ಏವಂ ಹೇಯೋಪಾದೇಯವಿಪರೀತಸ್ತ್ವಮಾತ್ಮಾ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಪ್ರತ್ಯಾಯಿತಃ ಶಿಷ್ಯಃ ಅಹಮೇವ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಸುಷ್ಠು ವೇದಾಹಮಿತಿ ಮಾ ಗೃಹ್ಣೀಯಾದಿತ್ಯಾಶಯಾದಾಹಾಚಾರ್ಯಃ ಶಿಷ್ಯಬುದ್ಧಿವಿಚಾಲನಾರ್ಥಮ್ — ಯದೀತ್ಯಾದಿ । ನನ್ವಿಷ್ಟೈವ ಸು ವೇದಾಹಮ್ ಇತಿ ನಿಶ್ಚಿತಾ ಪ್ರತಿಪತ್ತಿಃ । ಸತ್ಯಮ್ , ಇಷ್ಟಾ ನಿಶ್ಚಿತಾ ಪ್ರತಿಪತ್ತಿಃ ; ನ ಹಿ ಸು ವೇದಾಹಮಿತಿ । ಯದ್ಧಿ ವೇದ್ಯಂ ವಸ್ತು ವಿಷಯೀಭವತಿ, ತತ್ಸುಷ್ಠು ವೇದಿತುಂ ಶಕ್ಯಮ್ , ದಾಹ್ಯಮಿವ ದಗ್ಧುಮ್ ಅಗ್ನೇರ್ದಗ್ಧುಃ ನ ತ್ವಗ್ನೇಃ ಸ್ವರೂಪಮೇವ । ಸರ್ವಸ್ಯ ಹಿ ವೇದಿತುಃ ಸ್ವಾತ್ಮಾ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಸರ್ವವೇದಾಂತಾನಾಂ ಸುನಿಶ್ಚಿತೋಽರ್ಥಃ । ಇಹ ಚ ತದೇವ ಪ್ರತಿಪಾದಿತಂ ಪ್ರಶ್ನಪ್ರತಿವಚನೋಕ್ತ್ಯಾ ‘ಶ್ರೋತ್ರಸ್ಯ ಶ್ರೋತ್ರಮ್’ (ಕೇ. ಉ. ೧ । ೨) ಇತ್ಯಾದ್ಯಯಾ । ‘ಯದ್ವಾಚಾನಭ್ಯುದಿತಮ್’ (ಕೇ. ಉ. ೧ । ೫) ಇತಿ ಚ ವಿಶೇಷತೋಽವಧಾರಿತಮ್ । ಬ್ರಹ್ಮವಿತ್ಸಂಪ್ರದಾಯನಿಶ್ಚಯಶ್ಚೋಕ್ತಃ ‘ಅನ್ಯದೇವ ತದ್ವಿದಿತಾದಥೋ ಅವಿದಿತಾದಧಿ’ (ಕೇ. ಉ. ೧ । ೪) ಇತಿ । ಉಪನ್ಯಸ್ತಮುಪಸಂಹರಿಷ್ಯತಿ ಚ ‘ಅವಿಜ್ಞಾತಂ ವಿಜಾನತಾಂ ವಿಜ್ಞಾತಮವಿಜಾನತಾಮ್’ (ಕೇ. ಉ. ೨ । ೩) ಇತಿ । ತಸ್ಮಾದ್ಯುಕ್ತಮೇವ ಶಿಷ್ಯಸ್ಯ ಸು ವೇದೇತಿ ಬುದ್ಧಿಂ ನಿರಾಕರ್ತುಮ್ । ನ ಹಿ ವೇದಿತಾ ವೇದಿತುರ್ವೇದಿತುಂ ಶಕ್ಯಃ, ಅಗ್ನಿರ್ದಗ್ಧುರಿವ ದಗ್ಧುಮಗ್ನೇಃ । ನ ಚಾನ್ಯೋ ವೇದಿತಾ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಸ್ತಿ ಯಸ್ಯ ವೇದ್ಯಮನ್ಯತ್ಸ್ಯಾದ್ಬ್ರಹ್ಮ । ‘ನಾನ್ಯದತೋಽಸ್ತಿ ವಿಜ್ಞಾತೃ’ (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೮ । ೧೧) ಇತ್ಯನ್ಯೋ ವಿಜ್ಞಾತಾ ಪ್ರತಿಷಿಧ್ಯತೇ । ತಸ್ಮಾತ್ ಸುಷ್ಠು ವೇದಾಹಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಪ್ರತಿಪತ್ತಿರ್ಮಿಥ್ಯೈವ । ತಸ್ಮಾದ್ಯುಕ್ತಮೇವಾಹಾಚಾರ್ಯೋ ಯದೀತ್ಯಾದಿ । ಯದಿ ಕದಾಚಿತ್ ಮನ್ಯಸೇ ಸು ವೇದೇತಿ ಸುಷ್ಠು ವೇದಾಹಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ । ಕದಾಚಿದ್ಯಥಾಶ್ರುತಂ ದುರ್ವಿಜ್ಞೇಯಮಪಿ ಕ್ಷೀಣದೋಷಃ ಸುಮೇಧಾಃ ಕಶ್ಚಿತ್ಪ್ರತಿಪದ್ಯತೇ ಕಶ್ಚಿನ್ನೇತಿ ಸಾಶಂಕಮಾಹ ಯದೀತ್ಯಾದಿ । ದೃಷ್ಟಂ ಚ ‘ಯ ಏಷೋಽಕ್ಷಿಣಿ ಪುರುಷೋ ದೃಶ್ಯತ ಏಷ ಆತ್ಮೇತಿ ಹೋವಾಚೈತದಮೃತಮಭಯಮೇತದ್ಬ್ರಹ್ಮ’ (ಛಾ. ಉ. ೮ । ೭ । ೪) ಇತ್ಯುಕ್ತೇ ಪ್ರಾಜಾಪತ್ಯಃ ಪಂಡಿತೋಽಪ್ಯಸುರರಾಡ್ವಿರೋಚನಃ ಸ್ವಭಾವದೋಷವಶಾದನುಪಪದ್ಯಮಾನಮಪಿ ವಿಪರೀತಮರ್ಥಂ ಶರೀರಮಾತ್ಮೇತಿ ಪ್ರತಿಪನ್ನಃ । ತಥೇಂದ್ರೋ ದೇವರಾಟ್ ಸಕೃದ್ದ್ವಿಸ್ತ್ರಿರುಕ್ತಂ ಚಾಪ್ರತಿಪದ್ಯಮಾನಃ ಸ್ವಭಾವದೋಷಕ್ಷಯಮಪೇಕ್ಷ್ಯ ಚತುರ್ಥೇ ಪರ್ಯಾಯೇ ಪ್ರಥಮೋಕ್ತಮೇವ ಬ್ರಹ್ಮ ಪ್ರತಿಪನ್ನವಾನ್ । ಲೋಕೇಽಪಿ ಏಕಸ್ಮಾದ್ಗುರೋಃ ಶೃಣ್ವತಾಂ ಕಶ್ಚಿದ್ಯಥಾವತ್ಪ್ರತಿಪದ್ಯತೇ ಕಶ್ಚಿದಯಥಾವತ್ ಕಶ್ಚಿದ್ವಿಪರೀತಂ ಕಶ್ಚಿನ್ನ ಪ್ರತಿಪದ್ಯತೇ । ಕಿಮು ವಕ್ತವ್ಯಮತೀಂದ್ರಿಯಮಾತ್ಮತತ್ತ್ವಮ್ । ಅತ್ರ ಹಿ ವಿಪ್ರತಿಪನ್ನಾಃ ಸದಸದ್ವಾದಿನಸ್ತಾರ್ಕಿಕಾಃ ಸರ್ವೇ । ತಸ್ಮಾದ್ವಿದಿತಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಸುನಿಶ್ಚಿತೋಕ್ತಮಪಿ ವಿಷಮಪ್ರತಿಪತ್ತಿತ್ವಾತ್ ಯದಿ ಮನ್ಯಸೇ ಇತ್ಯಾದಿ ಸಾಶಂಕಂ ವಚನಂ ಯುಕ್ತಮೇವಾಚಾರ್ಯಸ್ಯ । ದಭ್ರಮ್ ಅಲ್ಪಮೇವಾಪಿ ನೂನಂ ತ್ವಂ ವೇತ್ಥ ಜಾನೀಷೇ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ರೂಪಮ್ । ಕಿಮನೇಕಾನಿ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ರೂಪಾಣಿ ಮಹಾಂತ್ಯರ್ಭಕಾಣಿ ಚ, ಯೇನಾಹ ದಭ್ರಮೇವೇತ್ಯಾದಿ ? ಬಾಢಮ್ । ಅನೇಕಾನಿ ಹಿ ನಾಮರೂಪೋಪಾಧಿಕೃತಾನಿ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ರೂಪಾಣಿ, ನ ಸ್ವತಃ । ಸ್ವತಸ್ತು ‘ಅಶಬ್ದಮಸ್ಪರ್ಶಮರೂಪಮವ್ಯಯಂ ತಥಾರಸಂ ನಿತ್ಯಮಗಂಧವಚ್ಚ ಯತ್’ (ಕ. ಉ. ೧ । ೩ । ೧೫) ಇತಿ ಶಬ್ದಾದಿಭಿಃ ಸಹ ರೂಪಾಣಿ ಪ್ರತಿಷಿಧ್ಯಂತೇ । ನನು ಯೇನೈವ ಧರ್ಮೇಣ ಯದ್ರೂಪ್ಯತೇ ತದೇವ ತಸ್ಯ ಸ್ವರೂಪಮಿತಿ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಪಿ ಯೇನ ವಿಶೇಷೇಣ ನಿರೂಪಣಂ ತದೇವ ತಸ್ಯ ಸ್ವರೂಪಂ ಸ್ಯಾತ್ । ಅತ ಉಚ್ಯತೇ — ಚೈತನ್ಯಮ್ , ಪೃಥಿವ್ಯಾದೀನಾಮನ್ಯತಮಸ್ಯ ಸರ್ವೇಷಾಂ ವಿಪರಿಣತಾನಾಂ ವಾ ಧರ್ಮೋ ನ ಭವತಿ, ತಥಾ ಶ್ರೋತ್ರಾದೀನಾಮಂತಃಕರಣಸ್ಯ ಚ ಧರ್ಮೋ ನ ಭವತೀತಿ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ರೂಪಮಿತಿ ಬ್ರಹ್ಮ ರೂಪ್ಯತೇ ಚೈತನ್ಯೇನ । ತಥಾ ಚೋಕ್ತಮ್ । ‘ವಿಜ್ಞಾನಮಾನಂದಂ ಬ್ರಹ್ಮ’ (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೯ । ೭) ‘ವಿಜ್ಞಾನಘನ ಏವ’ (ಬೃ. ಉ. ೨ । ೪ । ೧೨) ‘ಸತ್ಯಂ ಜ್ಞಾನಮನಂತಂ ಬ್ರಹ್ಮ’ (ತೈ. ಉ. ೨ । ೧ । ೧) ‘ಪ್ರಜ್ಞಾನಂ ಬ್ರಹ್ಮ’ (ಐ. ಉ. ೩ । ೧ । ೩) ಇತಿ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ರೂಪಂ ನಿರ್ದಿಷ್ಟಂ ಶ್ರುತಿಷು । ಸತ್ಯಮೇವಮ್ ; ತಥಾಪಿ ತದಂತಃಕರಣದೇಹೇಂದ್ರಿಯೋಪಾಧಿದ್ವಾರೇಣೈವ ವಿಜ್ಞಾನಾದಿಶಬ್ದೈರ್ನಿರ್ದಿಶ್ಯತೇ, ತದನುಕಾರಿತ್ವಾದ್ದೇಹಾದಿವೃದ್ಧಿಸಂಕೋಚಚ್ಛೇದಾದಿಷು ನಾಶೇಷು ಚ, ನ ಸ್ವತಃ । ಸ್ವತಸ್ತು ‘ಅವಿಜ್ಞಾತಂ ವಿಜಾನತಾಂ ವಿಜ್ಞಾತಮವಿಜಾನತಾಮ್’ (ಕೇ. ಉ. ೨ । ೩) ಇತಿ ಸ್ಥಿತಂ ಭವಿಷ್ಯತಿ । ‘ಯದಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ರೂಪಮ್’ ಇತಿ ಪೂರ್ವೇಣ ಸಂಬಂಧಃ । ನ ಕೇವಲಮಧ್ಯಾತ್ಮೋಪಾಧಿಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಸ್ಯಾಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ರೂಪಂ ತ್ವಮಲ್ಪಂ ವೇತ್ಥ ; ಯದಪ್ಯಧಿದೈವತೋಪಾಧಿಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಸ್ಯಾಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ರೂಪಂ ದೇವೇಷು ವೇತ್ಥ ತ್ವಮ್ , ತದಪಿ ನೂನಂ ದಭ್ರಮೇವ ವೇತ್ಥ ಇತಿ ಮನ್ಯೇಽಹಮ್ । ಯದಧ್ಯಾತ್ಮಂ ಯದಪಿ ದೇವೇಷು ತದಪಿ ಚೋಪಾಧಿಪರಿಚ್ಛಿನ್ನತ್ವಾದ್ದಭ್ರತ್ವಾನ್ನ ನಿವರ್ತತೇ । ಯತ್ತು ವಿಧ್ವಸ್ತಸರ್ವೋಪಾಧಿವಿಶೇಷಂ ಶಾಂತಮನಂತಮೇಕಮದ್ವೈತಂ ಭೂಮಾಖ್ಯಂ ನಿತ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮ, ನ ತತ್ಸುವೇದ್ಯಮಿತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ । ಯತ ಏವಮ್ ಅಥ ನು ತಸ್ಮಾತ್ ಮನ್ಯೇ ಅದ್ಯಾಪಿ ಮೀಮಾಂಸ್ಯಂ ವಿಚಾರ್ಯಮೇವ ತೇ ತವ ಬ್ರಹ್ಮ । ಏವಮಾಚಾರ್ಯೋಕ್ತಃ ಶಿಷ್ಯಃ ಏಕಾಂತೇ ಉಪವಿಷ್ಟಃ ಸಮಾಹಿತಃ ಸನ್ , ಯಥೋಕ್ತಮಾಚಾರ್ಯೇಣ ಆಗಮಮರ್ಥತೋ ವಿಚಾರ್ಯ, ತರ್ಕತಶ್ಚ ನಿರ್ಧಾರ್ಯ, ಸ್ವಾನುಭವಂ ಕೃತ್ವಾ, ಆಚಾರ್ಯಸಕಾಶಮುಪಗಮ್ಯ, ಉವಾಚ — ಮನ್ಯೇಽಹಮಥೇದಾನೀಂ ವಿದಿತಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ॥

ಕಥಮಿತಿ, ಶೃಣು — ನ ಅಹ ಮನ್ಯೇ ಸು ವೇದೇತಿ, ನೈವಾಹಂ ಮನ್ಯೇ ಸು ವೇದ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ । ನೈವ ತರ್ಹಿ ವಿದಿತಂ ತ್ವಯಾ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯುಕ್ತೇ ಆಹ — ನೋ ನ ವೇದೇತಿ ವೇದ ಚ । ವೇದ ಚೇತಿ ಚ—ಶಬ್ದಾತ್ ನ ವೇದ ಚ । ನನು ವಿಪ್ರತಿಷಿದ್ಧಂ ನಾಹ ಮನ್ಯೇ ಸು ವೇದೇತಿ, ನೋ ನ ವೇದೇತಿ, ವೇದ ಚ ಇತಿ । ಯದಿ ನ ಮನ್ಯಸೇ ಸು ವೇದೇತಿ, ಕಥಂ ಮನ್ಯಸೇ ವೇದ ಚೇತಿ । ಅಥ ಮನ್ಯಸೇ ವೇದೈವೇತಿ, ಕಥಂ ನ ಮನ್ಯಸೇ ಸುವೇದೇತಿ । ಏಕಂ ವಸ್ತು ಯೇನ ಜ್ಞಾಯತೇ, ತೇನೈವ ತದೇವ ವಸ್ತು ನ ಸು ವಿಜ್ಞಾಯತ ಇತಿ ವಿಪ್ರತಿಷಿದ್ಧಂ ಸಂಶಯವಿಪರ್ಯಯೌ ವರ್ಜಯಿತ್ವಾ । ನ ಚ ಬ್ರಹ್ಮ ಸಂಶಯಿತತ್ವೇನ ಜ್ಞೇಯಂ ವಿಪರೀತತ್ವೇನ ವೇತಿ ನಿಯಂತುಂ ಶಕ್ಯಮ್ । ಸಂಶಯವಿಪರ್ಯಯೌ ಹಿ ಸರ್ವತ್ರಾನರ್ಥಕರತ್ವೇನೈವ ಪ್ರಸಿದ್ಧೌ । ಏವಮಾಚಾರ್ಯೇಣ ವಿಚಾಲ್ಯಮಾನೋಽಪಿ ಶಿಷ್ಯೋ ನ ವಿಚಚಾಲ, ‘ಅನ್ಯದೇವ ತದ್ವಿದಿತಾದಥೋ ಅವಿದಿತಾದಧಿ’ (ಕೇ. ಉ. ೧ । ೪) ಇತ್ಯಾಚಾರ್ಯೋಕ್ತಾಗಮಸಂಪ್ರದಾಯಬಲಾತ್ ಉಪಪತ್ತ್ಯನುಭವಬಲಾಚ್ಚ ; ಜಗರ್ಜ ಚ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಯಾಂ ದೃಢನಿಶ್ಚಯತಾಂ ದರ್ಶಯನ್ನಾತ್ಮನಃ । ಕಥಮಿತ್ಯುಚ್ಯತೇ — ಯಃ ಯಃ ಕಶ್ಚಿತ್ ನಃ ಅಸ್ಮಾಕಂ ಸಬ್ರಹ್ಮಚಾರಿಣಾಂ ಮಧ್ಯೇ ತತ್ ಮದುಕ್ತಂ ವಚನಂ ತತ್ತ್ವತೋ ವೇದ, ಸಃ ತತ್ ಬ್ರಹ್ಮ ವೇದ । ಕಿಂ ಪುನಸ್ತದ್ವಚನಮಿತ್ಯತ ಆಹ — ನೋ ನ ವೇದೇತಿ ವೇದ ಚ ಇತಿ । ಯದೇವ ‘ಅನ್ಯದೇವ ತದ್ವಿದಿತಾದಥೋ ಅವಿದಿತಾದಧಿ’ (ಕೇ. ಉ. ೧ । ೪) ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ , ತದೇವ ವಸ್ತು ಅನುಮಾನಾನುಭವಾಭ್ಯಾಂ ಸಂಯೋಜ್ಯ ನಿಶ್ಚಿತಂ ವಾಕ್ಯಾಂತರೇಣ ನೋ ನ ವೇದೇತಿ ವೇದ ಚ ಇತ್ಯವೋಚತ್ ಆಚಾರ್ಯಬುದ್ಧಿಸಂವಾದಾರ್ಥಂ ಮಂದಬುದ್ಧಿಗ್ರಹಣವ್ಯಪೋಹಾರ್ಥಂ ಚ । ತಥಾ ಚ ಗರ್ಜಿತಮುಪಪನ್ನಂ ಭವತಿ ‘ಯೋ ನಸ್ತದ್ವೇದ ತದ್ವೇದ’ ಇತಿ ॥

ಶಿಷ್ಯಾಚಾರ್ಯಸಂವಾದಾತ್ಪ್ರತಿನಿವೃತ್ಯ ಸ್ವೇನ ರೂಪೇಣ ಶ್ರುತಿಃ ಸಮಸ್ತಸಂವಾದನಿರ್ವೃತ್ತಮರ್ಥಮೇವ ಬೋಧಯತಿ — ಯಸ್ಯಾಮತಮಿತ್ಯಾದಿನಾ । ಯಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮವಿದಃ ಅಮತಮ್ ಅವಿಜ್ಞಾತಮ್ ಅವಿದಿತಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಮತಮ್ ಅಭಿಪ್ರಾಯಃ ನಿಶ್ಚಯಃ, ತಸ್ಯ ಮತಂ ಜ್ಞಾತಂ ಸಮ್ಯಗ್ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ । ಯಸ್ಯ ಪುನಃ ಮತಂ ಜ್ಞಾತಂ ವಿದಿತಂ ಮಯಾ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ನಿಶ್ಚಯಃ, ನ ವೇದೈವ ಸಃ ನ ಬ್ರಹ್ಮ ವಿಜಾನಾತಿ ಸಃ । ವಿದ್ವದವಿದುಷೋರ್ಯರ್ಥೋಕ್ತೌ ಪಕ್ಷಾವವಧಾರಯತಿ — ಅವಿಜ್ಞಾತಂ ವಿಜಾನತಾಮಿತಿ, ಅವಿಜ್ಞಾತಮ್ ಅಮತಮ್ ಅವಿದಿತಮೇವ ಬ್ರಹ್ಮ ವಿಜಾನತಾಂ ಸಮ್ಯಗ್ವಿದಿತವತಾಮಿತ್ಯೇತತ್ । ವಿಜ್ಞಾತಂ ವಿದಿತಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಅವಿಜಾನತಾಮ್ ಅಸಮ್ಯಗ್ದರ್ಶಿನಾಮ್ , ಇಂದ್ರಿಯಮನೋಬುದ್ಧಿಷ್ವೇವಾತ್ಮದರ್ಶಿನಾಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ; ನ ತ್ವತ್ಯಂತಮೇವಾವ್ಯುತ್ಪನ್ನಬುದ್ಧೀನಾಮ್ । ನ ಹಿ ತೇಷಾಂ ವಿಜ್ಞಾತಮಸ್ಮಾಭಿರ್ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಮತಿರ್ಭವತಿ । ಇಂದ್ರಿಯಮನೋಬುದ್ಧ್ಯುಪಾಧಿಷ್ವಾತ್ಮದರ್ಶಿನಾಂ ತು ಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಧಿವಿವೇಕಾನುಪಲಂಭಾತ್ , ಬುದ್ಧ್ಯಾದ್ಯುಪಾಧೇಶ್ಚ ವಿಜ್ಞಾತತ್ವಾತ್ ವಿದಿತಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯುಪಪದ್ಯತೇ ಭ್ರಾಂತಿರಿತ್ಯತಃ ಅಸಮ್ಯಗ್ದರ್ಶನಂ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷತ್ವೇನೋಪನ್ಯಸ್ಯತೇ — ವಿಜ್ಞಾತಮವಿಜಾನತಾಮಿತಿ । ಅಥವಾ ಹೇತ್ವರ್ಥ ಉತ್ತರಾರ್ಧೋಽವಿಜ್ಞಾತಮಿತ್ಯಾದಿಃ ॥

‘ಅವಿಜ್ಞಾತಂ ವಿಜಾನತಾಮ್’ (ಕೇ. ಉ. ೨ । ೩) ಇತ್ಯವಧೃತಮ್ । ಯದಿ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಯಂತಮೇವಾವಿಜ್ಞಾತಮ್ , ಲೌಕಿಕಾನಾಂ ಬ್ರಹ್ಮವಿದಾಂ ಚಾವಿಶೇಷಃ ಪ್ರಾಪ್ತಃ । ‘ಅವಿಜ್ಞಾತಂ ವಿಜಾನತಾಮ್’ (ಕೇ. ಉ. ೨ । ೩) ಇತಿ ಚ ಪರಸ್ಪರವಿರುದ್ಧಮ್ । ಕಥಂ ತು ತದ್ಬ್ರಹ್ಮ ಸಮ್ಯಗ್ವಿದಿತಂ ಭವತೀತ್ಯೇವಮರ್ಥಮಾಹ — ಪ್ರತಿಬೋಧವಿದಿತಂ ಬೋಧಂ ಬೋಧಂ ಪ್ರತಿ ವಿದಿತಮ್ । ಬೋಧಶಬ್ದೇನ ಬೌದ್ಧಾಃ ಪ್ರತ್ಯಯಾ ಉಚ್ಯಂತೇ । ಸರ್ವೇ ಪ್ರತ್ಯಯಾ ವಿಷಯೀಭವಂತಿ ಯಸ್ಯ, ಸ ಆತ್ಮಾ ಸರ್ವಬೋಧಾನ್ಪ್ರತಿಬುಧ್ಯತೇ ಸರ್ವಪ್ರತ್ಯಯದರ್ಶೀ ಚಿಚ್ಛಕ್ತಿಸ್ವರೂಪಮಾತ್ರಃ ಪ್ರತ್ಯಯೈರೇವ ಪ್ರತ್ಯಯೇಷ್ವವಿಶಿಷ್ಟತಯಾ ಲಕ್ಷ್ಯತೇ ; ನಾನ್ಯದ್ದ್ವಾರಮಂತರಾತ್ಮನೋ ವಿಜ್ಞಾನಾಯ । ಅತಃ ಪ್ರತ್ಯಯಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮತಯಾ ವಿದಿತಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಯದಾ, ತದಾ ತತ್ ಮತಂ ತತ್ಸಮ್ಯಗ್ದರ್ಶನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ಸರ್ವಪ್ರತ್ಯಯದರ್ಶಿತ್ವೇ ಚೋಪಜನನಾಪಾಯವರ್ಜಿತದೃಕ್ಸ್ವರೂಪತಾ ನಿತ್ಯತ್ವಂ ವಿಶುದ್ಧಸ್ವರೂಪತ್ವಮಾತ್ಮತ್ವಂ ನಿರ್ವಿಶೇಷತೈಕತ್ವಂ ಚ ಸರ್ವಭೂತೇಷು ಸಿದ್ಧಂ ಭವೇತ್ , ಲಕ್ಷಣಭೇದಾಭಾವಾದ್ವ್ಯೋನ್ನ ಇವ ಘಟಗಿರಿಗುಹಾದಿಷು । ವಿದಿತಾವಿದಿತಾಭ್ಯಾಮನ್ಯದ್ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯಾಗಮವಾಕ್ಯಾರ್ಥ ಏವಂ ಪರಿಶುದ್ಧ ಏವೋಪಸಂಹೃತೋ ಭವತಿ । ‘ದೃಷ್ಟೇದ್ರಷ್ಟಾ ಶ್ರುತೇಃ ಶ್ರೋತಾ ಮತೇರ್ಮಂತಾ ವಿಜ್ಞಾತೇರ್ವಿಜ್ಞಾತಾ’ (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೪ । ೨) ಇತಿ ಹಿ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಮ್ । ಯದಾ ಪುನರ್ಬೋಧಕ್ರಿಯಾಕರ್ತೇತಿ ಬೋಧಕ್ರಿಯಾಲಕ್ಷಣೇನ ತತ್ಕರ್ತಾರಂ ವಿಜಾನಾತೀತಿ ಬೋಧಲಕ್ಷಣೇನ ವಿದಿತಂ ಪ್ರತಿಬೋಧವಿದಿತಮಿತಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯತೇ, ಯಥಾ ಯೋ ವೃಕ್ಷಶಾಖಾಶ್ಚಾಲಯತಿ ಸ ವಾಯುರಿತಿ ತದ್ವತ್ ; ತದಾ ಬೋಧಕ್ರಿಯಾಶಕ್ತಿಮಾನಾತ್ಮಾ ದ್ರವ್ಯಮ್ , ನ ಬೋಧಸ್ವರೂಪ ಏವ । ಬೋಧಸ್ತು ಜಾಯತೇ ವಿನಶ್ಯತಿ ಚ । ಯದಾ ಬೋಧೋ ಜಾಯತೇ, ತದಾ ಬೋಧಕ್ರಿಯಯಾ ಸವಿಶೇಷಃ । ಯದಾ ಬೋಧೋ ನಶ್ಯತಿ, ತದಾ ನಷ್ಟಬೋಧೋ ದ್ರವ್ಯಮಾತ್ರಂ ನಿರ್ವಿಶೇಷಃ । ತತ್ರೈವಂ ಸತಿ ವಿಕ್ರಿಯಾತ್ಮಕಃ ಸಾವಯವೋಽನಿತ್ಯೋಽಶುದ್ಧ ಇತ್ಯಾದಯೋ ದೋಷಾ ನ ಪರಿಹರ್ತುಂ ಶಕ್ಯಂತೇ । ಯದಪಿ ಕಾಣಾದಾನಾಮ್ ಆತ್ಮಮನಃಸಂಯೋಗಜೋ ಬೋಧ ಆತ್ಮನಿ ಸಮವೈತಿ ; ಅತ ಆತ್ಮನಿ ಬೋದ್ಧೃತ್ವಮ್ , ನ ತು ವಿಕ್ರಿಯಾತ್ಮಕ ಆತ್ಮಾ ; ದ್ರವ್ಯಮಾತ್ರಸ್ತು ಭವತಿ ಘಟ ಇವ ರಾಗಸಮವಾಯೀ । ಅಸ್ಮಿನ್ಪಕ್ಷೇಽಪ್ಯಚೇತನಂ ದ್ರವ್ಯಮಾತ್ರಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ‘ವಿಜ್ಞಾನಮಾನಂದಂ ಬ್ರಹ್ಮ’ (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೯ । ೨೭) ‘ಪ್ರಜ್ಞಾನಂ ಬ್ರಹ್ಮ’ ಇತ್ಯಾದ್ಯಾಃ ಶ್ರುತಯೋ ಬಾಧಿತಾಃ ಸ್ಯುಃ । ಆತ್ಮನೋ ನಿರವಯವತ್ವೇನ ಪ್ರದೇಶಾಭಾವಾತ್ ನಿತ್ಯಸಂಯುಕ್ತತ್ವಾಚ್ಚ ಮನಸಃ ಸ್ಮೃತ್ಯುತ್ಪತ್ತಿನಿಯಮಾನುಪಪತ್ತಿರಪರಿಹಾರ್ಯಾ ಸ್ಯಾತ್ । ಸಂಸರ್ಗಧರ್ಮಿತ್ವಂ ಚಾತ್ಮನಃ ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತಿನ್ಯಾಯವಿರುದ್ಧಂ ಕಲ್ಪಿತಂ ಸ್ಯಾತ್ । ‘ಅಸಂಗೋ ನ ಹಿ ಸಜ್ಜತೇ’ (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೯ । ೨೬), (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೫ । ೧೫) ‘ಅಸಕ್ತಂ ಸರ್ವಭೃತ್’ (ಭ. ಗೀ. ೧೩ । ೧೪) ಇತಿ ಹಿ ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತೀ । ನ್ಯಾಯಶ್ಚ — ಗುಣವದ್ಗುಣವತಾ ಸಂಸೃಜ್ಯತೇ, ನಾತುಲ್ಯಜಾತೀಯಮ್ । ಅತಃ ನಿರ್ಗುಣಂ ನಿರ್ವಿಶೇಷಂ ಸರ್ವವಿಲಕ್ಷಣಂ ಕೇನಚಿದಪ್ಯತುಲ್ಯಜಾತೀಯೇನ ಸಂಸೃಜ್ಯತ ಇತ್ಯೇತತ್ ನ್ಯಾಯವಿರುದ್ಧಂ ಭವೇತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ ನಿತ್ಯಾಲುಪ್ತಜ್ಞಾನಸ್ವರೂಪಜ್ಯೋತಿರಾತ್ಮಾ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯಯಮರ್ಥಃ ಸರ್ವಬೋಧಬೋದ್ಧೃತ್ವೇ ಆತ್ಮನಃ ಸಿಧ್ಯತಿ, ನಾನ್ಯಥಾ । ತಸ್ಮಾತ್ ‘ಪ್ರತಿಬೋಧವಿದಿತಂ ಮತಮ್’ ಇತಿ ಯಥಾವ್ಯಾಖ್ಯಾತ ಏವಾರ್ಥೋಽಸ್ಮಾಭಿಃ । ಯತ್ಪುನಃ ಸ್ವಸಂವೇದ್ಯತಾ ಪ್ರತಿಬೋಧವಿದಿತ್ಯಸ್ಯ ವಾಕ್ಯಸ್ಯಾರ್ಥೋ ವರ್ಣ್ಯತೇ, ತತ್ರ ಭವತಿ ಸೋಪಾಧಿಕತ್ವೇ ಆತ್ಮನೋ ಬುದ್ಧ್ಯುಪಾಧಿಸ್ವರೂಪತ್ವೇನ ಭೇದಂ ಪರಿಕಲ್ಪ್ಯಾತ್ಮನಾತ್ಮಾನಂ ವೇತ್ತೀತಿ ಸಂವ್ಯವಹಾರಃ — ‘ಆತ್ಮನ್ಯೇವಾತ್ಮಾನಂ ಪಶ್ಯತಿ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೪ । ೨೩) ‘ಸ್ವಯಮೇವಾತ್ಮನಾತ್ಮಾನಂ ವೇತ್ಥ ತ್ವಂ ಪುರುಷೋತ್ತಮ’ (ಭ. ಗೀ. ೧೦ । ೧೫) ಇತಿ । ನ ತು ನಿರುಪಾಧಿಕಸ್ಯಾತ್ಮನ ಏಕತ್ವೇ ಸ್ವಸಂವೇದ್ಯತಾ ಪರಸಂವೇದ್ಯತಾ ವಾ ಸಂಭವತಿ । ಸಂವೇದನಸ್ವರೂಪತ್ವಾತ್ಸಂವೇದನಾಂತರಾಪೇಕ್ಷಾ ಚ ನ ಸಂಭವತಿ, ಯಥಾ ಪ್ರಕಾಶಸ್ಯ ಪ್ರಕಾಶಾಂತರಾಪೇಕ್ಷಾಯಾ ನ ಸಂಭವಃ ತದ್ವತ್ । ಬೌದ್ಧಪಕ್ಷೇ ಸ್ವಸಂವೇದ್ಯತಾಯಾಂ ತು ಕ್ಷಣಭಂಗುರತ್ವಂ ನಿರಾತ್ಮಕತ್ವಂ ಚ ವಿಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಸ್ಯಾತ್ ; ‘ನ ಹಿ ವಿಜ್ಞಾತುರ್ವಿಜ್ಞಾತೇರ್ವಿಪರಿಲೋಪೋ ವಿದ್ಯತೇಽವಿನಾಶಿತ್ವಾತ್’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೩ । ೩೦) ‘ನಿತ್ಯಂ ವಿಭುಂ ಸರ್ವಗತಮ್’ (ಮು. ಉ. ೧ । ೧ । ೬) ‘ಸ ವಾ ಏಷ ಮಹಾನಜ ಆತ್ಮಾಜರೋಽಮರೋಽಮೃತೋಽಭಯಃ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೪ । ೨೫) ಇತ್ಯಾದ್ಯಾಃ ಶ್ರುತಯೋ ಬಾಧ್ಯೇರನ್ । ಯತ್ಪುನಃ ಪ್ರತಿಬೋಧಶಬ್ದೇನ ನಿರ್ನಿಮಿತ್ತೋ ಬೋಧಃ ಪ್ರತಿಬೋಧಃ ಯಥಾ ಸುಪ್ತಸ್ಯ ಇತ್ಯರ್ಥಂ ಪರಿಕಲ್ಪಯಂತಿ, ಸಕೃದ್ವಿಜ್ಞಾನಂ ಪ್ರತಿಬೋಧ ಇತ್ಯಪರೇ ; ನಿರ್ನಿಮಿತ್ತಃ ಸನಿಮಿತ್ತಃ ಸಕೃದ್ವಾಸಕೃದ್ವಾ ಪ್ರತಿಬೋಧ ಏವ ಹಿ ಸಃ । ಅಮೃತತ್ವಮ್ ಅಮರಣಭಾವಂ ಸ್ವಾತ್ಮನ್ಯವಸ್ಥಾನಂ ಮೋಕ್ಷಂ ಹಿ ಯಸ್ಮಾತ್ ವಿಂದತೇ ಲಭತೇ ಯಥೋಕ್ತಾತ್ಪ್ರತಿಬೋಧಾತ್ಪ್ರತಿಬೋಧವಿದಿತಾತ್ಮಕಾತ್ , ತಸ್ಮಾತ್ಪ್ರತಿಬೋಧವಿದಿತಮೇವ ಮತಮಿತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ । ಬೋಧಸ್ಯ ಹಿ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮವಿಷಯತ್ವಂ ಚ ಮತಮಮೃತತ್ವೇ ಹೇತುಃ । ನ ಹ್ಯಾತ್ಮನೋಽನಾತ್ಮತ್ವಮಮೃತತ್ವಂ ಭವತಿ । ಆತ್ಮತ್ವಾದಾತ್ಮನೋಽಮೃತತ್ವಂ ನಿರ್ನಿಮಿತ್ತಮೇವ । ಏವಂ ಮರ್ತ್ಯತ್ವಮಾತ್ಮನೋ ಯದವಿದ್ಯಯಾ ಅನಾತ್ಮತ್ವಪ್ರತಿಪತ್ತಿಃ । ಕಥಂ ಪುನರ್ಯಥೋಕ್ತಯಾತ್ಮವಿದ್ಯಯಾಮೃತತ್ವಂ ವಿಂದತ ಇತ್ಯತ ಆಹ — ಆತ್ಮನಾ ಸ್ವೇನ ರೂಪೇಣ ವಿಂದತೇ ಲಭತೇ ವೀರ್ಯಂ ಬಲಂ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಮ್ । ಧನಸಹಾಯಮಂತ್ರೌಷಧಿತಪೋಯೋಗಕೃತಂ ವೀರ್ಯಂ ಮೃತ್ಯುಂ ನ ಶಕ್ನೋತ್ಯಭಿಭವಿತುಮ್ , ಅನಿತ್ಯವಸ್ತುಕೃತತ್ವಾತ್ ; ಆತ್ಮವಿದ್ಯಾಕೃತಂ ತು ವೀರ್ಯಮಾತ್ಮನೈವ ವಿಂದತೇ, ನಾನ್ಯೇನೇತ್ಯತೋಽನನ್ಯಸಾಧನತ್ವಾದಾತ್ಮವಿದ್ಯಾವೀರ್ಯಸ್ಯ ತದೇವ ವೀರ್ಯಂ ಮೃತ್ಯುಂ ಶಕ್ನೋತ್ಯಭಿಭವಿತುಮ್ । ಯತ ಏವಮಾತ್ಮವಿದ್ಯಾಕೃತಂ ವೀರ್ಯಮಾತ್ಮನೈವ ವಿಂದತೇ, ಅತಃ ವಿದ್ಯಯಾ ಆತ್ಮವಿಷಯಯಾ ವಿಂದತೇಽಮೃತಮ್ ಅಮೃತತ್ವಮ್ । ‘ನಾಯಮಾತ್ಮಾ ಬಲಹೀನೇನ ಲಭ್ಯಃ’ (ಮು. ಉ. ೩ । ೨ । ೪)ಇತ್ಯಾಥರ್ವಣೇ । ಅತಃ ಸಮರ್ಥೋ ಹೇತುಃ ಅಮೃತತ್ವಂ ಹಿ ವಿಂದತ ಇತಿ ॥

ಕಷ್ಟಾ ಖಲು ಸುರನರತಿರ್ಯಕ್ಪ್ರೇತಾದಿಷು ಸಂಸಾರದುಃಖಬಹುಲೇಷು ಪ್ರಾಣಿನಿಕಾಯೇಷು ಜನ್ಮಜರಾಮರಣರೋಗಾದಿಸಂಪ್ರಾಪ್ತಿರಜ್ಞಾನಾತ್ । ಅತಃ ಇಹ ಏವ ಚೇತ್ ಮನುಷ್ಯೋಽಧಿಕೃತಃ ಸಮರ್ಥಃ ಸನ್ ಯದಿ ಅವೇದೀತ್ ಆತ್ಮಾನಂ ಯಥೋಕ್ತಲಕ್ಷಣಂ ವಿದಿತವಾನ್ ಯಥೋಕ್ತೇನ ಪ್ರಕಾರೇಣ, ಅಥ ತದಾ ಅಸ್ತಿ ಸತ್ಯಂ ಮನುಷ್ಯಜನ್ಮನ್ಯಸ್ಮಿನ್ನವಿನಾಶೋಽರ್ಥವತ್ತಾ ವಾ ಸದ್ಭಾವೋ ವಾ ಪರಮಾರ್ಥತಾ ವಾ ಸತ್ಯಂ ವಿದ್ಯತೇ । ನ ಚೇದಿಹಾವೇದೀದಿತಿ, ನ ಚೇತ್ ಇಹ ಜೀವಂಶ್ಚೇತ್ ಅಧಿಕೃತಃ ಅವೇದೀತ್ ನ ವಿದಿತವಾನ್ , ತದಾ ಮಹತೀ ದೀರ್ಘಾ ಅನಂತಾ ವಿನಷ್ಟಿಃ ವಿನಾಶನಂ ಜನ್ಮಜರಾಮರಣಾದಿಪ್ರಬಂಧಾವಿಚ್ಛೇದಲಕ್ಷಣಾ ಸಂಸಾರಗತಿಃ । ತಸ್ಮಾದೇವಂ ಗುಣದೋಷೌ ವಿಜಾನಂತೋ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾಃ ಭೂತೇಷು ಭೂತೇಷು ಸರ್ವಭೂತೇಷು ಸ್ಥಾವರೇಷು ಚರೇಷು ಚ ಏಕಮಾತ್ಮತತ್ತ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮ ವಿಚಿತ್ಯ ವಿಜ್ಞಾಯ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕೃತ್ಯ ಧೀರಾಃ ಧೀಮಂತಃ ಪ್ರೇತ್ಯ ವ್ಯಾವೃತ್ಯ ಮಮಾಹಂಭಾವಲಕ್ಷಣಾದವಿದ್ಯಾರೂಪಾದಸ್ಮಾಲ್ಲೋಕಾತ್ ಉಪರಮ್ಯ ಸರ್ವಾತ್ಮೈಕಭಾವಮದ್ವೈತಮಾಪನ್ನಾಃ ಸಂತಃ ಅಮೃತಾ ಭವಂತಿ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಭವಂತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ‘ಸ ಯೋ ಹ ವೈ ತತ್ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮ ವೇದ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಭವತಿ’ (ಮು. ಉ. ೩ । ೨ । ೯) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ ॥