केनोपनिषत्पदभाष्यम्

‘ನೈಷಾ ತರ್ಕೇಣ ಮತಿರಾಪನೇಯಾ’ (ಕ. ಉ. ೧ । ೨ । ೯) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಶ್ಚ । ‘ಆಚಾರ್ಯವಾನ್ಪುರುಷೋ ವೇದ’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೧೪ । ೨) ‘ಆಚಾರ್ಯಾದ್ಧೈವ ವಿದ್ಯಾ ವಿದಿತಾ ಸಾಧಿಷ್ಠಂ ಪ್ರಾಪದಿತಿ’ (ಛಾ. ಉ. ೪ । ೯ । ೩) ‘ತದ್ವಿದ್ಧಿ ಪ್ರಣಿಪಾತೇನ’ (ಭ. ಗೀ. ೪ । ೩೪) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತಿನಿಯಮಾಚ್ಚ ಕಶ್ಚಿದ್ಗುರುಂ ಬ್ರಹ್ಮನಿಷ್ಠಂ ವಿಧಿವದುಪೇತ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮವಿಷಯಾದನ್ಯತ್ರ ಶರಣಮಪಶ್ಯನ್ನಭಯಂ ನಿತ್ಯಂ ಶಿವಮಚಲಮಿಚ್ಛನ್ಪಪ್ರಚ್ಛೇತಿ ಕಲ್ಪ್ಯತೇ — ಕೇನೇಷಿತಮಿತ್ಯಾದಿ । ಕೇನ ಇಷಿತಂ ಕೇನ ಕರ್ತ್ರಾ ಇಷಿತಮ್ ಇಷ್ಟಮಭಿಪ್ರೇತಂ ಸತ್ ಮನಃ ಪತತಿ ಗಚ್ಛತಿ ಸ್ವವಿಷಯಂ ಪ್ರತೀತಿ ಸಂಬಧ್ಯತೇ । ಇಷೇರಾಭೀಕ್ಷ್ಣ್ಯಾರ್ಥಸ್ಯ ಗತ್ಯರ್ಥಸ್ಯ ಚೇಹಾಸಂಭವಾದಿಚ್ಛಾರ್ಥಸ್ಯೈವೈತದ್ರೂಪಮಿತಿ ಗಮ್ಯತೇ । ಇಷಿತಮಿತಿ ಇಟ್ಪ್ರಯೋಗಸ್ತು ಚ್ಛಾಂದಸಃ । ತಸ್ಯೈವ ಪ್ರಪೂರ್ವಸ್ಯ ನಿಯೋಗಾರ್ಥೇ ಪ್ರೇಷಿತಮಿತ್ಯೇತತ್ । ತತ್ರ ಪ್ರೇಷಿತಮಿತ್ಯೇವೋಕ್ತೇ ಪ್ರೇಷಯಿತೃಪ್ರೇಷಣವಿಶೇಷವಿಷಯಾಕಾಂಕ್ಷಾ ಸ್ಯಾತ್ — ಕೇನ ಪ್ರೇಷಯಿತೃವಿಶೇಷೇಣ, ಕೀದೃಶಂ ವಾ ಪ್ರೇಷಣಮಿತಿ । ಇಷಿತಮಿತಿ ತು ವಿಶೇಷಣೇ ಸತಿ ತದುಭಯಂ ನಿವರ್ತತೇ, ಕಸ್ಯೇಚ್ಛಾಮಾತ್ರೇಣ ಪ್ರೇಷಿತಮಿತ್ಯರ್ಥವಿಶೇಷನಿರ್ಧಾರಣಾತ್ । ಯದ್ಯೇಷೋಽರ್ಥೋಽಭಿಪ್ರೇತಃ ಸ್ಯಾತ್ , ಕೇನೇಷಿತಮಿತ್ಯೇತಾವತೈವ ಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ಪ್ರೇಷಿತಮಿತಿ ನ ವಕ್ತವ್ಯಮ್ । ಅಪಿ ಚ ಶಬ್ದಾಧಿಕ್ಯಾದರ್ಥಾಧಿಕ್ಯಂ ಯುಕ್ತಮಿತಿ ಇಚ್ಛಯಾ ಕರ್ಮಣಾ ವಾಚಾ ವಾ ಕೇನ ಪ್ರೇಷಿತಮಿತ್ಯರ್ಥವಿಶೇಷೋಽವಗಂತುಂ ಯುಕ್ತಃ । ನ, ಪ್ರಶ್ನಸಾಮರ್ಥ್ಯಾತ್ ; ದೇಹಾದಿಸಂಘಾತಾದನಿತ್ಯಾತ್ಕರ್ಮಕಾರ್ಯಾದ್ವಿರಕ್ತಃ ಅತೋಽನ್ಯತ್ಕೂಟಸ್ಥಂ ನಿತ್ಯಂ ವಸ್ತು ಬುಭುತ್ಸಮಾನಃ ಪೃಚ್ಛತೀತಿ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಾದುಪಪದ್ಯತೇ । ಇತರಥಾ ಇಚ್ಛಾವಾಕ್ಕರ್ಮಭಿರ್ದೇಹಾದಿಸಂಘಾತಸ್ಯ ಪ್ರೇರಯಿತೃತ್ವಂ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮಿತಿ ಪ್ರಶ್ನೋಽನರ್ಥಕ ಏವ ಸ್ಯಾತ್ । ಏವಮಪಿ ಪ್ರೇಷಿತಶಬ್ದಸ್ಯಾರ್ಥೋ ನ ಪ್ರದರ್ಶಿತ ಏವ । ನ ; ಸಂಶಯವತೋಽಯಂ ಪ್ರಶ್ನ ಇತಿ ಪ್ರೇಷಿತಶಬ್ದಸ್ಯಾರ್ಥವಿಶೇಷ ಉಪಪದ್ಯತೇ । ಕಿಂ ಯಥಾಪ್ರಸಿದ್ಧಮೇವ ಕಾರ್ಯಕರಣಸಂಘಾತಸ್ಯ ಪ್ರೇಷಯಿತೃತ್ವಮ್ , ಕಿಂ ವಾ ಸಂಘಾತವ್ಯತಿರಿಕ್ತಸ್ಯ ಸ್ವತಂತ್ರಸ್ಯೇಚ್ಛಾಮಾತ್ರೇಣೈವ ಮನಆದಿಪ್ರೇಷಯಿತೃತ್ವಮ್ , ಇತ್ಯಸ್ಯಾರ್ಥಸ್ಯ ಪ್ರದರ್ಶನಾರ್ಥಂ ಕೇನೇಷಿತಂ ಪತತಿ ಪ್ರೇಷಿತಂ ಮನ ಇತಿ ವಿಶೇಷಣದ್ವಯಮುಪಪದ್ಯತೇ । ನನು ಸ್ವತಂತ್ರಂ ಮನಃ ಸ್ವವಿಷಯೇ ಸ್ವಯಂ ಪತತೀತಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮ್ ; ತತ್ರ ಕಥಂ ಪ್ರಶ್ನ ಉಪಪದ್ಯತೇ ಇತಿ, ಉಚ್ಯತೇ — ಯದಿ ಸ್ವತಂತ್ರಂ ಮನಃ ಪ್ರವೃತ್ತಿನಿವೃತ್ತಿವಿಷಯೇ ಸ್ಯಾತ್ , ತರ್ಹಿ ಸರ್ವಸ್ಯಾನಿಷ್ಟಚಿಂತನಂ ನ ಸ್ಯಾತ್ । ಅನರ್ಥಂ ಚ ಜಾನನ್ಸಂಕಲ್ಪಯತಿ । ಅಭ್ಯಗ್ರದುಃಖೇ ಚ ಕಾರ್ಯೇ ವಾರ್ಯಮಾಣಮಪಿ ಪ್ರವರ್ತತ ಏವ ಮನಃ । ತಸ್ಮಾದ್ಯುಕ್ತ ಏವ ಕೇನೇಷಿತಮಿತ್ಯಾದಿಪ್ರಶ್ನಃ । ಕೇನ ಪ್ರಾಣಃ ಯುಕ್ತಃ ನಿಯುಕ್ತಃ ಪ್ರೇರಿತಃ ಸನ್ ಪ್ರೈತಿ ಗಚ್ಛತಿ ಸ್ವವ್ಯಾಪಾರಂ ಪ್ರತಿ । ಪ್ರಥಮ ಇತಿ ಪ್ರಾಣವಿಶೇಷಣಂ ಸ್ಯಾತ್ , ತತ್ಪೂರ್ವಕತ್ವಾತ್ಸರ್ವೇಂದ್ರಿಯಪ್ರವೃತ್ತೀನಾಮ್ । ಕೇನ ಇಷಿತಾಂ ವಾಚಮ್ ಇಮಾಂ ಶಬ್ದಲಕ್ಷಣಾಂ ವದಂತಿ ಲೌಕಿಕಾಃ । ತಥಾ ಚಕ್ಷುಃ ಶ್ರೋತ್ರಂ ಚ ಸ್ವೇ ಸ್ವೇ ವಿಷಯೇ ಕ ಉ ದೇವಃ ದ್ಯೋತನವಾನ್ ಯುನಕ್ತಿ ನಿಯುಂಕ್ತೇ ಪ್ರೇರಯತಿ ॥

ಏವಂ ಪೃಷ್ಟವತೇ ಯೋಗ್ಯಾಯಾಹ ಗುರುಃ । ಶೃಣು ಯತ್ ತ್ವಂ ಪೃಚ್ಛಸಿ, ಮನಆದಿಕರಣಜಾತಸ್ಯ ಕೋ ದೇವಃ ಸ್ವವಿಷಯಂ ಪ್ರತಿ ಪ್ರೇರಯಿತಾ ಕಥಂ ವಾ ಪ್ರೇರಯತೀತಿ । ಶ್ರೋತ್ರಸ್ಯ ಶ್ರೋತ್ರಂ ಶೃಣೋತ್ಯನೇನೇತಿ ಶ್ರೋತ್ರಮ್ , ಶಬ್ದಸ್ಯ ಶ್ರವಣಂ ಪ್ರತಿ ಕರಣಂ ಶಬ್ದಾಭಿವ್ಯಂಜಕಂ ಶ್ರೋತ್ರಮಿಂದ್ರಿಯಮ್ , ತಸ್ಯ ಶ್ರೋತ್ರಂ ಸಃ ಯಸ್ತ್ವಯಾ ಪೃಷ್ಟಃ ‘ಚಕ್ಷುಃಶ್ರೋತ್ರಂ ಕ ಉ ದೇವೋ ಯುನಕ್ತಿ’ (ಕೇ. ಉ. ೧ । ೧) ಇತಿ । ಅಸಾವೇವಂವಿಶಿಷ್ಟಃ ಶ್ರೋತ್ರಾದೀನಿ ನಿಯುಂಕ್ತ ಇತಿ ವಕ್ತವ್ಯೇ, ನನ್ವೇತದನನುರೂಪಂ ಪ್ರತಿವಚನಂ ಶ್ರೋತ್ರಸ್ಯ ಶ್ರೋತ್ರಮಿತಿ । ನೈಷ ದೋಷಃ, ತಸ್ಯಾನ್ಯಥಾ ವಿಶೇಷಾನವಗಮಾತ್ । ಯದಿ ಹಿ ಶ್ರೋತ್ರಾದಿವ್ಯಾಪಾರವ್ಯತಿರಿಕ್ತೇನ ಸ್ವವ್ಯಾಪಾರೇಣ ವಿಶಿಷ್ಟಃ ಶ್ರೋತ್ರಾದಿನಿಯೋಕ್ತಾ ಅವಗಮ್ಯೇತ ದಾತ್ರಾದಿಪ್ರಯೋಕ್ತೃವತ್ , ತದೇದಮನನುರೂಪಂ ಪ್ರತಿವಚನಂ ಸ್ಯಾತ್ । ನ ತ್ವಿಹ ಶ್ರೋತ್ರಾದೀನಾಂ ಪ್ರಯೋಕ್ತಾ ಸ್ವವ್ಯಾಪಾರವಿಶಿಷ್ಟೋ ಲವಿತ್ರಾದಿವದಧಿಗಮ್ಯತೇ । ಶ್ರೋತ್ರಾದೀನಾಮೇವ ತು ಸಂಹತಾನಾಂ ವ್ಯಾಪಾರೇಣಾಲೋಚನಸಂಕಲ್ಪಾಧ್ಯವಸಾಯಲಕ್ಷಣೇನ ಫಲಾವಸಾನಲಿಂಗೇನಾವಗಮ್ಯತೇ — ಅಸ್ತಿ ಹಿ ಶ್ರೋತ್ರಾದಿಭಿರಸಂಹತಃ, ಯತ್ಪ್ರಯೋಜನಪ್ರಯುಕ್ತಃ ಶ್ರೋತ್ರಾದಿಕಲಾಪಃ ಗೃಹಾದಿವದಿತಿ । ಸಂಹತಾನಾಂ ಪರಾರ್ಥತ್ವಾದವಗಮ್ಯತೇ ಶ್ರೋತ್ರಾದೀನಾಂ ಪ್ರಯೋಕ್ತಾ । ತಸ್ಮಾದನುರೂಪಮೇವೇದಂ ಪ್ರತಿವಚನಂ ಶ್ರೋತ್ರಸ್ಯ ಶ್ರೋತ್ರಮಿತ್ಯಾದಿ । ಕಃ ಪುನರತ್ರ ಪದಾರ್ಥಃ ಶ್ರೋತ್ರಸ್ಯ ಶ್ರೋತ್ರಮಿತ್ಯಾದೇಃ ? ನ ಹ್ಯತ್ರ ಶ್ರೋತ್ರಸ್ಯ ಶ್ರೋತ್ರಾಂತರೇಣಾರ್ಥಃ, ಯಥಾ ಪ್ರಕಾಶಸ್ಯ ಪ್ರಕಾಶಾಂತರೇಣ । ನೈಷ ದೋಷಃ । ಅಯಮತ್ರ ಪದಾರ್ಥಃ — ಶ್ರೋತ್ರಂ ತಾವತ್ಸ್ವವಿಷಯವ್ಯಂಜನಸಮರ್ಥಂ ದೃಷ್ಟಮ್ । ತತ್ತು ಸ್ವವಿಷಯವ್ಯಂಜನಸಾಮರ್ಥ್ಯಂ ಶ್ರೋತ್ರಸ್ಯ ಚೈತನ್ಯೇ ಹ್ಯಾತ್ಮಜ್ಯೋತಿಷಿ ನಿತ್ಯೇಽಸಂಹತೇ ಸರ್ವಾಂತರೇ ಸತಿ ಭವತಿ, ನ ಅಸತಿ ಇತಿ । ಅತಃ ಶ್ರೋತ್ರಸ್ಯ ಶ್ರೋತ್ರಮಿತ್ಯಾದ್ಯುಪಪದ್ಯತೇ । ತಥಾ ಚ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಾಣಿ — ‘ಆತ್ಮನೈವಾಯಂ ಜ್ಯೋತಿಷಾಸ್ತೇ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೩ । ೬) ‘ತಸ್ಯ ಭಾಸಾ ಸರ್ವಮಿದಂ ವಿಭಾತಿ’ (ಮು. ಉ. ೨ । ೨ । ೧೦) ‘ಯೇನ ಸೂರ್ಯಸ್ತಪತಿ ತೇಜಸೇದ್ಧಃ’ (ತೈ. ಬ್ರಾ. ೩ । ೧೨ । ೯ । ೭) ಇತ್ಯಾದೀನಿ । ‘ಯದಾದಿತ್ಯಗತಂ ತೇಜೋ ಜಗದ್ಭಾಸಯತೇಽಖಿಲಮ್ । ’ (ಭ. ಗೀ. ೧೫ । ೧೨) ‘ಕ್ಷೇತ್ರಂ ಕ್ಷೇತ್ರೀ ತಥಾ ಕೃತ್ಸ್ನಂ ಪ್ರಕಾಶಯತಿ ಭಾರತ’ (ಭ. ಗೀ. ೧೩ । ೩೩) ಇತಿ ಚ ಗೀತಾಸು । ಕಾಠಕೇ ಚ ‘ನಿತ್ಯೋ ನಿತ್ಯಾನಾಂ ಚೇತನಶ್ಚೇತನಾನಾಮ್’ (ಕ. ಉ. ೨ । ೨ । ೧೩) ಇತಿ । ಶ್ರೋತ್ರಾದ್ಯೇವ ಸರ್ವಸ್ಯಾತ್ಮಭೂತಂ ಚೇತನಮಿತಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮ್ ; ತದಿಹ ನಿವರ್ತ್ಯತೇ । ಅಸ್ತಿ ಕಿಮಪಿ ವಿದ್ವದ್ಬುದ್ಧಿಗಮ್ಯಂ ಸರ್ವಾಂತರತಮಂ ಕೂಟಸ್ಥಮಜಮಜರಮಮೃತಮಭಯಂ ಶ್ರೋತ್ರಾದೇರಪಿ ಶ್ರೋತ್ರಾದಿ ತತ್ಸಾಮರ್ಥ್ಯನಿಮಿತ್ತಮ್ ಇತಿ ಪ್ರತಿವಚನಂ ಶಬ್ದಾರ್ಥಶ್ಚೋಪಪದ್ಯತ ಏವ । ತಥಾ ಮನಸಃ ಅಂತಃಕರಣಸ್ಯ ಮನಃ । ನ ಹ್ಯಂತಃಕರಣಮ್ ಅಂತರೇಣ ಚೈತನ್ಯಜ್ಯೋತಿಷೋ ದೀಧಿತಿಂ ಸ್ವವಿಷಯಸಂಕಲ್ಪಾಧ್ಯವಸಾಯಾದಿಸಮರ್ಥಂ ಸ್ಯಾತ್ । ತಸ್ಮಾನ್ಮನಸೋಽಪಿ ಮನ ಇತಿ । ಇಹ ಬುದ್ಧಿಮನಸೀ ಏಕೀಕೃತ್ಯ ನಿರ್ದೇಶೋ ಮನಸ ಇತಿ । ಯದ್ವಾಚೋ ಹ ವಾಚಮ್ ; ಯಚ್ಛಬ್ದೋ ಯಸ್ಮಾದರ್ಥೇ ಶ್ರೋತ್ರಾದಿಭಿಃ ಸರ್ವೈಃ ಸಂಬಧ್ಯತೇ — ಯಸ್ಮಾಚ್ಛ್ರೋತ್ರಸ್ಯ ಶ್ರೋತ್ರಮ್ , ಯಸ್ಮಾನ್ಮನಸೋ ಮನ ಇತ್ಯೇವಮ್ । ವಾಚೋ ಹ ವಾಚಮಿತಿ ದ್ವಿತೀಯಾ ಪ್ರಥಮಾತ್ವೇನ ವಿಪರಿಣಮ್ಯತೇ, ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಪ್ರಾಣ ಇತಿ ದರ್ಶನಾತ್ । ವಾಚೋ ಹ ವಾಚಮಿತ್ಯೇತದನುರೋಧೇನ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಪ್ರಾಣಮಿತಿ ಕಸ್ಮಾದ್ದ್ವಿತೀಯೈವ ನ ಕ್ರಿಯತೇ ? ನ ; ಬಹೂನಾಮನುರೋಧಸ್ಯ ಯುಕ್ತತ್ವಾತ್ । ವಾಚಮಿತ್ಯಸ್ಯ ವಾಗಿತ್ಯೇತಾವದ್ವಕ್ತವ್ಯಂ ಸ ಉ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಪ್ರಾಣ ಇತಿ ಶಬ್ದದ್ವಯಾನುರೋಧೇನ ; ಏವಂ ಹಿ ಬಹೂನಾಮನುರೋಧೋ ಯುಕ್ತಃ ಕೃತಃ ಸ್ಯಾತ್ । ಪೃಷ್ಟಂ ಚ ವಸ್ತು ಪ್ರಥಮಯೈವ ನಿರ್ದೇಷ್ಟುಂ ಯುಕ್ತಮ್ । ಸ ಯಸ್ತ್ವಯಾ ಪೃಷ್ಟಃ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಪ್ರಾಣಾಖ್ಯವೃತ್ತಿವಿಶೇಷಸ್ಯ ಪ್ರಾಣಃ, ತತ್ಕೃತಂ ಹಿ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಪ್ರಾಣನಸಾಮರ್ಥ್ಯಮ್ । ನ ಹ್ಯಾತ್ಮನಾನಧಿಷ್ಠಿತಸ್ಯ ಪ್ರಾಣನಮುಪಪದ್ಯತೇ, ‘ಕೋ ಹ್ಯೇವಾನ್ಯಾತ್ಕಃ ಪ್ರಾಣ್ಯಾದ್ಯದೇಷ ಆಕಾಶ ಆನಂದೋ ನ ಸ್ಯಾತ್’ (ತೈ. ಉ. ೨ । ೭ । ೧) ‘ಊರ್ಧ್ವಂ ಪ್ರಾಣಮುನ್ನಯತ್ಯಪಾನಂ ಪ್ರತ್ಯಗಸ್ಯತಿ’ (ಕ. ಉ. ೨ । ೨ । ೩) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಭ್ಯಃ । ಇಹಾಪಿ ಚ ವಕ್ಷ್ಯತೇ ‘ಯೇನ ಪ್ರಾಣಃ ಪ್ರಣೀಯತೇ ತದೇವ ಬ್ರಹ್ಮ ತ್ವಂ ವಿದ್ಧಿ’ (ಕೇ. ಉ. ೧ । ೮) ಇತಿ । ಶ್ರೋತ್ರಾದೀಂದ್ರಿಯಪ್ರಸ್ತಾವೇ ಘ್ರಾಣಸ್ಯೇವ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ನ ತು ಯುಕ್ತಂ ಗ್ರಹಣಮ್ । ಸತ್ಯಮೇವಮ್ । ಪ್ರಾಣಗ್ರಹಣೇನೈವ ತು ಘ್ರಾಣಸ್ಯ ಗ್ರಹಣಂ ಕೃತಮೇವ ಮನ್ಯತೇ ಶ್ರುತಿಃ । ಸರ್ವಸ್ಯೈವ ಕರಣಕಲಾಪಸ್ಯ ಯದರ್ಥಪ್ರಯುಕ್ತಾ ಪ್ರವೃತ್ತಿಃ, ತದ್ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಪ್ರಕರಣಾರ್ಥೋ ವಿವಕ್ಷಿತಃ । ತಥಾ ಚಕ್ಷುಷಶ್ಚಕ್ಷುಃ ರೂಪಪ್ರಕಾಶಕಸ್ಯ ಚಕ್ಷುಷೋ ಯದ್ರೂಪಗ್ರಹಣಸಾಮರ್ಥ್ಯಂ ತದಾತ್ಮಚೈತನ್ಯಾಧಿಷ್ಠಿತಸ್ಯೈವ । ಅತಶ್ಚಕ್ಷುಷಶ್ಚಕ್ಷುಃ । ಪ್ರಷ್ಟುಃ ಪೃಷ್ಟಸ್ಯಾರ್ಥಸ್ಯ ಜ್ಞಾತುಮಿಷ್ಟತ್ವಾತ್ ಶ್ರೋತ್ರಾದೇಃ ಶ್ರೋತ್ರಾದಿಲಕ್ಷಣಂ ಯಥೋಕ್ತಂ ಬ್ರಹ್ಮ ‘ಜ್ಞಾತ್ವಾ’ ಇತ್ಯಧ್ಯಾಹ್ರಿಯತೇ ; ಅಮೃತಾ ಭವಂತಿ ಇತಿ ಫಲಶ್ರುತೇಶ್ಚ । ಜ್ಞಾನಾದ್ಧ್ಯಮೃತತ್ವಂ ಪ್ರಾಪ್ಯತೇ । ಜ್ಞಾತ್ವಾ ಅತಿಮುಚ್ಯ ಇತಿ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಾತ್ ಶ್ರೋತ್ರಾದಿಕರಣಕಲಾಪಮುಜ್ಝಿತ್ವಾ — ಶ್ರೋತ್ರಾದೌ ಹ್ಯಾತ್ಮಭಾವಂ ಕೃತ್ವಾ, ತದುಪಾಧಿಃ ಸನ್ , ತದಾತ್ಮನಾ ಜಾಯತೇ ಮ್ರಿಯತೇ ಸಂಸರತಿ ಚ । ಅತಃ ಶ್ರೋತ್ರಾದೇಃ ಶ್ರೋತ್ರಾದಿಲಕ್ಷಣಂ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮೇತಿ ವಿದಿತ್ವಾ, ಅತಿಮುಚ್ಯ ಶ್ರೋತ್ರಾದ್ಯಾತ್ಮಭಾವಂ ಪರಿತ್ಯಜ್ಯ — ಯೇ ಶ್ರೋತ್ರಾದ್ಯಾತ್ಮಭಾವಂ ಪರಿತ್ಯಜಂತಿ, ತೇ ಧೀರಾಃ ಧೀಮಂತಃ । ನ ಹಿ ವಿಶಿಷ್ಟಧೀಮತ್ತ್ವಮಂತರೇಣ ಶ್ರೋತ್ರಾದ್ಯಾತ್ಮಭಾವಃ ಶಕ್ಯಃ ಪರಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಪ್ರೇತ್ಯ ವ್ಯಾವೃತ್ಯ ಅಸ್ಮಾತ್ ಲೋಕಾತ್ ಪುತ್ರಮಿತ್ರಕಲತ್ರಬಂಧುಷು ಮಮಾಹಂಭಾವಸಂವ್ಯವಹಾರಲಕ್ಷಣಾತ್ , ತ್ಯಕ್ತಸರ್ವೈಷಣಾ ಭೂತ್ವೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಮೃತಾಃ ಅಮರಣಧರ್ಮಾಣಃ ಭವಂತಿ । ‘ನ ಕರ್ಮಣಾ ನ ಪ್ರಜಯಾ ಧನೇನ ತ್ಯಾಗೇನೈಕೇ ಅಮೃತತ್ವಮಾನಶುಃ’ (ತೈ. ನಾ. ೨೮) ‘ಪರಾಂಚಿ ಖಾನಿ ವ್ಯತೃಣತ್ . . . ಆವೃತ್ತಚಕ್ಷುರಮೃತತ್ವಮಿಚ್ಛನ್’ (ಕ. ಉ. ೨ । ೧ । ೧) ‘ಯದಾ ಸರ್ವೇ ಪ್ರಮುಚ್ಯಂತೇ . . . ಅತ್ರ ಬ್ರಹ್ಮ ಸಮಶ್ನುತೇ’ (ಕ. ಉ. ೨ । ೩ । ೧೪) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಭ್ಯಃ । ಅಥವಾ, ಅತಿಮುಚ್ಯೇತ್ಯನೇನೈವೈಷಣಾತ್ಯಾಗಸ್ಯ ಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ ಅಸ್ಮಾಲ್ಲೋಕಾತ್ಪ್ರೇತ್ಯ ಅಸ್ಮಾಚ್ಛರೀರಾದಪೇತ್ಯ ಮೃತ್ವೇತ್ಯರ್ಥಃ ॥

ಯಸ್ಮಾಚ್ಛ್ರೋತ್ರಾದೇರಪಿ ಶ್ರೋತ್ರಾದ್ಯಾತ್ಮಭೂತಂ ಬ್ರಹ್ಮ, ಅತಃ ನ ತತ್ರ ತಸ್ಮಿನ್ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಚಕ್ಷುಃ ಗಚ್ಛತಿ, ಸ್ವಾತ್ಮನಿ ಗಮನಾಸಂಭವಾತ್ । ತಥಾ ನ ವಾಕ್ ಗಚ್ಛತಿ । ವಾಚಾ ಹಿ ಶಬ್ದ ಉಚ್ಚಾರ್ಯಮಾಣೋಽಭಿಧೇಯಂ ಪ್ರಕಾಶಯತಿ ಯದಾ, ತದಾಭಿಧೇಯಂ ಪ್ರತಿ ವಾಗ್ಗಚ್ಛತೀತ್ಯುಚ್ಯತೇ । ತಸ್ಯ ಚ ಶಬ್ದಸ್ಯ ತನ್ನಿರ್ವರ್ತಕಸ್ಯ ಚ ಕರಣಸ್ಯಾತ್ಮಾ ಬ್ರಹ್ಮ । ಅತೋ ನ ವಾಗ್ಗಚ್ಛತಿ । ಯಥಾಗ್ನಿರ್ದಾಹಕಃ ಪ್ರಕಾಶಕಶ್ಚಾಪಿ ಸನ್ ನ ಹ್ಯಾತ್ಮಾನಂ ಪ್ರಕಾಶಯತಿ ದಹತಿ ವಾ, ತದ್ವತ್ । ನೋ ಮನಃ ಮನಶ್ಚಾನ್ಯಸ್ಯ ಸಂಕಲ್ಪಯಿತೃ ಅಧ್ಯವಸಾತೃ ಚ ಸತ್ ನಾತ್ಮಾನಂ ಸಂಕಲ್ಪಯತ್ಯಧ್ಯವಸ್ಯತಿ ಚ, ತಸ್ಯಾಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮೇತಿ । ಇಂದ್ರಿಯಮನೋಭ್ಯಾಂ ಹಿ ವಸ್ತುನೋ ವಿಜ್ಞಾನಮ್ । ತದಗೋಚರತ್ವಾತ್ ನ ವಿದ್ಮಃ ತದ್ಬ್ರಹ್ಮ ಈದೃಶಮಿತಿ । ಅತೋ ನ ವಿಜಾನೀಮಃ ಯಥಾ ಯೇನ ಪ್ರಕಾರೇಣ ಏತತ್ ಬ್ರಹ್ಮ ಅನುಶಿಷ್ಯಾತ್ ಉಪದಿಶೇಚ್ಛಿಷ್ಯಾಯೇತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ । ಯದ್ಧಿ ಕರಣಗೋಚರಃ, ತದನ್ಯಸ್ಮೈ ಉಪದೇಷ್ಟುಂ ಶಕ್ಯಂ ಜಾತಿಗುಣಕ್ರಿಯಾವಿಶೇಷಣೈಃ । ನ ತಜ್ಜಾತ್ಯಾದಿವಿಶೇಷಣವದ್ಬ್ರಹ್ಮ । ತಸ್ಮಾದ್ವಿಷಮಂ ಶಿಷ್ಯಾನುಪದೇಶೇನ ಪ್ರತ್ಯಾಯಯಿತುಮಿತಿ ಉಪದೇಶೇ ತದರ್ಥಗ್ರಹಣೇ ಚ ಯತ್ನಾತಿಶಯಕರ್ತವ್ಯತಾಂ ದರ್ಶಯತಿ ॥

‘ನ ವಿದ್ಮೋ ನ ವಿಜಾನೀಮೋ ಯಥೈತದನುಶಿಷ್ಯಾತ್’ (ಕೇ. ಉ. ೧ । ೩) ಇತಿ ಅತ್ಯಂತಮೇವೋಪದೇಶಪ್ರಕಾರಪ್ರತ್ಯಾಖ್ಯಾನೇ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ತದಪವಾದೋಽಯಮುಚ್ಯತೇ । ಸತ್ಯಮೇವಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಿಭಿಃ ಪ್ರಮಾಣೈರ್ನ ಪರಃ ಪ್ರತ್ಯಾಯಯಿತುಂ ಶಕ್ಯಃ ; ಆಗಮೇನ ತು ಶಕ್ಯತ ಏವ ಪ್ರತ್ಯಾಯಯಿತುಮಿತಿ ತದುಪದೇಶಾರ್ಥಮಾಗಮಮಾಹ — ಅನ್ಯದೇವ ತದ್ವಿದಿತಾದಥೋ ಅವಿದಿತಾದಧೀತಿ । ಅನ್ಯದೇವ ಪೃಥಗೇವ ತತ್ ಯತ್ಪ್ರಕೃತಂ ಶ್ರೋತ್ರಾದೀನಾಂ ಶ್ರೋತ್ರಾದೀತ್ಯುಕ್ತಮವಿಷಯಶ್ಚ ತೇಷಾಮ್ । ತತ್ ವಿದಿತಾತ್ ಅನ್ಯದೇವ ಹಿ । ವಿದಿತಂ ನಾಮ ಯದ್ವಿದಿಕ್ರಿಯಯಾತಿಶಯೇನಾಪ್ತಂ ವಿದಿಕ್ರಿಯಾಕರ್ಮಭೂತಮ್ । ಕ್ವಚಿತ್ಕಿಂಚಿತ್ಕಸ್ಯಚಿದ್ವಿದಿತಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಸರ್ವಮೇವ ವ್ಯಾಕೃತಂ ವಿದಿತಮೇವ ; ತಸ್ಮಾದನ್ಯದೇವೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅವಿದಿತಮಜ್ಞಾತಂ ತರ್ಹೀತಿ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ಆಹ — ಅಥೋ ಅಪಿ ಅವಿದಿತಾತ್ ವಿದಿತವಿಪರೀತಾದವ್ಯಾಕೃತಾದವಿದ್ಯಾಲಕ್ಷಣಾದ್ವ್ಯಾಕೃತಬೀಜಾತ್ । ಅಧಿ ಇತಿ ಉಪರ್ಯರ್ಥೇ ; ಲಕ್ಷಣಯಾ ಅನ್ಯದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಯದ್ಧಿ ಯಸ್ಮಾದಧಿ ಉಪರಿ ಭವತಿ, ತತ್ತಸ್ಮಾದನ್ಯದಿತಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮ್ । ಯದ್ವಿದಿತಂ ತದಲ್ಪಂ ಮರ್ತ್ಯಂ ದುಃಖಾತ್ಮಕಂ ಚೇತಿ ಹೇಯಮ್ । ತಸ್ಮಾದ್ವಿದಿತಾದನ್ಯದ್ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯುಕ್ತೇ ತ್ವಹೇಯತ್ವಮುಕ್ತಂ ಸ್ಯಾತ್ । ತಥಾ ಅವಿದಿತಾದಧೀತ್ಯುಕ್ತೇಽನುಪಾದೇಯತ್ವಮುಕ್ತಂ ಸ್ಯಾತ್ । ಕಾರ್ಯಾರ್ಥಂ ಹಿ ಕಾರಣಮನ್ಯದನ್ಯೇನೋಪಾದೀಯತೇ । ಅತಶ್ಚ ನ ವೇದಿತುರನ್ಯಸ್ಮೈ ಪ್ರಯೋಜನಾಯಾನ್ಯದುಪಾದೇಯಂ ಭವತೀತ್ಯೇವಂ ವಿದಿತಾವಿದಿತಾಭ್ಯಾಮನ್ಯದಿತಿ ಹೇಯೋಪಾದೇಯಪ್ರತಿಷೇಧೇನ ಸ್ವಾತ್ಮನೋಽನನ್ಯತ್ವಾತ್ ಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯಾ ಜಿಜ್ಞಾಸಾ ಶಿಷ್ಯಸ್ಯ ನಿರ್ವರ್ತಿತಾ ಸ್ಯಾತ್ । ನ ಹ್ಯನ್ಯಸ್ಯ ಸ್ವಾತ್ಮನೋ ವಿದಿತಾವಿದಿತಾಭ್ಯಾಮನ್ಯತ್ವಂ ವಸ್ತುನಃ ಸಂಭವತೀತ್ಯಾತ್ಮಾ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯೇಷ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಃ ; ‘ಅಯಮಾತ್ಮಾ ಬ್ರಹ್ಮ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೪ । ೫) ‘ಯ ಆತ್ಮಾಪಹತಪಾಪ್ಮಾ’ (ಛಾ. ಉ. ೮ । ೭ । ೧) ‘ಯತ್ಸಾಕ್ಷಾದಪರೋಕ್ಷಾದ್ಬ್ರಹ್ಮ ಯ ಆತ್ಮಾ ಸರ್ವಾಂತರಃ’ (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೪ । ೧) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತ್ಯಂತರೇಭ್ಯಶ್ಚೇತಿ । ಏವಂ ಸರ್ವಾತ್ಮನಃ ಸರ್ವವಿಶೇಷರಹಿತಸ್ಯ ಚಿನ್ಮಾತ್ರಜ್ಯೋತಿಷೋ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವಪ್ರತಿಪಾದಕಸ್ಯ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಸ್ಯಾಚಾರ್ಯೋಪದೇಶಪರಂಪರಯಾ ಪ್ರಾಪ್ತತ್ವಮಾಹ — ಇತಿ ಶುಶ್ರುಮೇತ್ಯಾದಿ । ಬ್ರಹ್ಮ ಚೈವಮಾಚಾರ್ಯೋಪದೇಶಪರಂಪರಯೈವಾಧಿಗಂತವ್ಯಂ ನ ತರ್ಕತಃ ಪ್ರವಚನಮೇಧಾಬಹುಶ್ರುತತಪೋಯಜ್ಞಾದಿಭ್ಯಶ್ಚ, ಇತಿ ಏವಂ ಶುಶ್ರುಮ ಶ್ರುತವಂತೋ ವಯಂ ಪೂರ್ವೇಷಾಮ್ ಆಚಾರ್ಯಾಣಾಂ ವಚನಮ್ ; ಯೇ ಆಚಾರ್ಯಾಃ ನಃ ಅಸ್ಮಭ್ಯಂ ತತ್ ಬ್ರಹ್ಮ ವ್ಯಾಚಚಕ್ಷಿರೇ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತವಂತಃ ವಿಸ್ಪಷ್ಟಂ ಕಥಿತವಂತಃ ತೇಷಾಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥

‘ಅನ್ಯದೇವ ತದ್ವಿದಿತಾದಥೋ ಅವಿದಿತಾದಧಿ’ (ಕೇ. ಉ. ೧ । ೪) ಇತ್ಯನೇನ ವಾಕ್ಯೇನ ಆತ್ಮಾ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಪ್ರತಿಪಾದಿತೇ ಶ್ರೋತುರಾಶಂಕಾ ಜಾತಾ — ಕಥಂ ನ್ವಾತ್ಮಾ ಬ್ರಹ್ಮ । ಆತ್ಮಾ ಹಿ ನಾಮಾಧಿಕೃತಃ ಕರ್ಮಣ್ಯುಪಾಸನೇ ಚ ಸಂಸಾರೀ ಕರ್ಮೋಪಾಸನಂ ವಾ ಸಾಧನಮನುಷ್ಠಾಯ ಬ್ರಹ್ಮಾದಿದೇವಾನ್ಸ್ವರ್ಗಂ ವಾ ಪ್ರಾಪ್ತುಮಿಚ್ಛತಿ । ತತ್ತಸ್ಮಾದನ್ಯ ಉಪಾಸ್ಯೋ ವಿಷ್ಣುರೀಶ್ವರ ಇಂದ್ರಃ ಪ್ರಾಣೋ ವಾ ಬ್ರಹ್ಮ ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ, ನ ತ್ವಾತ್ಮಾ ; ಲೋಕಪ್ರತ್ಯಯವಿರೋಧಾತ್ । ಯಥಾನ್ಯೇ ತಾರ್ಕಿಕಾ ಈಶ್ವರಾದನ್ಯ ಆತ್ಮೇತ್ಯಾಚಕ್ಷತೇ, ತಥಾ ಕರ್ಮಿಣೋಽಮುಂ ಯಜಾಮುಂ ಯಜೇತ್ಯನ್ಯಾ ಏವ ದೇವತಾ ಉಪಾಸತೇ । ತಸ್ಮಾದ್ಯುಕ್ತಂ ಯದ್ವಿದಿತಮುಪಾಸ್ಯಂ ತದ್ಬ್ರಹ್ಮ ಭವೇತ್ , ತತೋಽನ್ಯ ಉಪಾಸಕ ಇತಿ । ತಾಮೇತಾಮಾಶಂಕಾಂ ಶಿಷ್ಯಲಿಂಗೇನೋಪಲಕ್ಷ್ಯ ತದ್ವಾಕ್ಯಾದ್ವಾ ಆಹ — ಮೈವಂ ಶಂಕಿಷ್ಠಾಃ । ಯತ್ ಚೈತನ್ಯಮಾತ್ರಸತ್ತಾಕಮ್ , ವಾಚಾ — ವಾಗಿತಿ ಜಿಹ್ವಾಮೂಲಾದಿಷ್ವಷ್ಟಸು ಸ್ಥಾನೇಷು ವಿಷಕ್ತಮಾಗ್ನೇಯಂ ವರ್ಣಾನಾಮಭಿವ್ಯಂಜಕಂ ಕರಣಮ್ , ವರ್ಣಾಶ್ಚಾರ್ಥಸಂಕೇತಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಾ ಏತಾವಂತ ಏವಂಕ್ರಮಪ್ರಯುಕ್ತಾ ಇತಿ ; ಏವಂ ತದಭಿವ್ಯಂಗ್ಯಃ ಶಬ್ದಃ ಪದಂ ವಾಗಿತ್ಯುಚ್ಯತೇ ; ‘ಅಕಾರೋ ವೈ ಸರ್ವಾ ವಾಕ್ಸೈಷಾಸ್ಯ ಸ್ಪರ್ಶಾಂತಃಸ್ಥೋಷ್ಮಭಿರ್ವ್ಯಜ್ಯಮಾನಾ ಬಹ್ವೀ ನಾನಾರೂಪಾ ಭವತಿ’ (ಐ. ಆ. ೨ । ೩ । ೬) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ । ಮಿತಮಮಿತಂ ಸ್ವರಃ ಸತ್ಯಾನೃತೇ ಏಷ ವಿಕಾರೋ ಯಸ್ಯಾಃ ತಯಾ ವಾಚಾ ಪದತ್ವೇನ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಯಾ ಕರಣಗುಣವತ್ಯಾ — ಅನಭ್ಯುದಿತಮ್ ಅಪ್ರಕಾಶಿತಮನಭ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಯೇನ ಬ್ರಹ್ಮಣಾ ವಿವಕ್ಷಿತೇಽರ್ಥೇ ಸಕರಣಾ ವಾಕ್ ಅಭ್ಯುದ್ಯತೇ ಚೈತನ್ಯಜ್ಯೋತಿಷಾ ಪ್ರಕಾಶ್ಯತೇ ಪ್ರಯುಜ್ಯತ ಇತ್ಯೇತತ್ । ಯತ್ ‘ವಾಚೋ ಹ ವಾಕ್’ (ಕೇ. ಉ. ೧ । ೨) ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ , ‘ವದನ್ವಾಕ್’ (ಬೃ. ಉ. ೧ । ೪ । ೭) ‘ಯೋ ವಾಚಮಂತರೋ ಯಮಯತಿ’ (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೭ । ೧೦) ಇತ್ಯಾದಿ ಚ ವಾಜಸನೇಯಕೇ । ‘ಯಾ ವಾಕ್ ಪುರುಷೇಷು ಸಾ ಘೋಷೇಷು ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಾ ಕಶ್ಚಿತ್ತಾಂ ವೇದ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಃ’ ಇತಿ ಪ್ರಶ್ನಮುತ್ಪಾದ್ಯ ಪ್ರತಿವಚನಮುಕ್ತಮ್ ‘ಸಾ ವಾಗ್ಯಯಾ ಸ್ವಪ್ನೇ ಭಾಷತೇ’ ( ? ) ಇತಿ । ಸಾ ಹಿ ವಕ್ತುರ್ವಕ್ತಿರ್ನಿತ್ಯಾ ವಾಕ್ ಚೈತನ್ಯಜ್ಯೋತಿಃಸ್ವರೂಪಾ, ‘ನ ಹಿ ವಕ್ತುರ್ವಕ್ತೇರ್ವಿಪರಿಲೋಪೋ ವಿದ್ಯತೇ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೩ । ೨೬) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ । ತದೇವ ಆತ್ಮಸ್ವರೂಪಂ ಬ್ರಹ್ಮ ನಿರತಿಶಯಂ ಭೂಮಾಖ್ಯಂ ಬೃಹತ್ತ್ವಾದ್ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ವಿದ್ಧಿ ವಿಜಾನೀಹಿ ತ್ವಮ್ । ಯೈರ್ವಾಗಾದ್ಯುಪಾಧಿಭಿಃ ‘ವಾಚೋ ಹ ವಾಕ್’ ‘ಚಕ್ಷುಷಶ್ಚಕ್ಷುಃ’ ‘ಶ್ರೋತ್ರಸ್ಯ ಶ್ರೋತ್ರಂ ಮನಸೋ ಮನಃ’ (ಕೇ. ಉ. ೧ । ೨) ‘ಕರ್ತಾ ಭೋಕ್ತಾ ವಿಜ್ಞಾತಾ ನಿಯಂತಾ ಪ್ರಶಾಸಿತಾ’ ‘ವಿಜ್ಞಾನಮಾನಂದಂ ಬ್ರಹ್ಮ’ (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೯ । ೭) ಇತ್ಯೇವಮಾದಯಃ ಸಂವ್ಯವಹಾರಾ ಅಸಂವ್ಯವಹಾರ್ಯೇ ನಿರ್ವಿಶೇಷೇ ಪರೇ ಸಾಮ್ಯೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಪ್ರವರ್ತಂತೇ, ತಾನ್ವ್ಯುದಸ್ಯ ಆತ್ಮಾನಮೇವ ನಿರ್ವಿಶೇಷಂ ಬ್ರಹ್ಮ ವಿದ್ಧೀತಿ ಏವಶಬ್ದಾರ್ಥಃ । ನೇದಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಯದಿದಮ್ ಇತ್ಯುಪಾಧಿಭೇದವಿಶಿಷ್ಟಮನಾತ್ಮೇಶ್ವರಾದಿ ಉಪಾಸತೇ ಧ್ಯಾಯಂತಿ । ತದೇವ ಬ್ರಹ್ಮ ತ್ವಂ ವಿದ್ಧಿ ಇತ್ಯುಕ್ತೇಽಪಿ ನೇದಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಇತ್ಯನಾತ್ಮನೋಽಬ್ರಹ್ಮತ್ವಂ ಪುನರುಚ್ಯತೇ ನಿಯಮಾರ್ಥಮ್ ಅನ್ಯಬ್ರಹ್ಮಬುದ್ಧಿಪರಿಸಂಖ್ಯಾನಾರ್ಥಂ ವಾ ॥

ಯನ್ಮನಸಾ ನ ಮನುತೇ । ಮನ ಇತ್ಯಂತಃಕರಣಂ ಬುದ್ಧಿಮನಸೋರೇಕತ್ವೇನ ಗೃಹ್ಯತೇ । ಮನುತೇಽನೇನೇತಿ ಮನಃ ಸರ್ವಕರಣಸಾಧಾರಣಮ್ , ಸರ್ವವಿಷಯವ್ಯಾಪಕತ್ವಾತ್ । ‘ಕಾಮಃ ಸಂಕಲ್ಪೋ ವಿಚಿಕಿತ್ಸಾ ಶ್ರದ್ಧಾಶ್ರದ್ಧಾ ಧೃತಿರಧೃತಿರ್ಹ್ರೀರ್ಧೀರ್ಭೀರಿತ್ಯೇತತ್ಸರ್ವಂ ಮನ ಏವ’ (ಬೃ. ಉ. ೧ । ೫ । ೩) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ ಕಾಮಾದಿವೃತ್ತಿಮನ್ಮನಃ । ತೇನ ಮನಸಾ ಯತ್ ಚೈತನ್ಯಜ್ಯೋತಿರ್ಮನಸೋಽವಭಾಸಕಂ ನ ಮನುತೇ ನ ಸಂಕಲ್ಪಯತಿ ನಾಪಿ ನಿಶ್ಚಿನೋತಿ ಲೋಕಃ, ಮನಸೋಽವಭಾಸಕತ್ವೇನ ನಿಯಂತೃತ್ವಾತ್ । ಸರ್ವವಿಷಯಂ ಪ್ರತಿ ಪ್ರತ್ಯಗೇವೇತಿ ಸ್ವಾತ್ಮನಿ ನ ಪ್ರವರ್ತತೇಽಂತಃಕರಣಮ್ । ಅಂತಃಸ್ಥೇನ ಹಿ ಚೈತನ್ಯಜ್ಯೋತಿಷಾವಭಾಸಿತಸ್ಯ ಮನಸೋ ಮನನಸಾಮರ್ಥ್ಯಮ್ ; ತೇನ ಸವೃತ್ತಿಕಂ ಮನಃ ಯೇನ ಬ್ರಹ್ಮಣಾ ಮತಂ ವಿಷಯೀಕೃತಂ ವ್ಯಾಪ್ತಮ್ ಆಹುಃ ಕಥಯಂತಿ ಬ್ರಹ್ಮವಿದಃ । ತಸ್ಮಾತ್ ತದೇವ ಮನಸ ಆತ್ಮಾನಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಚೇತಯಿತಾರಂ ಬ್ರಹ್ಮ ವಿದ್ಧಿ । ನೇದಮಿತ್ಯಾದಿ ಪೂರ್ವವತ್ ॥

ಯತ್ ಚಕ್ಷುಷಾ ನ ಪಶ್ಯತಿ ನ ವಿಷಯೀಕರೋತಿ ಅಂತಃಕರಣವೃತ್ತಿಸಂಯುಕ್ತೇನ ಲೋಕಃ, ಯೇನ ಚಕ್ಷೂಂಷಿ ಅಂತಃಕರಣವೃತ್ತಿಭೇದಭಿನ್ನಾಶ್ಚಕ್ಷುರ್ವೃತ್ತೀಃ ಪಶ್ಯತಿ ಚೈತನ್ಯಾತ್ಮಜ್ಯೋತಿಷಾ ವಿಷಯೀಕರೋತಿ ವ್ಯಾಪ್ನೋತಿ । ತದೇವೇತ್ಯಾದಿ ಪೂರ್ವವತ್ ॥

ಯತ್ ಶ್ರೋತ್ರೇಣ ನ ಶೃಣೋತಿ ದಿಗ್ದೇವತಾಧಿಷ್ಠಿತೇನ ಆಕಾಶಕಾರ್ಯೇಣ ಮನೋವೃತ್ತಿಸಂಯುಕ್ತೇನ ನ ವಿಷಯೀಕರೋತಿ ಲೋಕಃ, ಯೇನ ಶ್ರೋತ್ರಮ್ ಇದಂ ಶ್ರುತಂ ಯತ್ಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ಚೈತನ್ಯಾತ್ಮಜ್ಯೋತಿಷಾ ವಿಷಯೀಕೃತಮ್ । ತದೇವೇತ್ಯಾದಿ ಪೂರ್ವವತ್ ॥

ಯತ್ ಪ್ರಾಣೇನ ಘ್ರಾಣೇನ ಪಾರ್ಥಿವೇನ ನಾಸಿಕಾಪುಟಾಂತರವಸ್ಥಿತೇನಾಂತಃಕರಣಪ್ರಾಣವೃತ್ತಿಭ್ಯಾಂ ಸಹಿತೇನ ಯನ್ನ ಪ್ರಾಣಿತಿ ಗಂಧವನ್ನ ವಿಷಯೀಕರೋತಿ, ಯೇನ ಚೈತನ್ಯಾತ್ಮಜ್ಯೋತಿಷಾವಭಾಸ್ಯತ್ವೇನ ಸ್ವವಿಷಯಂ ಪ್ರತಿ ಪ್ರಾಣಃ ಪ್ರಣೀಯತೇ ತದೇವೇತ್ಯಾದಿ ಸರ್ವಂ ಸಮಾನಮ್ ॥

ಏವಂ ಹೇಯೋಪಾದೇಯವಿಪರೀತಸ್ತ್ವಮಾತ್ಮಾ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಪ್ರತ್ಯಾಯಿತಃ ಶಿಷ್ಯಃ ಅಹಮೇವ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಸುಷ್ಠು ವೇದಾಹಮಿತಿ ಮಾ ಗೃಹ್ಣೀಯಾದಿತ್ಯಾಶಯಾದಾಹಾಚಾರ್ಯಃ ಶಿಷ್ಯಬುದ್ಧಿವಿಚಾಲನಾರ್ಥಮ್ — ಯದೀತ್ಯಾದಿ । ನನ್ವಿಷ್ಟೈವ ಸು ವೇದಾಹಮ್ ಇತಿ ನಿಶ್ಚಿತಾ ಪ್ರತಿಪತ್ತಿಃ । ಸತ್ಯಮ್ , ಇಷ್ಟಾ ನಿಶ್ಚಿತಾ ಪ್ರತಿಪತ್ತಿಃ ; ನ ಹಿ ಸು ವೇದಾಹಮಿತಿ । ಯದ್ಧಿ ವೇದ್ಯಂ ವಸ್ತು ವಿಷಯೀಭವತಿ, ತತ್ಸುಷ್ಠು ವೇದಿತುಂ ಶಕ್ಯಮ್ , ದಾಹ್ಯಮಿವ ದಗ್ಧುಮ್ ಅಗ್ನೇರ್ದಗ್ಧುಃ ನ ತ್ವಗ್ನೇಃ ಸ್ವರೂಪಮೇವ । ಸರ್ವಸ್ಯ ಹಿ ವೇದಿತುಃ ಸ್ವಾತ್ಮಾ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಸರ್ವವೇದಾಂತಾನಾಂ ಸುನಿಶ್ಚಿತೋಽರ್ಥಃ । ಇಹ ಚ ತದೇವ ಪ್ರತಿಪಾದಿತಂ ಪ್ರಶ್ನಪ್ರತಿವಚನೋಕ್ತ್ಯಾ ‘ಶ್ರೋತ್ರಸ್ಯ ಶ್ರೋತ್ರಮ್’ (ಕೇ. ಉ. ೧ । ೨) ಇತ್ಯಾದ್ಯಯಾ । ‘ಯದ್ವಾಚಾನಭ್ಯುದಿತಮ್’ (ಕೇ. ಉ. ೧ । ೫) ಇತಿ ಚ ವಿಶೇಷತೋಽವಧಾರಿತಮ್ । ಬ್ರಹ್ಮವಿತ್ಸಂಪ್ರದಾಯನಿಶ್ಚಯಶ್ಚೋಕ್ತಃ ‘ಅನ್ಯದೇವ ತದ್ವಿದಿತಾದಥೋ ಅವಿದಿತಾದಧಿ’ (ಕೇ. ಉ. ೧ । ೪) ಇತಿ । ಉಪನ್ಯಸ್ತಮುಪಸಂಹರಿಷ್ಯತಿ ಚ ‘ಅವಿಜ್ಞಾತಂ ವಿಜಾನತಾಂ ವಿಜ್ಞಾತಮವಿಜಾನತಾಮ್’ (ಕೇ. ಉ. ೨ । ೩) ಇತಿ । ತಸ್ಮಾದ್ಯುಕ್ತಮೇವ ಶಿಷ್ಯಸ್ಯ ಸು ವೇದೇತಿ ಬುದ್ಧಿಂ ನಿರಾಕರ್ತುಮ್ । ನ ಹಿ ವೇದಿತಾ ವೇದಿತುರ್ವೇದಿತುಂ ಶಕ್ಯಃ, ಅಗ್ನಿರ್ದಗ್ಧುರಿವ ದಗ್ಧುಮಗ್ನೇಃ । ನ ಚಾನ್ಯೋ ವೇದಿತಾ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಸ್ತಿ ಯಸ್ಯ ವೇದ್ಯಮನ್ಯತ್ಸ್ಯಾದ್ಬ್ರಹ್ಮ । ‘ನಾನ್ಯದತೋಽಸ್ತಿ ವಿಜ್ಞಾತೃ’ (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೮ । ೧೧) ಇತ್ಯನ್ಯೋ ವಿಜ್ಞಾತಾ ಪ್ರತಿಷಿಧ್ಯತೇ । ತಸ್ಮಾತ್ ಸುಷ್ಠು ವೇದಾಹಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಪ್ರತಿಪತ್ತಿರ್ಮಿಥ್ಯೈವ । ತಸ್ಮಾದ್ಯುಕ್ತಮೇವಾಹಾಚಾರ್ಯೋ ಯದೀತ್ಯಾದಿ । ಯದಿ ಕದಾಚಿತ್ ಮನ್ಯಸೇ ಸು ವೇದೇತಿ ಸುಷ್ಠು ವೇದಾಹಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ । ಕದಾಚಿದ್ಯಥಾಶ್ರುತಂ ದುರ್ವಿಜ್ಞೇಯಮಪಿ ಕ್ಷೀಣದೋಷಃ ಸುಮೇಧಾಃ ಕಶ್ಚಿತ್ಪ್ರತಿಪದ್ಯತೇ ಕಶ್ಚಿನ್ನೇತಿ ಸಾಶಂಕಮಾಹ ಯದೀತ್ಯಾದಿ । ದೃಷ್ಟಂ ಚ ‘ಯ ಏಷೋಽಕ್ಷಿಣಿ ಪುರುಷೋ ದೃಶ್ಯತ ಏಷ ಆತ್ಮೇತಿ ಹೋವಾಚೈತದಮೃತಮಭಯಮೇತದ್ಬ್ರಹ್ಮ’ (ಛಾ. ಉ. ೮ । ೭ । ೪) ಇತ್ಯುಕ್ತೇ ಪ್ರಾಜಾಪತ್ಯಃ ಪಂಡಿತೋಽಪ್ಯಸುರರಾಡ್ವಿರೋಚನಃ ಸ್ವಭಾವದೋಷವಶಾದನುಪಪದ್ಯಮಾನಮಪಿ ವಿಪರೀತಮರ್ಥಂ ಶರೀರಮಾತ್ಮೇತಿ ಪ್ರತಿಪನ್ನಃ । ತಥೇಂದ್ರೋ ದೇವರಾಟ್ ಸಕೃದ್ದ್ವಿಸ್ತ್ರಿರುಕ್ತಂ ಚಾಪ್ರತಿಪದ್ಯಮಾನಃ ಸ್ವಭಾವದೋಷಕ್ಷಯಮಪೇಕ್ಷ್ಯ ಚತುರ್ಥೇ ಪರ್ಯಾಯೇ ಪ್ರಥಮೋಕ್ತಮೇವ ಬ್ರಹ್ಮ ಪ್ರತಿಪನ್ನವಾನ್ । ಲೋಕೇಽಪಿ ಏಕಸ್ಮಾದ್ಗುರೋಃ ಶೃಣ್ವತಾಂ ಕಶ್ಚಿದ್ಯಥಾವತ್ಪ್ರತಿಪದ್ಯತೇ ಕಶ್ಚಿದಯಥಾವತ್ ಕಶ್ಚಿದ್ವಿಪರೀತಂ ಕಶ್ಚಿನ್ನ ಪ್ರತಿಪದ್ಯತೇ । ಕಿಮು ವಕ್ತವ್ಯಮತೀಂದ್ರಿಯಮಾತ್ಮತತ್ತ್ವಮ್ । ಅತ್ರ ಹಿ ವಿಪ್ರತಿಪನ್ನಾಃ ಸದಸದ್ವಾದಿನಸ್ತಾರ್ಕಿಕಾಃ ಸರ್ವೇ । ತಸ್ಮಾದ್ವಿದಿತಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಸುನಿಶ್ಚಿತೋಕ್ತಮಪಿ ವಿಷಮಪ್ರತಿಪತ್ತಿತ್ವಾತ್ ಯದಿ ಮನ್ಯಸೇ ಇತ್ಯಾದಿ ಸಾಶಂಕಂ ವಚನಂ ಯುಕ್ತಮೇವಾಚಾರ್ಯಸ್ಯ । ದಭ್ರಮ್ ಅಲ್ಪಮೇವಾಪಿ ನೂನಂ ತ್ವಂ ವೇತ್ಥ ಜಾನೀಷೇ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ರೂಪಮ್ । ಕಿಮನೇಕಾನಿ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ರೂಪಾಣಿ ಮಹಾಂತ್ಯರ್ಭಕಾಣಿ ಚ, ಯೇನಾಹ ದಭ್ರಮೇವೇತ್ಯಾದಿ ? ಬಾಢಮ್ । ಅನೇಕಾನಿ ಹಿ ನಾಮರೂಪೋಪಾಧಿಕೃತಾನಿ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ರೂಪಾಣಿ, ನ ಸ್ವತಃ । ಸ್ವತಸ್ತು ‘ಅಶಬ್ದಮಸ್ಪರ್ಶಮರೂಪಮವ್ಯಯಂ ತಥಾರಸಂ ನಿತ್ಯಮಗಂಧವಚ್ಚ ಯತ್’ (ಕ. ಉ. ೧ । ೩ । ೧೫) ಇತಿ ಶಬ್ದಾದಿಭಿಃ ಸಹ ರೂಪಾಣಿ ಪ್ರತಿಷಿಧ್ಯಂತೇ । ನನು ಯೇನೈವ ಧರ್ಮೇಣ ಯದ್ರೂಪ್ಯತೇ ತದೇವ ತಸ್ಯ ಸ್ವರೂಪಮಿತಿ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಪಿ ಯೇನ ವಿಶೇಷೇಣ ನಿರೂಪಣಂ ತದೇವ ತಸ್ಯ ಸ್ವರೂಪಂ ಸ್ಯಾತ್ । ಅತ ಉಚ್ಯತೇ — ಚೈತನ್ಯಮ್ , ಪೃಥಿವ್ಯಾದೀನಾಮನ್ಯತಮಸ್ಯ ಸರ್ವೇಷಾಂ ವಿಪರಿಣತಾನಾಂ ವಾ ಧರ್ಮೋ ನ ಭವತಿ, ತಥಾ ಶ್ರೋತ್ರಾದೀನಾಮಂತಃಕರಣಸ್ಯ ಚ ಧರ್ಮೋ ನ ಭವತೀತಿ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ರೂಪಮಿತಿ ಬ್ರಹ್ಮ ರೂಪ್ಯತೇ ಚೈತನ್ಯೇನ । ತಥಾ ಚೋಕ್ತಮ್ । ‘ವಿಜ್ಞಾನಮಾನಂದಂ ಬ್ರಹ್ಮ’ (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೯ । ೭) ‘ವಿಜ್ಞಾನಘನ ಏವ’ (ಬೃ. ಉ. ೨ । ೪ । ೧೨) ‘ಸತ್ಯಂ ಜ್ಞಾನಮನಂತಂ ಬ್ರಹ್ಮ’ (ತೈ. ಉ. ೨ । ೧ । ೧) ‘ಪ್ರಜ್ಞಾನಂ ಬ್ರಹ್ಮ’ (ಐ. ಉ. ೩ । ೧ । ೩) ಇತಿ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ರೂಪಂ ನಿರ್ದಿಷ್ಟಂ ಶ್ರುತಿಷು । ಸತ್ಯಮೇವಮ್ ; ತಥಾಪಿ ತದಂತಃಕರಣದೇಹೇಂದ್ರಿಯೋಪಾಧಿದ್ವಾರೇಣೈವ ವಿಜ್ಞಾನಾದಿಶಬ್ದೈರ್ನಿರ್ದಿಶ್ಯತೇ, ತದನುಕಾರಿತ್ವಾದ್ದೇಹಾದಿವೃದ್ಧಿಸಂಕೋಚಚ್ಛೇದಾದಿಷು ನಾಶೇಷು ಚ, ನ ಸ್ವತಃ । ಸ್ವತಸ್ತು ‘ಅವಿಜ್ಞಾತಂ ವಿಜಾನತಾಂ ವಿಜ್ಞಾತಮವಿಜಾನತಾಮ್’ (ಕೇ. ಉ. ೨ । ೩) ಇತಿ ಸ್ಥಿತಂ ಭವಿಷ್ಯತಿ । ‘ಯದಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ರೂಪಮ್’ ಇತಿ ಪೂರ್ವೇಣ ಸಂಬಂಧಃ । ನ ಕೇವಲಮಧ್ಯಾತ್ಮೋಪಾಧಿಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಸ್ಯಾಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ರೂಪಂ ತ್ವಮಲ್ಪಂ ವೇತ್ಥ ; ಯದಪ್ಯಧಿದೈವತೋಪಾಧಿಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಸ್ಯಾಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ರೂಪಂ ದೇವೇಷು ವೇತ್ಥ ತ್ವಮ್ , ತದಪಿ ನೂನಂ ದಭ್ರಮೇವ ವೇತ್ಥ ಇತಿ ಮನ್ಯೇಽಹಮ್ । ಯದಧ್ಯಾತ್ಮಂ ಯದಪಿ ದೇವೇಷು ತದಪಿ ಚೋಪಾಧಿಪರಿಚ್ಛಿನ್ನತ್ವಾದ್ದಭ್ರತ್ವಾನ್ನ ನಿವರ್ತತೇ । ಯತ್ತು ವಿಧ್ವಸ್ತಸರ್ವೋಪಾಧಿವಿಶೇಷಂ ಶಾಂತಮನಂತಮೇಕಮದ್ವೈತಂ ಭೂಮಾಖ್ಯಂ ನಿತ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮ, ನ ತತ್ಸುವೇದ್ಯಮಿತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ । ಯತ ಏವಮ್ ಅಥ ನು ತಸ್ಮಾತ್ ಮನ್ಯೇ ಅದ್ಯಾಪಿ ಮೀಮಾಂಸ್ಯಂ ವಿಚಾರ್ಯಮೇವ ತೇ ತವ ಬ್ರಹ್ಮ । ಏವಮಾಚಾರ್ಯೋಕ್ತಃ ಶಿಷ್ಯಃ ಏಕಾಂತೇ ಉಪವಿಷ್ಟಃ ಸಮಾಹಿತಃ ಸನ್ , ಯಥೋಕ್ತಮಾಚಾರ್ಯೇಣ ಆಗಮಮರ್ಥತೋ ವಿಚಾರ್ಯ, ತರ್ಕತಶ್ಚ ನಿರ್ಧಾರ್ಯ, ಸ್ವಾನುಭವಂ ಕೃತ್ವಾ, ಆಚಾರ್ಯಸಕಾಶಮುಪಗಮ್ಯ, ಉವಾಚ — ಮನ್ಯೇಽಹಮಥೇದಾನೀಂ ವಿದಿತಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ॥

ಕಥಮಿತಿ, ಶೃಣು — ನ ಅಹ ಮನ್ಯೇ ಸು ವೇದೇತಿ, ನೈವಾಹಂ ಮನ್ಯೇ ಸು ವೇದ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ । ನೈವ ತರ್ಹಿ ವಿದಿತಂ ತ್ವಯಾ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯುಕ್ತೇ ಆಹ — ನೋ ನ ವೇದೇತಿ ವೇದ ಚ । ವೇದ ಚೇತಿ ಚ—ಶಬ್ದಾತ್ ನ ವೇದ ಚ । ನನು ವಿಪ್ರತಿಷಿದ್ಧಂ ನಾಹ ಮನ್ಯೇ ಸು ವೇದೇತಿ, ನೋ ನ ವೇದೇತಿ, ವೇದ ಚ ಇತಿ । ಯದಿ ನ ಮನ್ಯಸೇ ಸು ವೇದೇತಿ, ಕಥಂ ಮನ್ಯಸೇ ವೇದ ಚೇತಿ । ಅಥ ಮನ್ಯಸೇ ವೇದೈವೇತಿ, ಕಥಂ ನ ಮನ್ಯಸೇ ಸುವೇದೇತಿ । ಏಕಂ ವಸ್ತು ಯೇನ ಜ್ಞಾಯತೇ, ತೇನೈವ ತದೇವ ವಸ್ತು ನ ಸು ವಿಜ್ಞಾಯತ ಇತಿ ವಿಪ್ರತಿಷಿದ್ಧಂ ಸಂಶಯವಿಪರ್ಯಯೌ ವರ್ಜಯಿತ್ವಾ । ನ ಚ ಬ್ರಹ್ಮ ಸಂಶಯಿತತ್ವೇನ ಜ್ಞೇಯಂ ವಿಪರೀತತ್ವೇನ ವೇತಿ ನಿಯಂತುಂ ಶಕ್ಯಮ್ । ಸಂಶಯವಿಪರ್ಯಯೌ ಹಿ ಸರ್ವತ್ರಾನರ್ಥಕರತ್ವೇನೈವ ಪ್ರಸಿದ್ಧೌ । ಏವಮಾಚಾರ್ಯೇಣ ವಿಚಾಲ್ಯಮಾನೋಽಪಿ ಶಿಷ್ಯೋ ನ ವಿಚಚಾಲ, ‘ಅನ್ಯದೇವ ತದ್ವಿದಿತಾದಥೋ ಅವಿದಿತಾದಧಿ’ (ಕೇ. ಉ. ೧ । ೪) ಇತ್ಯಾಚಾರ್ಯೋಕ್ತಾಗಮಸಂಪ್ರದಾಯಬಲಾತ್ ಉಪಪತ್ತ್ಯನುಭವಬಲಾಚ್ಚ ; ಜಗರ್ಜ ಚ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಯಾಂ ದೃಢನಿಶ್ಚಯತಾಂ ದರ್ಶಯನ್ನಾತ್ಮನಃ । ಕಥಮಿತ್ಯುಚ್ಯತೇ — ಯಃ ಯಃ ಕಶ್ಚಿತ್ ನಃ ಅಸ್ಮಾಕಂ ಸಬ್ರಹ್ಮಚಾರಿಣಾಂ ಮಧ್ಯೇ ತತ್ ಮದುಕ್ತಂ ವಚನಂ ತತ್ತ್ವತೋ ವೇದ, ಸಃ ತತ್ ಬ್ರಹ್ಮ ವೇದ । ಕಿಂ ಪುನಸ್ತದ್ವಚನಮಿತ್ಯತ ಆಹ — ನೋ ನ ವೇದೇತಿ ವೇದ ಚ ಇತಿ । ಯದೇವ ‘ಅನ್ಯದೇವ ತದ್ವಿದಿತಾದಥೋ ಅವಿದಿತಾದಧಿ’ (ಕೇ. ಉ. ೧ । ೪) ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ , ತದೇವ ವಸ್ತು ಅನುಮಾನಾನುಭವಾಭ್ಯಾಂ ಸಂಯೋಜ್ಯ ನಿಶ್ಚಿತಂ ವಾಕ್ಯಾಂತರೇಣ ನೋ ನ ವೇದೇತಿ ವೇದ ಚ ಇತ್ಯವೋಚತ್ ಆಚಾರ್ಯಬುದ್ಧಿಸಂವಾದಾರ್ಥಂ ಮಂದಬುದ್ಧಿಗ್ರಹಣವ್ಯಪೋಹಾರ್ಥಂ ಚ । ತಥಾ ಚ ಗರ್ಜಿತಮುಪಪನ್ನಂ ಭವತಿ ‘ಯೋ ನಸ್ತದ್ವೇದ ತದ್ವೇದ’ ಇತಿ ॥

ಶಿಷ್ಯಾಚಾರ್ಯಸಂವಾದಾತ್ಪ್ರತಿನಿವೃತ್ಯ ಸ್ವೇನ ರೂಪೇಣ ಶ್ರುತಿಃ ಸಮಸ್ತಸಂವಾದನಿರ್ವೃತ್ತಮರ್ಥಮೇವ ಬೋಧಯತಿ — ಯಸ್ಯಾಮತಮಿತ್ಯಾದಿನಾ । ಯಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮವಿದಃ ಅಮತಮ್ ಅವಿಜ್ಞಾತಮ್ ಅವಿದಿತಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಮತಮ್ ಅಭಿಪ್ರಾಯಃ ನಿಶ್ಚಯಃ, ತಸ್ಯ ಮತಂ ಜ್ಞಾತಂ ಸಮ್ಯಗ್ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ । ಯಸ್ಯ ಪುನಃ ಮತಂ ಜ್ಞಾತಂ ವಿದಿತಂ ಮಯಾ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ನಿಶ್ಚಯಃ, ನ ವೇದೈವ ಸಃ ನ ಬ್ರಹ್ಮ ವಿಜಾನಾತಿ ಸಃ । ವಿದ್ವದವಿದುಷೋರ್ಯರ್ಥೋಕ್ತೌ ಪಕ್ಷಾವವಧಾರಯತಿ — ಅವಿಜ್ಞಾತಂ ವಿಜಾನತಾಮಿತಿ, ಅವಿಜ್ಞಾತಮ್ ಅಮತಮ್ ಅವಿದಿತಮೇವ ಬ್ರಹ್ಮ ವಿಜಾನತಾಂ ಸಮ್ಯಗ್ವಿದಿತವತಾಮಿತ್ಯೇತತ್ । ವಿಜ್ಞಾತಂ ವಿದಿತಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಅವಿಜಾನತಾಮ್ ಅಸಮ್ಯಗ್ದರ್ಶಿನಾಮ್ , ಇಂದ್ರಿಯಮನೋಬುದ್ಧಿಷ್ವೇವಾತ್ಮದರ್ಶಿನಾಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ; ನ ತ್ವತ್ಯಂತಮೇವಾವ್ಯುತ್ಪನ್ನಬುದ್ಧೀನಾಮ್ । ನ ಹಿ ತೇಷಾಂ ವಿಜ್ಞಾತಮಸ್ಮಾಭಿರ್ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಮತಿರ್ಭವತಿ । ಇಂದ್ರಿಯಮನೋಬುದ್ಧ್ಯುಪಾಧಿಷ್ವಾತ್ಮದರ್ಶಿನಾಂ ತು ಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಧಿವಿವೇಕಾನುಪಲಂಭಾತ್ , ಬುದ್ಧ್ಯಾದ್ಯುಪಾಧೇಶ್ಚ ವಿಜ್ಞಾತತ್ವಾತ್ ವಿದಿತಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯುಪಪದ್ಯತೇ ಭ್ರಾಂತಿರಿತ್ಯತಃ ಅಸಮ್ಯಗ್ದರ್ಶನಂ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷತ್ವೇನೋಪನ್ಯಸ್ಯತೇ — ವಿಜ್ಞಾತಮವಿಜಾನತಾಮಿತಿ । ಅಥವಾ ಹೇತ್ವರ್ಥ ಉತ್ತರಾರ್ಧೋಽವಿಜ್ಞಾತಮಿತ್ಯಾದಿಃ ॥

‘ಅವಿಜ್ಞಾತಂ ವಿಜಾನತಾಮ್’ (ಕೇ. ಉ. ೨ । ೩) ಇತ್ಯವಧೃತಮ್ । ಯದಿ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಯಂತಮೇವಾವಿಜ್ಞಾತಮ್ , ಲೌಕಿಕಾನಾಂ ಬ್ರಹ್ಮವಿದಾಂ ಚಾವಿಶೇಷಃ ಪ್ರಾಪ್ತಃ । ‘ಅವಿಜ್ಞಾತಂ ವಿಜಾನತಾಮ್’ (ಕೇ. ಉ. ೨ । ೩) ಇತಿ ಚ ಪರಸ್ಪರವಿರುದ್ಧಮ್ । ಕಥಂ ತು ತದ್ಬ್ರಹ್ಮ ಸಮ್ಯಗ್ವಿದಿತಂ ಭವತೀತ್ಯೇವಮರ್ಥಮಾಹ — ಪ್ರತಿಬೋಧವಿದಿತಂ ಬೋಧಂ ಬೋಧಂ ಪ್ರತಿ ವಿದಿತಮ್ । ಬೋಧಶಬ್ದೇನ ಬೌದ್ಧಾಃ ಪ್ರತ್ಯಯಾ ಉಚ್ಯಂತೇ । ಸರ್ವೇ ಪ್ರತ್ಯಯಾ ವಿಷಯೀಭವಂತಿ ಯಸ್ಯ, ಸ ಆತ್ಮಾ ಸರ್ವಬೋಧಾನ್ಪ್ರತಿಬುಧ್ಯತೇ ಸರ್ವಪ್ರತ್ಯಯದರ್ಶೀ ಚಿಚ್ಛಕ್ತಿಸ್ವರೂಪಮಾತ್ರಃ ಪ್ರತ್ಯಯೈರೇವ ಪ್ರತ್ಯಯೇಷ್ವವಿಶಿಷ್ಟತಯಾ ಲಕ್ಷ್ಯತೇ ; ನಾನ್ಯದ್ದ್ವಾರಮಂತರಾತ್ಮನೋ ವಿಜ್ಞಾನಾಯ । ಅತಃ ಪ್ರತ್ಯಯಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮತಯಾ ವಿದಿತಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಯದಾ, ತದಾ ತತ್ ಮತಂ ತತ್ಸಮ್ಯಗ್ದರ್ಶನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ಸರ್ವಪ್ರತ್ಯಯದರ್ಶಿತ್ವೇ ಚೋಪಜನನಾಪಾಯವರ್ಜಿತದೃಕ್ಸ್ವರೂಪತಾ ನಿತ್ಯತ್ವಂ ವಿಶುದ್ಧಸ್ವರೂಪತ್ವಮಾತ್ಮತ್ವಂ ನಿರ್ವಿಶೇಷತೈಕತ್ವಂ ಚ ಸರ್ವಭೂತೇಷು ಸಿದ್ಧಂ ಭವೇತ್ , ಲಕ್ಷಣಭೇದಾಭಾವಾದ್ವ್ಯೋನ್ನ ಇವ ಘಟಗಿರಿಗುಹಾದಿಷು । ವಿದಿತಾವಿದಿತಾಭ್ಯಾಮನ್ಯದ್ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯಾಗಮವಾಕ್ಯಾರ್ಥ ಏವಂ ಪರಿಶುದ್ಧ ಏವೋಪಸಂಹೃತೋ ಭವತಿ । ‘ದೃಷ್ಟೇದ್ರಷ್ಟಾ ಶ್ರುತೇಃ ಶ್ರೋತಾ ಮತೇರ್ಮಂತಾ ವಿಜ್ಞಾತೇರ್ವಿಜ್ಞಾತಾ’ (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೪ । ೨) ಇತಿ ಹಿ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಮ್ । ಯದಾ ಪುನರ್ಬೋಧಕ್ರಿಯಾಕರ್ತೇತಿ ಬೋಧಕ್ರಿಯಾಲಕ್ಷಣೇನ ತತ್ಕರ್ತಾರಂ ವಿಜಾನಾತೀತಿ ಬೋಧಲಕ್ಷಣೇನ ವಿದಿತಂ ಪ್ರತಿಬೋಧವಿದಿತಮಿತಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯತೇ, ಯಥಾ ಯೋ ವೃಕ್ಷಶಾಖಾಶ್ಚಾಲಯತಿ ಸ ವಾಯುರಿತಿ ತದ್ವತ್ ; ತದಾ ಬೋಧಕ್ರಿಯಾಶಕ್ತಿಮಾನಾತ್ಮಾ ದ್ರವ್ಯಮ್ , ನ ಬೋಧಸ್ವರೂಪ ಏವ । ಬೋಧಸ್ತು ಜಾಯತೇ ವಿನಶ್ಯತಿ ಚ । ಯದಾ ಬೋಧೋ ಜಾಯತೇ, ತದಾ ಬೋಧಕ್ರಿಯಯಾ ಸವಿಶೇಷಃ । ಯದಾ ಬೋಧೋ ನಶ್ಯತಿ, ತದಾ ನಷ್ಟಬೋಧೋ ದ್ರವ್ಯಮಾತ್ರಂ ನಿರ್ವಿಶೇಷಃ । ತತ್ರೈವಂ ಸತಿ ವಿಕ್ರಿಯಾತ್ಮಕಃ ಸಾವಯವೋಽನಿತ್ಯೋಽಶುದ್ಧ ಇತ್ಯಾದಯೋ ದೋಷಾ ನ ಪರಿಹರ್ತುಂ ಶಕ್ಯಂತೇ । ಯದಪಿ ಕಾಣಾದಾನಾಮ್ ಆತ್ಮಮನಃಸಂಯೋಗಜೋ ಬೋಧ ಆತ್ಮನಿ ಸಮವೈತಿ ; ಅತ ಆತ್ಮನಿ ಬೋದ್ಧೃತ್ವಮ್ , ನ ತು ವಿಕ್ರಿಯಾತ್ಮಕ ಆತ್ಮಾ ; ದ್ರವ್ಯಮಾತ್ರಸ್ತು ಭವತಿ ಘಟ ಇವ ರಾಗಸಮವಾಯೀ । ಅಸ್ಮಿನ್ಪಕ್ಷೇಽಪ್ಯಚೇತನಂ ದ್ರವ್ಯಮಾತ್ರಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ‘ವಿಜ್ಞಾನಮಾನಂದಂ ಬ್ರಹ್ಮ’ (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೯ । ೨೭) ‘ಪ್ರಜ್ಞಾನಂ ಬ್ರಹ್ಮ’ ಇತ್ಯಾದ್ಯಾಃ ಶ್ರುತಯೋ ಬಾಧಿತಾಃ ಸ್ಯುಃ । ಆತ್ಮನೋ ನಿರವಯವತ್ವೇನ ಪ್ರದೇಶಾಭಾವಾತ್ ನಿತ್ಯಸಂಯುಕ್ತತ್ವಾಚ್ಚ ಮನಸಃ ಸ್ಮೃತ್ಯುತ್ಪತ್ತಿನಿಯಮಾನುಪಪತ್ತಿರಪರಿಹಾರ್ಯಾ ಸ್ಯಾತ್ । ಸಂಸರ್ಗಧರ್ಮಿತ್ವಂ ಚಾತ್ಮನಃ ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತಿನ್ಯಾಯವಿರುದ್ಧಂ ಕಲ್ಪಿತಂ ಸ್ಯಾತ್ । ‘ಅಸಂಗೋ ನ ಹಿ ಸಜ್ಜತೇ’ (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೯ । ೨೬), (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೫ । ೧೫) ‘ಅಸಕ್ತಂ ಸರ್ವಭೃತ್’ (ಭ. ಗೀ. ೧೩ । ೧೪) ಇತಿ ಹಿ ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತೀ । ನ್ಯಾಯಶ್ಚ — ಗುಣವದ್ಗುಣವತಾ ಸಂಸೃಜ್ಯತೇ, ನಾತುಲ್ಯಜಾತೀಯಮ್ । ಅತಃ ನಿರ್ಗುಣಂ ನಿರ್ವಿಶೇಷಂ ಸರ್ವವಿಲಕ್ಷಣಂ ಕೇನಚಿದಪ್ಯತುಲ್ಯಜಾತೀಯೇನ ಸಂಸೃಜ್ಯತ ಇತ್ಯೇತತ್ ನ್ಯಾಯವಿರುದ್ಧಂ ಭವೇತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ ನಿತ್ಯಾಲುಪ್ತಜ್ಞಾನಸ್ವರೂಪಜ್ಯೋತಿರಾತ್ಮಾ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯಯಮರ್ಥಃ ಸರ್ವಬೋಧಬೋದ್ಧೃತ್ವೇ ಆತ್ಮನಃ ಸಿಧ್ಯತಿ, ನಾನ್ಯಥಾ । ತಸ್ಮಾತ್ ‘ಪ್ರತಿಬೋಧವಿದಿತಂ ಮತಮ್’ ಇತಿ ಯಥಾವ್ಯಾಖ್ಯಾತ ಏವಾರ್ಥೋಽಸ್ಮಾಭಿಃ । ಯತ್ಪುನಃ ಸ್ವಸಂವೇದ್ಯತಾ ಪ್ರತಿಬೋಧವಿದಿತ್ಯಸ್ಯ ವಾಕ್ಯಸ್ಯಾರ್ಥೋ ವರ್ಣ್ಯತೇ, ತತ್ರ ಭವತಿ ಸೋಪಾಧಿಕತ್ವೇ ಆತ್ಮನೋ ಬುದ್ಧ್ಯುಪಾಧಿಸ್ವರೂಪತ್ವೇನ ಭೇದಂ ಪರಿಕಲ್ಪ್ಯಾತ್ಮನಾತ್ಮಾನಂ ವೇತ್ತೀತಿ ಸಂವ್ಯವಹಾರಃ — ‘ಆತ್ಮನ್ಯೇವಾತ್ಮಾನಂ ಪಶ್ಯತಿ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೪ । ೨೩) ‘ಸ್ವಯಮೇವಾತ್ಮನಾತ್ಮಾನಂ ವೇತ್ಥ ತ್ವಂ ಪುರುಷೋತ್ತಮ’ (ಭ. ಗೀ. ೧೦ । ೧೫) ಇತಿ । ನ ತು ನಿರುಪಾಧಿಕಸ್ಯಾತ್ಮನ ಏಕತ್ವೇ ಸ್ವಸಂವೇದ್ಯತಾ ಪರಸಂವೇದ್ಯತಾ ವಾ ಸಂಭವತಿ । ಸಂವೇದನಸ್ವರೂಪತ್ವಾತ್ಸಂವೇದನಾಂತರಾಪೇಕ್ಷಾ ಚ ನ ಸಂಭವತಿ, ಯಥಾ ಪ್ರಕಾಶಸ್ಯ ಪ್ರಕಾಶಾಂತರಾಪೇಕ್ಷಾಯಾ ನ ಸಂಭವಃ ತದ್ವತ್ । ಬೌದ್ಧಪಕ್ಷೇ ಸ್ವಸಂವೇದ್ಯತಾಯಾಂ ತು ಕ್ಷಣಭಂಗುರತ್ವಂ ನಿರಾತ್ಮಕತ್ವಂ ಚ ವಿಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಸ್ಯಾತ್ ; ‘ನ ಹಿ ವಿಜ್ಞಾತುರ್ವಿಜ್ಞಾತೇರ್ವಿಪರಿಲೋಪೋ ವಿದ್ಯತೇಽವಿನಾಶಿತ್ವಾತ್’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೩ । ೩೦) ‘ನಿತ್ಯಂ ವಿಭುಂ ಸರ್ವಗತಮ್’ (ಮು. ಉ. ೧ । ೧ । ೬) ‘ಸ ವಾ ಏಷ ಮಹಾನಜ ಆತ್ಮಾಜರೋಽಮರೋಽಮೃತೋಽಭಯಃ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೪ । ೨೫) ಇತ್ಯಾದ್ಯಾಃ ಶ್ರುತಯೋ ಬಾಧ್ಯೇರನ್ । ಯತ್ಪುನಃ ಪ್ರತಿಬೋಧಶಬ್ದೇನ ನಿರ್ನಿಮಿತ್ತೋ ಬೋಧಃ ಪ್ರತಿಬೋಧಃ ಯಥಾ ಸುಪ್ತಸ್ಯ ಇತ್ಯರ್ಥಂ ಪರಿಕಲ್ಪಯಂತಿ, ಸಕೃದ್ವಿಜ್ಞಾನಂ ಪ್ರತಿಬೋಧ ಇತ್ಯಪರೇ ; ನಿರ್ನಿಮಿತ್ತಃ ಸನಿಮಿತ್ತಃ ಸಕೃದ್ವಾಸಕೃದ್ವಾ ಪ್ರತಿಬೋಧ ಏವ ಹಿ ಸಃ । ಅಮೃತತ್ವಮ್ ಅಮರಣಭಾವಂ ಸ್ವಾತ್ಮನ್ಯವಸ್ಥಾನಂ ಮೋಕ್ಷಂ ಹಿ ಯಸ್ಮಾತ್ ವಿಂದತೇ ಲಭತೇ ಯಥೋಕ್ತಾತ್ಪ್ರತಿಬೋಧಾತ್ಪ್ರತಿಬೋಧವಿದಿತಾತ್ಮಕಾತ್ , ತಸ್ಮಾತ್ಪ್ರತಿಬೋಧವಿದಿತಮೇವ ಮತಮಿತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ । ಬೋಧಸ್ಯ ಹಿ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮವಿಷಯತ್ವಂ ಚ ಮತಮಮೃತತ್ವೇ ಹೇತುಃ । ನ ಹ್ಯಾತ್ಮನೋಽನಾತ್ಮತ್ವಮಮೃತತ್ವಂ ಭವತಿ । ಆತ್ಮತ್ವಾದಾತ್ಮನೋಽಮೃತತ್ವಂ ನಿರ್ನಿಮಿತ್ತಮೇವ । ಏವಂ ಮರ್ತ್ಯತ್ವಮಾತ್ಮನೋ ಯದವಿದ್ಯಯಾ ಅನಾತ್ಮತ್ವಪ್ರತಿಪತ್ತಿಃ । ಕಥಂ ಪುನರ್ಯಥೋಕ್ತಯಾತ್ಮವಿದ್ಯಯಾಮೃತತ್ವಂ ವಿಂದತ ಇತ್ಯತ ಆಹ — ಆತ್ಮನಾ ಸ್ವೇನ ರೂಪೇಣ ವಿಂದತೇ ಲಭತೇ ವೀರ್ಯಂ ಬಲಂ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಮ್ । ಧನಸಹಾಯಮಂತ್ರೌಷಧಿತಪೋಯೋಗಕೃತಂ ವೀರ್ಯಂ ಮೃತ್ಯುಂ ನ ಶಕ್ನೋತ್ಯಭಿಭವಿತುಮ್ , ಅನಿತ್ಯವಸ್ತುಕೃತತ್ವಾತ್ ; ಆತ್ಮವಿದ್ಯಾಕೃತಂ ತು ವೀರ್ಯಮಾತ್ಮನೈವ ವಿಂದತೇ, ನಾನ್ಯೇನೇತ್ಯತೋಽನನ್ಯಸಾಧನತ್ವಾದಾತ್ಮವಿದ್ಯಾವೀರ್ಯಸ್ಯ ತದೇವ ವೀರ್ಯಂ ಮೃತ್ಯುಂ ಶಕ್ನೋತ್ಯಭಿಭವಿತುಮ್ । ಯತ ಏವಮಾತ್ಮವಿದ್ಯಾಕೃತಂ ವೀರ್ಯಮಾತ್ಮನೈವ ವಿಂದತೇ, ಅತಃ ವಿದ್ಯಯಾ ಆತ್ಮವಿಷಯಯಾ ವಿಂದತೇಽಮೃತಮ್ ಅಮೃತತ್ವಮ್ । ‘ನಾಯಮಾತ್ಮಾ ಬಲಹೀನೇನ ಲಭ್ಯಃ’ (ಮು. ಉ. ೩ । ೨ । ೪)ಇತ್ಯಾಥರ್ವಣೇ । ಅತಃ ಸಮರ್ಥೋ ಹೇತುಃ ಅಮೃತತ್ವಂ ಹಿ ವಿಂದತ ಇತಿ ॥

ಕಷ್ಟಾ ಖಲು ಸುರನರತಿರ್ಯಕ್ಪ್ರೇತಾದಿಷು ಸಂಸಾರದುಃಖಬಹುಲೇಷು ಪ್ರಾಣಿನಿಕಾಯೇಷು ಜನ್ಮಜರಾಮರಣರೋಗಾದಿಸಂಪ್ರಾಪ್ತಿರಜ್ಞಾನಾತ್ । ಅತಃ ಇಹ ಏವ ಚೇತ್ ಮನುಷ್ಯೋಽಧಿಕೃತಃ ಸಮರ್ಥಃ ಸನ್ ಯದಿ ಅವೇದೀತ್ ಆತ್ಮಾನಂ ಯಥೋಕ್ತಲಕ್ಷಣಂ ವಿದಿತವಾನ್ ಯಥೋಕ್ತೇನ ಪ್ರಕಾರೇಣ, ಅಥ ತದಾ ಅಸ್ತಿ ಸತ್ಯಂ ಮನುಷ್ಯಜನ್ಮನ್ಯಸ್ಮಿನ್ನವಿನಾಶೋಽರ್ಥವತ್ತಾ ವಾ ಸದ್ಭಾವೋ ವಾ ಪರಮಾರ್ಥತಾ ವಾ ಸತ್ಯಂ ವಿದ್ಯತೇ । ನ ಚೇದಿಹಾವೇದೀದಿತಿ, ನ ಚೇತ್ ಇಹ ಜೀವಂಶ್ಚೇತ್ ಅಧಿಕೃತಃ ಅವೇದೀತ್ ನ ವಿದಿತವಾನ್ , ತದಾ ಮಹತೀ ದೀರ್ಘಾ ಅನಂತಾ ವಿನಷ್ಟಿಃ ವಿನಾಶನಂ ಜನ್ಮಜರಾಮರಣಾದಿಪ್ರಬಂಧಾವಿಚ್ಛೇದಲಕ್ಷಣಾ ಸಂಸಾರಗತಿಃ । ತಸ್ಮಾದೇವಂ ಗುಣದೋಷೌ ವಿಜಾನಂತೋ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾಃ ಭೂತೇಷು ಭೂತೇಷು ಸರ್ವಭೂತೇಷು ಸ್ಥಾವರೇಷು ಚರೇಷು ಚ ಏಕಮಾತ್ಮತತ್ತ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮ ವಿಚಿತ್ಯ ವಿಜ್ಞಾಯ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕೃತ್ಯ ಧೀರಾಃ ಧೀಮಂತಃ ಪ್ರೇತ್ಯ ವ್ಯಾವೃತ್ಯ ಮಮಾಹಂಭಾವಲಕ್ಷಣಾದವಿದ್ಯಾರೂಪಾದಸ್ಮಾಲ್ಲೋಕಾತ್ ಉಪರಮ್ಯ ಸರ್ವಾತ್ಮೈಕಭಾವಮದ್ವೈತಮಾಪನ್ನಾಃ ಸಂತಃ ಅಮೃತಾ ಭವಂತಿ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಭವಂತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ‘ಸ ಯೋ ಹ ವೈ ತತ್ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮ ವೇದ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಭವತಿ’ (ಮು. ಉ. ೩ । ೨ । ೯) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ ॥

ಬ್ರಹ್ಮ ಹ ದೇವೇಭ್ಯೋ ವಿಜಿಗ್ಯೇ । ‘ಅವಿಜ್ಞಾತಂ ವಿಜಾನತಾಂ ವಿಜ್ಞಾತಮವಿಜಾನತಾಮ್’ (ಕೇ. ಉ. ೨ । ೩) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರವಣಾತ್ ಯದಸ್ತಿ ತದ್ವಿಜ್ಞಾತಂ ಪ್ರಮಾಣೈಃ ಯನ್ನಾಸ್ತಿ ತದವಿಜ್ಞಾತಂ ಶಶವಿಷಾಣಕಲ್ಪಮತ್ಯಂತಮೇವಾಸದ್ದೃಷ್ಟಮ್ । ತಥೇದಂ ಬ್ರಹ್ಮಾವಿಜ್ಞಾತತ್ವಾದಸದೇವೇತಿ ಮಂದಬುದ್ಧೀನಾಂ ವ್ಯಾಮೋಹೋ ಮಾ ಭೂದಿತಿ ತದರ್ಥೇಯಮಾಖ್ಯಾಯಿಕಾ ಆರಭ್ಯತೇ । ತದೇವ ಹಿ ಬ್ರಹ್ಮ ಸರ್ವಪ್ರಕಾರೇಣ ಪ್ರಶಾಸ್ತೃ ದೇವಾನಾಮಪಿ ಪರೋ ದೇವಃ, ಈಶ್ವರಾಣಾಮಪಿ ಪರಮೇಶ್ವರಃ, ದುರ್ವಿಜ್ಞೇಯಃ, ದೇವಾನಾಂ ಜಯಹೇತುಃ, ಅಸುರಾಣಾಂ ಪರಾಜಯಹೇತುಃ ; ತತ್ಕಥಂ ನಾಸ್ತೀತ್ಯೇತಸ್ಯಾರ್ಥಸ್ಯಾನುಕೂಲಾನಿ ಹ್ಯುತ್ತರಾಣಿ ವಚಾಂಸಿ ದೃಶ್ಯಂತೇ । ಅಥವಾ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಯಾಃ ಸ್ತುತಯೇ । ಕಥಮ್ ? ಬ್ರಹ್ಮವಿಜ್ಞಾನಾದ್ಧಿ ಅಗ್ನ್ಯಾದಯೋ ದೇವಾ ದೇವಾನಾಂ ಶ್ರೇಷ್ಠತ್ವಂ ಜಗ್ಮುಃ । ತತೋಽಪ್ಯತಿತರಾಮಿಂದ್ರ ಇತಿ । ಅಥವಾ ದುರ್ವಿಜ್ಞೇಯಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯೇತತ್ಪ್ರದರ್ಶ್ಯತೇ — ಯೇನಾಗ್ನ್ಯಾದಯೋಽತಿತೇಜಸೋಽಪಿ ಕ್ಲೇಶೇನೈವ ಬ್ರಹ್ಮ ವಿದಿತವಂತಸ್ತಥೇಂದ್ರೋ ದೇವಾನಾಮೀಶ್ವರೋಽಪಿ ಸನ್ನಿತಿ । ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣೋಪನಿಷದ್ವಿಧಿಪರಂ ವಾ ಸರ್ವಮ್ । ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ಪ್ರಾಣಿನಾಂ ಕರ್ತೃತ್ವಭೋಕ್ತೃತ್ವಾದ್ಯಭಿಮಾನೋ ಮಿಥ್ಯೇತ್ಯೇತದ್ದರ್ಶನಾರ್ಥಂ ವಾ ಆಖ್ಯಾಯಿಕಾ, ಯಥಾ ದೇವಾನಾಂ ಜಯಾದ್ಯಭಿಮಾನಸ್ತದ್ವದಿತಿ । ಬ್ರಹ್ಮ ಯಥೋಕ್ತಲಕ್ಷಣಂ ಪರಂ ಹ ಕಿಲ ದೇವೇಭ್ಯೋಽರ್ಥಾಯ ವಿಜಿಗ್ಯೇ ಜಯಂ ಲಬ್ಧವತ್ ದೇವಾನಾಮಸುರಾಣಾಂ ಚ ಸಂಗ್ರಾಮೇಽಸುರಾಂಜಿತ್ವಾ ಜಗದರಾತೀನೀಶ್ವರಸೇತುರ್ಭೇತ್ತೄನ್ ದೇವೇಭ್ಯೋ ಜಯಂ ತತ್ಫಲಂ ಚ ಪ್ರಾಯಚ್ಛಜ್ಜಗತಃ ಸ್ಥೇಮ್ನೇ । ತಸ್ಯ ಹ ಕಿಲ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ವಿಜಯೇ ದೇವಾಃ ಅಗ್ನ್ಯಾದಯಃ ಅಮಹೀಯಂತ ಮಹಿಮಾನಂ ಪ್ರಾಪ್ತವಂತಃ । ತದಾ ಆತ್ಮಸಂಸ್ಥಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮನ ಈಶ್ವರಸ್ಯ ಸರ್ವಜ್ಞಸ್ಯ ಸರ್ವಕ್ರಿಯಾಫಲಸಂಯೋಜಯಿತುಃ ಪ್ರಾಣಿನಾಂ ಸರ್ವಶಕ್ತೇಃ ಜಗತಃ ಸ್ಥಿತಿಂ ಚಿಕೀರ್ಷೋಃ ಅಯಂ ಜಯೋ ಮಹಿಮಾ ಚೇತ್ಯಜಾನಂತಃ ತೇ ದೇವಾಃ ಐಕ್ಷಂತ ಈಕ್ಷಿತವಂತಃ ಅಗ್ನ್ಯಾದಿಸ್ವರೂಪಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಾತ್ಮಕೃತಃ ಅಸ್ಮಾಕಮೇವಾಯಂ ವಿಜಯಃ ಅಸ್ಮಾಕಮೇವಾಯಂ ಮಹಿಮಾ ಅಗ್ನಿವಾಯ್ವಿಂದ್ರತ್ವಾದಿಲಕ್ಷಣೋ ಜಯಫಲಭೂತೋಽಸ್ಮಾಭಿರನುಭೂಯತೇ ನಾಸ್ಮತ್ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮಭೂತೇಶ್ವರಕೃತ ಇತಿ ॥

ಏವಂ ಮಿಥ್ಯಾಭಿಮಾನೇಕ್ಷಣವತಾಂ ತತ್ ಹ ಕಿಲ ಏಷಾಂ ಮಿಥ್ಯೇಕ್ಷಣಂ ವಿಜಜ್ಞೌ ವಿಜ್ಞಾತವದ್ಬ್ರಹ್ಮ । ಸರ್ವೇಕ್ಷಿತೃ ಹಿ ತತ್ ಸರ್ವಭೂತಕರಣಪ್ರಯೋಕ್ತೃತ್ವಾತ್ ದೇವಾನಾಂ ಚ ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನಮುಪಲಭ್ಯ ಮೈವಾಸುರವದ್ದೇವಾ ಮಿಥ್ಯಾಭಿಮಾನಾತ್ಪರಾಭವೇಯುರಿತಿ ತದನುಕಂಪಯಾ ದೇವಾನ್ಮಿಥ್ಯಾಭಿಮಾನಾಪನೋದನೇನಾನುಗೃಹ್ಣೀಯಾಮಿತಿ ತೇಭ್ಯಃ ದೇವೇಭ್ಯಃ ಹ ಕಿಲ ಅರ್ಥಾಯ ಪ್ರಾದುರ್ಬಭೂವ ಸ್ವಯೋಗಮಾಹಾತ್ಮ್ಯನಿರ್ಮಿತೇನಾತ್ಯದ್ಭುತೇನ ವಿಸ್ಮಾಪನೀಯೇನ ರೂಪೇಣ ದೇವಾನಾಮಿಂದ್ರಿಯಗೋಚರೇ ಪ್ರಾದುರ್ಬಭೂವ ಪ್ರಾದುರ್ಭೂತವತ್ । ತತ್ ಪ್ರಾದುರ್ಭೂತಂ ಬ್ರಹ್ಮ ನ ವ್ಯಜಾನತ ನೈವ ವಿಜ್ಞಾತವಂತಃ ದೇವಾಃ ಕಿಮಿದಂ ಯಕ್ಷಂ ಪೂಜ್ಯಂ ಮಹದ್ಭೂತಮಿತಿ ॥

ತೇ ತದಜಾನಂತೋ ದೇವಾಃ ಸಾಂತರ್ಭಯಾಸ್ತದ್ವಿಜಿಜ್ಞಾಸವಃ ಅಗ್ನಿಮ್ ಅಗ್ರಗಾಮಿನಂ ಜಾತವೇದಸಂ ಸರ್ವಜ್ಞಕಲ್ಪಮ್ ಅಬ್ರುವನ್ ಉಕ್ತವಂತಃ । ಹೇ ಜಾತವೇದಃ ಏತತ್ ಅಸ್ಮದ್ಗೋಚರಸ್ಥಂ ಯಕ್ಷಂ ವಿಜಾನೀಹಿ ವಿಶೇಷತೋ ಬುಧ್ಯಸ್ವ ತ್ವಂ ನಸ್ತೇಜಸ್ವೀ ಕಿಮೇತದ್ಯಕ್ಷಮಿತಿ । ತಥಾ ಅಸ್ತು ಇತಿ ತತ್ ಯಕ್ಷಮ್ ಅಭಿ ಅದ್ರವತ್ ತತ್ಪ್ರತಿ ಗತವಾನಗ್ನಿಃ । ತಂ ಚ ಗತವಂತಂ ಪಿಪೃಚ್ಛಿಷುಂ ತತ್ಸಮೀಪೇಽಪ್ರಗಲ್ಭತ್ವಾತ್ತೂಷ್ಣೀಂಭೂತಂ ತದ್ಯಕ್ಷಮ್ ಅಭ್ಯವದತ್ ಅಗ್ನಿಂ ಪ್ರತಿ ಅಭಾಷತ ಕೋಽಸೀತಿ । ಏವಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಾ ಪೃಷ್ಟೋಽಗ್ನಿಃ ಅಬ್ರವೀತ್ ಅಗ್ನಿರ್ವೈ ಅಗ್ನಿರ್ನಾಮಾಹಂ ಪ್ರಸಿದ್ಧೋ ಜಾತವೇದಾ ಇತಿ ಚ ನಾಮದ್ವಯೇನ ಪ್ರಸಿದ್ಧತಯಾತ್ಮಾನಂ ಶ್ಲಾಘಯನ್ನಿತಿ । ಏವಮುಕ್ತವಂತಂ ಬ್ರಹ್ಮಾವೋಚತ್ ತಸ್ಮಿನ್ ಏವಂ ಪ್ರಸಿದ್ಧಗುಣನಾಮವತಿ ತ್ವಯಿ ಕಿಂ ವೀರ್ಯಂ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಮ್ ಇತಿ । ಸೋಽಬ್ರವೀತ್ ಇದಂ ಜಗತ್ ಸರ್ವಂ ದಹೇಯಂ ಭಸ್ಮೀಕುರ್ಯಾಂ ಯತ್ ಇದಂ ಸ್ಥಾವರಾದಿ ಪೃಥಿವ್ಯಾಮ್ ಇತಿ । ಪೃಥಿವ್ಯಾಮಿತ್ಯುಪಲಕ್ಷಣಾರ್ಥಮ್ , ಯತೋಽಂತರಿಕ್ಷಸ್ಥಮಪಿ ದಹ್ಯತ ಏವಾಗ್ನಿನಾ । ತಸ್ಮೈ ಏವಮಭಿಮಾನವತೇ ಬ್ರಹ್ಮ ತೃಣಂ ನಿದಧೌ ಪುರೋಽಗ್ನೇಃ ಸ್ಥಾಪಿತವತ್ । ಬ್ರಹ್ಮಣಾ ‘ಏತತ್ ತೃಣಮಾತ್ರಂ ಮಮಾಗ್ರತಃ ದಹ ; ನ ಚೇದಸಿ ದಗ್ಧುಂ ಸಮರ್ಥಃ, ಮುಂಚ ದಗ್ಧೃತ್ವಾಭಿಮಾನಂ ಸರ್ವತ್ರ’ ಇತ್ಯುಕ್ತಃ ತತ್ ತೃಣಮ್ ಉಪಪ್ರೇಯಾಯ ತೃಣಸಮೀಪಂ ಗತವಾನ್ ಸರ್ವಜವೇನ ಸರ್ವೋತ್ಸಾಹಕೃತೇನ ವೇಗೇನ । ಗತ್ವಾ ತತ್ ನ ಶಶಾಕ ನಾಶಕತ್ ದಗ್ಧುಮ್ । ಸಃ ಜಾತವೇದಾಃ ತೃಣಂ ದಗ್ಧುಮಶಕ್ತೋ ವ್ರೀಡಿತೋ ಹತಪ್ರತಿಜ್ಞಃ ತತ ಏವ ಯಕ್ಷಾದೇವ ತೂಷ್ಣೀಂ ದೇವಾನ್ಪ್ರತಿ ನಿವವೃತೇ ನಿವೃತ್ತಃ ಪ್ರತಿಗತವಾನ್ ನ ಏತತ್ ಯಕ್ಷಮ್ ಅಶಕಂ ಶಕ್ತವಾನಹಂ ವಿಜ್ಞಾತುಂ ವಿಶೇಷತಃ ಯದೇತದ್ಯಕ್ಷಮಿತಿ ॥

ಅಥ ಅನಂತರಂ ವಾಯುಮಬ್ರುವನ್ ಹೇ ವಾಯೋ ಏತದ್ವಿಜಾನೀಹೀತ್ಯಾದಿ ಸಮಾನಾರ್ಥಂ ಪೂರ್ವೇಣ । ವಾನಾದ್ಗಮನಾದ್ಗಂಧನಾದ್ವಾ ವಾಯುಃ । ಮಾತರ್ಯಂತರಿಕ್ಷೇ ಶ್ವಯತೀತಿ ಮಾತರಿಶ್ವಾ । ಇದಂ ಸರ್ವಮಪಿ ಆದದೀಯ ಗೃಹ್ಣೀಯಾಮ್ । ಯದಿದಂ ಪೃಥಿವ್ಯಾಮಿತ್ಯಾದಿ ಸಮಾನಮೇವ ॥

ಅಥೇಂದ್ರಮಬ್ರುವನ್ಮಘವನ್ನೇತದ್ವಿಜಾನೀಹೀತ್ಯಾದಿ ಪೂರ್ವವತ್ । ಇಂದ್ರಃ ಪರಮೇಶ್ವರೋ ಮಘವಾ ಬಲವತ್ತ್ವಾತ್ ತಥೇತಿ ತದಭ್ಯದ್ರವತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ ಇಂದ್ರಾದಾತ್ಮಸಮೀಪಂ ಗತಾತ್ ತದ್ಬ್ರಹ್ಮ ತಿರೋದಧೇ ತಿರೋಭೂತಮ್ । ಇಂದ್ರಸ್ಯೇಂದ್ರತ್ವಾಭಿಮಾನೋಽತಿತರಾಂ ನಿರಾಕರ್ತವ್ಯ ಇತ್ಯತಃ ಸಂವಾದಮಾತ್ರಮಪಿ ನಾದಾದ್ಬ್ರಹ್ಮೇಂದ್ರಾಯ । ತದ್ಯಕ್ಷಂ ಯಸ್ಮಿನ್ನಾಕಾಶೇ ಆಕಾಶಪ್ರದೇಶೇ ಆತ್ಮಾನಂ ದರ್ಶಯಿತ್ವಾ ತಿರೋಭೂತಮಿಂದ್ರಶ್ಚ ಬ್ರಹ್ಮಣಸ್ತಿರೋಧಾನಕಾಲೇ ಯಸ್ಮಿನ್ನಾಕಾಶೇ ಆಸೀತ್ , ಸಃ ಇಂದ್ರಃ ತಸ್ಮಿನ್ನೇವ ಆಕಾಶೇ ತಸ್ಥೌ ಕಿಂ ಯದ್ಯಕ್ಷಮಿತಿ ಧ್ಯಾಯನ್ ; ನ ನಿವವೃತೇಽಗ್ನ್ಯಾದಿವತ್ । ತಸ್ಯೇಂದ್ರಸ್ಯ ಯಕ್ಷೇ ಭಕ್ತಿಂ ಬುದ್ಧ್ವಾ ವಿದ್ಯಾ ಉಮಾರೂಪಿಣೀ ಪ್ರಾದುರಭೂತ್ಸ್ತ್ರೀರೂಪಾ । ಸಃ ಇಂದ್ರಃ ತಾಮ್ ಉಮಾಂ ಬಹು ಶೋಭಮಾನಾಮ್ ; ಸರ್ವೇಷಾಂ ಹಿ ಶೋಭಮಾನಾನಾಂ ಶೋಭನತಮಾ ವಿದ್ಯಾ । ತದಾ ಬಹು ಶೋಭಮಾನೇತಿ ವಿಶೇಷಣಮುಪಪನ್ನಂ ಭವತಿ । ಹೈಮವತೀಂ ಹೇಮಕೃತಾಭರಣವತೀಮಿವ ಬಹು ಶೋಭಮಾನಾಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಥವಾ ಉಮೈವ ಹಿಮವತೋ ದುಹಿತಾ ಹೈಮವತೀ ನಿತ್ಯಮೇವ ಸರ್ವಜ್ಞೇನೇಶ್ವರೇಣ ಸಹ ವರ್ತತ ಇತಿ ಜ್ಞಾತುಂ ಸಮರ್ಥೇತಿ ಕೃತ್ವಾ ತಾಮುಪಜಗಾಮ । ಇಂದ್ರಃ ತಾಂ ಹ ಉಮಾಂ ಕಿಲ ಉವಾಚ ಪಪ್ರಚ್ಛ ಬ್ರೂಹಿ ಕಿಮೇತದ್ದರ್ಶಯಿತ್ವಾ ತಿರೋಭೂತಂ ಯಕ್ಷಮಿತಿ ॥

ಸಾ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಹೋವಾಚ ಹ ಕಿಲ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ವೈ ಈಶ್ವರಸ್ಯೈವ ವಿಜಯೇ — ಈಶ್ವರೇಣೈವ ಜಿತಾ ಅಸುರಾಃ । ಯೂಯಂ ತತ್ರ ನಿಮಿತ್ತಮಾತ್ರಮ್ । ತಸ್ಯೈವ ವಿಜಯೇ — ಯೂಯಂ ಮಹೀಯಧ್ವಂ ಮಹಿಮಾನಂ ಪ್ರಾಪ್ನುಥ । ಏತದಿತಿ ಕ್ರಿಯಾವಿಶೇಷಣಾರ್ಥಮ್ । ಮಿಥ್ಯಾಭಿಮಾನಸ್ತು ಯುಷ್ಮಾಕಮ್ — ಅಸ್ಮಾಕಮೇವಾಯಂ ವಿಜಯೋಽಸ್ಮಾಕಮೇವಾಯಂ ಮಹಿಮೇತಿ । ತತಃ ತಸ್ಮಾದುಮಾವಾಕ್ಯಾತ್ ಹ ಏವ ವಿದಾಂಚಕಾರ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಇಂದ್ರಃ ; ಅವಧಾರಣಾತ್ ತತೋ ಹೈವ ಇತಿ, ನ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯೇಣ ॥

ಯಸ್ಮಾದಗ್ನಿವಾಯ್ವಿಂದ್ರಾ ಏತೇ ದೇವಾ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸಂವಾದದರ್ಶನಾದಿನಾ ಸಾಮೀಪ್ಯಮುಪಗತಾಃ, ತಸ್ಮಾತ್ ಸ್ವೈರ್ಗುಣೈಃ ಅತಿತರಾಮಿವ ಶಕ್ತಿಗುಣಾದಿಮಹಾಭಾಗ್ಯೈಃ ಅನ್ಯಾನ್ ದೇವಾನ್ ಅತಿತರಾಮ್ ಅತಿಶೇರತ ಇವ ಏತೇ ದೇವಾಃ । ಇವಶಬ್ದೋಽನರ್ಥಕೋಽವಧಾರಣಾರ್ಥೋ ವಾ । ಯತ್ ಅಗ್ನಿಃ ವಾಯುಃ ಇಂದ್ರಃ ತೇ ಹಿ ದೇವಾ ಯಸ್ಮಾತ್ ಏನತ್ ಬ್ರಹ್ಮ ನೇದಿಷ್ಠಮ್ ಅಂತಿಕತಮಂ ಪ್ರಿಯತಮಂ ಪಸ್ಪರ್ಶುಃ ಸ್ಪೃಷ್ಟವಂತೋ ಯಥೋಕ್ತೈರ್ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸಂವಾದಾದಿಪ್ರಕಾರೈಃ, ತೇ ಹಿ ಯಸ್ಮಾಚ್ಚ ಹೇತೋಃ ಏನತ್ ಬ್ರಹ್ಮ ಪ್ರಥಮಃ ಪ್ರಥಮಾಃ ಪ್ರಧಾನಾಃ ಸಂತ ಇತ್ಯೇತತ್ , ವಿದಾಂಚಕಾರ ವಿದಾಂಚಕ್ರುರಿತ್ಯೇತತ್ , ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ॥

ಯಸ್ಮಾದಗ್ನಿವಾಯೂ ಅಪಿ ಇಂದ್ರವಾಕ್ಯಾದೇವ ವಿದಾಂಚಕ್ರತುಃ, ಇಂದ್ರೇಣ ಹಿ ಉಮಾವಾಕ್ಯಾತ್ಪ್ರಥಮಂ ಶ್ರುತಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ; ತಸ್ಮಾದ್ವೈ ಇಂದ್ರಃ ಅತಿತರಾಮಿವ ಅತಿಶೇತ ಇವ ಅನ್ಯಾನ್ ದೇವಾನ್ । ಸ ಹ್ಯೇನನ್ನೇದಿಷ್ಠಂ ಪಸ್ಪರ್ಶ ಯಸ್ಮಾತ್ ಸ ಹ್ಯೇನತ್ಪ್ರಥಮೋ ವಿದಾಂಚಕಾರ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯುಕ್ತಾರ್ಥಂ ವಾಕ್ಯಮ್ ॥

ತಸ್ಯ ಪ್ರಕೃತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಏಷಃ ಆದೇಶಃ ಉಪಮೋಪದೇಶಃ । ನಿರುಪಮಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಯೇನೋಪಮಾನೇನೋಪದೇಶಃ ಸೋಽಯಮಾದೇಶ ಇತ್ಯುಚ್ಯತೇ । ಕಿಂ ತತ್ ? ಯದೇತತ್ ಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ಲೋಕೇ ವಿದ್ಯುತಃ ವ್ಯದ್ಯುತತ್ ವಿದ್ಯೋತನಂ ಕೃತವದಿತ್ಯೇತದನುಪಪನ್ನಮಿತಿ ವಿದ್ಯುತೋ ವಿದ್ಯೋತನಮಿತಿ ಕಲ್ಪ್ಯತೇ । ಆ೩ ಇತ್ಯುಪಮಾರ್ಥಃ । ವಿದ್ಯುತೋ ವಿದ್ಯೋತನಮಿವೇತ್ಯರ್ಥಃ, ‘ಯಥಾ ಸಕೃದ್ವಿದ್ಯುತಮ್’ (ಬೃ. ಉ. ೨ । ೩ । ೬) ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯಂತರೇ ಚ ದರ್ಶನಾತ್ । ವಿದ್ಯುದಿವ ಹಿ ಸಕೃದಾತ್ಮಾನಂ ದರ್ಶಯಿತ್ವಾ ತಿರೋಭೂತಂ ಬ್ರಹ್ಮ ದೇವೇಭ್ಯಃ । ಅಥವಾ ವಿದ್ಯುತಃ ‘ತೇಜಃ’ ಇತ್ಯಧ್ಯಾಹಾರ್ಯಮ್ । ವ್ಯದ್ಯುತತ್ ವಿದ್ಯೋತಿತವತ್ ಆ೩ ಇವ । ವಿದ್ಯುತಸ್ತೇಜಃ ಸಕೃದ್ವಿದ್ಯೋತಿತವದಿವೇತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ । ಇತಿಶಬ್ದಃ ಆದೇಶಪ್ರತಿನಿರ್ದೇಶಾರ್ಥಃ — ಇತ್ಯಯಮಾದೇಶ ಇತಿ । ಇಚ್ಛಬ್ದಃ ಸಮುಚ್ಚಯಾರ್ಥಃ । ಅಯಂ ಚಾಪರಸ್ತಸ್ಯಾದೇಶಃ । ಕೋಽಸೌ ? ನ್ಯಮೀಮಿಷತ್ ಯಥಾ ಚಕ್ಷುಃ । ನ್ಯಮೀಮಿಷತ್ ನಿಮೇಷಂ ಕೃತವತ್ । ಸ್ವಾರ್ಥೇ ಣಿಚ್ । ಉಪಮಾರ್ಥ ಏವ ಆಕಾರಃ । ಚಕ್ಷುಷೋ ವಿಷಯಂ ಪ್ರತಿ ಪ್ರಕಾಶತಿರೋಭಾವ ಇವ ಚೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಇತಿ ಅಧಿದೈವತಂ ದೇವತಾವಿಷಯಂ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಉಪಮಾನದರ್ಶನಮ್ ॥

ಅಥ ಅನಂತರಮ್ ಅಧ್ಯಾತ್ಮಂ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮವಿಷಯ ಆದೇಶ ಉಚ್ಯತೇ । ಯದೇತತ್ ಗಚ್ಛತೀವ ಚ ಮನಃ । ಏತದ್ಬ್ರಹ್ಮ ಢೌಕತ ಇವ ವಿಷಯೀಕರೋತೀವ । ಯಚ್ಚ ಅನೇನ ಮನಸಾ ಏತತ್ ಬ್ರಹ್ಮ ಉಪಸ್ಮರತಿ ಸಮೀಪತಃ ಸ್ಮರತಿ ಸಾಧಕಃ ಅಭೀಕ್ಷ್ಣಂ ಭೃಶಮ್ । ಸಂಕಲ್ಪಶ್ಚ ಮನಸೋ ಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯಃ । ಮನಉಪಾಧಿಕತ್ವಾದ್ಧಿ ಮನಸಃ ಸಂಕಲ್ಪಸ್ಮೃತ್ಯಾದಿಪ್ರತ್ಯಯೈರಭಿವ್ಯಜ್ಯತೇ ಬ್ರಹ್ಮ, ವಿಷಯೀಕ್ರಿಯಮಾಣಮಿವ । ಅತಃ ಸ ಏಷ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಧ್ಯಾತ್ಮಮಾದೇಶಃ । ವಿದ್ಯುನ್ನಿಮೇಷಣವದಧಿದೈವತಂ ದ್ರುತಪ್ರಕಾಶನಧರ್ಮಿ, ಅಧ್ಯಾತ್ಮಂ ಚ ಮನಃಪ್ರತ್ಯಯಸಮಕಾಲಾಭಿವ್ಯಕ್ತಿಧರ್ಮಿ, ಇತ್ಯೇಷ ಆದೇಶಃ । ಏವಮಾದಿಶ್ಯಮಾನಂ ಹಿ ಬ್ರಹ್ಮ ಮಂದಬುದ್ಧಿಗಮ್ಯಂ ಭವತೀತಿ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಆದೇಶ ಉಪದೇಶಃ । ನ ಹಿ ನಿರುಪಾಧಿಕಮೇವ ಬ್ರಹ್ಮ ಮಂದಬುದ್ಧಿಭಿರಾಕಲಯಿತುಂ ಶಕ್ಯಮ್ ॥

ಕಿಂಚ, ತತ್ ಬ್ರಹ್ಮ ಹ ಕಿಲ ತದ್ವನಂ ನಾಮ ತಸ್ಯ ವನಂ ತದ್ವನಂ ತಸ್ಯ ಪ್ರಾಣಿಜಾತಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮಭೂತತ್ವಾದ್ವನಂ ವನನೀಯಂ ಸಂಭಜನೀಯಮ್ । ಅತಃ ತದ್ವನಂ ನಾಮ ; ಪ್ರಖ್ಯಾತಂ ಬ್ರಹ್ಮ ತದ್ವನಮಿತಿ ಯತಃ, ತಸ್ಮಾತ್ ತದ್ವನಮಿತಿ ಅನೇನೈವ ಗುಣಾಭಿಧಾನೇನ ಉಪಾಸಿತವ್ಯಂ ಚಿಂತನೀಯಮ್ । ಅನೇನ ನಾಮ್ನೋಪಾಸನಸ್ಯ ಫಲಮಾಹ — ಸ ಯಃ ಕಶ್ಚಿತ್ ಏತತ್ ಯಥೋಕ್ತಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಏವಂ ಯಥೋಕ್ತಗುಣಂ ವೇದ ಉಪಾಸ್ತೇ ಅಭಿ ಹ ಏನಮ್ ಉಪಾಸಕಂ ಸರ್ವಾಣಿ ಭೂತಾನಿ ಅಭಿ ಸಂವಾಂಛಂತಿ ಹ ಪ್ರಾರ್ಥಯಂತ ಏವ ಯಥಾ ಬ್ರಹ್ಮ ॥

ಏವಮನುಶಿಷ್ಟಃ ಶಿಷ್ಯ ಆಚಾರ್ಯಮುವಾಚ — ಉಪನಿಷದಂ ರಹಸ್ಯಂ ಯಚ್ಚಿಂತ್ಯಂ ಭೋ ಭಗವನ್ ಬ್ರೂಹಿ ಇತಿ । ಏವಮುಕ್ತವತಿ ಶಿಷ್ಯೇ ಆಹಾಚಾರ್ಯಃ — ಉಕ್ತಾ ಅಭಿಹಿತಾ ತೇ ತವ ಉಪನಿಷತ್ । ಕಾ ಪುನಃ ಸೇತ್ಯಾಹ — ಬ್ರಾಹ್ಮೀಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪರಮಾತ್ಮನ ಇಯಂ ಬ್ರಾಹ್ಮೀ ತಾಮ್ , ಪರಮಾತ್ಮವಿಷಯತ್ವಾದತೀತವಿಜ್ಞಾನಸ್ಯ, ವಾವ ಏವ ತೇ ಉಪನಿಷದಮಬ್ರೂಮೇತಿ ಉಕ್ತಾಮೇವ ಪರಮಾತ್ಮವಿಷಯಾಮುಪನಿಷದಮಬ್ರೂಮೇತ್ಯವಧಾರಯತ್ಯುತ್ತರಾರ್ಥಮ್ । ಪರಮಾತ್ಮವಿಷಯಾಮುಪನಿಷದಂ ಶ್ರುತವತಃ ಉಪನಿಷದಂ ಭೋ ಬ್ರೂಹೀತಿ ಪೃಚ್ಛತಃ ಶಿಷ್ಯಸ್ಯ ಕೋಽಭಿಪ್ರಾಯಃ ? ಯದಿ ತಾವಚ್ಛ್ರುತಸ್ಯಾರ್ಥಸ್ಯ ಪ್ರಶ್ನಃ ಕೃತಃ, ತತಃ ಪಿಷ್ಟಪೇಷಣವತ್ಪುನರುಕ್ತೋಽನರ್ಥಕಃ ಪ್ರಶ್ನಃ ಸ್ಯಾತ್ । ಅಥ ಸಾವಶೇಷೋಕ್ತೋಪನಿಷತ್ಸ್ಯಾತ್ , ತತಸ್ತಸ್ಯಾಃ ಫಲವಚನೇನೋಪಸಂಹಾರೋ ನ ಯುಕ್ತಃ ‘ಪ್ರೇತ್ಯಾಸ್ಮಾಲ್ಲೋಕಾದಮೃತಾ ಭವಂತಿ’ (ಕೇ. ಉ. ೨ । ೫) ಇತಿ । ತಸ್ಮಾದುಕ್ತೋಪನಿಷಚ್ಛೇಷವಿಷಯೋಽಪಿ ಪ್ರಶ್ನೋಽನುಪಪನ್ನ ಏವ, ಅನವಶೇಷಿತತ್ವಾತ್ । ಕಸ್ತರ್ಹ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ ಪ್ರಷ್ಟುರಿತಿ । ಉಚ್ಯತೇ । ಕಿಂ ಪೂರ್ವೋಕ್ತೋಪನಿಷಚ್ಛೇಷತಯಾ ತತ್ಸಹಕಾರಿಸಾಧನಾಂತರಾಪೇಕ್ಷಾ, ಅಥ ನಿರಪೇಕ್ಷೈವ ? ಸಾಪೇಕ್ಷಾ ಚೇದಪೇಕ್ಷಿತವಿಷಯಾಮುಪನಿಷದಂ ಬ್ರೂಹಿ । ಅಥ ನಿರಪೇಕ್ಷಾ ಚೇದವಧಾರಯ ಪಿಪ್ಪಲಾದವನ್ನಾತಃ ಪರಮಸ್ತೀತ್ಯೇವಮಭಿಪ್ರಾಯಃ । ಏತದುಪಪನ್ನಮಾಚಾರ್ಯಸ್ಯಾವಧಾರಣವಚನಮ್ ‘ಉಕ್ತಾ ತ ಉಪನಿಷತ್’ ಇತಿ । ನನು ನಾವಧಾರಣಮಿದಮ್ , ಯತೋಽನ್ಯದ್ವಕ್ತವ್ಯಮಾಹ ‘ತಸ್ಯೈ ತಪೋ ದಮಃ’ (ಕೇ. ಉ. ೪ । ೮) ಇತ್ಯಾದಿ । ಸತ್ಯಮ್ , ವಕ್ತವ್ಯಮುಚ್ಯತೇ ಆಚಾರ್ಯೇಣ । ನ ತೂಕ್ತೋಪನಿಷಚ್ಛೇಷತಯಾ ತತ್ಸಹಕಾರಿಸಾಧನಾಂತರಾಭಿಪ್ರಾಯೇಣ ವಾ ; ಕಿಂತು ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಪ್ರಾಪ್ತ್ಯುಪಾಯಾಭಿಪ್ರಾಯೇಣ ವೇದೈಸ್ತದಂಗೈಶ್ಚ ಸಹಪಾಠೇನ ಸಮೀಕರಣಾತ್ತಪಃಪ್ರಭೃತೀನಾಮ್ । ನ ಹಿ ವೇದಾನಾಂ ಶಿಕ್ಷಾದ್ಯಂಗಾನಾಂ ಚ ಸಾಕ್ಷಾದ್ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಶೇಷತ್ವಂ ತತ್ಸಹಕಾರಿಸಾಧನತ್ವಂ ವಾ ಸಂಭವತಿ । ಸಹಪಠಿತಾನಾಮಪಿ ಯಥಾಯೋಗಂ ವಿಭಜ್ಯ ವಿನಿಯೋಗಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಚೇತ್ ; ಯಥಾ ಸೂಕ್ತವಾಕಾನುಮಂತ್ರಣಮಂತ್ರಾಣಾಂ ಯಥಾದೈವತಂ ವಿಭಾಗಃ, ತಥಾ ತಪೋದಮಕರ್ಮಸತ್ಯಾದೀನಾಮಪಿ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಶೇಷತ್ವಂ ತತ್ಸಹಕಾರಿಸಾಧನತ್ವಂ ವೇತಿ ಕಲ್ಪ್ಯತೇ । ವೇದಾನಾಂ ತದಂಗಾನಾಂ ಚಾರ್ಥಪ್ರಕಾಶಕತ್ವೇನ ಕರ್ಮಾತ್ಮಜ್ಞಾನೋಪಾಯತ್ವಮಿತ್ಯೇವಂ ಹ್ಯಯಂ ವಿಭಾಗೋ ಯುಜ್ಯತೇ ಅರ್ಥಸಂಬಂಧೋಪಪತ್ತಿಸಾಮರ್ಥ್ಯಾದಿತಿ ಚೇತ್ , ನ ; ಅಯುಕ್ತೇಃ । ನ ಹ್ಯಯಂ ವಿಭಾಗೋ ಘಟನಾಂ ಪ್ರಾಂಚತಿ । ನ ಹಿ ಸರ್ವಕ್ರಿಯಾಕಾರಕಫಲಭೇದಬುದ್ಧಿತಿರಸ್ಕಾರಿಣ್ಯಾ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಯಾಃ ಶೇಷಾಪೇಕ್ಷಾ ಸಹಕಾರಿಸಾಧನಸಂಬಂಧೋ ವಾ ಯುಜ್ಯತೇ । ಸರ್ವವಿಷಯವ್ಯಾವೃತ್ತಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮವಿಷಯನಿಷ್ಠತ್ವಾಚ್ಚ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಯಾಸ್ತತ್ಫಲಸ್ಯ ಚ ನಿಃಶ್ರೇಯಸಸ್ಯ । ‘ಮೋಕ್ಷಮಿಚ್ಛನ್ಸದಾ ಕರ್ಮ ತ್ಯಜೇದೇವ ಸಸಾಧನಮ್ । ತ್ಯಜತೈವ ಹಿ ತಜ್ಜ್ಞೇಯಂ ತ್ಯಕ್ತುಃ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಪರಂ ಪದಮ್’ ( ? ) ತಸ್ಮಾತ್ಕರ್ಮಣಾಂ ಸಹಕಾರಿತ್ವಂ ಕರ್ಮಶೇಷಾಪೇಕ್ಷಾ ವಾ ನ ಜ್ಞಾನಸ್ಯೋಪಪದ್ಯತೇ । ತತೋಽಸದೇವ ಸೂಕ್ತವಾಕಾನುಮಂತ್ರಣವದ್ಯಥಾಯೋಗಂ ವಿಭಾಗ ಇತಿ । ತಸ್ಮಾದವಧಾರಣಾರ್ಥತೈವ ಪ್ರಶ್ನಪ್ರತಿವಚನಸ್ಯೋಪಪದ್ಯತೇ । ಏತಾವತ್ಯೇವೇಯಮುಪನಿಷದುಕ್ತಾನ್ಯನಿರಪೇಕ್ಷಾ ಅಮೃತತ್ವಾಯ ॥

ಯಾಮಿಮಾಂ ಬ್ರಾಹ್ಮೀಮುಪನಿಷದಂ ತವಾಗ್ರೇಽಬ್ರೂಮೇತಿ ತಸ್ಯೈ ತಸ್ಯಾ ಉಕ್ತಾಯಾ ಉಪನಿಷದಃ ಪ್ರಾಪ್ತ್ಯುಪಾಯಭೂತಾನಿ ತಪಆದೀನಿ । ತಪಃ ಕಾಯೇಂದ್ರಿಯಮನಸಾಂ ಸಮಾಧಾನಮ್ । ದಮಃ ಉಪಶಮಃ । ಕರ್ಮ ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದಿ । ಏತೈರ್ಹಿ ಸಂಸ್ಕೃತಸ್ಯ ಸತ್ತ್ವಶುದ್ಧಿದ್ವಾರಾ ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನೋತ್ಪತ್ತಿರ್ದೃಷ್ಟಾ । ದೃಷ್ಟಾ ಹ್ಯಮೃದಿತಕಲ್ಮಷಸ್ಯೋಕ್ತೇಽಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಪ್ರತಿಪತ್ತಿರ್ವಿಪರೀತಪ್ರತಿಪತ್ತಿಶ್ಚ, ಯಥೇಂದ್ರವಿರೋಚನಪ್ರಭೃತೀನಾಮ್ । ತಸ್ಮಾದಿಹ ವಾತೀತೇಷು ವಾ ಬಹುಷು ಜನ್ಮಾಂತರೇಷು ತಪಆದಿಭಿಃ ಕೃತಸತ್ತ್ವಶುದ್ಧೇರ್ಜ್ಞಾನಂ ಸಮುತ್ಪದ್ಯತೇ ಯಥಾಶ್ರುತಮ್ ; ‘ಯಸ್ಯ ದೇವೇ ಪರಾ ಭಕ್ತಿರ್ಯಥಾ ದೇವೇ ತಥಾ ಗುರೌ । ತಸ್ಯೈತೇ ಕಥಿತಾ ಹ್ಯರ್ಥಾಃ ಪ್ರಕಾಶಂತೇ ಮಹಾತ್ಮನಃ’ (ಶ್ವೇ. ಉ. ೬ । ೨೩) ಇತಿ ಮಂತ್ರವರ್ಣಾತ್ । ‘ಜ್ಞಾನಮುತ್ಪದ್ಯತೇ ಪುಂಸಾಂ ಕ್ಷಯಾತ್ಪಾಪಸ್ಯ ಕರ್ಮಣಃ’ (ಮೋ. ೨೦೪ । ೮) ಇತಿ ಸ್ಮೃತೇಶ್ಚ । ಇತಿಶಬ್ದಃ ಉಪಲಕ್ಷಣತ್ವಪ್ರದರ್ಶನಾರ್ಥಃ । ಇತಿ ಏವಮಾದ್ಯನ್ಯದಪಿ ಜ್ಞಾನೋತ್ಪತ್ತೇರುಪಕಾರಕಮ್ ‘ಅಮಾನಿತ್ವಮದಂಭಿತ್ವಮ್’ (ಭ. ಗೀ. ೧೩ । ೭) ಇತ್ಯಾದ್ಯುಪದರ್ಶಿತಂ ಭವತಿ । ಪ್ರತಿಷ್ಠಾ ಪಾದೌ ಪಾದಾವಿವಾಸ್ಯಾಃ ; ತೇಷು ಹಿ ಸತ್ಸು ಪ್ರತಿತಿಷ್ಠತಿ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾ ಪ್ರವರ್ತತೇ, ಪದ್ಭ್ಯಾಮಿವ ಪುರುಷಃ । ವೇದಾಶ್ಚತ್ವಾರಃ ಸರ್ವಾಣಿ ಚಾಂಗಾನಿ ಶಿಕ್ಷಾದೀನಿ ಷಟ್ ಕರ್ಮಜ್ಞಾನಪ್ರಕಾಶಕತ್ವಾದ್ವೇದಾನಾಂ ತದ್ರಕ್ಷಣಾರ್ಥತ್ವಾದಂಗಾನಾಂ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾತ್ವಮ್ । ಅಥವಾ, ಪ್ರತಿಷ್ಠಾಶಬ್ದಸ್ಯ ಪಾದರೂಪಕಲ್ಪನಾರ್ಥತ್ವಾದ್ವೇದಾಸ್ತ್ವಿತರಾಣಿ ಸರ್ವಾಂಗಾನಿ ಶಿರಆದೀನಿ । ಅಸ್ಮಿನ್ಪಕ್ಷೇ ಶಿಕ್ಷಾದೀನಾಂ ವೇದಗ್ರಹಣೇನೈವ ಗ್ರಹಣಂ ಕೃತಂ ಪ್ರತ್ಯೇತವ್ಯಮ್ । ಅಂಗಿನಿ ಹಿ ಗೃಹೀತೇಽಂಗಾನಿ ಗೃಹೀತಾನ್ಯೇವ ಭವಂತಿ, ತದಾಯತ್ತತ್ವಾದಂಗಾನಾಮ್ । ಸತ್ಯಮ್ ಆಯತನಂ ಯತ್ರ ತಿಷ್ಠತ್ಯುಪನಿಷತ್ ತದಾಯತನಮ್ । ಸತ್ಯಮಿತಿ ಅಮಾಯಿತಾ ಅಕೌಟಿಲ್ಯಂ ವಾಙ್ಮನಃಕಾಯಾನಾಮ್ । ತೇಷು ಹ್ಯಾಶ್ರಯತಿ ವಿದ್ಯಾ ಯೇ ಅಮಾಯಾವಿನಃ ಸಾಧವಃ, ನಾಸುರಪ್ರಕೃತಿಷು ಮಾಯಾವಿಷು ; ‘ನ ಯೇಷು ಜಿಹ್ಮಮನೃತಂ ನ ಮಾಯಾ ಚ’ (ಪ್ರ. ಉ. ೧ । ೧೬) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ । ತಸ್ಮಾತ್ಸತ್ಯಮಾಯತನಮಿತಿ ಕಲ್ಪ್ಯತೇ । ತಪಆದಿಷ್ವೇವ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾತ್ವೇನ ಪ್ರಾಪ್ತಸ್ಯ ಸತ್ಯಸ್ಯ ಪುನರಾಯತನತ್ವೇನ ಗ್ರಹಣಂ ಸಾಧನಾತಿಶಯತ್ವಜ್ಞಾಪನಾರ್ಥಮ್ । ‘ಅಶ್ವಮೇಧಸಹಸ್ರಂ ಚ ಸತ್ಯಂ ಚ ತುಲಯಾ ಧೃತಮ್ । ಅಶ್ವಮೇಧಸಹಸ್ರಾಚ್ಚ ಸತ್ಯಮೇಕಂ ವಿಶಿಷ್ಯತೇ’ (ಮಹಾಭಾ. ಆ. ೭೪ । ೧೦೩) ಇತಿ ಸ್ಮೃತೇಃ ॥

ಯೋ ವೈ ಏತಾಂ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಮ್ ‘ಕೇನೇಷಿತಮ್’ (ಕೇ. ಉ. ೧ । ೧) ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಯಥೋಕ್ತಾಮ್ ಏವಂ ಮಹಾಭಾಗಾಮ್ ‘ಬ್ರಹ್ಮ ಹ ದೇವೇಭ್ಯಃ’ (ಕೇ. ಉ. ೩ । ೧) ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಸ್ತುತಾಂ ಸರ್ವವಿದ್ಯಾಪ್ರತಿಷ್ಠಾಂ ವೇದ । ‘ಅಮೃತತ್ವಂ ಹಿ ವಿಂದತೇ’ (ಕೇ. ಉ. ೨ । ೪) ಇತ್ಯುಕ್ತಮಪಿ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಫಲಮಂತೇ ನಿಗಮಯತಿ — ಅಪಹತ್ಯ ಪಾಪ್ಮಾನಮ್ ಅವಿದ್ಯಾಕಾಮಕರ್ಮಲಕ್ಷಣಂ ಸಂಸಾರಬೀಜಂ ವಿಧೂಯ ಅನಂತೇ ಅಪರ್ಯಂತೇ ಸ್ವರ್ಗೇ ಲೋಕೇ ಸುಖಾತ್ಮಕೇ ಬ್ರಹ್ಮಣೀತ್ಯೇತತ್ । ಅನಂತೇ ಇತಿ ವಿಶೇಷಣಾನ್ನ ತ್ರಿವಿಷ್ಟಪೇ ಅನಂತಶಬ್ದ ಔಪಚಾರಿಕೋಽಪಿ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯತ ಆಹ — ಜ್ಯೇಯೇ ಇತಿ । ಜ್ಯೇಯೇ ಜ್ಯಾಯಸಿ ಸರ್ವಮಹತ್ತರೇ ಸ್ವಾತ್ಮನಿ ಮುಖ್ಯೇ ಏವ ಪ್ರತಿತಿಷ್ಠತಿ । ನ ಪುನಃ ಸಂಸಾರಮಾಪದ್ಯತ ಇತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ ॥