‘ನೈಷಾ ತರ್ಕೇಣ ಮತಿರಾಪನೇಯಾ’ (ಕ. ಉ. ೧ । ೨ । ೯) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಶ್ಚ । ‘ಆಚಾರ್ಯವಾನ್ಪುರುಷೋ ವೇದ’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೧೪ । ೨) ‘ಆಚಾರ್ಯಾದ್ಧೈವ ವಿದ್ಯಾ ವಿದಿತಾ ಸಾಧಿಷ್ಠಂ ಪ್ರಾಪದಿತಿ’ (ಛಾ. ಉ. ೪ । ೯ । ೩) ‘ತದ್ವಿದ್ಧಿ ಪ್ರಣಿಪಾತೇನ’ (ಭ. ಗೀ. ೪ । ೩೪) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತಿನಿಯಮಾಚ್ಚ ಕಶ್ಚಿದ್ಗುರುಂ ಬ್ರಹ್ಮನಿಷ್ಠಂ ವಿಧಿವದುಪೇತ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮವಿಷಯಾದನ್ಯತ್ರ ಶರಣಮಪಶ್ಯನ್ನಭಯಂ ನಿತ್ಯಂ ಶಿವಮಚಲಮಿಚ್ಛನ್ಪಪ್ರಚ್ಛೇತಿ ಕಲ್ಪ್ಯತೇ — ಕೇನೇಷಿತಮಿತ್ಯಾದಿ । ಕೇನ ಇಷಿತಂ ಕೇನ ಕರ್ತ್ರಾ ಇಷಿತಮ್ ಇಷ್ಟಮಭಿಪ್ರೇತಂ ಸತ್ ಮನಃ ಪತತಿ ಗಚ್ಛತಿ ಸ್ವವಿಷಯಂ ಪ್ರತೀತಿ ಸಂಬಧ್ಯತೇ । ಇಷೇರಾಭೀಕ್ಷ್ಣ್ಯಾರ್ಥಸ್ಯ ಗತ್ಯರ್ಥಸ್ಯ ಚೇಹಾಸಂಭವಾದಿಚ್ಛಾರ್ಥಸ್ಯೈವೈತದ್ರೂಪಮಿತಿ ಗಮ್ಯತೇ । ಇಷಿತಮಿತಿ ಇಟ್ಪ್ರಯೋಗಸ್ತು ಚ್ಛಾಂದಸಃ । ತಸ್ಯೈವ ಪ್ರಪೂರ್ವಸ್ಯ ನಿಯೋಗಾರ್ಥೇ ಪ್ರೇಷಿತಮಿತ್ಯೇತತ್ । ತತ್ರ ಪ್ರೇಷಿತಮಿತ್ಯೇವೋಕ್ತೇ ಪ್ರೇಷಯಿತೃಪ್ರೇಷಣವಿಶೇಷವಿಷಯಾಕಾಂಕ್ಷಾ ಸ್ಯಾತ್ — ಕೇನ ಪ್ರೇಷಯಿತೃವಿಶೇಷೇಣ, ಕೀದೃಶಂ ವಾ ಪ್ರೇಷಣಮಿತಿ । ಇಷಿತಮಿತಿ ತು ವಿಶೇಷಣೇ ಸತಿ ತದುಭಯಂ ನಿವರ್ತತೇ, ಕಸ್ಯೇಚ್ಛಾಮಾತ್ರೇಣ ಪ್ರೇಷಿತಮಿತ್ಯರ್ಥವಿಶೇಷನಿರ್ಧಾರಣಾತ್ । ಯದ್ಯೇಷೋಽರ್ಥೋಽಭಿಪ್ರೇತಃ ಸ್ಯಾತ್ , ಕೇನೇಷಿತಮಿತ್ಯೇತಾವತೈವ ಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ಪ್ರೇಷಿತಮಿತಿ ನ ವಕ್ತವ್ಯಮ್ । ಅಪಿ ಚ ಶಬ್ದಾಧಿಕ್ಯಾದರ್ಥಾಧಿಕ್ಯಂ ಯುಕ್ತಮಿತಿ ಇಚ್ಛಯಾ ಕರ್ಮಣಾ ವಾಚಾ ವಾ ಕೇನ ಪ್ರೇಷಿತಮಿತ್ಯರ್ಥವಿಶೇಷೋಽವಗಂತುಂ ಯುಕ್ತಃ । ನ, ಪ್ರಶ್ನಸಾಮರ್ಥ್ಯಾತ್ ; ದೇಹಾದಿಸಂಘಾತಾದನಿತ್ಯಾತ್ಕರ್ಮಕಾರ್ಯಾದ್ವಿರಕ್ತಃ ಅತೋಽನ್ಯತ್ಕೂಟಸ್ಥಂ ನಿತ್ಯಂ ವಸ್ತು ಬುಭುತ್ಸಮಾನಃ ಪೃಚ್ಛತೀತಿ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಾದುಪಪದ್ಯತೇ । ಇತರಥಾ ಇಚ್ಛಾವಾಕ್ಕರ್ಮಭಿರ್ದೇಹಾದಿಸಂಘಾತಸ್ಯ ಪ್ರೇರಯಿತೃತ್ವಂ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮಿತಿ ಪ್ರಶ್ನೋಽನರ್ಥಕ ಏವ ಸ್ಯಾತ್ । ಏವಮಪಿ ಪ್ರೇಷಿತಶಬ್ದಸ್ಯಾರ್ಥೋ ನ ಪ್ರದರ್ಶಿತ ಏವ । ನ ; ಸಂಶಯವತೋಽಯಂ ಪ್ರಶ್ನ ಇತಿ ಪ್ರೇಷಿತಶಬ್ದಸ್ಯಾರ್ಥವಿಶೇಷ ಉಪಪದ್ಯತೇ । ಕಿಂ ಯಥಾಪ್ರಸಿದ್ಧಮೇವ ಕಾರ್ಯಕರಣಸಂಘಾತಸ್ಯ ಪ್ರೇಷಯಿತೃತ್ವಮ್ , ಕಿಂ ವಾ ಸಂಘಾತವ್ಯತಿರಿಕ್ತಸ್ಯ ಸ್ವತಂತ್ರಸ್ಯೇಚ್ಛಾಮಾತ್ರೇಣೈವ ಮನಆದಿಪ್ರೇಷಯಿತೃತ್ವಮ್ , ಇತ್ಯಸ್ಯಾರ್ಥಸ್ಯ ಪ್ರದರ್ಶನಾರ್ಥಂ ಕೇನೇಷಿತಂ ಪತತಿ ಪ್ರೇಷಿತಂ ಮನ ಇತಿ ವಿಶೇಷಣದ್ವಯಮುಪಪದ್ಯತೇ । ನನು ಸ್ವತಂತ್ರಂ ಮನಃ ಸ್ವವಿಷಯೇ ಸ್ವಯಂ ಪತತೀತಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮ್ ; ತತ್ರ ಕಥಂ ಪ್ರಶ್ನ ಉಪಪದ್ಯತೇ ಇತಿ, ಉಚ್ಯತೇ — ಯದಿ ಸ್ವತಂತ್ರಂ ಮನಃ ಪ್ರವೃತ್ತಿನಿವೃತ್ತಿವಿಷಯೇ ಸ್ಯಾತ್ , ತರ್ಹಿ ಸರ್ವಸ್ಯಾನಿಷ್ಟಚಿಂತನಂ ನ ಸ್ಯಾತ್ । ಅನರ್ಥಂ ಚ ಜಾನನ್ಸಂಕಲ್ಪಯತಿ । ಅಭ್ಯಗ್ರದುಃಖೇ ಚ ಕಾರ್ಯೇ ವಾರ್ಯಮಾಣಮಪಿ ಪ್ರವರ್ತತ ಏವ ಮನಃ । ತಸ್ಮಾದ್ಯುಕ್ತ ಏವ ಕೇನೇಷಿತಮಿತ್ಯಾದಿಪ್ರಶ್ನಃ । ಕೇನ ಪ್ರಾಣಃ ಯುಕ್ತಃ ನಿಯುಕ್ತಃ ಪ್ರೇರಿತಃ ಸನ್ ಪ್ರೈತಿ ಗಚ್ಛತಿ ಸ್ವವ್ಯಾಪಾರಂ ಪ್ರತಿ । ಪ್ರಥಮ ಇತಿ ಪ್ರಾಣವಿಶೇಷಣಂ ಸ್ಯಾತ್ , ತತ್ಪೂರ್ವಕತ್ವಾತ್ಸರ್ವೇಂದ್ರಿಯಪ್ರವೃತ್ತೀನಾಮ್ । ಕೇನ ಇಷಿತಾಂ ವಾಚಮ್ ಇಮಾಂ ಶಬ್ದಲಕ್ಷಣಾಂ ವದಂತಿ ಲೌಕಿಕಾಃ । ತಥಾ ಚಕ್ಷುಃ ಶ್ರೋತ್ರಂ ಚ ಸ್ವೇ ಸ್ವೇ ವಿಷಯೇ ಕ ಉ ದೇವಃ ದ್ಯೋತನವಾನ್ ಯುನಕ್ತಿ ನಿಯುಂಕ್ತೇ ಪ್ರೇರಯತಿ ॥

ಏವಂ ಪೃಷ್ಟವತೇ ಯೋಗ್ಯಾಯಾಹ ಗುರುಃ । ಶೃಣು ಯತ್ ತ್ವಂ ಪೃಚ್ಛಸಿ, ಮನಆದಿಕರಣಜಾತಸ್ಯ ಕೋ ದೇವಃ ಸ್ವವಿಷಯಂ ಪ್ರತಿ ಪ್ರೇರಯಿತಾ ಕಥಂ ವಾ ಪ್ರೇರಯತೀತಿ । ಶ್ರೋತ್ರಸ್ಯ ಶ್ರೋತ್ರಂ ಶೃಣೋತ್ಯನೇನೇತಿ ಶ್ರೋತ್ರಮ್ , ಶಬ್ದಸ್ಯ ಶ್ರವಣಂ ಪ್ರತಿ ಕರಣಂ ಶಬ್ದಾಭಿವ್ಯಂಜಕಂ ಶ್ರೋತ್ರಮಿಂದ್ರಿಯಮ್ , ತಸ್ಯ ಶ್ರೋತ್ರಂ ಸಃ ಯಸ್ತ್ವಯಾ ಪೃಷ್ಟಃ ‘ಚಕ್ಷುಃಶ್ರೋತ್ರಂ ಕ ಉ ದೇವೋ ಯುನಕ್ತಿ’ (ಕೇ. ಉ. ೧ । ೧) ಇತಿ । ಅಸಾವೇವಂವಿಶಿಷ್ಟಃ ಶ್ರೋತ್ರಾದೀನಿ ನಿಯುಂಕ್ತ ಇತಿ ವಕ್ತವ್ಯೇ, ನನ್ವೇತದನನುರೂಪಂ ಪ್ರತಿವಚನಂ ಶ್ರೋತ್ರಸ್ಯ ಶ್ರೋತ್ರಮಿತಿ । ನೈಷ ದೋಷಃ, ತಸ್ಯಾನ್ಯಥಾ ವಿಶೇಷಾನವಗಮಾತ್ । ಯದಿ ಹಿ ಶ್ರೋತ್ರಾದಿವ್ಯಾಪಾರವ್ಯತಿರಿಕ್ತೇನ ಸ್ವವ್ಯಾಪಾರೇಣ ವಿಶಿಷ್ಟಃ ಶ್ರೋತ್ರಾದಿನಿಯೋಕ್ತಾ ಅವಗಮ್ಯೇತ ದಾತ್ರಾದಿಪ್ರಯೋಕ್ತೃವತ್ , ತದೇದಮನನುರೂಪಂ ಪ್ರತಿವಚನಂ ಸ್ಯಾತ್ । ನ ತ್ವಿಹ ಶ್ರೋತ್ರಾದೀನಾಂ ಪ್ರಯೋಕ್ತಾ ಸ್ವವ್ಯಾಪಾರವಿಶಿಷ್ಟೋ ಲವಿತ್ರಾದಿವದಧಿಗಮ್ಯತೇ । ಶ್ರೋತ್ರಾದೀನಾಮೇವ ತು ಸಂಹತಾನಾಂ ವ್ಯಾಪಾರೇಣಾಲೋಚನಸಂಕಲ್ಪಾಧ್ಯವಸಾಯಲಕ್ಷಣೇನ ಫಲಾವಸಾನಲಿಂಗೇನಾವಗಮ್ಯತೇ — ಅಸ್ತಿ ಹಿ ಶ್ರೋತ್ರಾದಿಭಿರಸಂಹತಃ, ಯತ್ಪ್ರಯೋಜನಪ್ರಯುಕ್ತಃ ಶ್ರೋತ್ರಾದಿಕಲಾಪಃ ಗೃಹಾದಿವದಿತಿ । ಸಂಹತಾನಾಂ ಪರಾರ್ಥತ್ವಾದವಗಮ್ಯತೇ ಶ್ರೋತ್ರಾದೀನಾಂ ಪ್ರಯೋಕ್ತಾ । ತಸ್ಮಾದನುರೂಪಮೇವೇದಂ ಪ್ರತಿವಚನಂ ಶ್ರೋತ್ರಸ್ಯ ಶ್ರೋತ್ರಮಿತ್ಯಾದಿ । ಕಃ ಪುನರತ್ರ ಪದಾರ್ಥಃ ಶ್ರೋತ್ರಸ್ಯ ಶ್ರೋತ್ರಮಿತ್ಯಾದೇಃ ? ನ ಹ್ಯತ್ರ ಶ್ರೋತ್ರಸ್ಯ ಶ್ರೋತ್ರಾಂತರೇಣಾರ್ಥಃ, ಯಥಾ ಪ್ರಕಾಶಸ್ಯ ಪ್ರಕಾಶಾಂತರೇಣ । ನೈಷ ದೋಷಃ । ಅಯಮತ್ರ ಪದಾರ್ಥಃ — ಶ್ರೋತ್ರಂ ತಾವತ್ಸ್ವವಿಷಯವ್ಯಂಜನಸಮರ್ಥಂ ದೃಷ್ಟಮ್ । ತತ್ತು ಸ್ವವಿಷಯವ್ಯಂಜನಸಾಮರ್ಥ್ಯಂ ಶ್ರೋತ್ರಸ್ಯ ಚೈತನ್ಯೇ ಹ್ಯಾತ್ಮಜ್ಯೋತಿಷಿ ನಿತ್ಯೇಽಸಂಹತೇ ಸರ್ವಾಂತರೇ ಸತಿ ಭವತಿ, ನ ಅಸತಿ ಇತಿ । ಅತಃ ಶ್ರೋತ್ರಸ್ಯ ಶ್ರೋತ್ರಮಿತ್ಯಾದ್ಯುಪಪದ್ಯತೇ । ತಥಾ ಚ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಾಣಿ — ‘ಆತ್ಮನೈವಾಯಂ ಜ್ಯೋತಿಷಾಸ್ತೇ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೩ । ೬) ‘ತಸ್ಯ ಭಾಸಾ ಸರ್ವಮಿದಂ ವಿಭಾತಿ’ (ಮು. ಉ. ೨ । ೨ । ೧೦) ‘ಯೇನ ಸೂರ್ಯಸ್ತಪತಿ ತೇಜಸೇದ್ಧಃ’ (ತೈ. ಬ್ರಾ. ೩ । ೧೨ । ೯ । ೭) ಇತ್ಯಾದೀನಿ । ‘ಯದಾದಿತ್ಯಗತಂ ತೇಜೋ ಜಗದ್ಭಾಸಯತೇಽಖಿಲಮ್ । ’ (ಭ. ಗೀ. ೧೫ । ೧೨) ‘ಕ್ಷೇತ್ರಂ ಕ್ಷೇತ್ರೀ ತಥಾ ಕೃತ್ಸ್ನಂ ಪ್ರಕಾಶಯತಿ ಭಾರತ’ (ಭ. ಗೀ. ೧೩ । ೩೩) ಇತಿ ಚ ಗೀತಾಸು । ಕಾಠಕೇ ಚ ‘ನಿತ್ಯೋ ನಿತ್ಯಾನಾಂ ಚೇತನಶ್ಚೇತನಾನಾಮ್’ (ಕ. ಉ. ೨ । ೨ । ೧೩) ಇತಿ । ಶ್ರೋತ್ರಾದ್ಯೇವ ಸರ್ವಸ್ಯಾತ್ಮಭೂತಂ ಚೇತನಮಿತಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮ್ ; ತದಿಹ ನಿವರ್ತ್ಯತೇ । ಅಸ್ತಿ ಕಿಮಪಿ ವಿದ್ವದ್ಬುದ್ಧಿಗಮ್ಯಂ ಸರ್ವಾಂತರತಮಂ ಕೂಟಸ್ಥಮಜಮಜರಮಮೃತಮಭಯಂ ಶ್ರೋತ್ರಾದೇರಪಿ ಶ್ರೋತ್ರಾದಿ ತತ್ಸಾಮರ್ಥ್ಯನಿಮಿತ್ತಮ್ ಇತಿ ಪ್ರತಿವಚನಂ ಶಬ್ದಾರ್ಥಶ್ಚೋಪಪದ್ಯತ ಏವ । ತಥಾ ಮನಸಃ ಅಂತಃಕರಣಸ್ಯ ಮನಃ । ನ ಹ್ಯಂತಃಕರಣಮ್ ಅಂತರೇಣ ಚೈತನ್ಯಜ್ಯೋತಿಷೋ ದೀಧಿತಿಂ ಸ್ವವಿಷಯಸಂಕಲ್ಪಾಧ್ಯವಸಾಯಾದಿಸಮರ್ಥಂ ಸ್ಯಾತ್ । ತಸ್ಮಾನ್ಮನಸೋಽಪಿ ಮನ ಇತಿ । ಇಹ ಬುದ್ಧಿಮನಸೀ ಏಕೀಕೃತ್ಯ ನಿರ್ದೇಶೋ ಮನಸ ಇತಿ । ಯದ್ವಾಚೋ ಹ ವಾಚಮ್ ; ಯಚ್ಛಬ್ದೋ ಯಸ್ಮಾದರ್ಥೇ ಶ್ರೋತ್ರಾದಿಭಿಃ ಸರ್ವೈಃ ಸಂಬಧ್ಯತೇ — ಯಸ್ಮಾಚ್ಛ್ರೋತ್ರಸ್ಯ ಶ್ರೋತ್ರಮ್ , ಯಸ್ಮಾನ್ಮನಸೋ ಮನ ಇತ್ಯೇವಮ್ । ವಾಚೋ ಹ ವಾಚಮಿತಿ ದ್ವಿತೀಯಾ ಪ್ರಥಮಾತ್ವೇನ ವಿಪರಿಣಮ್ಯತೇ, ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಪ್ರಾಣ ಇತಿ ದರ್ಶನಾತ್ । ವಾಚೋ ಹ ವಾಚಮಿತ್ಯೇತದನುರೋಧೇನ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಪ್ರಾಣಮಿತಿ ಕಸ್ಮಾದ್ದ್ವಿತೀಯೈವ ನ ಕ್ರಿಯತೇ ? ನ ; ಬಹೂನಾಮನುರೋಧಸ್ಯ ಯುಕ್ತತ್ವಾತ್ । ವಾಚಮಿತ್ಯಸ್ಯ ವಾಗಿತ್ಯೇತಾವದ್ವಕ್ತವ್ಯಂ ಸ ಉ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಪ್ರಾಣ ಇತಿ ಶಬ್ದದ್ವಯಾನುರೋಧೇನ ; ಏವಂ ಹಿ ಬಹೂನಾಮನುರೋಧೋ ಯುಕ್ತಃ ಕೃತಃ ಸ್ಯಾತ್ । ಪೃಷ್ಟಂ ಚ ವಸ್ತು ಪ್ರಥಮಯೈವ ನಿರ್ದೇಷ್ಟುಂ ಯುಕ್ತಮ್ । ಸ ಯಸ್ತ್ವಯಾ ಪೃಷ್ಟಃ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಪ್ರಾಣಾಖ್ಯವೃತ್ತಿವಿಶೇಷಸ್ಯ ಪ್ರಾಣಃ, ತತ್ಕೃತಂ ಹಿ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಪ್ರಾಣನಸಾಮರ್ಥ್ಯಮ್ । ನ ಹ್ಯಾತ್ಮನಾನಧಿಷ್ಠಿತಸ್ಯ ಪ್ರಾಣನಮುಪಪದ್ಯತೇ, ‘ಕೋ ಹ್ಯೇವಾನ್ಯಾತ್ಕಃ ಪ್ರಾಣ್ಯಾದ್ಯದೇಷ ಆಕಾಶ ಆನಂದೋ ನ ಸ್ಯಾತ್’ (ತೈ. ಉ. ೨ । ೭ । ೧) ‘ಊರ್ಧ್ವಂ ಪ್ರಾಣಮುನ್ನಯತ್ಯಪಾನಂ ಪ್ರತ್ಯಗಸ್ಯತಿ’ (ಕ. ಉ. ೨ । ೨ । ೩) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಭ್ಯಃ । ಇಹಾಪಿ ಚ ವಕ್ಷ್ಯತೇ ‘ಯೇನ ಪ್ರಾಣಃ ಪ್ರಣೀಯತೇ ತದೇವ ಬ್ರಹ್ಮ ತ್ವಂ ವಿದ್ಧಿ’ (ಕೇ. ಉ. ೧ । ೮) ಇತಿ । ಶ್ರೋತ್ರಾದೀಂದ್ರಿಯಪ್ರಸ್ತಾವೇ ಘ್ರಾಣಸ್ಯೇವ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ನ ತು ಯುಕ್ತಂ ಗ್ರಹಣಮ್ । ಸತ್ಯಮೇವಮ್ । ಪ್ರಾಣಗ್ರಹಣೇನೈವ ತು ಘ್ರಾಣಸ್ಯ ಗ್ರಹಣಂ ಕೃತಮೇವ ಮನ್ಯತೇ ಶ್ರುತಿಃ । ಸರ್ವಸ್ಯೈವ ಕರಣಕಲಾಪಸ್ಯ ಯದರ್ಥಪ್ರಯುಕ್ತಾ ಪ್ರವೃತ್ತಿಃ, ತದ್ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಪ್ರಕರಣಾರ್ಥೋ ವಿವಕ್ಷಿತಃ । ತಥಾ ಚಕ್ಷುಷಶ್ಚಕ್ಷುಃ ರೂಪಪ್ರಕಾಶಕಸ್ಯ ಚಕ್ಷುಷೋ ಯದ್ರೂಪಗ್ರಹಣಸಾಮರ್ಥ್ಯಂ ತದಾತ್ಮಚೈತನ್ಯಾಧಿಷ್ಠಿತಸ್ಯೈವ । ಅತಶ್ಚಕ್ಷುಷಶ್ಚಕ್ಷುಃ । ಪ್ರಷ್ಟುಃ ಪೃಷ್ಟಸ್ಯಾರ್ಥಸ್ಯ ಜ್ಞಾತುಮಿಷ್ಟತ್ವಾತ್ ಶ್ರೋತ್ರಾದೇಃ ಶ್ರೋತ್ರಾದಿಲಕ್ಷಣಂ ಯಥೋಕ್ತಂ ಬ್ರಹ್ಮ ‘ಜ್ಞಾತ್ವಾ’ ಇತ್ಯಧ್ಯಾಹ್ರಿಯತೇ ; ಅಮೃತಾ ಭವಂತಿ ಇತಿ ಫಲಶ್ರುತೇಶ್ಚ । ಜ್ಞಾನಾದ್ಧ್ಯಮೃತತ್ವಂ ಪ್ರಾಪ್ಯತೇ । ಜ್ಞಾತ್ವಾ ಅತಿಮುಚ್ಯ ಇತಿ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಾತ್ ಶ್ರೋತ್ರಾದಿಕರಣಕಲಾಪಮುಜ್ಝಿತ್ವಾ — ಶ್ರೋತ್ರಾದೌ ಹ್ಯಾತ್ಮಭಾವಂ ಕೃತ್ವಾ, ತದುಪಾಧಿಃ ಸನ್ , ತದಾತ್ಮನಾ ಜಾಯತೇ ಮ್ರಿಯತೇ ಸಂಸರತಿ ಚ । ಅತಃ ಶ್ರೋತ್ರಾದೇಃ ಶ್ರೋತ್ರಾದಿಲಕ್ಷಣಂ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮೇತಿ ವಿದಿತ್ವಾ, ಅತಿಮುಚ್ಯ ಶ್ರೋತ್ರಾದ್ಯಾತ್ಮಭಾವಂ ಪರಿತ್ಯಜ್ಯ — ಯೇ ಶ್ರೋತ್ರಾದ್ಯಾತ್ಮಭಾವಂ ಪರಿತ್ಯಜಂತಿ, ತೇ ಧೀರಾಃ ಧೀಮಂತಃ । ನ ಹಿ ವಿಶಿಷ್ಟಧೀಮತ್ತ್ವಮಂತರೇಣ ಶ್ರೋತ್ರಾದ್ಯಾತ್ಮಭಾವಃ ಶಕ್ಯಃ ಪರಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಪ್ರೇತ್ಯ ವ್ಯಾವೃತ್ಯ ಅಸ್ಮಾತ್ ಲೋಕಾತ್ ಪುತ್ರಮಿತ್ರಕಲತ್ರಬಂಧುಷು ಮಮಾಹಂಭಾವಸಂವ್ಯವಹಾರಲಕ್ಷಣಾತ್ , ತ್ಯಕ್ತಸರ್ವೈಷಣಾ ಭೂತ್ವೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಮೃತಾಃ ಅಮರಣಧರ್ಮಾಣಃ ಭವಂತಿ । ‘ನ ಕರ್ಮಣಾ ನ ಪ್ರಜಯಾ ಧನೇನ ತ್ಯಾಗೇನೈಕೇ ಅಮೃತತ್ವಮಾನಶುಃ’ (ತೈ. ನಾ. ೨೮) ‘ಪರಾಂಚಿ ಖಾನಿ ವ್ಯತೃಣತ್ . . . ಆವೃತ್ತಚಕ್ಷುರಮೃತತ್ವಮಿಚ್ಛನ್’ (ಕ. ಉ. ೨ । ೧ । ೧) ‘ಯದಾ ಸರ್ವೇ ಪ್ರಮುಚ್ಯಂತೇ . . . ಅತ್ರ ಬ್ರಹ್ಮ ಸಮಶ್ನುತೇ’ (ಕ. ಉ. ೨ । ೩ । ೧೪) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಭ್ಯಃ । ಅಥವಾ, ಅತಿಮುಚ್ಯೇತ್ಯನೇನೈವೈಷಣಾತ್ಯಾಗಸ್ಯ ಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ ಅಸ್ಮಾಲ್ಲೋಕಾತ್ಪ್ರೇತ್ಯ ಅಸ್ಮಾಚ್ಛರೀರಾದಪೇತ್ಯ ಮೃತ್ವೇತ್ಯರ್ಥಃ ॥

ಯಸ್ಮಾಚ್ಛ್ರೋತ್ರಾದೇರಪಿ ಶ್ರೋತ್ರಾದ್ಯಾತ್ಮಭೂತಂ ಬ್ರಹ್ಮ, ಅತಃ ನ ತತ್ರ ತಸ್ಮಿನ್ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಚಕ್ಷುಃ ಗಚ್ಛತಿ, ಸ್ವಾತ್ಮನಿ ಗಮನಾಸಂಭವಾತ್ । ತಥಾ ನ ವಾಕ್ ಗಚ್ಛತಿ । ವಾಚಾ ಹಿ ಶಬ್ದ ಉಚ್ಚಾರ್ಯಮಾಣೋಽಭಿಧೇಯಂ ಪ್ರಕಾಶಯತಿ ಯದಾ, ತದಾಭಿಧೇಯಂ ಪ್ರತಿ ವಾಗ್ಗಚ್ಛತೀತ್ಯುಚ್ಯತೇ । ತಸ್ಯ ಚ ಶಬ್ದಸ್ಯ ತನ್ನಿರ್ವರ್ತಕಸ್ಯ ಚ ಕರಣಸ್ಯಾತ್ಮಾ ಬ್ರಹ್ಮ । ಅತೋ ನ ವಾಗ್ಗಚ್ಛತಿ । ಯಥಾಗ್ನಿರ್ದಾಹಕಃ ಪ್ರಕಾಶಕಶ್ಚಾಪಿ ಸನ್ ನ ಹ್ಯಾತ್ಮಾನಂ ಪ್ರಕಾಶಯತಿ ದಹತಿ ವಾ, ತದ್ವತ್ । ನೋ ಮನಃ ಮನಶ್ಚಾನ್ಯಸ್ಯ ಸಂಕಲ್ಪಯಿತೃ ಅಧ್ಯವಸಾತೃ ಚ ಸತ್ ನಾತ್ಮಾನಂ ಸಂಕಲ್ಪಯತ್ಯಧ್ಯವಸ್ಯತಿ ಚ, ತಸ್ಯಾಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮೇತಿ । ಇಂದ್ರಿಯಮನೋಭ್ಯಾಂ ಹಿ ವಸ್ತುನೋ ವಿಜ್ಞಾನಮ್ । ತದಗೋಚರತ್ವಾತ್ ನ ವಿದ್ಮಃ ತದ್ಬ್ರಹ್ಮ ಈದೃಶಮಿತಿ । ಅತೋ ನ ವಿಜಾನೀಮಃ ಯಥಾ ಯೇನ ಪ್ರಕಾರೇಣ ಏತತ್ ಬ್ರಹ್ಮ ಅನುಶಿಷ್ಯಾತ್ ಉಪದಿಶೇಚ್ಛಿಷ್ಯಾಯೇತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ । ಯದ್ಧಿ ಕರಣಗೋಚರಃ, ತದನ್ಯಸ್ಮೈ ಉಪದೇಷ್ಟುಂ ಶಕ್ಯಂ ಜಾತಿಗುಣಕ್ರಿಯಾವಿಶೇಷಣೈಃ । ನ ತಜ್ಜಾತ್ಯಾದಿವಿಶೇಷಣವದ್ಬ್ರಹ್ಮ । ತಸ್ಮಾದ್ವಿಷಮಂ ಶಿಷ್ಯಾನುಪದೇಶೇನ ಪ್ರತ್ಯಾಯಯಿತುಮಿತಿ ಉಪದೇಶೇ ತದರ್ಥಗ್ರಹಣೇ ಚ ಯತ್ನಾತಿಶಯಕರ್ತವ್ಯತಾಂ ದರ್ಶಯತಿ ॥

‘ನ ವಿದ್ಮೋ ನ ವಿಜಾನೀಮೋ ಯಥೈತದನುಶಿಷ್ಯಾತ್’ (ಕೇ. ಉ. ೧ । ೩) ಇತಿ ಅತ್ಯಂತಮೇವೋಪದೇಶಪ್ರಕಾರಪ್ರತ್ಯಾಖ್ಯಾನೇ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ತದಪವಾದೋಽಯಮುಚ್ಯತೇ । ಸತ್ಯಮೇವಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಿಭಿಃ ಪ್ರಮಾಣೈರ್ನ ಪರಃ ಪ್ರತ್ಯಾಯಯಿತುಂ ಶಕ್ಯಃ ; ಆಗಮೇನ ತು ಶಕ್ಯತ ಏವ ಪ್ರತ್ಯಾಯಯಿತುಮಿತಿ ತದುಪದೇಶಾರ್ಥಮಾಗಮಮಾಹ — ಅನ್ಯದೇವ ತದ್ವಿದಿತಾದಥೋ ಅವಿದಿತಾದಧೀತಿ । ಅನ್ಯದೇವ ಪೃಥಗೇವ ತತ್ ಯತ್ಪ್ರಕೃತಂ ಶ್ರೋತ್ರಾದೀನಾಂ ಶ್ರೋತ್ರಾದೀತ್ಯುಕ್ತಮವಿಷಯಶ್ಚ ತೇಷಾಮ್ । ತತ್ ವಿದಿತಾತ್ ಅನ್ಯದೇವ ಹಿ । ವಿದಿತಂ ನಾಮ ಯದ್ವಿದಿಕ್ರಿಯಯಾತಿಶಯೇನಾಪ್ತಂ ವಿದಿಕ್ರಿಯಾಕರ್ಮಭೂತಮ್ । ಕ್ವಚಿತ್ಕಿಂಚಿತ್ಕಸ್ಯಚಿದ್ವಿದಿತಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಸರ್ವಮೇವ ವ್ಯಾಕೃತಂ ವಿದಿತಮೇವ ; ತಸ್ಮಾದನ್ಯದೇವೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅವಿದಿತಮಜ್ಞಾತಂ ತರ್ಹೀತಿ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ಆಹ — ಅಥೋ ಅಪಿ ಅವಿದಿತಾತ್ ವಿದಿತವಿಪರೀತಾದವ್ಯಾಕೃತಾದವಿದ್ಯಾಲಕ್ಷಣಾದ್ವ್ಯಾಕೃತಬೀಜಾತ್ । ಅಧಿ ಇತಿ ಉಪರ್ಯರ್ಥೇ ; ಲಕ್ಷಣಯಾ ಅನ್ಯದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಯದ್ಧಿ ಯಸ್ಮಾದಧಿ ಉಪರಿ ಭವತಿ, ತತ್ತಸ್ಮಾದನ್ಯದಿತಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮ್ । ಯದ್ವಿದಿತಂ ತದಲ್ಪಂ ಮರ್ತ್ಯಂ ದುಃಖಾತ್ಮಕಂ ಚೇತಿ ಹೇಯಮ್ । ತಸ್ಮಾದ್ವಿದಿತಾದನ್ಯದ್ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯುಕ್ತೇ ತ್ವಹೇಯತ್ವಮುಕ್ತಂ ಸ್ಯಾತ್ । ತಥಾ ಅವಿದಿತಾದಧೀತ್ಯುಕ್ತೇಽನುಪಾದೇಯತ್ವಮುಕ್ತಂ ಸ್ಯಾತ್ । ಕಾರ್ಯಾರ್ಥಂ ಹಿ ಕಾರಣಮನ್ಯದನ್ಯೇನೋಪಾದೀಯತೇ । ಅತಶ್ಚ ನ ವೇದಿತುರನ್ಯಸ್ಮೈ ಪ್ರಯೋಜನಾಯಾನ್ಯದುಪಾದೇಯಂ ಭವತೀತ್ಯೇವಂ ವಿದಿತಾವಿದಿತಾಭ್ಯಾಮನ್ಯದಿತಿ ಹೇಯೋಪಾದೇಯಪ್ರತಿಷೇಧೇನ ಸ್ವಾತ್ಮನೋಽನನ್ಯತ್ವಾತ್ ಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯಾ ಜಿಜ್ಞಾಸಾ ಶಿಷ್ಯಸ್ಯ ನಿರ್ವರ್ತಿತಾ ಸ್ಯಾತ್ । ನ ಹ್ಯನ್ಯಸ್ಯ ಸ್ವಾತ್ಮನೋ ವಿದಿತಾವಿದಿತಾಭ್ಯಾಮನ್ಯತ್ವಂ ವಸ್ತುನಃ ಸಂಭವತೀತ್ಯಾತ್ಮಾ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯೇಷ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಃ ; ‘ಅಯಮಾತ್ಮಾ ಬ್ರಹ್ಮ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೪ । ೫) ‘ಯ ಆತ್ಮಾಪಹತಪಾಪ್ಮಾ’ (ಛಾ. ಉ. ೮ । ೭ । ೧) ‘ಯತ್ಸಾಕ್ಷಾದಪರೋಕ್ಷಾದ್ಬ್ರಹ್ಮ ಯ ಆತ್ಮಾ ಸರ್ವಾಂತರಃ’ (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೪ । ೧) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತ್ಯಂತರೇಭ್ಯಶ್ಚೇತಿ । ಏವಂ ಸರ್ವಾತ್ಮನಃ ಸರ್ವವಿಶೇಷರಹಿತಸ್ಯ ಚಿನ್ಮಾತ್ರಜ್ಯೋತಿಷೋ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವಪ್ರತಿಪಾದಕಸ್ಯ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಸ್ಯಾಚಾರ್ಯೋಪದೇಶಪರಂಪರಯಾ ಪ್ರಾಪ್ತತ್ವಮಾಹ — ಇತಿ ಶುಶ್ರುಮೇತ್ಯಾದಿ । ಬ್ರಹ್ಮ ಚೈವಮಾಚಾರ್ಯೋಪದೇಶಪರಂಪರಯೈವಾಧಿಗಂತವ್ಯಂ ನ ತರ್ಕತಃ ಪ್ರವಚನಮೇಧಾಬಹುಶ್ರುತತಪೋಯಜ್ಞಾದಿಭ್ಯಶ್ಚ, ಇತಿ ಏವಂ ಶುಶ್ರುಮ ಶ್ರುತವಂತೋ ವಯಂ ಪೂರ್ವೇಷಾಮ್ ಆಚಾರ್ಯಾಣಾಂ ವಚನಮ್ ; ಯೇ ಆಚಾರ್ಯಾಃ ನಃ ಅಸ್ಮಭ್ಯಂ ತತ್ ಬ್ರಹ್ಮ ವ್ಯಾಚಚಕ್ಷಿರೇ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತವಂತಃ ವಿಸ್ಪಷ್ಟಂ ಕಥಿತವಂತಃ ತೇಷಾಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥

‘ಅನ್ಯದೇವ ತದ್ವಿದಿತಾದಥೋ ಅವಿದಿತಾದಧಿ’ (ಕೇ. ಉ. ೧ । ೪) ಇತ್ಯನೇನ ವಾಕ್ಯೇನ ಆತ್ಮಾ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಪ್ರತಿಪಾದಿತೇ ಶ್ರೋತುರಾಶಂಕಾ ಜಾತಾ — ಕಥಂ ನ್ವಾತ್ಮಾ ಬ್ರಹ್ಮ । ಆತ್ಮಾ ಹಿ ನಾಮಾಧಿಕೃತಃ ಕರ್ಮಣ್ಯುಪಾಸನೇ ಚ ಸಂಸಾರೀ ಕರ್ಮೋಪಾಸನಂ ವಾ ಸಾಧನಮನುಷ್ಠಾಯ ಬ್ರಹ್ಮಾದಿದೇವಾನ್ಸ್ವರ್ಗಂ ವಾ ಪ್ರಾಪ್ತುಮಿಚ್ಛತಿ । ತತ್ತಸ್ಮಾದನ್ಯ ಉಪಾಸ್ಯೋ ವಿಷ್ಣುರೀಶ್ವರ ಇಂದ್ರಃ ಪ್ರಾಣೋ ವಾ ಬ್ರಹ್ಮ ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ, ನ ತ್ವಾತ್ಮಾ ; ಲೋಕಪ್ರತ್ಯಯವಿರೋಧಾತ್ । ಯಥಾನ್ಯೇ ತಾರ್ಕಿಕಾ ಈಶ್ವರಾದನ್ಯ ಆತ್ಮೇತ್ಯಾಚಕ್ಷತೇ, ತಥಾ ಕರ್ಮಿಣೋಽಮುಂ ಯಜಾಮುಂ ಯಜೇತ್ಯನ್ಯಾ ಏವ ದೇವತಾ ಉಪಾಸತೇ । ತಸ್ಮಾದ್ಯುಕ್ತಂ ಯದ್ವಿದಿತಮುಪಾಸ್ಯಂ ತದ್ಬ್ರಹ್ಮ ಭವೇತ್ , ತತೋಽನ್ಯ ಉಪಾಸಕ ಇತಿ । ತಾಮೇತಾಮಾಶಂಕಾಂ ಶಿಷ್ಯಲಿಂಗೇನೋಪಲಕ್ಷ್ಯ ತದ್ವಾಕ್ಯಾದ್ವಾ ಆಹ — ಮೈವಂ ಶಂಕಿಷ್ಠಾಃ । ಯತ್ ಚೈತನ್ಯಮಾತ್ರಸತ್ತಾಕಮ್ , ವಾಚಾ — ವಾಗಿತಿ ಜಿಹ್ವಾಮೂಲಾದಿಷ್ವಷ್ಟಸು ಸ್ಥಾನೇಷು ವಿಷಕ್ತಮಾಗ್ನೇಯಂ ವರ್ಣಾನಾಮಭಿವ್ಯಂಜಕಂ ಕರಣಮ್ , ವರ್ಣಾಶ್ಚಾರ್ಥಸಂಕೇತಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಾ ಏತಾವಂತ ಏವಂಕ್ರಮಪ್ರಯುಕ್ತಾ ಇತಿ ; ಏವಂ ತದಭಿವ್ಯಂಗ್ಯಃ ಶಬ್ದಃ ಪದಂ ವಾಗಿತ್ಯುಚ್ಯತೇ ; ‘ಅಕಾರೋ ವೈ ಸರ್ವಾ ವಾಕ್ಸೈಷಾಸ್ಯ ಸ್ಪರ್ಶಾಂತಃಸ್ಥೋಷ್ಮಭಿರ್ವ್ಯಜ್ಯಮಾನಾ ಬಹ್ವೀ ನಾನಾರೂಪಾ ಭವತಿ’ (ಐ. ಆ. ೨ । ೩ । ೬) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ । ಮಿತಮಮಿತಂ ಸ್ವರಃ ಸತ್ಯಾನೃತೇ ಏಷ ವಿಕಾರೋ ಯಸ್ಯಾಃ ತಯಾ ವಾಚಾ ಪದತ್ವೇನ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಯಾ ಕರಣಗುಣವತ್ಯಾ — ಅನಭ್ಯುದಿತಮ್ ಅಪ್ರಕಾಶಿತಮನಭ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಯೇನ ಬ್ರಹ್ಮಣಾ ವಿವಕ್ಷಿತೇಽರ್ಥೇ ಸಕರಣಾ ವಾಕ್ ಅಭ್ಯುದ್ಯತೇ ಚೈತನ್ಯಜ್ಯೋತಿಷಾ ಪ್ರಕಾಶ್ಯತೇ ಪ್ರಯುಜ್ಯತ ಇತ್ಯೇತತ್ । ಯತ್ ‘ವಾಚೋ ಹ ವಾಕ್’ (ಕೇ. ಉ. ೧ । ೨) ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ , ‘ವದನ್ವಾಕ್’ (ಬೃ. ಉ. ೧ । ೪ । ೭) ‘ಯೋ ವಾಚಮಂತರೋ ಯಮಯತಿ’ (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೭ । ೧೦) ಇತ್ಯಾದಿ ಚ ವಾಜಸನೇಯಕೇ । ‘ಯಾ ವಾಕ್ ಪುರುಷೇಷು ಸಾ ಘೋಷೇಷು ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಾ ಕಶ್ಚಿತ್ತಾಂ ವೇದ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಃ’ ಇತಿ ಪ್ರಶ್ನಮುತ್ಪಾದ್ಯ ಪ್ರತಿವಚನಮುಕ್ತಮ್ ‘ಸಾ ವಾಗ್ಯಯಾ ಸ್ವಪ್ನೇ ಭಾಷತೇ’ ( ? ) ಇತಿ । ಸಾ ಹಿ ವಕ್ತುರ್ವಕ್ತಿರ್ನಿತ್ಯಾ ವಾಕ್ ಚೈತನ್ಯಜ್ಯೋತಿಃಸ್ವರೂಪಾ, ‘ನ ಹಿ ವಕ್ತುರ್ವಕ್ತೇರ್ವಿಪರಿಲೋಪೋ ವಿದ್ಯತೇ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೩ । ೨೬) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ । ತದೇವ ಆತ್ಮಸ್ವರೂಪಂ ಬ್ರಹ್ಮ ನಿರತಿಶಯಂ ಭೂಮಾಖ್ಯಂ ಬೃಹತ್ತ್ವಾದ್ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ವಿದ್ಧಿ ವಿಜಾನೀಹಿ ತ್ವಮ್ । ಯೈರ್ವಾಗಾದ್ಯುಪಾಧಿಭಿಃ ‘ವಾಚೋ ಹ ವಾಕ್’ ‘ಚಕ್ಷುಷಶ್ಚಕ್ಷುಃ’ ‘ಶ್ರೋತ್ರಸ್ಯ ಶ್ರೋತ್ರಂ ಮನಸೋ ಮನಃ’ (ಕೇ. ಉ. ೧ । ೨) ‘ಕರ್ತಾ ಭೋಕ್ತಾ ವಿಜ್ಞಾತಾ ನಿಯಂತಾ ಪ್ರಶಾಸಿತಾ’ ‘ವಿಜ್ಞಾನಮಾನಂದಂ ಬ್ರಹ್ಮ’ (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೯ । ೭) ಇತ್ಯೇವಮಾದಯಃ ಸಂವ್ಯವಹಾರಾ ಅಸಂವ್ಯವಹಾರ್ಯೇ ನಿರ್ವಿಶೇಷೇ ಪರೇ ಸಾಮ್ಯೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಪ್ರವರ್ತಂತೇ, ತಾನ್ವ್ಯುದಸ್ಯ ಆತ್ಮಾನಮೇವ ನಿರ್ವಿಶೇಷಂ ಬ್ರಹ್ಮ ವಿದ್ಧೀತಿ ಏವಶಬ್ದಾರ್ಥಃ । ನೇದಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಯದಿದಮ್ ಇತ್ಯುಪಾಧಿಭೇದವಿಶಿಷ್ಟಮನಾತ್ಮೇಶ್ವರಾದಿ ಉಪಾಸತೇ ಧ್ಯಾಯಂತಿ । ತದೇವ ಬ್ರಹ್ಮ ತ್ವಂ ವಿದ್ಧಿ ಇತ್ಯುಕ್ತೇಽಪಿ ನೇದಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಇತ್ಯನಾತ್ಮನೋಽಬ್ರಹ್ಮತ್ವಂ ಪುನರುಚ್ಯತೇ ನಿಯಮಾರ್ಥಮ್ ಅನ್ಯಬ್ರಹ್ಮಬುದ್ಧಿಪರಿಸಂಖ್ಯಾನಾರ್ಥಂ ವಾ ॥

ಯನ್ಮನಸಾ ನ ಮನುತೇ । ಮನ ಇತ್ಯಂತಃಕರಣಂ ಬುದ್ಧಿಮನಸೋರೇಕತ್ವೇನ ಗೃಹ್ಯತೇ । ಮನುತೇಽನೇನೇತಿ ಮನಃ ಸರ್ವಕರಣಸಾಧಾರಣಮ್ , ಸರ್ವವಿಷಯವ್ಯಾಪಕತ್ವಾತ್ । ‘ಕಾಮಃ ಸಂಕಲ್ಪೋ ವಿಚಿಕಿತ್ಸಾ ಶ್ರದ್ಧಾಶ್ರದ್ಧಾ ಧೃತಿರಧೃತಿರ್ಹ್ರೀರ್ಧೀರ್ಭೀರಿತ್ಯೇತತ್ಸರ್ವಂ ಮನ ಏವ’ (ಬೃ. ಉ. ೧ । ೫ । ೩) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ ಕಾಮಾದಿವೃತ್ತಿಮನ್ಮನಃ । ತೇನ ಮನಸಾ ಯತ್ ಚೈತನ್ಯಜ್ಯೋತಿರ್ಮನಸೋಽವಭಾಸಕಂ ನ ಮನುತೇ ನ ಸಂಕಲ್ಪಯತಿ ನಾಪಿ ನಿಶ್ಚಿನೋತಿ ಲೋಕಃ, ಮನಸೋಽವಭಾಸಕತ್ವೇನ ನಿಯಂತೃತ್ವಾತ್ । ಸರ್ವವಿಷಯಂ ಪ್ರತಿ ಪ್ರತ್ಯಗೇವೇತಿ ಸ್ವಾತ್ಮನಿ ನ ಪ್ರವರ್ತತೇಽಂತಃಕರಣಮ್ । ಅಂತಃಸ್ಥೇನ ಹಿ ಚೈತನ್ಯಜ್ಯೋತಿಷಾವಭಾಸಿತಸ್ಯ ಮನಸೋ ಮನನಸಾಮರ್ಥ್ಯಮ್ ; ತೇನ ಸವೃತ್ತಿಕಂ ಮನಃ ಯೇನ ಬ್ರಹ್ಮಣಾ ಮತಂ ವಿಷಯೀಕೃತಂ ವ್ಯಾಪ್ತಮ್ ಆಹುಃ ಕಥಯಂತಿ ಬ್ರಹ್ಮವಿದಃ । ತಸ್ಮಾತ್ ತದೇವ ಮನಸ ಆತ್ಮಾನಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಚೇತಯಿತಾರಂ ಬ್ರಹ್ಮ ವಿದ್ಧಿ । ನೇದಮಿತ್ಯಾದಿ ಪೂರ್ವವತ್ ॥

ಯತ್ ಚಕ್ಷುಷಾ ನ ಪಶ್ಯತಿ ನ ವಿಷಯೀಕರೋತಿ ಅಂತಃಕರಣವೃತ್ತಿಸಂಯುಕ್ತೇನ ಲೋಕಃ, ಯೇನ ಚಕ್ಷೂಂಷಿ ಅಂತಃಕರಣವೃತ್ತಿಭೇದಭಿನ್ನಾಶ್ಚಕ್ಷುರ್ವೃತ್ತೀಃ ಪಶ್ಯತಿ ಚೈತನ್ಯಾತ್ಮಜ್ಯೋತಿಷಾ ವಿಷಯೀಕರೋತಿ ವ್ಯಾಪ್ನೋತಿ । ತದೇವೇತ್ಯಾದಿ ಪೂರ್ವವತ್ ॥

ಯತ್ ಶ್ರೋತ್ರೇಣ ನ ಶೃಣೋತಿ ದಿಗ್ದೇವತಾಧಿಷ್ಠಿತೇನ ಆಕಾಶಕಾರ್ಯೇಣ ಮನೋವೃತ್ತಿಸಂಯುಕ್ತೇನ ನ ವಿಷಯೀಕರೋತಿ ಲೋಕಃ, ಯೇನ ಶ್ರೋತ್ರಮ್ ಇದಂ ಶ್ರುತಂ ಯತ್ಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ಚೈತನ್ಯಾತ್ಮಜ್ಯೋತಿಷಾ ವಿಷಯೀಕೃತಮ್ । ತದೇವೇತ್ಯಾದಿ ಪೂರ್ವವತ್ ॥

ಯತ್ ಪ್ರಾಣೇನ ಘ್ರಾಣೇನ ಪಾರ್ಥಿವೇನ ನಾಸಿಕಾಪುಟಾಂತರವಸ್ಥಿತೇನಾಂತಃಕರಣಪ್ರಾಣವೃತ್ತಿಭ್ಯಾಂ ಸಹಿತೇನ ಯನ್ನ ಪ್ರಾಣಿತಿ ಗಂಧವನ್ನ ವಿಷಯೀಕರೋತಿ, ಯೇನ ಚೈತನ್ಯಾತ್ಮಜ್ಯೋತಿಷಾವಭಾಸ್ಯತ್ವೇನ ಸ್ವವಿಷಯಂ ಪ್ರತಿ ಪ್ರಾಣಃ ಪ್ರಣೀಯತೇ ತದೇವೇತ್ಯಾದಿ ಸರ್ವಂ ಸಮಾನಮ್ ॥