ವಸುಃ ವಾಸಯತಿ ಸರ್ವಾನಿತಿ । ವಾಯ್ವಾತ್ಮನಾ ಅಂತರಿಕ್ಷೇ ಸೀದತೀತಿ ಅಂತರಿಕ್ಷಸತ್ । ಹೋತಾ ಅಗ್ನಿಃ, ‘ಅಗ್ನಿರ್ವೈ ಹೋತಾ’ ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ । ವೇದ್ಯಾಂ ಪೃಥಿವ್ಯಾಂ ಸೀದತೀತಿ ವೇದಿಷತ್ , ‘ಇಯಂ ವೇದಿಃ ಪರೋಽಂತಃ ಪೃಥಿವ್ಯಾಃ’ (ಋ. ಮಂ. ೧ । ೨೨ । ೧೬೪ । ೩೫) ಇತಿ ಮಂತ್ರವರ್ಣಾತ್ । ಅತಿಥಿಃ ಸೋಮಃ ಸನ್ ದುರೋಣೇ ಕಲಶೇ ಸೀದತೀತಿ ದುರೋಣಸತ್ । ಬ್ರಾಹ್ಮಣೋಽತಿಥಿರೂಪೇಣ ವಾ ದುರೋಣೇಷು ಗೃಹೇಷು ಸೀದತೀತಿ ದುರೋಣಸತ್ । ನೃಷತ್ ನೃಷು ಮನುಷ್ಯೇಷು ಸೀದತೀತಿ ನೃಷತ್ । ವರಸತ್ ವರೇಷು ದೇವೇಷು ಸೀದತೀತಿ ವರಸತ್ । ಋತಸತ್ ಋತಂ ಸತ್ಯಂ ಯಜ್ಞೋ ವಾ, ತಸ್ಮಿನ್ ಸೀದತೀತಿ ಋತಸತ್ । ವ್ಯೋಮಸತ್ ವ್ಯೋಮ್ನಿ ಆಕಾಶೇ ಸೀದತೀತಿ ವ್ಯೋಮಸತ್ । ಅಬ್ಜಾಃ ಅಪ್ಸು ಶಂಖಶುಕ್ತಿಮಕರಾದಿರುಪೇಣ ಜಾಯತ ಇತಿ ಅಬ್ಜಾಃ । ಗೋಜಾಃ ಗವಿ ಪೃಥಿವ್ಯಾಂ ವ್ರೀಹಿಯವಾದಿರೂಪೇಣ ಜಾಯತ ಇತಿ ಗೋಜಾಃ । ಋತಜಾಃ ಯಜ್ಞಾಂಗರೂಪೇಣ ಜಾಯತ ಇತಿ ಋತಜಾಃ । ಅದ್ರಿಜಾಃ ಪರ್ವತೇಭ್ಯೋ ನದ್ಯಾದಿರೂಪೇಣ ಜಾಯತ ಇತಿ ಅದ್ರಿಜಾಃ । ಸರ್ವಾತ್ಮಾಪಿ ಸನ್ ಋತಮ್ ಅವಿತಥಸ್ವಭಾವ ಏವ । ಬೃಹತ್ ಮಹಾನ್ , ಸರ್ವಕಾರಣತ್ವಾತ್ । ಯದಾಪ್ಯಾದಿತ್ಯ ಏವ ಮಂತ್ರೇಣೋಚ್ಯತೇ ತದಾಪ್ಯಾತ್ಮಸ್ವರೂಪತ್ವಮಾದಿತ್ಯಸ್ಯಾಂಗೀಕೃತಮಿತಿ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನೇಽಪ್ಯವಿರೋಧಃ । ಸರ್ವಥಾಪ್ಯೇಕ ಏವಾತ್ಮಾ ಜಗತಃ, ನಾತ್ಮಭೇದ ಇತಿ ಮಂತ್ರಾರ್ಥಃ ॥

ಊರ್ಧ್ವಂ ಪ್ರಾಣಮುನ್ನಯತಿ ಅಪಾನಂ ಪ್ರತ್ಯಗಸ್ಯತಿ ।
ಮಧ್ಯೇ ವಾಮನಮಾಸೀನಂ ವಿಶ್ವೇ ದೇವಾ ಉಪಾಸತೇ ॥ ೩ ॥

ಆತ್ಮನಃ ಸ್ವರೂಪಾಧಿಗಮೇ ಲಿಂಗಮುಚ್ಯತೇ — ಊರ್ಧ್ವಂ ಹೃದಯಾತ್ ಪ್ರಾಣಂ ಪ್ರಾಣವೃತ್ತಿಂ ವಾಯುಮ್ ಉನ್ನಯತಿ ಊರ್ಧ್ವಂ ಗಮಯತಿ । ತಥಾ ಅಪಾನಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ ಅಧಃ ಅಸ್ಯತಿ ಕ್ಷಿಪತಿ ಯಃ ಇತಿ ವಾಕ್ಯಶೇಷಃ । ತಂ ಮಧ್ಯೇ ಹೃದಯಪುಂಡರೀಕಾಕಾಶೇ ಆಸೀನಂ ಬುದ್ಧಾವಭಿವ್ಯಕ್ತಂ ವಿಜ್ಞಾನಪ್ರಕಾಶನಂ ವಾಮನಂ ವನನೀಯಂ ಸಂಭಜನೀಯಂ ವಿಶ್ವೇ ಸರ್ವೇ ದೇವಾಃ ಚಕ್ಷುರಾದಯಃ ಪ್ರಾಣಾಃ ರೂಪಾದಿವಿಜ್ಞಾನಂ ಬಲಿಮುಪಾಹರಂತೋ ವಿಶ ಇವ ರಾಜಾನಮ್ ಉಪಾಸತೇ ತಾದರ್ಥ್ಯೇನಾನುಪರತವ್ಯಾಪಾರಾ ಭವಂತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಯದರ್ಥಾ ಯತ್ಪ್ರಯುಕ್ತಾಶ್ಚ ಸರ್ವೇ ವಾಯುಕರಣವ್ಯಾಪಾರಾಃ, ಸೋಽನ್ಯಃ ಸಿದ್ಧ ಇತಿ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಃ ॥

ಅಸ್ಯ ವಿಸ್ರಂಸಮಾನಸ್ಯ ಶರೀರಸ್ಥಸ್ಯ ದೇಹಿನಃ ।
ದೇಹಾದ್ವಿಮುಚ್ಯಮಾನಸ್ಯ ಕಿಮತ್ರ ಪರಿಶಿಷ್ಯತೇ । ಏತದ್ವೈ ತತ್ ॥ ೪ ॥

ಕಿಂಚ, ಅಸ್ಯ ಶರೀರಸ್ಥಸ್ಯ ಆತ್ಮನಃ ವಿಸ್ರಂಸಮಾನಸ್ಯ ಭ್ರಂಶಮಾನಸ್ಯ ದೇಹಿನೋ ದೇಹವತಃ । ವಿಸ್ರಂಸನಶಬ್ದಾರ್ಥಮಾಹ — ದೇಹಾದ್ವಿಮುಚ್ಯಮಾನಸ್ಯೇತಿ । ಕಿಮತ್ರ ಪರಿಶಿಷ್ಯತೇ ಪ್ರಾಣಾದಿಕಲಾಪೇ ನ ಕಿಂಚನ ಪರಿಶಿಷ್ಯತೇ ; ಅತ್ರ ದೇಹೇ ಪುರಸ್ವಾಮಿವಿದ್ರವಣ ಇವ ಪುರವಾಸಿನಾಂ ಯಸ್ಯಾತ್ಮನೋಽಪಗಮೇ ಕ್ಷಣಮಾತ್ರಾತ್ಕಾರ್ಯಕರಣಕಲಾಪರೂಪಂ ಸರ್ವಮಿದಂ ಹತಬಲಂ ವಿಧ್ವಸ್ತಂ ಭವತಿ ವಿನಷ್ಟಂ ಭವತಿ, ಸೋಽನ್ಯಃ ಸಿದ್ಧ ಆತ್ಮಾ ॥

ನ ಪ್ರಾಣೇನ ನಾಪಾನೇನ ಮರ್ತ್ಯೋ ಜೀವತಿ ಕಶ್ಚನ ।
ಇತರೇಣ ತು ಜೀವಂತಿ ಯಸ್ಮಿನ್ನೇತಾವುಪಾಶ್ರಿತೌ ॥ ೫ ॥

ಸ್ಯಾನ್ಮತಂ ಪ್ರಾಣಾಪಾನಾದ್ಯಪಗಮಾದೇವೇದಂ ವಿಧ್ವಸ್ತಂ ಭವತಿ ನ ತು ವ್ಯತಿರಿಕ್ತಾತ್ಮಾಪಗಮಾತ್ , ಪ್ರಾಣಾದಿಭಿರೇವೇಹ ಮರ್ತ್ಯೋ ಜೀವತೀತಿ ; ನೈತದಸ್ತಿ — ನ ಪ್ರಾಣೇನ ನಾಪಾನೇನ ಚಕ್ಷುರಾದಿನಾ ವಾ ಮರ್ತ್ಯಃ ಮನುಷ್ಯೋ ದೇಹವಾನ್ ಕಶ್ಚನ ಜೀವತಿ ನ ಕೋಽಪಿ ಜೀವತಿ । ನ ಹ್ಯೇಷಾಂ ಪರಾರ್ಥಾನಾಂ ಸಂಹತ್ಯಕಾರಿತ್ವಾಜ್ಜೀವನಹೇತುತ್ವಮುಪಪದ್ಯತೇ । ಸ್ವಾರ್ಥೇನಾಸಂಹತೇನ ಪರೇಣ ಸಂಹತಾನಾಮವಸ್ಥಾನಂ ನ ದೃಷ್ಟಂ ಕೇನಚಿದಪ್ರಯುಕ್ತಂ ಯಥಾ ಗೃಹಾದೀನಾಂ ಲೋಕೇ ; ತಥಾ ಪ್ರಾಣಾದೀನಾಮಪಿ ಸಂಹತತ್ವಾದ್ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ । ಅತ ಇತರೇಣ ತು ಇತರೇಣೈವ ಸಂಹತಪ್ರಾಣಾದಿವಿಲಕ್ಷಣೇನ ತು ಸರ್ವೇ ಸಂಹತಾಃ ಸಂತಃ ಜೀವಂತಿ ಪ್ರಾಣಾಂಧಾರಯಂತಿ । ಯಸ್ಮಿನ್ ಸಂಹತವಿಲಕ್ಷಣೇ ಆತ್ಮನಿ ಸತಿ ಪರಸ್ಮಿನ್ ಏತೌ ಪ್ರಾಣಾಪಾನೌ ಚಕ್ಷುರಾದಿಭಿಃ ಸಂಹತೌ ಉಪಾಶ್ರಿತೌ ಯಸ್ಯಾಸಂಹತಸ್ಯಾರ್ಥೇ ಪ್ರಾಣಾಪಾನಾದಿಃ ಸರ್ವಂ ವ್ಯಾಪಾರಂ ಕುರ್ವನ್ವರ್ತತೇ ಸಂಹತಃ ಸನ್ ಸ ತತೋಽನ್ಯಃ ಸಿದ್ಧ ಇತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ ॥

ಹಂತ ತ ಇದಂ ಪ್ರವಕ್ಷ್ಯಾಮಿ ಗುಹ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಸನಾತನಮ್ ।
ಯಥಾ ಚ ಮರಣಂ ಪ್ರಾಪ್ಯ ಆತ್ಮಾ ಭವತಿ ಗೌತಮ ॥ ೬ ॥

ಹಂತೇದಾನೀಂ ಪುನರಪಿ ತೇ ತುಭ್ಯಮ್ ಇದಂ ಗುಹ್ಯಂ ಗೋಪ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಸನಾತನಂ ಚಿರಂತನಂ ಪ್ರವಕ್ಷ್ಯಾಮಿ । ಯದ್ವಿಜ್ಞಾನಾತ್ಸರ್ವಸಂಸಾರೋಪರಮೋ ಭವತಿ, ಅವಿಜ್ಞಾನಾಚ್ಚ ಯಸ್ಯ ಮರಣಂ ಪ್ರಾಪ್ಯ ಯಥಾ ಚ ಆತ್ಮಾ ಭವತಿ ಯಥಾ ಆತ್ಮಾ ಸಂಸರತಿ ತಥಾ ಶೃಣು ಹೇ ಗೌತಮ ॥

ಯೋನಿಮನ್ಯೇ ಪ್ರಪದ್ಯಂತೇ ಶರೀರತ್ವಾಯ ದೇಹಿನಃ ।
ಸ್ಥಾಣುಮನ್ಯೇಽನುಸಂಯಂತಿ ಯಥಾಕರ್ಮ ಯಥಾಶ್ರುತಮ್ ॥ ೭ ॥

ಯೋನಿಂ ಯೋನಿದ್ವಾರಂ ಶುಕ್ರಬೀಜಸಮನ್ವಿತಾಃ ಸಂತಃ ಅನ್ಯೇ ಕೇಚಿದವಿದ್ಯಾವಂತೋ ಮೂಢಾಃ ಪ್ರಪದ್ಯಂತೇ ಶರೀರತ್ವಾಯ ಶರೀರಗ್ರಹಣಾರ್ಥಂ ದೇಹಿನಃ ದೇಹವಂತಃ ಯೋನಿಂ ಪ್ರವಿಶಂತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಸ್ಥಾಣುಂ ವೃಕ್ಷಾದಿಸ್ಥಾವರಭಾವಮ್ ಅನ್ಯೇ ಅತ್ಯಂತಾಧಮಾ ಮರಣಂ ಪ್ರಾಪ್ಯ ಅನುಸಂಯಂತಿ ಅನುಗಚ್ಛಂತಿ । ಯಥಾಕರ್ಮ ಯದ್ಯಸ್ಯ ಕರ್ಮ ತದ್ಯಥಾಕರ್ಮ ಯೈರ್ಯಾದೃಶಂ ಕರ್ಮ ಇಹ ಜನ್ಮನಿ ಕೃತಂ ತದ್ವಶೇನೇತ್ಯೇತತ್ । ತಥಾ ಯಥಾಶ್ರುತಂ ಯಾದೃಶಂ ಚ ವಿಜ್ಞಾನಮುಪಾರ್ಜಿತಂ ತದನುರೂಪಮೇವ ಶರೀರಂ ಪ್ರತಿಪದ್ಯಂತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ; ‘ಯಥಾಪ್ರಜ್ಞಂ ಹಿ ಸಂಭವಾಃ’ (ಐ. ಆ. ೨ । ೩ । ೨) ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಾತ್ ॥

ಯ ಏಷ ಸುಪ್ತೇಷು ಜಾಗರ್ತಿ ಕಾಮಂ ಕಾಮಂ ಪುರುಷೋ ನಿರ್ಮಿಮಾಣಃ । ತದೇವ ಶುಕ್ರಂ ತದ್ಬ್ರಹ್ಮ ತದೇವಾಮೃತಮುಚ್ಯತೇ ।
ತಸ್ಮಿಂಲ್ಲೋಕಾಃ ಶ್ರಿತಾಃ ಸರ್ವೇ ತದು ನಾತ್ಯೇತಿ ಕಶ್ಚನ । ಏತದ್ವೈ ತತ್ ॥ ೮ ॥

ಯತ್ಪ್ರತಿಜ್ಞಾತಂ ಗುಹ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಪ್ರವಕ್ಷ್ಯಾಮೀತಿ ತದಾಹ — ಯ ಏಷ ಸುಪ್ತೇಷು ಪ್ರಾಣಾದಿಷು ಜಾಗರ್ತಿ ನ ಸ್ವಪಿತಿ ; ಕಥಮ್ ? ಕಾಮಂ ಕಾಮಂ ತಂ ತಮಭಿಪ್ರೇತಂ ಸ್ತ್ರ್ಯಾದ್ಯರ್ಥಮವಿದ್ಯಯಾ ನಿರ್ಮಿಮಾಣಃ ನಿಷ್ಪಾದಯನ್ , ಜಾಗರ್ತಿ ಪುರುಷಃ ಯಃ, ತದೇವ ಶುಕ್ರಂ ಶುಭ್ರಂ ಶುದ್ಧಂ ತದ್ಬ್ರಹ್ಮ ನಾನ್ಯದ್ಗುಹ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಸ್ತಿ । ತದೇವ ಅಮೃತಮ್ ಅವಿನಾಶಿ ಉಚ್ಯತೇ ಸರ್ವಶಾಸ್ತ್ರೇಷು । ಕಿಂಚ, ಪೃಥಿವ್ಯಾದಯೋ ಲೋಕಾಸ್ತಸ್ಮಿನ್ನೇವ ಸರ್ವೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಶ್ರಿತಾಃ ಆಶ್ರಿತಾಃ, ಸರ್ವಲೋಕಕಾರಣತ್ವಾತ್ತಸ್ಯ । ತದು ನಾತ್ಯೇತಿ ಕಶ್ಚನೇತ್ಯಾದಿ ಪೂರ್ವವದೇವ ॥

ಅಗ್ನಿರ್ಯಥೈಕೋ ಭುವನಂ ಪ್ರವಿಷ್ಟೋ ರೂಪಂ ರೂಪಂ ಪ್ರತಿರೂಪೋ ಬಭೂವ ।
ಏಕಸ್ತಥಾ ಸರ್ವಭೂತಾಂತರಾತ್ಮಾ ರೂಪಂ ರೂಪಂ ಪ್ರತಿರೂಪೋ ಬಹಿಶ್ಚ ॥ ೯ ॥

ಅತಃ ಕುತಾರ್ಕಿಕಪಾಷಂಡಬುದ್ಧಿವಿಚಾಲಿತಾಂತಃಕರಣಾನಾಂ ಪ್ರಮಾಣೋಪಪನ್ನಮಪ್ಯಾತ್ಮೈಕತ್ವವಿಜ್ಞಾನಮಸಕೃದುಚ್ಯಮಾನಮಪ್ಯನೃಜುಬುದ್ಧೀನಾಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾನಾಂ ಚೇತಸಿ ನಾಧೀಯತ ಇತಿ ತತ್ಪ್ರತಿಪಾದನೇ ಆದರವತೀ ಪುನಃ ಪುನರಾಹ ಶ್ರುತಿಃ — ಅಗ್ನಿಃ ಯಥಾ ಏಕ ಏವ ಪ್ರಕಾಶಾತ್ಮಾ ಸನ್ ಭುವನಮ್ , ಭವಂತ್ಯಸ್ಮಿನ್ಭೂತಾನೀತಿ ಭುವನಮ್ , ಅಯಂ ಲೋಕಃ, ತಮಿಮಂ ಪ್ರವಿಷ್ಟಃ ಅನುಪ್ರವಿಷ್ಟಃ, ರೂಪಂ ರೂಪಂ ಪ್ರತಿ, ದಾರ್ವಾದಿದಾಹ್ಯಭೇದಂ ಪ್ರತೀತ್ಯರ್ಥಃ, ಪ್ರತಿರೂಪಃ ತತ್ರ ತತ್ರ ಪ್ರತಿರೂಪವಾನ್ ದಾಹ್ಯಭೇದೇನ ಬಹುವಿಧೋ ಬಭೂವ ; ಏಕ ಏವ ತಥಾ ಸರ್ವಭೂತಾಂತರಾತ್ಮಾ ರೂಪಂ ರೂಪಂ ಸರ್ವೇಷಾಂ ಭೂತಾನಾಮಭ್ಯಂತರ ಆತ್ಮಾ ಅತಿಸೂಕ್ಷ್ಮತ್ವಾದ್ದಾರ್ವಾದಿಷ್ವಿವ ಸರ್ವದೇಹಂ ಪ್ರತಿ ಪ್ರವಿಷ್ಟತ್ವಾತ್ ಪ್ರತಿರೂಪೋ ಬಭೂವ ಬಹಿಶ್ಚ ಸ್ವೇನಾವಿಕೃತೇನ ರೂಪೇಣ ಆಕಾಶವತ್ ॥

ವಾಯುರ್ಯಥೈಕೋ ಭುವನಂ ಪ್ರವಿಷ್ಟೋ ರೂಪಂ ರೂಪಂ ಪ್ರತಿರೂಪೋ ಬಭೂವ ।
ಏಕಸ್ತಥಾ ಸರ್ವಭೂತಾಂತರಾತ್ಮಾ ರೂಪಂ ರೂಪಂ ಪ್ರತಿರೂಪೋ ಬಹಿಶ್ಚ ॥ ೧೦ ॥

ತಥಾನ್ಯೋ ದೃಷ್ಟಾಂತಃ — ವಾಯುರ್ಯಥೈಕ ಇತ್ಯಾದಿ । ಪ್ರಾಣಾತ್ಮನಾ ದೇಹೇಷ್ವನುಪ್ರವಿಷ್ಟಃ । ರೂಪಂ ರೂಪಂ ಪ್ರತಿರೂಪೋ ಬಭೂವೇತ್ಯಾದಿ ಸಮಾನಮ್ ॥

ಸೂರ್ಯೋ ಯಥಾ ಸರ್ವಲೋಕಸ್ಯ ಚಕ್ಷುರ್ನ ಲಿಪ್ಯತೇ ಚಾಕ್ಷುಷೈರ್ಬಾಹ್ಯದೋಷೈಃ ।
ಏಕಸ್ತಥಾ ಸರ್ವಭೂತಾಂತರಾತ್ಮಾ ನ ಲಿಪ್ಯತೇ ಲೋಕದುಃಖೇನ ಬಾಹ್ಯಃ ॥ ೧೧ ॥

ಏಕಸ್ಯ ಸರ್ವಾತ್ಮತ್ವೇ ಸಂಸಾರದುಃಖಿತ್ವಂ ಪರಸ್ಯೈವ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಪ್ರಾಪ್ತೇ, ಇದಮುಚ್ಯತೇ — ಸೂರ್ಯಃ ಯಥಾ ಚಕ್ಷುಷ ಆಲೋಕೇನೋಪಕಾರಂ ಕುರ್ವನ್ಮೂತ್ರಪುರೀಷಾದ್ಯಶುಚಿಪ್ರಕಾಶನೇನ ತದ್ದರ್ಶಿನಃ ಸರ್ವಲೋಕಸ್ಯ ಚಕ್ಷುಃ ಅಪಿ ಸನ್ ನ ಲಿಪ್ಯತೇ ಚಾಕ್ಷುಷೈಃ ಅಶುಚ್ಯಾದಿದರ್ಶನನಿಮಿತ್ತೈರಾಧ್ಯಾತ್ಮಿಕೈಃ ಪಾಪದೋಷೈಃ ಬಾಹ್ಯೈಶ್ಚ ಅಶುಚ್ಯಾದಿಸಂಸರ್ಗದೋಷೈಃ ಏಕಃ ಸನ್ , ತಥಾ ಸರ್ವಭೂತಾಂತರಾತ್ಮಾ ನ ಲಿಪ್ಯತೇ ಲೋಕದುಃಖೇನ ಬಾಹ್ಯಃ । ಲೋಕೋ ಹ್ಯವಿದ್ಯಯಾ ಸ್ವಾತ್ಮನ್ಯಧ್ಯಸ್ತಯಾ ಕಾಮಕರ್ಮೋದ್ಭವಂ ದುಃಖಮನುಭವತಿ । ನ ತು ಸಾ ಪರಮಾರ್ಥತಃ ಸ್ವಾತ್ಮನಿ । ಯಥಾ ರಜ್ಜುಶುಕ್ತಿಕೋಷರಗಗನೇಷು ಸರ್ಪರಜತೋದಕಮಲಾನಿ ನ ರಜ್ಜ್ವಾದೀನಾಂ ಸ್ವತೋ ದೋಷರೂಪಾಣಿ ಸಂತಿ, ಸಂಸರ್ಗಿಣಿ ವಿಪರೀತಬುದ್ಧ್ಯಧ್ಯಾಸನಿಮಿತ್ತಾತ್ತು ತದ್ದೋಷವದ್ವಿಭಾವ್ಯಂತೇ ; ನ ತದ್ದೋಷೈಸ್ತೇಷಾಂ ಲೇಪಃ, ವಿಪರೀತಬುದ್ಧ್ಯಧ್ಯಾಸಬಾಹ್ಯಾ ಹಿ ತೇ ; ತಥಾ ಆತ್ಮನಿ ಸರ್ವೋ ಲೋಕಃ ಕ್ರಿಯಾಕಾರಕಫಲಾತ್ಮಕಂ ವಿಜ್ಞಾನಂ ಸರ್ಪಾದಿಸ್ಥಾನೀಯಂ ವಿಪರೀತಮಧ್ಯಸ್ಯ ತನ್ನಿಮಿತ್ತಂ ಜನ್ಮಮರಣಾದಿದುಃಖಮನುಭವತಿ ; ನ ತ್ವಾತ್ಮಾ ಸರ್ವಲೋಕಾತ್ಮಾಪಿ ಸನ್ ವಿಪರೀತಾಧ್ಯಾರೋಪನಿಮಿತ್ತೇನ ಲಿಪ್ಯತೇ ಲೋಕದುಃಖೇನ । ಕುತಃ ? ಬಾಹ್ಯಃ ರಜ್ಜ್ವಾದಿವದೇವ ವಿಪರೀತಬುದ್ಧ್ಯಧ್ಯಾಸಬಾಹ್ಯೋ ಹಿ ಸ ಇತಿ ॥

ಏಕೋ ವಶೀ ಸರ್ವಭೂತಾಂತರಾತ್ಮಾ ಏಕಂ ರೂಪಂ ಬಹುಧಾ ಯಃ ಕರೋತಿ ।
ತಮಾತ್ಮಸ್ಥಂ ಯೇಽನುಪಶ್ಯಂತಿ ಧೀರಾಸ್ತೇಷಾಂ ಸುಖಂ ಶಾಶ್ವತಂ ನೇತರೇಷಾಮ್ ॥ ೧೨ ॥

ಕಿಂಚ, ಸ ಹಿ ಪರಮೇಶ್ವರಃ ಸರ್ವಗತಃ ಸ್ವತಂತ್ರಃ ಏಕಃ, ನ ತತ್ಸಮೋಽಭ್ಯಧಿಕೋ ವಾನ್ಯೋಽಸ್ತಿ । ವಶೀ, ಸರ್ವಂ ಹ್ಯಸ್ಯ ಜಗದ್ವಶೇ ವರ್ತತೇ । ಕುತಃ ? ಸರ್ವಭೂತಾಂತರಾತ್ಮಾ । ಯತ ಏಕಮೇವ ಸದೈಕರಸಮಾತ್ಮಾನಂ ವಿಶುದ್ಧವಿಜ್ಞಾನಘನರೂಪಂ ನಾಮರೂಪಾದ್ಯಶುದ್ಧೋಪಾಧಿಭೇದವಶೇನ ಬಹುಧಾ ಅನೇಕಪ್ರಕಾರೇಣ ಯಃ ಕರೋತಿ ಸ್ವಾತ್ಮಸತ್ತಾಮಾತ್ರೇಣ ಅಚಿಂತ್ಯಶಕ್ತಿತ್ವಾತ್ , ತತ್ ಆತ್ಮಸ್ಥಂ ಸ್ವಶರೀರಹೃದಯಾಕಾಶೇ ಬುದ್ಧೌ ಚೈತನ್ಯಾಕಾರೇಣಾಭಿವ್ಯಕ್ತಮಿತ್ಯೇತತ್ — ನ ಹಿ ಶರೀರಸ್ಯಾಧಾರತ್ವಮಾತ್ಮನಃ, ಆಕಾಶವದಮೂರ್ತತ್ವಾತ್ ; ಆದರ್ಶಸ್ಥಂ ಮುಖಮಿತಿ ಯದ್ವತ್ — ತಮೇತಮೀಶ್ವರಮಾತ್ಮಾನಂ ಯೇ ನಿವೃತ್ತಬಾಹ್ಯವೃತ್ತಯಃ ಅನುಪಶ್ಯಂತಿ ಆಚಾರ್ಯಾಗಮೋಪದೇಶಮನು ಸಾಕ್ಷಾದನುಭವಂತಿ ಧೀರಾಃ ವಿವೇಕಿನಃ, ತೇಷಾಂ ಪರಮೇಶ್ವರಭೂತಾನಾಂ ಶಾಶ್ವತಂ ನಿತ್ಯಂ ಸುಖಮ್ ಆತ್ಮಾನಂದಲಕ್ಷಣಂ ಭವತಿ, ನೇತರೇಷಾಂ ಬಾಹ್ಯಾಸಕ್ತಬುದ್ಧೀನಾಮವಿವೇಕಿನಾಂ ಸ್ವಾತ್ಮಭೂತಮಪಿ, ಅವಿದ್ಯಾವ್ಯವಧಾನಾತ್ ॥

ನಿತ್ಯೋ ನಿತ್ಯಾನಾಂ ಚೇತನಶ್ಚೇತನಾನಾಮೇಕೋ ಬಹೂನಾಂ ಯೋ ವಿದಧಾತಿ ಕಾಮಾನ್ ।
ತಮಾತ್ಮಸ್ಥಂ ಯೇಽನುಪಶ್ಯಂತಿ ಧೀರಾಸ್ತೇಷಾಂ ಶಾಂತಿಃ ಶಾಶ್ವತೀ ನೇತರೇಷಾಮ್ ॥ ೧೩ ॥

ಕಿಂಚ, ನಿತ್ಯಃ ಅವಿನಾಶೀ ನಿತ್ಯಾನಾಮ್ ಅವಿನಾಶಿನಾಮ್ । ಚೇತನಃ ಚೇತನಾನಾಂ ಚೇತಯಿತೄಣಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಾದೀನಾಂ ಪ್ರಾಣಿನಾಮ್ । ಅಗ್ನಿನಿಮಿತ್ತಮಿವ ದಾಹಕತ್ವಮನಗ್ನೀನಾಮುದಕಾದೀನಾಮಾತ್ಮಚೈತನ್ಯನಿಮಿತ್ತಮೇವ ಚೇತಯಿತೃತ್ವಮನ್ಯೇಷಾಮ್ । ಕಿಂಚ, ಸ ಸರ್ವಜ್ಞಃ ಸರ್ವೇಶ್ವರಃ ಕಾಮಿನಾಂ ಸಂಸಾರಿಣಾಂ ಕರ್ಮಾನುರೂಪಂ ಕಾಮಾನ್ ಕರ್ಮಫಲಾನಿ ಸ್ವಾನುಗ್ರಹನಿಮಿತ್ತಾಂಶ್ಚ ಕಾಮಾನ್ ಯಃ ಏಕೋ ಬಹೂನಾಮ್ ಅನೇಕೇಷಾಮ್ ಅನಾಯಾಸೇನ ವಿದಧಾತಿ ಪ್ರಯಚ್ಛತೀತ್ಯೇತತ್ । ತಮ್ ಆತ್ಮಸ್ಥಂ ಯೇ ಅನುಪಶ್ಯಂತಿ ಧೀರಾಃ, ತೇಷಾಂ ಶಾಂತಿಃ ಉಪರತಿಃ ಶಾಶ್ವತೀ ನಿತ್ಯಾ ಸ್ವಾತ್ಮಭೂತೈವ ಸ್ಯಾತ್ । ನ ಇತರೇಷಾಮ್ ಅನೇವಂವಿಧಾನಾಮ್ ॥

ತದೇತದಿತಿ ಮನ್ಯಂತೇಽನಿರ್ದೇಶ್ಯಂ ಪರಮಂ ಸುಖಮ್ ।
ಕಥಂ ನು ತದ್ವಿಜಾನೀಯಾಂ ಕಿಮು ಭಾತಿ ವಿಭಾತಿ ವಾ ॥ ೧೪ ॥

ಯತ್ತದಾತ್ಮವಿಜ್ಞಾನಸುಖಮ್ ಅನಿರ್ದೇಶ್ಯಂ ನಿರ್ದೇಷ್ಟುಮಶಕ್ಯಂ ಪರಮಂ ಪ್ರಕೃಷ್ಟಂ ಪ್ರಾಕೃತಪುರುಷವಾಙ್ಮನಸಯೋರಗೋಚರಮಪಿ ಸನ್ನಿವೃತ್ತೈಷಣಾ ಯೇ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾಸ್ತೇ ತದೇತತ್ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಮೇವೇತಿ ಮನ್ಯಂತೇ, ಕಥಂ ನು ಕೇನ ಪ್ರಕಾರೇಣ ತತ್ಸುಖಮಹಂ ವಿಜಾನೀಯಾಮ್ ಇದಮಿತ್ಯಾತ್ಮಬುದ್ಧಿವಿಷಯಮಾಪಾದಯೇಯಂ ಯಥಾ ನಿವೃತ್ತವಿಷಯೈಷಣಾ ಯತಯಃ । ಕಿಮು ತತ್ ಭಾತಿ ದೀಪ್ಯತೇ ಪ್ರಕಾಶಾತ್ಮಕಂ ತತ್ ಯತೋಽಸ್ಮದ್ಬುದ್ಧಿಗೋಚರತ್ವೇನ ವಿಭಾತಿ ವಿಸ್ಪಷ್ಟಂ ದೃಶ್ಯತೇ ಕಿಂ ವಾ ನೇತಿ ॥

ನ ತತ್ರ ಸೂರ್ಯೋ ಭಾತಿ ನ ಚಂದ್ರತಾರಕಂ ನೇಮಾ ವಿದ್ಯುತೋ ಭಾಂತಿ ಕುತೋಽಯಮಗ್ನಿಃ ।
ತಮೇವ ಭಾಂತಮನುಭಾತಿ ಸರ್ವಂ ತಸ್ಯ ಭಾಸಾ ಸರ್ವಮಿದಂ ವಿಭಾತಿ ॥ ೧೫ ॥

ಅತ್ರೋತ್ತರಮಿದಮ್ — ಭಾತಿ ಚ ವಿಭಾತಿ ಚೇತಿ । ಕಥಮ್ ? ನ ತತ್ರ ತಸ್ಮಿನ್ಸ್ವಾತ್ಮಭೂತೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸರ್ವಾವಭಾಸಕೋಽಪಿ ಸೂರ್ಯಃ ಭಾತಿ ತದ್ಬ್ರಹ್ಮ ನ ಪ್ರಕಾಶಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ತಥಾ ನ ಚಂದ್ರತಾರಕಮ್ , ನೇಮಾ ವಿದ್ಯುತೋ ಭಾಂತಿ, ಕುತಃ ಅಯಮ್ ಅಸ್ಮದ್ದೃಷ್ಟಿಗೋಚರಃ ಅಗ್ನಿಃ । ಕಿಂ ಬಹುನಾ ? ಯದಿದಮಾದಿತ್ಯಾದಿಕಂ ಭಾತಿ ತತ್ ತಮೇವ ಪರಮೇಶ್ವರಂ ಭಾಂತಂ ದೀಪ್ಯಮಾನಮ್ ಅನುಭಾತಿ ಅನುದೀಪ್ಯತೇ । ಯಥಾ ಜಲೋಲ್ಮುಕಾದಿ ಅಗ್ನಿಸಂಯೋಗಾದಗ್ನಿಂ ದಹಂತಮನುದಹತಿ ನ ಸ್ವತಃ, ತದ್ವತ್ । ತಸ್ಯೈವ ಭಾಸಾ ದೀಪ್ತ್ಯಾ ಸರ್ವಮಿದಂ ಸೂರ್ಯಾದಿ ವಿಭಾತಿ । ಯತ್ ಏವಂ ತದೇವ ಬ್ರಹ್ಮ ಭಾತಿ ಚ ವಿಭಾತಿ ಚ । ಕಾರ್ಯಗತೇನ ವಿವಿಧೇನ ಭಾಸಾ ತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಭಾರೂಪತ್ವಂ ಸ್ವತೋಽವಗಮ್ಯತೇ । ನ ಹಿ ಸ್ವತೋಽವಿದ್ಯಮಾನಂ ಭಾಸನಮನ್ಯಸ್ಯ ಕರ್ತುಂ ಶಕ್ಯಮ್ , ಘಟಾದೀನಾಮನ್ಯಾವಭಾಸಕತ್ವಾದರ್ಶನಾತ್ ಭಾರೂಪಾಣಾಂ ಚ ಆದಿತ್ಯಾದೀನಾಂ ತದ್ದರ್ಶನಾತ್ ॥
ಇತಿ ಪಂಚಮವಲ್ಲೀಭಾಷ್ಯಮ್ ॥

ಷಷ್ಠೀ ವಲ್ಲೀ

ಊರ್ಧ್ವಮೂಲೋಽವಾಕ್ಶಾಖ ಏಷೋಽಶ್ವತ್ಥಃ ಸನಾತನಃ ।
ತದೇವ ಶುಕ್ರಂ ತದ್ಬ್ರಹ್ಮ ತದೇವಾಮೃತಮುಚ್ಯತೇ ।
ತಸ್ಮಿಂಲ್ಲೋಕಾಃ ಶ್ರಿತಾಃ ಸರ್ವೇ ತದು ನಾತ್ಯೇತಿ ಕಶ್ಚನ । ಏತದ್ವೈ ತತ್ ॥ ೧ ॥

ತೂಲಾವಧಾರಣೇನೈವ ಮೂಲಾವಧಾರಣಂ ವೃಕ್ಷಸ್ಯ ಯಥಾ ಕ್ರಿಯತೇ ಲೋಕೇ, ಏವಂ ಸಂಸಾರಕಾರ್ಯವೃಕ್ಷಾವಧಾರಣೇನ ತನ್ಮೂಲಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸ್ವರೂಪಾವದಿಧಾರಯಿಷಯಾ ಇಯಂ ಷಷ್ಠೀ ವಲ್ಲೀ ಆರಭ್ಯತೇ । ಊರ್ಧ್ವಮೂಲಃ ಊರ್ಧ್ವಂ ಮೂಲಂ ಯತ್ ತದ್ವಿಷ್ಣೋಃ ಪರಮಂ ಪದಮಸ್ಯೇತಿ ಸೋಽಯಮವ್ಯಕ್ತಾದಿಸ್ಥಾವರಾಂತಃ ಸಂಸಾರವೃಕ್ಷಃ ಊರ್ಧ್ವಮೂಲಃ । ವೃಕ್ಷಶ್ಚ ವ್ರಶ್ಚನಾತ್ ವಿನಶ್ವರತ್ವಾತ್ । ಅವಿಚ್ಛಿನ್ನಜನ್ಮಜರಾಮರಣಶೋಕಾದ್ಯನೇಕಾನರ್ಥಾತ್ಮಕಃ ಪ್ರತಿಕ್ಷಣಮನ್ಯಥಾಸ್ವಭಾವಃ ಮಾಯಾಮರೀಚ್ಯುದಕಗಂಧರ್ವನಗರಾದಿವದ್ದೃಷ್ಟನಷ್ಟಸ್ವರೂಪತ್ವಾದವಸಾನೇ ಚ ವೃಕ್ಷವದಭಾವಾತ್ಮಕಃ ಕದಲೀಸ್ತಂಭವನ್ನಿಃಸಾರಃ ಅನೇಕಶತಪಾಷಂಡಬುದ್ಧಿವಿಕಲ್ಪಾಸ್ಪದಃ ತತ್ತ್ವವಿಜಿಜ್ಞಾಸುಭಿರನಿರ್ಧಾರಿತೇದಂತತ್ತ್ವಃ ವೇದಾಂತನಿರ್ಧಾರಿತಪರಬ್ರಹ್ಮಮೂಲಸಾರಃ ಅವಿದ್ಯಾಕಾಮಕರ್ಮಾವ್ಯಕ್ತಬೀಜಪ್ರಭವಃ ಅಪರಬ್ರಹ್ಮವಿಜ್ಞಾನಕ್ರಿಯಾಶಕ್ತಿದ್ವಯಾತ್ಮಕಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಾಂಕುರಃ ಸರ್ವಪ್ರಾಣಿಲಿಂಗಭೇದಸ್ಕಂಧಃ ತತ್ತತ್ತೃಷ್ಣಾಜಲಾಸೇಕೋದ್ಭೂತದರ್ಪಃ ಬುದ್ಧೀಂದ್ರಿಯವಿಷಯಪ್ರವಾಲಾಂಕುರಃ ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತಿನ್ಯಾಯವಿದ್ಯೋಪದೇಶಪಲಾಶಃ ಯಜ್ಞದಾನತಪಆದ್ಯನೇಕಕ್ರಿಯಾಸುಪುಷ್ಪಃ ಸುಖದುಃಖವೇದನಾನೇಕರಸಃ ಪ್ರಾಣ್ಯುಪಜೀವ್ಯಾನಂತಫಲಃ ತತ್ತೃಷ್ಣಾಸಲಿಲಾವಸೇಕಪ್ರರೂಢಜಟಿಲೀಕೃತದೃಢಬದ್ಧಮೂಲಃ ಸತ್ಯನಾಮಾದಿಸಪ್ತಲೋಕಬ್ರಹ್ಮಾದಿಭೂತಪಕ್ಷಿಕೃತನೀಡಃ ಪ್ರಾಣಿಸುಖದುಃಖೋದ್ಭೂತಹರ್ಷಶೋಕಜಾತನೃತ್ಯಗೀತವಾದಿತ್ರಕ್ಷ್ವೇಲಿತಾಸ್ಫೋಟಿತಹಸಿತಾಕ್ರುಷ್ಟರುದಿತಹಾಹಾಮುಂಚಮುಂಚೇತ್ಯಾದ್ಯನೇಕಶಬ್ದಕೃತತುಮುಲೀಭೂತಮಹಾರವಃ ವೇದಾಂತವಿಹಿತಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮದರ್ಶನಾಸಂಗಶಸ್ತ್ರಕೃತೋಚ್ಛೇದಃ ಏಷ ಸಂಸಾರವೃಕ್ಷ ಅಶ್ವತ್ಥಃ ಅಶ್ವತ್ಥವತ್ಕಾಮಕರ್ಮವಾತೇರಿತನಿತ್ಯಪ್ರಚಲಿತಸ್ವಭಾವಃ । ಸ್ವರ್ಗನರಕತಿರ್ಯಕ್ಪ್ರೇತಾದಿಭಿಃ ಶಾಖಾಭಿಃ ಅವಾಕ್ಶಾಖಃ, ಅವಾಂಚಃ ಶಾಖಾ ಯಸ್ಯ ಸಃ, ಸನಾತನಃ ಅನಾದಿತ್ವಾಚ್ಚಿರಪ್ರವೃತ್ತಃ । ಯದಸ್ಯ ಸಂಸಾರವೃಕ್ಷಸ್ಯ ಮೂಲಂ ತದೇವ ಶುಕ್ರಂ ಶುಭ್ರಂ ಶುದ್ಧಂ ಜ್ಯೋತಿಷ್ಮತ್ ಚೈತನ್ಯಾತ್ಮಜ್ಯೋತಿಃಸ್ವಭಾವಂ ತದೇವ ಬ್ರಹ್ಮ ಸರ್ವಮಹತ್ತ್ವಾತ್ । ತದೇವ ಅಮೃತಮ್ ಅವಿನಾಶಸ್ವಭಾವಮ್ ಉಚ್ಯತೇ ಕಥ್ಯತೇ ಸತ್ಯತ್ವಾತ್ । ವಾಚಾರಂಭಣಂ ವಿಕಾರೋ ನಾಮಧೇಯಮನೃತಮನ್ಯದತೋ ಮರ್ತ್ಯಮ್ । ತಸ್ಮಿನ್ ಪರಮಾರ್ಥಸತ್ಯೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಲೋಕಾಃ ಗಂಧರ್ವನಗರಮರೀಚ್ಯುದಕಮಾಯಾಸಮಾಃ ಪರಮಾರ್ಥದರ್ಶನಾಭಾವಾವಗಮನಾಃ ಶ್ರಿತಾಃ ಆಶ್ರಿತಾಃ ಸರ್ವೇ ಸಮಸ್ತಾಃ ಉತ್ಪತ್ತಿಸ್ಥಿತಿಲಯೇಷು । ತದು ತದ್ಬ್ರಹ್ಮ ನಾತ್ಯೇತಿ ನಾತಿವರ್ತತೇ ಮೃದಾದಿಕಮಿವ ಘಟಾದಿಕಾರ್ಯಂ ಕಶ್ಚನ ಕಶ್ಚಿದಪಿ ವಿಕಾರಃ । ಏತದ್ವೈ ತತ್ ॥

ಯದಿದಂ ಕಿಂಚ ಜಗತ್ಸರ್ವಂ ಪ್ರಾಣ ಏಜತಿ ನಿಃಸೃತಮ್ ।
ಮಹದ್ಭಯಂ ವಜ್ರಮುದ್ಯತಂ ಯ ಏತದ್ವಿದುರಮೃತಾಸ್ತೇ ಭವಂತಿ ॥ ೨ ॥

ಯದ್ವಿಜ್ಞಾನಾದಮೃತಾ ಭವಂತೀತ್ಯುಚ್ಯತೇ, ಜಗತೋ ಮೂಲಂ ತದೇವ ನಾಸ್ತಿ ಬ್ರಹ್ಮ ; ಅಸತ ಏವೇದಂ ನಿಃಸೃತಮಿತಿ, ತನ್ನ — ಯದಿದಂ ಕಿಂಚ ಯತ್ಕಿಂಚೇದಂ ಜಗತ್ಸರ್ವಂ ಪ್ರಾಣೇ ಪರಸ್ಮಿನ್ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸತಿ ಏಜತಿ ಕಂಪತೇ, ತತ ಏವ ನಿಃಸೃತಂ ನಿರ್ಗತಂ ಸತ್ ಪ್ರಚಲತಿ ನಿಯಮೇನ ಚೇಷ್ಟತೇ । ಯದೇವಂ ಜಗದುತ್ಪತ್ತ್ಯಾದಿಕಾರಣಂ ಬ್ರಹ್ಮ ತತ್ ಮಹದ್ಭಯಮ್ , ಮಹಚ್ಚ ತತ್ ಭಯಂ ಚ ಬಿಭೇತ್ಯಸ್ಮಾದಿತಿ ಮಹದ್ಭಯಮ್ , ವಜ್ರಮುದ್ಯತಮ್ ಉದ್ಯತಮಿವ ವಜ್ರಮ್ ; ಯಥಾ ವಜ್ರೋದ್ಯತಕರಂ ಸ್ವಾಮಿನಮ್ ಅಭಿಮುಖೀಭೂತಂ ದೃಷ್ಟ್ವಾ ಭೃತ್ಯಾ ನಿಯಮೇನ ತಚ್ಛಾಸನೇ ವರ್ತಂತೇ, ತಥೇದಂ ಚಂದ್ರಾದಿತ್ಯಗ್ರಹನಕ್ಷತ್ರತಾರಕಾದಿಲಕ್ಷಣಂ ಜಗತ್ಸೇಶ್ವರಂ ನಿಯಮೇನ ಕ್ಷಣಮಪ್ಯವಿಶ್ರಾಂತಂ ವರ್ತತ ಇತ್ಯುಕ್ತಂ ಭವತಿ । ಯೇ ಏತತ್ ವಿದುಃ ಸ್ವಾತ್ಮಪ್ರವೃತ್ತಿಸಾಕ್ಷಿಭೂತಮೇಕಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಅಮೃತಾಃ ಅಮರಣಧರ್ಮಾಣಃ ತೇ ಭವಂತಿ ॥

ಭಯಾದಸ್ಯಾಗ್ನಿಸ್ತಪತಿ ಭಯಾತ್ತಪತಿ ಸೂರ್ಯಃ ।
ಭಯಾದಿಂದ್ರಶ್ಚ ವಾಯುಶ್ಚ ಮೃತ್ಯುರ್ಧಾವತಿ ಪಂಚಮಃ ॥ ೩ ॥

ಕಥಂ ತದ್ಭಯಾಜ್ಜಗದ್ವರ್ತತ ಇತಿ, ಆಹ — ಭಯಾತ್ ಭೀತ್ಯಾ ಅಸ್ಯ ಪರಮೇಶ್ವರಸ್ಯ ಅಗ್ನಿಃ ತಪತಿ ; ಭಯಾತ್ತಪತಿ ಸೂರ್ಯಃ, ಭಯಾದಿಂದ್ರಶ್ಚ ವಾಯುಶ್ಚ ಮೃತ್ಯುರ್ಧಾವತಿ ಪಂಚಮಃ । ನ ಹಿ, ಈಶ್ವರಾಣಾಂ ಲೋಕಪಾಲಾನಾಂ ಸಮರ್ಥಾನಾಂ ಸತಾಂ ನಿಯಂತಾ ಚೇದ್ವಜ್ರೋದ್ಯತಕರವನ್ನ ಸ್ಯಾತ್ , ಸ್ವಾಮಿಭಯಭೀತಾನಾಮಿವ ಭೃತ್ಯಾನಾಂ ನಿಯತಾ ಪ್ರವೃತ್ತಿರುಪಪದ್ಯತೇ ॥

ಇಹ ಚೇದಶಕದ್ಬೋದ್ಧುಂ ಪ್ರಾಕ್ಶರೀರಸ್ಯ ವಿಸ್ರಸಃ ।
ತತಃ ಸರ್ಗೇಷು ಲೋಕೇಷು ಶರೀರತ್ವಾಯ ಕಲ್ಪತೇ ॥ ೪ ॥

ತಚ್ಚ ಇಹ ಜೀವನ್ನೇವ ಚೇತ್ ಯದ್ಯಶಕತ್ ಶಕ್ತಃ ಸನ್ ಜಾನಾತೀತ್ಯೇತತ್ , ಭಯಕಾರಣಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಬೋದ್ಧುಮ್ ಅವಗಂತುಮ್ , ಪ್ರಾಕ್ ಪೂರ್ವಂ ಶರೀರಸ್ಯ ವಿಸ್ರಸಃ ಅವಸ್ರಂಸನಾತ್ಪತನಾತ್ ಸಂಸಾರಬಂಧನಾದ್ವಿಮುಚ್ಯತೇ । ನ ಚೇದಶಕದ್ಬೋದ್ಧುಮ್ , ತತಃ ಅನವಬೋಧಾತ್ ಸರ್ಗೇಷು, ಸೃಜ್ಯಂತೇ ಯೇಷು ಸ್ರಷ್ಟವ್ಯಾಃ ಪ್ರಾಣಿನ ಇತಿ ಸರ್ಗಾಃ ಪೃಥಿವ್ಯಾದಯೋ ಲೋಕಾಃ ತೇಷು ಸರ್ಗೇಷು, ಲೋಕೇಷು ಶರೀರತ್ವಾಯ ಶರೀರಭಾವಾಯ ಕಲ್ಪತೇ ಸಮರ್ಥೋ ಭವತಿ ; ಶರೀರಂ ಗೃಹ್ಣಾತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ತಸ್ಮಾಚ್ಛರೀರವಿಸ್ರಂಸನಾತ್ಪ್ರಾಗಾತ್ಮಾವಬೋಧಾಯ ಯತ್ನ ಆಸ್ಥೇಯಃ ಯಸ್ಮಾದಿಹೈವಾತ್ಮನೋ ದರ್ಶನಮಾದರ್ಶಸ್ಥಸ್ಯೇವ ಮುಖಸ್ಯ ಸ್ಪಷ್ಟಮುಪಪದ್ಯತೇ, ನ ಲೋಕಾಂತರೇಷು ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಾದನ್ಯತ್ರ । ಸ ಚ ದುಷ್ಪ್ರಾಪಃ ॥

ಯಥಾದರ್ಶೇ ತಥಾತ್ಮನಿ ಯಥಾ ಸ್ವಪ್ನೇ ತಥಾ ಪಿತೃಲೋಕೇ ।
ಯಥಾಪ್ಸು ಪರೀವ ದದೃಶೇ ತಥಾ ಗಂಧರ್ವಲೋಕೇ ಚ್ಛಾಯಾತಪಯೋರಿವ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕೇ ॥ ೫ ॥

ಕಥಮಿತಿ, ಉಚ್ಯತೇ — ಯಥಾ ಆದರ್ಶೇ ಪ್ರತಿಬಿಂಬಭೂತಮಾತ್ಮಾನಂ ಪಶ್ಯತಿ ಲೋಕಃ ಅತ್ಯಂತವಿವಿಕ್ತಮ್ , ತಥಾ ಇಹ ಆತ್ಮನಿ ಸ್ವಬುದ್ಧಾವಾದರ್ಶವನ್ನಿರ್ಮಲೀಭೂತಾಯಾಂ ವಿವಿಕ್ತಮಾತ್ಮನೋ ದರ್ಶನಂ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಯಥಾ ಸ್ವಪ್ನೇ ಅವಿವಿಕ್ತಂ ಜಾಗ್ರದ್ವಾಸನೋದ್ಭೂತಮ್ , ತಥಾ ಪಿತೃಲೋಕೇ ಅವಿವಿಕ್ತಮೇವ ದರ್ಶನಮಾತ್ಮನಃ ಕರ್ಮಫಲೋಪಭೋಗಾಸಕ್ತತ್ವಾತ್ । ಯಥಾ ಚ ಅಪ್ಸು ಅವಿವಿಕ್ತಾವಯವಮಾತ್ಮಸ್ವರೂಪಂ ಪರೀವ ದದೃಶೇ ಪರಿದೃಶ್ಯತ ಇವ, ತಥಾ ಗಂಧರ್ವಲೋಕೇ ಅವಿವಿಕ್ತಮೇವ ದರ್ಶನಮಾತ್ಮನಃ ಏವಂ ಚ ಲೋಕಾಂತರೇಷ್ವಪಿ ಶಾಸ್ತ್ರಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾದವಗಮ್ಯತೇ । ಛಾಯಾತಪಯೋರಿವ ಅತ್ಯಂತವಿವಿಕ್ತಂ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕ ಏವೈಕಸ್ಮಿನ್ । ಸ ಚ ದುಷ್ಪ್ರಾಪಃ, ಅತ್ಯಂತವಿಶಿಷ್ಟಕರ್ಮಜ್ಞಾನಸಾಧ್ಯತ್ವಾತ್ । ತಸ್ಮಾದಾತ್ಮದರ್ಶನಾಯ ಇಹೈವ ಯತ್ನಃ ಕರ್ತವ್ಯ ಇತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ ॥

ಇಂದ್ರಿಯಾಣಾಂ ಪೃಥಗ್ಭಾವಮುದಯಾಸ್ತಮಯೌ ಚ ಯತ್ ।
ಪೃಥಗುತ್ಪದ್ಯಮಾನಾನಾಂ ಮತ್ವಾ ಧೀರೋ ನ ಶೋಚತಿ ॥ ೬ ॥

ಕಥಮಸೌ ಬೋದ್ಧವ್ಯಃ, ಕಿಂ ವಾ ತದವಬೋಧೇ ಪ್ರಯೋಜನಮಿತಿ, ಉಚ್ಯತೇ — ಇಂದ್ರಿಯಾಣಾಂ ಶ್ರೋತ್ರಾದೀನಾಂ ಸ್ವಸ್ವವಿಷಯಗ್ರಹಣಪ್ರಯೋಜನೇನ ಸ್ವಕಾರಣೇಭ್ಯ ಆಕಾಶಾದಿಭ್ಯಃ ಪೃಥಗುತ್ಪದ್ಯಮಾನಾನಾಮ್ ಅತ್ಯಂತವಿಶುದ್ಧಾತ್ಕೇವಲಾಚ್ಚಿನ್ಮಾತ್ರಾತ್ಮಸ್ವರೂಪಾತ್ ಪೃಥಗ್ಭಾವಂ ಸ್ವಭಾವವಿಲಕ್ಷಣಾತ್ಮಕತಾಮ್ , ತಥಾ ತೇಷಾಮೇವೇಂದ್ರಿಯಾಣಾಮ್ ಉದಯಾಸ್ತಮಯೌ ಚ ಉತ್ಪತ್ತಿಪ್ರಲಯೌ ಜಾಗ್ರತ್ಸ್ವಪ್ನಾವಸ್ಥಾಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯಾ ನಾತ್ಮನ ಇತಿ ಮತ್ವಾ ಜ್ಞಾತ್ವಾ ವಿವೇಕತೋ ಧೀರಃ ಧೀಮಾನ್ ನ ಶೋಚತಿ, ಆತ್ಮನೋ ನಿತ್ಯೈಕಸ್ವಭಾವತ್ವಾವ್ಯಭಿಚಾರಾಚ್ಛೋಕಕಾರಣತ್ವಾನುಪಪತ್ತೇಃ । ತಥಾ ಚ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಮ್ ‘ತರತಿ ಶೋಕಮಾತ್ಮವಿತ್’ (ಛಾ. ಉ. ೭ । ೧ । ೩) ಇತಿ ॥

ಇಂದ್ರಿಯೇಭ್ಯಃ ಪರಂ ಮನೋ ಮನಸಃ ಸತ್ತ್ವಮುತ್ತಮಮ್ ।
ಸತ್ತ್ವಾದಧಿ ಮಹಾನಾತ್ಮಾ ಮಹತೋಽವ್ಯಕ್ತಮುತ್ತಮಮ್ ॥ ೭ ॥

ಯಸ್ಮಾದಾತ್ಮನಃ ಇಂದ್ರಿಯಾಣಾಂ ಪೃಥಗ್ಭಾವ ಉಕ್ತೋ ನಾಸೌ ಬಹಿರಧಿಗಂತವ್ಯಃ ಯಸ್ಮಾತ್ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮಾ ಸ ಸರ್ವಸ್ಯ ; ತತ್ಕಥಮಿತಿ, ಉಚ್ಯತೇ — ಇಂದ್ರಿಯೇಭ್ಯಃ ಪರಂ ಮನ ಇತ್ಯಾದಿ । ಅರ್ಥಾನಾಮಿಹೇಂದ್ರಿಯಸಮಾನಜಾತೀಯತ್ವಾದಿಂದ್ರಿಯಗ್ರಹಣೇನೈವ ಗ್ರಹಣಮ್ । ಪೂರ್ವವದನ್ಯತ್ । ಸತ್ತ್ವಶಬ್ದಾದ್ಬುದ್ಧಿರಿಹೋಚ್ಯತೇ ॥

ಅವ್ಯಕ್ತಾತ್ತು ಪರಃ ಪುರುಷೋ ವ್ಯಾಪಕೋಽಲಿಂಗ ಏವ ಚ ।
ಯಂ ಜ್ಞಾತ್ವಾ ಮುಚ್ಯತೇ ಜಂತುರಮೃತತ್ವಂ ಚ ಗಚ್ಛತಿ ॥ ೮ ॥

ಅವ್ಯಕ್ತಾತ್ತು ಪರಃ ಪುರುಷಃ ವ್ಯಾಪಕಃ, ವ್ಯಾಪಕಸ್ಯಾಪ್ಯಾಕಾಶಾದೇಃ ಸರ್ವಸ್ಯ ಕಾರಣತ್ವಾತ್ । ಅಲಿಂಗಃ ಲಿಂಗ್ಯತೇ ಗಮ್ಯತೇ ಯೇನ ತಲ್ಲಿಂಗಂ ಬುದ್ಧ್ಯಾದಿ, ತದವಿದ್ಯಮಾನಂ ಯಸ್ಯ ಸೋಽಯಮಲಿಂಗಃ ಏವ ಚ ; ಸರ್ವಸಂಸಾರಧರ್ಮವರ್ಜಿತ ಇತ್ಯೇತತ್ । ಯಂ ಜ್ಞಾತ್ವಾ ಆಚಾರ್ಯತಃ ಶಾಸ್ತ್ರತಶ್ಚ ಮುಚ್ಯತೇ ಜಂತುಃ ಅವಿದ್ಯಾದಿಹೃದಯಗ್ರಂಥಿಭಿರ್ಜೀವನ್ನೇವ ; ಪತಿತೇಽಪಿ ಶರೀರೇ ಅಮೃತತ್ವಂ ಚ ಗಚ್ಛತಿ । ಸೋಽಲಿಂಗಃ ಪರೋಽವ್ಯಕ್ತಾತ್ಪುರುಷ ಇತಿ ಪೂರ್ವೇಣೈವ ಸಂಬಂಧಃ ॥

ನ ಸಂದೃಶೇ ತಿಷ್ಠತಿ ರೂಪಮಸ್ಯ ನ ಚಕ್ಷುಷಾ ಪಶ್ಯತಿ ಕಶ್ಚನೈನಮ್ ।
ಹೃದಾ ಮನೀಷಾ ಮನಸಾಭಿಕ್ಲೃಪ್ತೋ ಯ ಏತದ್ವಿದುರಮೃತಾಸ್ತೇ ಭವಂತಿ ॥ ೯ ॥

ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ತಸ್ಯ ಅಲಿಂಗಸ್ಯ ದರ್ಶನಮುಪಪದ್ಯತ ಇತಿ, ಉಚ್ಯತೇ — ನ ಸಂದೃಶೇ ಸಂದರ್ಶನವಿಷಯೇ ನ ತಿಷ್ಠತಿ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮನಃ ಅಸ್ಯ ರೂಪಮ್ । ಅತಃ ನ ಚಕ್ಷುಷಾ ಸರ್ವೇಂದ್ರಿಯೇಣ, ಚಕ್ಷುರ್ಗ್ರಹಣಸ್ಯೋಪಲಕ್ಷಣಾರ್ಥತ್ವಾತ್ , ಪಶ್ಯತಿ ನೋಪಲಭತೇ ಕಶ್ಚನ ಕಶ್ಚಿದಪಿ ಏನಂ ಪ್ರಕೃತಮಾತ್ಮಾನಮ್ । ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ತಂ ಪಶ್ಯೇದಿತಿ, ಉಚ್ಯತೇ — ಹೃದಾ ಹೃತ್ಸ್ಥಯಾ ಬುದ್ಧ್ಯಾ, ಮನೀಷಾ ಮನಸಃ ಸಂಕಲ್ಪಾದಿರೂಪಸ್ಯ ಈಷ್ಟೇ ನಿಯಂತೃತ್ವೇನೇತಿ ಮನೀಟ್ ತಯಾ ಮನೀಷಾ ವಿಕಲ್ಪವರ್ಜಿತಯಾ ಬುದ್ಧ್ಯಾ । ಮನಸಾ ಮನನರೂಪೇಣ ಸಮ್ಯಗ್ದರ್ಶನೇನ ಅಭಿಕ್ಲೃಪ್ತಃ ಅಭಿಸಮರ್ಥಿತಃ ಅಭಿಪ್ರಕಾಶಿತ ಇತ್ಯೇತತ್ । ಆತ್ಮಾ ಜ್ಞಾತುಂ ಶಕ್ಯ ಇತಿ ವಾಕ್ಯಶೇಷಃ । ತಮಾತ್ಮಾನಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಏತತ್ ಯೇ ವಿದುಃ ಅಮೃತಾಃ ತೇ ಭವಂತಿ ॥

ಯದಾ ಪಂಚಾವತಿಷ್ಠಂತೇ ಜ್ಞಾನಾನಿ ಮನಸಾ ಸಹ ।
ಬುದ್ಧಿಶ್ಚ ನ ವಿಚೇಷ್ಟತಿ ತಾಮಾಹುಃ ಪರಮಾಂ ಗತಿಮ್ ॥ ೧೦ ॥

ಸಾ ಹೃನ್ಮನೀಟ್ ಕಥಂ ಪ್ರಾಪ್ಯತ ಇತಿ ತದರ್ಥೋ ಯೋಗ ಉಚ್ಯತೇ — ಯದಾ ಯಸ್ಮಿನ್ಕಾಲೇ ಸ್ವವಿಷಯೇಭ್ಯೋ ನಿವರ್ತಿತಾನಿ ಆತ್ಮನ್ಯೇವ ಪಂಚ ಜ್ಞಾನಾನಿ — ಜ್ಞಾನಾರ್ಥತ್ವಾಚ್ಛ್ರೋತ್ರಾದೀನೀಂದ್ರಿಯಾಣಿ ಜ್ಞಾನಾನ್ಯುಚ್ಯಂತೇ — ಅವತಿಷ್ಠಂತೇ ಸಹ ಮನಸಾ ಯದನುಗತಾನಿ, ಯೇನ ಸಂಕಲ್ಪಾದಿವ್ಯಾವೃತ್ತೇನಾಂತಃಕರಣೇನ । ಬುದ್ಧಿಶ್ಚ ಅಧ್ಯವಸಾಯಲಕ್ಷಣಾ ನ ವಿಚೇಷ್ಟತಿ ಸ್ವವ್ಯಾಪಾರೇಷು ನ ವಿಚೇಷ್ಟತೇ ನ ವ್ಯಾಪ್ರಿಯತೇ, ತಾಮಾಹುಃ ಪರಮಾಂ ಗತಿಮ್ ॥

ತಾಂ ಯೋಗಮಿತಿ ಮನ್ಯಂತೇ ಸ್ಥಿರಾಮಿಂದ್ರಿಯಧಾರಣಾಮ್ ।
ಅಪ್ರಮತ್ತಸ್ತದಾ ಭವತಿ ಯೋಗೋ ಹಿ ಪ್ರಭವಾಪ್ಯಯೌ ॥ ೧೧ ॥

ತಾಮ್ ಈದೃಶೀಂ ತದವಸ್ಥಾಂ ಯೋಗಮಿತಿ ಮನ್ಯಂತೇ ವಿಯೋಗಮೇವ ಸಂತಮ್ । ಸರ್ವಾನರ್ಥಸಂಯೋಗವಿಯೋಗಲಕ್ಷಣಾ ಹೀಯಮವಸ್ಥಾ ಯೋಗಿನಃ । ಏತಸ್ಯಾಂ ಹ್ಯವಸ್ಥಾಯಾಮ್ ಅವಿದ್ಯಾಧ್ಯಾರೋಪಣವರ್ಜಿತಸ್ವರೂಪಪ್ರತಿಷ್ಠ ಆತ್ಮಾ ಸ್ಥಿರಾಮಿಂದ್ರಿಯಧಾರಣಾಂ
ಸ್ಥಿರಾಮಚಲಾಮಿಂದ್ರಿಯಧಾರಣಾಂ ಬಾಹ್ಯಾಂತಃಕರಣಾನಾಂ ಧಾರಣಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಪ್ರಮತ್ತಃ ಪ್ರಮಾದವರ್ಜಿತಃ ಸಮಾಧಾನಂ ಪ್ರತಿ ನಿತ್ಯಂ ಯತ್ನವಾನ್ ತದಾ ತಸ್ಮಿನ್ಕಾಲೇ, ಯದೈವ ಪ್ರವೃತ್ತಯೋಗೋ ಭವತೀತಿ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಾದವಗಮ್ಯತೇ । ನ ಹಿ ಬುದ್ಧ್ಯಾದಿಚೇಷ್ಟಾಭಾವೇ ಪ್ರಮಾದಸಂಭವೋಽಸ್ತಿ । ತಸ್ಮಾತ್ಪ್ರಾಗೇವ ಬುದ್ಧ್ಯಾದಿಚೇಷ್ಟೋಪರಮಾತ್ ಅಪ್ರಮಾದೋ ವಿಧೀಯತೇ । ಅಥವಾ, ಯದೈವ ಇಂದ್ರಿಯಾಣಾಂ ಸ್ಥಿರಾ ಧಾರಣಾ, ತದಾನೀಮೇವ ನಿರಂಕುಶಮಪ್ರಮತ್ತತ್ವಮಿತ್ಯತೋಽಭಿಧೀಯತೇ ಅಪ್ರಮತ್ತಸ್ತದಾ ಭವತೀತಿ । ಕುತಃ ? ಯೋಗೋ ಹಿ ಯಸ್ಮಾತ್ ಪ್ರಭವಾಪ್ಯಯೌ ಉಪಜನಾಪಾಯಧರ್ಮಕ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅತಃ ಅಪಾಯಪರಿಹಾರಾಯಾಪ್ರಮಾದಃ ಕರ್ತವ್ಯ ಇತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ ॥

ನೈವ ವಾಚಾ ನ ಮನಸಾ ಪ್ರಾಪ್ತುಂ ಶಕ್ಯೋ ನ ಚಕ್ಷುಷಾ ।
ಅಸ್ತೀತಿ ಬ್ರುವತೋಽನ್ಯತ್ರ ಕಥಂ ತದುಪಲಭ್ಯತೇ ॥ ೧೨ ॥

ಬುದ್ಧ್ಯಾದಿಚೇಷ್ಟಾವಿಷಯಂ ಚೇದ್ಬ್ರಹ್ಮ ಇದಂ ತದಿತಿ ವಿಶೇಷತೋ ಗೃಹ್ಯೇತ, ಬುದ್ಧ್ಯಾದ್ಯುಪರಮೇ ಚ ಗ್ರಹಣಕಾರಣಾಭಾವಾದನುಪಲಭ್ಯಮಾನಂ ನಾಸ್ತ್ಯೇವ ಬ್ರಹ್ಮ । ಯದ್ಧಿ ಕರಣಗೋಚರಂ ತದಸ್ತೀತಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ಲೋಕೇ ವಿಪರೀತಂ ಚಾಸದಿತಿ । ಅತಶ್ಚಾನರ್ಥಕೋ ಯೋಗೋಽನುಪಲಭ್ಯಮಾನತ್ವಾದ್ವಾ ನಾಸ್ತೀತ್ಯುಪಲಬ್ಧವ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯೇವಂ ಪ್ರಾಪ್ತೇ, ಇದಮುಚ್ಯತೇ । ಸತ್ಯಮ್ । ನೈವ ವಾಚಾ ನ ಮನಸಾ ನ ಚಕ್ಷುಷಾ ನಾನ್ಯೈರಪೀಂದ್ರಿಯೈಃ ಪ್ರಾಪ್ತುಂ ಶಕ್ಯತೇ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ತಥಾಪಿ ಸರ್ವವಿಶೇಷರಹಿತೋಽಪಿ ಜಗತೋ ಮೂಲಮಿತ್ಯವಗತತ್ವಾದಸ್ತ್ಯೇವ, ಕಾರ್ಯಪ್ರವಿಲಾಪನಸ್ಯಾಸ್ತಿತ್ವನಿಷ್ಠತ್ವಾತ್ । ತಥಾ ಹೀದಂ ಕಾರ್ಯಂ ಸೌಕ್ಷ್ಮ್ಯತಾರತಮ್ಯಪಾರಂಪರ್ಯೇಣಾನುಗಮ್ಯಮಾನಂ ಸದ್ಬುದ್ಧಿನಿಷ್ಠಾಮೇವಾವಗಮಯತಿ । ಯದಾಪಿ ವಿಷಯಪ್ರವಿಲಾಪನೇನ ಪ್ರವಿಲಾಪ್ಯಮಾನಾ ಬುದ್ಧಿಃ, ತದಾಪಿ ಸಾ ಸತ್ಪ್ರತ್ಯಯಗರ್ಭೈವ ವಿಲೀಯತೇ । ಬುದ್ಧಿರ್ಹಿ ನಃ ಪ್ರಮಾಣಂ ಸದಸತೋರ್ಯಾಥಾತ್ಮ್ಯಾವಗಮೇ । ಮೂಲಂ ಚೇಜ್ಜಗತೋ ನ ಸ್ಯಾದಸದನ್ವಿತಮೇವೇದಂ ಕಾರ್ಯಮಸದಸದಿತ್ಯೇವ ಗೃಹ್ಯೇತ, ನ ತ್ವೇತದಸ್ತಿ ; ಸತ್ಸದಿತ್ಯೇವ ತು ಗೃಹ್ಯತೇ ; ಯಥಾ ಮೃದಾದಿಕಾರ್ಯಂ ಘಟಾದಿ ಮೃದಾದ್ಯನ್ವಿತಮ್ । ತಸ್ಮಾಜ್ಜಗತೋ ಮೂಲಮಾತ್ಮಾ ಅಸ್ತೀತ್ಯೇವೋಪಲಬ್ಧವ್ಯಃ । ಕಸ್ಮಾತ್ ? ಅಸ್ತೀತಿ ಬ್ರುವತಃ ಅಸ್ತಿತ್ವವಾದಿನ ಆಗಮಾರ್ಥಾನುಸಾರಿಣಃ ಶ್ರದ್ದಧಾನಾದನ್ಯತ್ರ ನಾಸ್ತಿಕವಾದಿನಿ ನಾಸ್ತಿ ಜಗತೋ ಮೂಲಮಾತ್ಮಾ ನಿರನ್ವಯಮೇವೇದಂ ಕಾರ್ಯಮಭಾವಾಂತಂ ಪ್ರವಿಲೀಯತ ಇತಿ ಮನ್ಯಮಾನೇ ವಿಪರೀತದರ್ಶಿನಿ, ಕಥಂ ತದ್ಬ್ರಹ್ಮ ತತ್ತ್‌ವತ ಉಪಲಭ್ಯತೇ ; ನ ಕಥಂಚನೋಪಲಭ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥

ಅಸ್ತೀತ್ಯೇವೋಪಲಬ್ಧವ್ಯಸ್ತತ್ತ್ವಭಾವೇನ ಚೋಭಯೋಃ ।
ಅಸ್ತೀತ್ಯೇವೋಪಲಬ್ಧಸ್ಯ ತತ್ತ್ವಭಾವಃ ಪ್ರಸೀದತಿ ॥ ೧೩ ॥

ತಸ್ಮಾದಪೋಹ್ಯಾಸದ್ವಾದಿಪಕ್ಷಮಾಸುರಮ್ ಅಸ್ತೀತ್ಯೇವ ಆತ್ಮಾ ಉಪಲಬ್ಧವ್ಯಃ ಸತ್ಕಾರ್ಯಬುದ್ಧ್ಯಾದ್ಯುಪಾಧಿಭಿಃ । ಯದಾ ತು ತದ್ರಹಿತೋಽವಿಕ್ರಿಯ ಆತ್ಮಾ ಕಾರ್ಯಂ ಚ ಕಾರಣವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ನಾಸ್ತಿ ‘ವಾಚಾರಂಭಣಂ ವಿಕಾರೋ ನಾಮಧೇಯಂ ಮೃತ್ತಿಕೇತ್ಯೇವ ಸತ್ಯಮ್’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೧ । ೪) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ, ತದಾ ತಸ್ಯ ನಿರುಪಾಧಿಕಸ್ಯಾಲಿಂಗಸ್ಯ ಸದಸದಾದಿಪ್ರತ್ಯಯವಿಷಯತ್ವವರ್ಜಿತಸ್ಯಾತ್ಮನಸ್ತತ್ತ್ವಭಾವೋ ಭವತಿ । ತೇನ ಚ ರೂಪೇಣಾತ್ಮೋಪಲಬ್ಧವ್ಯ ಇತ್ಯನುವರ್ತತೇ । ತತ್ರಾಪ್ಯುಭಯೋಃ ಸೋಪಾಧಿಕನಿರುಪಾಧಿಕಯೋರಸ್ತಿತ್ವತತ್ತ್ವಭಾವಯೋಃ — ನಿರ್ಧಾರಣಾರ್ಥಾ ಷಷ್ಠೀ — ಪೂರ್ವಮಸ್ತೀತ್ಯೇವೋಪಲಬ್ಧಸ್ಯಾತ್ಮನಃ ಸತ್ಕಾರ್ಯೋಪಾಧಿಕೃತಾಸ್ತಿತ್ವಪ್ರತ್ಯಯೇನೋಪಲಬ್ಧಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಪಶ್ಚಾತ್ಪ್ರತ್ಯಸ್ತಮಿತಸರ್ವೋಪಾಧಿರೂಪ ಆತ್ಮನಃ ತತ್ತ್ವಭಾವಃ ವಿದಿತಾವಿದಿತಾಭ್ಯಾಮನ್ಯೋಽದ್ವಯಸ್ವಭಾವಃ ನೇತಿ ನೇತೀತ್ಯಸ್ಥೂಲಮನಣ್ವಹ್ರಸ್ವಮದೃಶ್ಯೇಽನಾತ್ಮ್ಯೇ ನಿರುಕ್ತೇಽನಿಲಯನ ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿನಿರ್ದಿಷ್ಟಃ ಪ್ರಸೀದತಿ ಅಭಿಮುಖೀಭವತಿ । ಆತ್ಮಪ್ರಕಾಶನಾಯ ಪೂರ್ವಮಸ್ತೀತ್ಯುಪಲಬ್ಧವತ ಇತ್ಯೇತತ್ ॥
ಯದಾ+ಸರ್ವೇ+ಪ್ರಮುಚ್ಯಂತೇ

ಯದಾ ಸರ್ವೇ ಪ್ರಮುಚ್ಯಂತೇ ಕಾಮಾ ಯೇಽಸ್ಯ ಹೃದಿ ಶ್ರಿತಾಃ ।
ಅಥ ಮರ್ತ್ಯೋಽಮೃತೋ ಭವತ್ಯತ್ರ ಬ್ರಹ್ಮ ಸಮಶ್ನುತೇ ॥ ೧೪ ॥

ಏವಂ ಪರಮಾರ್ಥಾತ್ಮದರ್ಶಿನೋ ಯದಾ ಯಸ್ಮಿನ್ಕಾಲೇ ಸರ್ವೇ ಕಾಮಾಃ ಕಾಮಯಿತವ್ಯಸ್ಯಾನ್ಯಸ್ಯಾಭಾವಾತ್ ಪ್ರಮುಚ್ಯಂತೇ ವಿಶೀರ್ಯಂತೇ ; ಯೇ ಅಸ್ಯ ಪ್ರಾಕ್ಪ್ರತಿಬೋಧಾದ್ವಿದುಷೋ ಹೃದಿ ಬುದ್ಧೌ ಶ್ರಿತಾಃ ಆಶ್ರಿತಾಃ ; ಬುದ್ಧಿರ್ಹಿ ಕಾಮಾನಾಮಾಶ್ರಯಃ ನಾತ್ಮಾ, ‘ಕಾಮಃ ಸಂಕಲ್ಪಃ’ (ಬೃ. ಉ. ೧ । ೫ । ೩) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತ್ಯಂತರಾಚ್ಚ ; ಅಥ ತದಾ ಮರ್ತ್ಯಃ ಪ್ರಾಕ್ಪ್ರಬೋಧಾದಾಸೀತ್ ಸ ಪ್ರಬೋಧೋತ್ತರಕಾಲಮವಿದ್ಯಾಕಾಮಕರ್ಮಲಕ್ಷಣಸ್ಯ ಮೃತ್ಯೋರ್ವಿನಾಶಾತ್ ಅಮೃತೋ ಭವತಿ ಗಮನಪ್ರಯೋಜಕಸ್ಯ ಮೃತ್ಯೋರ್ವಿನಾಶಾದ್ಗಮನಾನುಪಪತ್ತೇಃ । ಅತ್ರ ಇಹೈವ ಪ್ರದೀಪನಿರ್ವಾಣವತ್ಸರ್ವಬಂಧನೋಪಶಮಾತ್ ಬ್ರಹ್ಮ ಸಮಶ್ನುತೇ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ ॥

ಯದಾ ಸರ್ವೇ ಪ್ರಭಿದ್ಯಂತೇ ಹೃದಯಸ್ಯೇಹ ಗ್ರಂಥಯಃ ।
ಅಥ ಮರ್ತ್ಯೋಽಮೃತೋ ಭವತ್ಯೇತಾವದ್ಧ್ಯನುಶಾಸನಮ್ ॥ ೧೫ ॥

ಕದಾ ಪುನಃ ಕಾಮಾನಾಂ ಮೂಲತೋ ವಿನಾಶ ಇತಿ, ಉಚ್ಯತೇ — ಯದಾ ಸರ್ವೇ ಪ್ರಭಿದ್ಯಂತೇ ಭೇದಮುಪಯಾಂತಿ ವಿನಶ್ಯಂತಿ ಹೃದಯಸ್ಯ ಬುದ್ಧೇರಿಹ ಜೀವತ ಏವ ಗ್ರಂಥಯೋ ಗ್ರಂಥಿವದ್ದೃಢಬಂಧನರೂಪಾ ಅವಿದ್ಯಾಪ್ರತ್ಯಯಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಹಮಿದಂ ಶರೀರಂ ಮಮೇದಂ ಧನಂ ಸುಖೀ ದುಃಖೀ ಚಾಹಮಿತ್ಯೇವಮಾದಿಲಕ್ಷಣಾಃ ತದ್ವಿಪರೀತಾತ್ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮಪ್ರತ್ಯಯೋಪಜನಾತ್ ಬ್ರಹ್ಮೈವಾಹಮಸ್ಮ್ಯಸಂಸಾರೀತಿ ವಿನಷ್ಟೇಷ್ವವಿದ್ಯಾಗ್ರಂಥಿಷು ತನ್ನಿಮಿತ್ತಾಃ ಕಾಮಾ ಮೂಲತೋ ವಿನಶ್ಯಂತಿ । ಅಥ ಮರ್ತ್ಯೋಽಮೃತೋ ಭವತಿ ಏತಾವದ್ಧಿ ಏತಾವದೇವೈತಾವನ್ಮಾತ್ರಂ ನಾಧಿಕಮಸ್ತೀತ್ಯಾಶಂಕಾ ಕರ್ತವ್ಯಾ । ಅನುಶಾಸನಮ್ ಅನುಶಿಷ್ಟಃ ಉಪದೇಶಃ ಸರ್ವವೇದಾಂತಾನಾಮಿತಿ ವಾಕ್ಯಶೇಷಃ ॥

ಶತಂ ಚೈಕಾ ಚ ಹೃದಯಸ್ಯ ನಾಡ್ಯಸ್ತಾಸಾಂ ಮೂರ್ಧಾನಮಭಿನಿಃಸೃತೈಕಾ ।
ತಯೋರ್ಧ್ವಮಾಯನ್ನಮೃತತ್ವಮೇತಿ ವಿಷ್ವಙ್ಙನ್ಯಾ ಉತ್ಕ್ರಮಣೇ ಭವಂತಿ ॥ ೧೬ ॥

ನಿರಸ್ತಾಶೇಷವಿಶೇಷವ್ಯಾಪಿಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯಾ ಪ್ರಭಿನ್ನಸಮಸ್ತಾವಿದ್ಯಾದಿಗ್ರಂಥೇಃ ಜೀವತ ಏವ ಬ್ರಹ್ಮಭೂತಸ್ಯ ವಿದುಷೋ ನ ಗತಿರ್ವಿದ್ಯತೇ, ‘ಅತ್ರ ಬ್ರಹ್ಮ ಸಮಶ್ನುತೇ’ (ಕ. ಉ. ೨ । ೩ । ೧೪) ಇತ್ಯುಕ್ತತ್ವಾತ್ ‘ನ ತಸ್ಯ ಪ್ರಾಣಾ ಉತ್ಕ್ರಾಮಂತಿ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಸನ್ಬ್ರಹ್ಮಾಪ್ಯೇತಿ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೪ । ೬) ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಾಚ್ಚ । ಯೇ ಪುನರ್ಮಂದಬ್ರಹ್ಮವಿದೋ ವಿದ್ಯಾಂತರಶೀಲಿನಶ್ಚ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಭಾಜಃ ಯೇ ಚ ತದ್ವಿಪರೀತಾಃ ಸಂಸಾರಭಾಜಃ, ತೇಷಾಮೇಷ ಗತಿವಿಶೇಷ ಉಚ್ಯತೇ ಪ್ರಕೃತೋತ್ಕೃಷ್ಟಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಫಲಸ್ತುತಯೇ । ಕಿಂಚಾನ್ಯತ್ , ಅಗ್ನಿವಿದ್ಯಾ ಪೃಷ್ಟಾ ಪ್ರತ್ಯುಕ್ತಾ ಚ । ತಸ್ಯಾಶ್ಚ ಫಲಪ್ರಾಪ್ತಿಪ್ರಕಾರೋ ವಕ್ತವ್ಯ ಇತಿ ಮಂತ್ರಾರಂಭಃ । ತತ್ರ — ಶತಂ ಚ ಶತಸಂಖ್ಯಾಕಾಃ ಏಕಾ ಚ ಸುಷುಮ್ನಾ ನಾಮ ಪುರುಷಸ್ಯ ಹೃದಯಾದ್ವಿನಿಃಸೃತಾಃ ನಾಡ್ಯಃ ಸಿರಾಃ ; ತಾಸಾಂ ಮಧ್ಯೇ ಮೂರ್ಧಾನಂ ಭಿತ್ತ್ವಾ ಅಭಿನಿಃಸೃತಾ ನಿರ್ಗತಾ ಏಕಾ ಸುಷುಮ್ನಾ ನಾಮ । ತಯಾ ಅಂತಕಾಲೇ ಹೃದಯೇ ಆತ್ಮಾನಂ ವಶೀಕೃತ್ಯ ಯೋಜಯೇತ್ । ತಯಾ ನಾಡ್ಯಾ ಊರ್ಧ್ವಮ್ ಉಪರಿ ಆಯನ್ ಗಚ್ಛನ್ ಆದಿತ್ಯದ್ವಾರೇಣ ಅಮೃತತ್ವಮ್ ಅಮರಣಧರ್ಮತ್ವಮಾಪೇಕ್ಷಿಕಮ್ — ‘ಆಭೂತಸಂಪ್ಲವಂ ಸ್ಥಾನಮಮೃತತ್ವಂ ಹಿ ಭಾಷ್ಯತೇ’ (ವಿ. ಪು. ೨ । ೮ । ೯೭) ಇತಿ ಸ್ಮೃತೇಃ — ಬ್ರಹ್ಮಣಾ ವಾ ಸಹ ಕಾಲಾಂತರೇಣ ಮುಖ್ಯಮಮೃತತ್ವಮೇತಿ ಭುಕ್ತ್ವಾ ಭೋಗಾನನುಪಮಾನ್ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಗತಾನ್ । ವಿಷ್ವಙ್ ನಾನಾಗತಯಃ ಅನ್ಯಾ ನಾಡ್ಯಃ ಉತ್ಕ್ರಮಣೇ ಉತ್ಕ್ರಮಣನಿಮಿತ್ತಂ ಭವಂತಿ ಸಂಸಾರಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯರ್ಥಾ ಏವ ಭವಂತೀತ್ಯರ್ಥಃ ॥

ಅಂಗುಷ್ಠಮಾತ್ರಃ ಪುರುಷೋಽಂತರಾತ್ಮಾ ಸದಾ ಜನಾನಾಂ ಹೃದಯೇ ಸಂನಿವಿಷ್ಟಃ । ತಂ ಸ್ವಾಚ್ಛರೀರಾತ್ಪ್ರವೃಹೇನ್ಮುಂಜಾದಿವೇಷೀಕಾಂ ಧೈರ್ಯೇಣ ।
ತಂ ವಿದ್ಯಾಚ್ಛುಕ್ರಮಮೃತಂ ತಂ ವಿದ್ಯಾಚ್ಛುಕ್ರಮಮೃತಮಿತಿ ॥ ೧೭ ॥

ಇದಾನೀಂ ಸರ್ವವಲ್ಲ್ಯರ್ಥೋಪಸಂಹಾರಾರ್ಥಮಾಹ — ಅಂಗುಷ್ಠಮಾತ್ರಃ ಪುರುಷಃ ಅಂತರಾತ್ಮಾ ಸದಾ ಜನಾನಾಂ ಸಂಬಂಧಿನಿ ಹೃದಯೇ ಸಂನಿವಿಷ್ಟಃ ಯಥಾವ್ಯಾಖ್ಯಾತಃ ; ತಂ ಸ್ವಾತ್ ಆತ್ಮೀಯಾತ್ ಶರೀರಾತ್ ಪ್ರವೃಹೇತ್ ಉದ್ಯಚ್ಛೇತ್ ನಿಷ್ಕರ್ಷೇತ್ ಪೃಥಕ್ಕುರ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಕಿಮಿವೇತಿ, ಉಚ್ಯತೇ — ಮುಂಜಾದಿವೇಷೀಕಾಮ್ ಅಂತಃಸ್ಥಾಂ ಧೈರ್ಯೇಣ ಅಪ್ರಮಾದೇನ । ತಂ ಶರೀರಾನ್ನಿಷ್ಕೃಷ್ಟಂ ಚಿನ್ಮಾತ್ರಂ ವಿದ್ಯಾತ್ ವಿಜಾನೀಯಾತ್ ಶುಕ್ರಂ ಶುದ್ಧಮ್ ಅಮೃತಂ ಯಥೋಕ್ತಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ । ದ್ವಿರ್ವಚನಮುಪನಿಷತ್ಪರಿಸಮಾಪ್ತ್ಯರ್ಥಮ್ , ಇತಿಶಬ್ದಶ್ಚ ॥

ಮೃತ್ಯುಪ್ರೋಕ್ತಾಂ ನಚಿಕೇತೋಽಥ ಲಬ್ಧ್ವಾ ವಿದ್ಯಾಮೇತಾಂ ಯೋಗವಿಧಿಂ ಚ ಕೃತ್ಸ್ನಮ್ ।
ಬ್ರಹ್ಮ ಪ್ರಾಪ್ತೋ ವಿರಜೋಽಭೂದ್ವಿಮೃತ್ಯುರನ್ಯೋಽಪ್ಯೇವಂ ಯೋ ವಿದಧ್ಯಾತ್ಮಮೇವ ॥ ೧೮ ॥

ವಿದ್ಯಾಸ್ತುತ್ಯರ್ಥೋಽಯಮಾಖ್ಯಾಯಿಕಾರ್ಥೋಪಸಂಹಾರಃ ಅಧುನೋಚ್ಯತೇ — ಮೃತ್ಯುಪ್ರೋಕ್ತಾಮ್ ಏತಾಂ ಯಥೋಕ್ತಾಂ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಂ ಯೋಗವಿಧಿಂ ಚ ಕೃತ್ಸ್ನಂ ಸಮಸ್ತಂ ಸೋಪಕರಣಂ ಸಫಲಮಿತ್ಯೇತತ್ । ನಚಿಕೇತಾಃ ಅಥ ವರಪ್ರದಾನಾನ್ಮೃತ್ಯೋಃ ಲಬ್ಧ್ವಾ ಪ್ರಾಪ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಕಿಮ್ ? ಬ್ರಹ್ಮ ಪ್ರಾಪ್ತೋಽಭೂತ್ ಮುಕ್ತೋಽಭವದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಕಥಮ್ ? ವಿದ್ಯಾಪ್ರಾಪ್ತ್ಯಾ ವಿರಜಃ ವಿಗತರಜಾಃ ವಿಗತಧರ್ಮಾಧರ್ಮಃ ವಿಮೃತ್ಯುಃ ವಿಗತಕಾಮಾವಿದ್ಯಶ್ಚ ಸನ್ ಪೂರ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ನ ಕೇವಲಂ ನಚಿಕೇತಾ ಏವ, ಅನ್ಯೋಽಪಿ ಯ ಏವಂ ನಚಿಕೇತೋವದಾತ್ಮವಿತ್ ಅಧ್ಯಾತ್ಮಮೇವ ನಿರುಪಚರಿತಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಸ್ವರೂಪಂ ಪ್ರಾಪ್ಯತತ್ತ್ವಮೇವೇತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ । ನಾನ್ಯದ್ರೂಪಮಪ್ರತ್ಯಗ್ರೂಪಮ್ । ತದೇವಮಧ್ಯಾತ್ಮಮ್ ಏವಮ್ ಉಕ್ತೇನ ಪ್ರಕಾರೇಣ ವೇದ ವಿಜಾನಾತೀತಿ ಏವಂವಿತ್ , ಸೋಽಪಿ ವಿರಜಾಃ ಸನ್ ಬ್ರಹ್ಮ ಪ್ರಾಪ್ಯ ವಿಮೃತ್ಯುರ್ಭವತೀತಿ ವಾಕ್ಯಶೇಷಃ ॥

ಸಹ ನಾವವತು । ಸಹ ನೌ ಭುನಕ್ತು । ಸಹ ವೀರ್ಯಂ ಕರವಾವಹೈ । ತೇಜಸ್ವಿ ನಾವಧೀತಮಸ್ತು ಮಾ ವಿದ್ವಿಷಾವಹೈ ॥ ೧೯ ॥

ಅಥ ಶಿಷ್ಯಾಚಾರ್ಯಯೋಃ ಪ್ರಮಾದಕೃತಾನ್ಯಾಯೇನ ವಿದ್ಯಾಗ್ರಹಣಪ್ರತಿಪಾದನನಿಮಿತ್ತದೋಷಪ್ರಶಮನಾರ್ಥೇಯಂ ಶಾಂತಿರುಚ್ಯತೇ — ಸಹ ನೌ ಆವಾಮ್ ಅವತು ಪಾಲಯತು ವಿದ್ಯಾಸ್ವರೂಪಪ್ರಕಾಶನೇನ । ಕಃ ? ಸ ಏವ ಪರಮೇಶ್ವರಃ ಉಪನಿಷತ್ಪ್ರಕಾಶಿತಃ । ಕಿಂಚ, ಸಹ ನೌ ಭುನಕ್ತು ತತ್ಫಲಪ್ರಕಾಶನೇನ ನೌ ಪಾಲಯತು । ಸಹೈವ ಆವಾಂ ವಿದ್ಯಾಕೃತಂ ವೀರ್ಯಂ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಂ ಕರವಾವಹೈ ನಿಷ್ಪಾದಯಾವಹೈ । ಕಿಂಚ, ತೇಜಸ್ವಿನೌ ತೇಜಸ್ವಿನೋರಾವಯೋಃ ಯತ್ ಅಧೀತಂ ತತ್ಸ್ವಧೀತಮಸ್ತು । ಅಥವಾ, ತೇಜಸ್ವಿ ನೌ ಆವಾಭ್ಯಾಂ ಯತ್ ಅಧೀತಂ ತದತೀವ ತೇಜಸ್ವಿ ವೀರ್ಯವದಸ್ತ್ವಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಮಾ ವಿದ್ವಿಷಾವಹೈ ಶಿಷ್ಯಾಚಾರ್ಯಾವನ್ಯೋನ್ಯಂ ಪ್ರಮಾದಕೃತಾನ್ಯಾಯಾಧ್ಯಯನಾಧ್ಯಾಪನದೋಷನಿಮಿತ್ತಂ ದ್ವೇಷಂ ಮಾ ಕರವಾವಹೈ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಶಾಂತಿಃ ಶಾಂತಿಃ ಶಾಂತಿರಿತಿ ತ್ರಿರ್ವಚನಂ ಸರ್ವದೋಷೋಪಶಮನಾರ್ಥಮ್ ॥
ಇತಿ ಶ್ರೀಮತ್ಪರಮಹಂಸಪರಿವ್ರಾಜಕಾಚಾರ್ಯಸ್ಯ ಶ್ರೀಗೋವಿಂದಭಗವತ್ಪೂಜ್ಯಪಾದಶಿಷ್ಯಸ್ಯ ಶ್ರೀಮಚ್ಛಂಕರಭಗವತಃ ಕೃತೌ ಕಾಠಕೋಪನಿಷದ್ಭಾಷ್ಯಮ್ ಸಂಪೂರ್ಣಮ್ ॥
ಇತಿ ಷಷ್ಠೀ ವಲ್ಲೀ ॥
ಇತಿ ಶ್ರೀಮತ್ಪರಮಹಂಸಪರಿವ್ರಾಜಕಾಚಾರ್ಯಸ್ಯ ಶ್ರೀಗೋವಿಂದಭಗವತ್ಪೂಜ್ಯಪಾದಶಿಷ್ಯಸ್ಯ ಶ್ರೀಮಚ್ಛಂಕರಭಗವತಃ ಕೃತೌ ಕಾಠಕೋಪನಿಷದ್ಭಾಷ್ಯೇ ದ್ವಿತೀಯೋಽಧ್ಯಾಯಃ ॥