ವೈತಥ್ಯಪ್ರಕರಣಮ್
ವೈತಥ್ಯಂ ಸರ್ವಭಾವಾನಾಂ ಸ್ವಪ್ನ ಆಹುರ್ಮನೀಷಿಣಃ ।
ಅಂತಃಸ್ಥಾನಾತ್ತು ಭಾವಾನಾಂ ಸಂವೃತತ್ವೇನ ಹೇತುನಾ ॥ ೧ ॥
‘ಜ್ಞಾತೇ ದ್ವೈತಂ ನ ವಿದ್ಯತೇ’ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್
‘ಏಕಮೇವಾದ್ವಿತೀಯಮ್’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೨ । ೧) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಭ್ಯಃ । ಆಗಮಮಾತ್ರಂ ತತ್ । ತತ್ರ ಉಪಪತ್ತ್ಯಾಪಿ ದ್ವೈತಸ್ಯ ವೈತಥ್ಯಂ ಶಕ್ಯತೇಽವಧಾರಯಿತುಮಿತಿ ದ್ವಿತೀಯಂ ಪ್ರಕರಣಮಾರಭ್ಯತೇ — ವೈತಥ್ಯಮಿತ್ಯಾದಿನಾ । ವಿತಥಸ್ಯ ಭಾವೋ ವೈತಥ್ಯಮ್ ; ಅಸತ್ಯತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಕಸ್ಯ ? ಸರ್ವೇಷಾಂ ಬಾಹ್ಯಾಧ್ಯಾತ್ಮಿಕಾನಾಂ ಭಾವಾನಾಂ ಪದಾರ್ಥಾನಾಂ ಸ್ವಪ್ನೇ ಉಪಲಭ್ಯಮಾನಾನಾಮ್ , ಆಹುಃ ಕಥಯಂತಿ ಮನೀಷಿಣಃ ಪ್ರಮಾಣಕುಶಲಾಃ । ವೈತಥ್ಯೇ ಹೇತುಮಾಹ — ಅಂತಃಸ್ಥಾನಾತ್ , ಅಂತಃ ಶರೀರಸ್ಯ ಮಧ್ಯೇ ಸ್ಥಾನಂ ಯೇಷಾಮ್ ; ತತ್ರ ಹಿ ಭಾವಾ ಉಪಲಭ್ಯಂತೇ ಪರ್ವತಹಸ್ತ್ಯಾದಯಃ, ನ ಬಹಿಃ ಶರೀರಾತ್ ; ತಸ್ಮಾತ್ ತೇ ವಿತಥಾ ಭವಿತುಮರ್ಹಂತಿ । ನನು ಅಪವರಕಾದ್ಯಂತರುಪಲಭ್ಯಮಾನೈರ್ಘಟಾದಿಭಿರನೈಕಾಂತಿಕೋ ಹೇತುರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ — ಸಂವೃತತ್ವೇನ ಹೇತುನೇತಿ । ಅಂತಃ ಸಂವೃತಸ್ಥಾನಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ನ ಹ್ಯಂತಃ ಸಂವೃತೇ ದೇಹಾಂತರ್ನಾಡೀಷು ಪರ್ವತಹಸ್ತ್ಯಾದೀನಾಂ ಸಂಭವೋಽಸ್ತಿ ; ನ ಹಿ ದೇಹೇ ಪರ್ವತೋಽಸ್ತಿ ॥
ಅದೀರ್ಘತ್ವಾಚ್ಚ ಕಾಲಸ್ಯ ಗತ್ವಾ ದೇಹಾನ್ನ ಪಶ್ಯತಿ ।
ಪ್ರತಿಬುದ್ಧಶ್ಚ ವೈ ಸರ್ವಸ್ತಸ್ಮಿಂದೇಶೇ ನ ವಿದ್ಯತೇ ॥ ೨ ॥
ಸ್ವಪ್ನದೃಶ್ಯಾನಾಂ ಭಾವಾನಾಮಂತಃ ಸಂವೃತಸ್ಥಾನಮಿತ್ಯೇತದಸಿದ್ಧಮ್ , ಯಸ್ಮಾತ್ಪ್ರಾಚ್ಯೇಷು ಸುಪ್ತ ಉದಕ್ಷು ಸ್ವಪ್ನಾನ್ಪಶ್ಯನ್ನಿವ ದೃಶ್ಯತ ಇತ್ಯೇತದಾಶಂಕ್ಯಾಹ — ನ ದೇಹಾದ್ಬಹಿರ್ದೇಶಾಂತರಂ ಗತ್ವಾ ಸ್ವಪ್ನಾನ್ಪಶ್ಯತಿ ; ಯಸ್ಮಾತ್ಸುಪ್ತಮಾತ್ರ ಏವ ದೇಹದೇಶಾದ್ಯೋಜನಶತಾಂತರಿತೇ ಮಾಸಮಾತ್ರಪ್ರಾಪ್ಯೇ ದೇಶೇ ಸ್ವಪ್ನಾನ್ಪಶ್ಯನ್ನಿವ ದೃಶ್ಯತೇ ; ನ ಚ ತದ್ದೇಶಪ್ರಾಪ್ತೇರಾಗಮನಸ್ಯ ಚ ದೀರ್ಘಃ ಕಾಲೋಽಸ್ತಿ ; ಅತಃ ಅದೀರ್ಘತ್ವಾಚ್ಚ ಕಾಲಸ್ಯ ನ ಸ್ವಪ್ನದೃಗ್ದೇಶಾಂತರಂ ಗಚ್ಛತಿ । ಕಿಂಚ, ಪ್ರತಿಬುದ್ಧಶ್ಚ ವೈ ಸರ್ವಃ ಸ್ವಪ್ನದೃಕ್ ಸ್ವಪ್ನದರ್ಶನದೇಶೇ ನ ವಿದ್ಯತೇ । ಯದಿ ಚ ಸ್ವಪ್ನೇ ದೇಶಾಂತರಂ ಗಚ್ಛೇತ್ , ಯಸ್ಮಿಂದೇಶೇ ಸ್ವಪ್ನಾನ್ಪಶ್ಯೇತ್ , ತತ್ರೈವ ಪ್ರತಿಬುಧ್ಯೇತ । ನ ಚೈತದಸ್ತಿ । ರಾತ್ರೌ ಸುಪ್ತಃ ಅಹನೀವ ಭಾವಾನ್ಪಶ್ಯತಿ ; ಬಹುಭಿಃ ಸಂಗತೋ ಭವತಿ ; ಯೈಶ್ಚ ಸಂಗತಃ ಸ ತೈರ್ಗೃಹ್ಯೇತ, ನ ಚ ಗೃಹ್ಯತೇ ; ಗೃಹೀತಶ್ಚೇತ್ತ್ವಾಮದ್ಯ ತತ್ರೋಪಲಬ್ಧವಂತೋ ವಯಮಿತಿ ಬ್ರೂಯುಃ ; ನ ಚೈತದಸ್ತಿ । ತಸ್ಮಾನ್ನ ದೇಶಾಂತರಂ ಗಚ್ಛತಿ ಸ್ವಪ್ನೇ ॥
ಅಭಾವಶ್ಚ ರಥಾದೀನಾಂ ಶ್ರೂಯತೇ ನ್ಯಾಯಪೂರ್ವಕಮ್ ।
ವೈತಥ್ಯಂ ತೇನ ವೈ ಪ್ರಾಪ್ತಂ ಸ್ವಪ್ನ ಆಹುಃ ಪ್ರಕಾಶಿತಮ್ ॥ ೩ ॥
ಇತಶ್ಚ ಸ್ವಪ್ನದೃಶ್ಯಾ ಭಾವಾ ವಿತಥಾಃ, ಯತಃ ಅಭಾವಶ್ಚ ರಥಾದೀನಾಂ ಸ್ವಪ್ನದೃಶ್ಯಾನಾಂ ಶ್ರೂಯತೇ, ನ್ಯಾಯಪೂರ್ವಕಂ ಯುಕ್ತಿತಃ ಶ್ರುತೌ
‘ನ ತತ್ರ ರಥಾಃ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೩ । ೧೦) ಇತ್ಯತ್ರ । ತೇನ ಅಂತಃಸ್ಥಾನಸಂವೃತತ್ವಾದಿಹೇತುನಾ ಪ್ರಾಪ್ತಂ ವೈತಥ್ಯಂ ತದನುವಾದಿನ್ಯಾ ಶ್ರುತ್ಯಾ ಸ್ವಪ್ನೇ ಸ್ವಯಂಜ್ಯೋತಿಷ್ಟ್ವಪ್ರತಿಪಾದನಪರಯಾ ಪ್ರಕಾಶಿತಮಾಹುಃ ಬ್ರಹ್ಮವಿದಃ ॥
ಅಂತಃಸ್ಥಾನಾತ್ತು ಭೇದಾನಾಂ ತಸ್ಮಾಜ್ಜಾಗರಿತೇ ಸ್ಮೃತಮ್ ।
ಯಥಾ ತತ್ರ ತಥಾ ಸ್ವಪ್ನೇ ಸಂವೃತತ್ವೇನ ಭಿದ್ಯತೇ ॥ ೪ ॥
ಜಾಗ್ರದ್ದೃಶ್ಯಾನಾಂ ಭಾವಾನಾಂ ವೈತಥ್ಯಮಿತಿ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾ । ದೃಶ್ಯತ್ವಾದಿತಿ ಹೇತುಃ । ಸ್ವಪ್ನದೃಶ್ಯಭಾವವದಿತಿ ದೃಷ್ಟಾಂತಃ । ಯಥಾ ತತ್ರ ಸ್ವಪ್ನೇ ದೃಶ್ಯಾನಾಂ ಭಾವಾನಾಂ ವೈತಥ್ಯಮ್ , ತಥಾ ಜಾಗರಿತೇಽಪಿ ದೃಶ್ಯತ್ವಮವಿಶಿಷ್ಟಮಿತಿ ಹೇತೂಪನಯಃ । ತಸ್ಮಾಜ್ಜಾಗರಿತೇಽಪಿ ವೈತಥ್ಯಂ ಸ್ಮೃತಮಿತಿ ನಿಗಮನಮ್ । ಅಂತಃಸ್ಥಾನಾತ್ಸಂವೃತತ್ವೇನ ಚ ಸ್ವಪ್ನದೃಶ್ಯಾನಾಂ ಭಾವಾನಾಂ ಜಾಗ್ರದ್ದೃಶ್ಯೇಭ್ಯೋ ಭೇದಃ । ದೃಶ್ಯತ್ವಮಸತ್ಯತ್ವಂ ಚಾವಿಶಿಷ್ಟಮುಭಯತ್ರ ॥
ಸ್ವಪ್ನಜಾಗರಿತೇ ಸ್ಥಾನೇ ಹ್ಯೇಕಮಾಹುರ್ಮನೀಷಿಣಃ ।
ಭೇದಾನಾಂ ಹಿ ಸಮತ್ವೇನ ಪ್ರಸಿದ್ಧೇನೈವ ಹೇತುನಾ ॥ ೫ ॥
ಪ್ರಸಿದ್ಧೇನೈವ ಭೇದಾನಾಂ ಗ್ರಾಹ್ಯತ್ವೇನ ಹೇತುನಾ ಸಮತ್ವೇನ ಸ್ವಪ್ನಜಾಗರಿತಸ್ಥಾನಯೋರೇಕತ್ವಮಾಹುರ್ವಿವೇಕಿನ ಇತಿ ಪೂರ್ವಪ್ರಮಾಣಸಿದ್ಧಸ್ಯೈವ ಫಲಮ್ ॥
आदावन्ते+च+यन्नास्ति+वर्तमानेऽपि+तत्+तथा
ಆದಾವಂತೇ ಚ ಯನ್ನಾಸ್ತಿ ವರ್ತಮಾನೇಽಪಿ ತತ್ತಥಾ ।
ವಿತಥೈಃ ಸದೃಶಾಃ ಸಂತೋಽವಿತಥಾ ಇವ ಲಕ್ಷಿತಾಃ ॥ ೬ ॥
ಇತಶ್ಚ ವೈತಥ್ಯಂ ಜಾಗ್ರದ್ದೃಶ್ಯಾನಾಂ ಭೇದಾನಾಮ್ ಆದ್ಯಂತಯೋರಭಾವಾತ್ , ಯದಾದಾವಂತೇ ಚ ನಾಸ್ತಿ ವಸ್ತು ಮೃಗತೃಷ್ಣಿಕಾದಿ, ತನ್ಮಧ್ಯೇಽಪಿ ನಾಸ್ತೀತಿ ನಿಶ್ಚಿತಂ ಲೋಕೇ ; ತಥೇಮೇ ಜಾಗ್ರದ್ದೃಶ್ಯಾ ಭೇದಾಃ ಆದ್ಯಂತಯೋರಭಾವಾತ್ ವಿತಥೈರೇವ ಮೃಗತೃಷ್ಣಿಕಾದಿಭಿಃ ಸದೃಶತ್ವಾದ್ವಿತಥಾ ಏವ ; ತಥಾಪಿ ಅವಿತಥಾ ಇವ ಲಕ್ಷಿತಾ ಮೂಢೈರನಾತ್ಮವಿದ್ಭಿಃ ॥
ಸಪ್ರಯೋಜನತಾ ತೇಷಾಂ ಸ್ವಪ್ನೇ ವಿಪ್ರತಿಪದ್ಯತೇ ।
ತಸ್ಮಾದಾದ್ಯಂತವತ್ತ್ವೇನ ಮಿಥ್ಯೈವ ಖಲು ತೇ ಸ್ಮೃತಾಃ ॥ ೭ ॥
ಸ್ವಪ್ನದೃಶ್ಯವಜ್ಜಾಗರಿತದೃಶ್ಯಾನಾಮಪ್ಯಸತ್ತ್ವಮಿತಿ ಯದುಕ್ತಮ್ ತದಯುಕ್ತಮ್ ; ಯಸ್ಮಾಜ್ಜಾಗ್ರದ್ದೃಶ್ಯಾ ಅನ್ನಪಾನವಾಹನಾದಯಃ ಕ್ಷುತ್ಪಿಪಾಸಾದಿನಿವೃತ್ತಿಂ ಕುರ್ವಂತೋ ಗಮನಾಗಮನಾದಿ ಕಾರ್ಯಂ ಚ ಸಪ್ರಯೋಜನಾ ದೃಷ್ಟಾಃ । ನ ತು ಸ್ವಪ್ನದೃಶ್ಯಾನಾಂ ತದಸ್ತಿ । ತಸ್ಮಾತ್ಸ್ವಪ್ನದೃಶ್ಯವಜ್ಜಾಗ್ರದ್ದೃಶ್ಯಾನಾಮಸತ್ತ್ವಂ ಮನೋರಥಮಾತ್ರಮಿತಿ । ತನ್ನ । ಕಸ್ಮಾತ್ ? ಯಸ್ಮಾದ್ಯಾ ಸಪ್ರಯೋಜನತಾ ದೃಷ್ಟಾ ಅನ್ನಪಾನಾದೀನಾಮ್ , ಸಾ ಸ್ವಪ್ನೇ ವಿಪ್ರತಿಪದ್ಯತೇ । ಜಾಗರಿತೇ ಹಿ ಭುಕ್ತ್ವಾ ಪೀತ್ವಾ ಚ ತೃಪ್ತೋ ವಿನಿವರ್ತಿತತೃಟ್ ಸುಪ್ತಮಾತ್ರ ಏವ ಕ್ಷುತ್ಪಿಪಾಸಾದ್ಯಾರ್ತಮಹೋರಾತ್ರೋಪೋಷಿತಮಭುಕ್ತವಂತಮಾತ್ಮಾನಂ ಮನ್ಯತೇ, ಯಥಾ ಸ್ವಪ್ನೇ ಭುಕ್ತ್ವಾ ಪೀತ್ವಾ ಚ ಅತೃಪ್ತೋತ್ಥಿತಃ, ತಥಾ । ತಸ್ಮಾಜ್ಜಾಗ್ರದ್ದೃಶ್ಯಾನಾಂ ಸ್ವಪ್ನೇ ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತಿರ್ದೃಷ್ಟಾ । ಅತೋ ಮನ್ಯಾಮಹೇ ತೇಷಾಮಪ್ಯಸತ್ತ್ವಂ ಸ್ವಪ್ನದೃಶ್ಯವದನಾಶಂಕನೀಯಮಿತಿ । ತಸ್ಮಾದಾದ್ಯಂತವತ್ತ್ವಮುಭಯತ್ರ ಸಮಾನಮಿತಿ ಮಿಥ್ಯೈವ ಖಲು ತೇ ಸ್ಮೃತಾಃ ॥
ಅಪೂರ್ವಂ ಸ್ಥಾನಿಧರ್ಮೋ ಹಿ ಯಥಾ ಸ್ವರ್ಗನಿವಾಸಿನಾಮ್ ।
ತಾನಯಂ ಪ್ರೇಕ್ಷತೇ ಗತ್ವಾ ಯಥೈವೇಹ ಸುಶಿಕ್ಷಿತಃ ॥ ೮ ॥
ಸ್ವಪ್ನಜಾಗ್ರದ್ಭೇದಯೋಃ ಸಮತ್ವಾಜ್ಜಾಗ್ರದ್ಭೇದಾನಾಮಸತ್ತ್ವಮಿತಿ ಯದುಕ್ತಮ್ , ತದಸತ್ । ಕಸ್ಮಾತ್ ? ದೃಷ್ಟಾಂತಸ್ಯಾಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ । ಕಥಮ್ ? ನ ಹಿ ಜಾಗ್ರದ್ದೃಶ್ಯಾ ಯೇ, ತೇ ಭೇದಾಃ ಸ್ವಪ್ನೇ ದೃಶ್ಯಂತೇ । ಕಿಂ ತರ್ಹಿ ? ಅಪೂರ್ವಂ ಸ್ವಪ್ನೇ ಪಶ್ಯತಿ ಚತುರ್ದಂತಂ ಗಜಮಾರೂಢೋಽಷ್ಟಭುಜಮಾತ್ಮಾನಮ್ । ಅನ್ಯದಪ್ಯೇವಂಪ್ರಕಾರಮಪೂರ್ವಂ ಪಶ್ಯತಿ ಸ್ವಪ್ನೇ । ತನ್ನಾನ್ಯೇನಾಸತಾ ಸಮಮಿತಿ ಸದೇವ । ಅತೋ ದೃಷ್ಟಾಂತೋಽಸಿದ್ಧಃ । ತಸ್ಮಾತ್ಸ್ವಪ್ನವಜ್ಜಾಗರಿತಸ್ಯಾಸತ್ತ್ವಮಿತ್ಯಯುಕ್ತಮ್ । ತನ್ನ । ಸ್ವಪ್ನೇ ದೃಷ್ಟಮಪೂರ್ವಂ ಯನ್ಮನ್ಯಸೇ, ನ ತತ್ಸ್ವತಃ ಸಿದ್ಧಮ್ । ಕಿಂ ತರ್ಹಿ ? ಅಪೂರ್ವಂ ಸ್ಥಾನಿಧರ್ಮೋ ಹಿ, ಸ್ಥಾನಿನೋ ದ್ರಷ್ಟುರೇವ ಹಿ ಸ್ವಪ್ನಸ್ಥಾನವತೋ ಧರ್ಮಃ ; ಯಥಾ ಸ್ವರ್ಗನಿವಾಸಿನಾಮಿಂದ್ರಾದೀನಾಂ ಸಹಸ್ರಾಕ್ಷತ್ವಾದಿ, ತಥಾ ಸ್ವಪ್ನದೃಶೋಽಪೂರ್ವೋಽಯಂ ಧರ್ಮಃ, ನ ಸ್ವತಃಸಿದ್ಧೋ ದ್ರಷ್ಟುಃ ಸ್ವರೂಪವತ್ । ತಾನ್ ಏವಂಪ್ರಕಾರಾನಪೂರ್ವಾನ್ಸ್ವಚಿತ್ತವಿಕಲ್ಪಾನ್ ಅಯಂ ಸ್ಥಾನೀ ಯಃ ಸ್ವಪ್ನದೃಕ್ಸ್ವಪ್ನಸ್ಥಾನಂ ಗತ್ವಾ ಪ್ರೇಕ್ಷತೇ । ಯಥೈವ ಇಹ ಲೋಕೇ ಸುಶಿಕ್ಷಿತದೇಶಾಂತರಮಾರ್ಗಸ್ತೇನ ಮಾರ್ಗೇಣ ದೇಶಾಂತರಂ ಗತ್ವಾ ಪದಾರ್ಥಾನ್ಪಶ್ಯತಿ, ತದ್ವತ್ । ತಸ್ಮಾದ್ಯಥಾ ಸ್ಥಾನಿಧರ್ಮಾಣಾಂ ರಜ್ಜುಸರ್ಪಮೃಗತೃಷ್ಣಿಕಾದೀನಾಮಸತ್ತ್ವಮ್ , ತಥಾ ಸ್ವಪ್ನದೃಶ್ಯಾನಾಮಪ್ಯಪೂರ್ವಾಣಾಂ ಸ್ಥಾನಿಧರ್ಮತ್ವಮೇವೇತ್ಯಸತ್ತ್ವಮ್ ; ಅತೋ ನ ಸ್ವಪ್ನದೃಷ್ಟಾಂತಸ್ಯಾಸಿದ್ಧತ್ವಮ್ ॥
ಸ್ವಪ್ನವೃತ್ತಾವಪಿ ತ್ವಂತಶ್ಚೇತಸಾ ಕಲ್ಪಿತಂ ತ್ವಸತ್ ।
ಬಹಿಶ್ಚೇತೋ ಗೃಹೀತಂ ಸದ್ದೃಷ್ಟಂ ವೈತಥ್ಯಮೇತಯೋಃ ॥ ೯ ॥
ಅಪೂರ್ವತ್ವಾಶಂಕಾಂ ನಿರಾಕೃತ್ಯ ಸ್ವಪ್ನದೃಷ್ಟಾಂತಸ್ಯ ಪುನಃ ಸ್ವಪ್ನತುಲ್ಯತಾಂ ಜಾಗ್ರದ್ಭೇದಾನಾಂ ಪ್ರಪಂಚಯನ್ನಾಹ — ಸ್ವಪ್ನವೃತ್ತಾವಪಿ ಸ್ವಪ್ನಸ್ಥಾನೇಽಪಿ ಅಂತಶ್ಚೇತಸಾ ಮನೋರಥಸಂಕಲ್ಪಿತಮಸತ್ ; ಸಂಕಲ್ಪಾನಂತರಸಮಕಾಲಮೇವಾದರ್ಶನಾತ್ । ತತ್ರೈವ ಸ್ವಪ್ನೇ ಬಹಿಶ್ಚೇತಸಾ ಗೃಹೀತಂ ಚಕ್ಷುರಾದಿದ್ವಾರೇಣೋಪಲಬ್ಧಂ ಘಟಾದಿ ಸದಿತ್ಯೇವಮಸತ್ಯಮಿತಿ ನಿಶ್ಚಿತೇಽಪಿ ಸದಸದ್ವಿಭಾಗೋ ದೃಷ್ಟಃ । ಉಭಯೋರಪ್ಯಂತರ್ಬಹಿಶ್ಚೇತಃ ಕಲ್ಪಿತಯೋರ್ವೈತಥ್ಯಮೇವ ದೃಷ್ಟಮ್ ॥
ಜಾಗ್ರದ್ವೃತ್ತಾವಪಿ ತ್ವಂತಶ್ಚೇತಸಾ ಕಲ್ಪಿತಂ ತ್ವಸತ್ ।
ಬಹಿಶ್ಚೇತೋಗೃಹೀತಂ ಸದ್ಯುಕ್ತಂ ವೈತಥ್ಯಮೇತಯೋಃ ॥ ೧೦ ॥
ಸದಸತೋರ್ವೈತಥ್ಯಂ ಯುಕ್ತಮ್ , ಅಂತರ್ಬಹಿಶ್ಚೇತಃಕಲ್ಪಿತತ್ವಾವಿಶೇಷಾದಿತಿ । ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮನ್ಯತ್ ॥
ಉಭಯೋರಪಿ ವೈತಥ್ಯಂ ಭೇದಾನಾಂ ಸ್ಥಾನಯೋರ್ಯದಿ ।
ಕ ಏತಾನ್ಬುಧ್ಯತೇ ಭೇದಾನ್ಕೋ ವೈ ತೇಷಾಂ ವಿಕಲ್ಪಕಃ ॥ ೧೧ ॥
ಚೋದಕ ಆಹ — ಸ್ವಪ್ನಜಾಗ್ರತ್ಸ್ಥಾನಯೋರ್ಭೇದಾನಾಂ ಯದಿ ವೈತಥ್ಯಮ್ , ಕ ಏತಾನಂತರ್ಬಹಿಶ್ಚೇತಃಕಲ್ಪಿತಾನ್ಬುಧ್ಯತೇ । ಕೋ ವೈ ತೇಷಾಂ ವಿಕಲ್ಪಕಃ ; ಸ್ಮೃತಿಜ್ಞಾನಯೋಃ ಕ ಆಲಂಬನಮಿತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ ; ನ ಚೇನ್ನಿರಾತ್ಮವಾದ ಇಷ್ಟಃ ॥
ಕಲ್ಪಯತ್ಯಾತ್ಮನಾತ್ಮಾನಮಾತ್ಮಾ ದೇವಃ ಸ್ವಮಾಯಯಾ ।
ಸ ಏವ ಬುಧ್ಯತೇ ಭೇದಾನಿತಿ ವೇದಾಂತನಿಶ್ಚಯಃ ॥ ೧೨ ॥
ಸ್ವಯಂ ಸ್ವಮಾಯಯಾ ಸ್ವಮಾತ್ಮಾನಮಾತ್ಮಾ ದೇವಃ ಆತ್ಮನ್ಯೇವ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಂ ಭೇದಾಕಾರಂ ಕಲ್ಪಯತಿ ರಜ್ಜ್ವಾದಾವಿವ ಸರ್ಪಾದೀನ್ , ಸ್ವಯಮೇವ ಚ ತಾನ್ಬುಧ್ಯತೇ ಭೇದಾನ್ , ತದ್ವದೇವೇತ್ಯೇವಂ ವೇದಾಂತನಿಶ್ಚಯಃ । ನಾನ್ಯೋಽಸ್ತಿ ಜ್ಞಾನಸ್ಮೃತ್ಯಾಶ್ರಯಃ । ನ ಚ ನಿರಾಸ್ಪದೇ ಏವ ಜ್ಞಾನಸ್ಮೃತೀ ವೈನಾಶಿಕಾನಾಮಿವೇತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ ॥
ವಿಕರೋತ್ಯಪರಾನ್ಭಾವಾನಂತಶ್ಚಿತ್ತೇ ವ್ಯವಸ್ಥಿತಾನ್ ।
ನಿಯತಾಂಶ್ಚ ಬಹಿಶ್ಚಿತ್ತ ಏವಂ ಕಲ್ಪಯತೇ ಪ್ರಭುಃ ॥ ೧೩ ॥
ಸಂಕಲ್ಪಯನ್ಕೇನ ಪ್ರಕಾರೇಣ ಕಲ್ಪಯತೀತ್ಯುಚ್ಯತೇ — ವಿಕರೋತಿ ನಾನಾ ಕರೋತಿ ಅಪರಾನ್ ಲೌಕಿಕಾನ್ ಭಾವಾನ್ ಪದಾರ್ಥಾಞ್ಶಬ್ದಾದೀನನ್ಯಾಂಶ್ಚ ಅಂತಶ್ಚಿತ್ತೇ ವಾಸನಾರೂಪೇಣ ವ್ಯವಸ್ಥಿತಾನವ್ಯಾಕೃತಾನ್ ನಿಯತಾಂಶ್ಚ ಪೃಥಿವ್ಯಾದೀನನಿಯತಾಂಶ್ಚ ಕಲ್ಪನಾಕಾಲಾನ್ ಬಹಿಶ್ಚಿತ್ತಃ ಸನ್ , ತಥಾ ಅಂತಶ್ಚಿತ್ತೋ ಮನೋರಥಾದಿಲಕ್ಷಣಾನಿತ್ಯೇವಂ ಕಲ್ಪಯತಿ, ಪ್ರಭುಃ ಈಶ್ವರಃ, ಆತ್ಮೇತ್ಯರ್ಥಃ ॥
ಚಿತ್ತಕಾಲಾ ಹಿ ಯೇಽಂತಸ್ತು ದ್ವಯಕಾಲಾಶ್ಚ ಯೇ ಬಹಿಃ ।
ಕಲ್ಪಿತಾ ಏವ ತೇ ಸರ್ವೇ ವಿಶೇಷೋ ನಾನ್ಯಹೇತುಕಃ ॥ ೧೪ ॥
ಸ್ವಪ್ನವಚ್ಚಿತ್ತಪರಿಕಲ್ಪಿತಂ ಸರ್ವಮಿತ್ಯೇತದಾಶಂಕ್ಯತೇ — ಯಸ್ಮಾಚ್ಚಿತ್ತಪರಿಕಲ್ಪಿತೈರ್ಮನೋರಥಾದಿಲಕ್ಷಣೈಶ್ಚಿತ್ತಪರಿಚ್ಛೇದ್ಯೈರ್ವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಂ ಬಾಹ್ಯಾನಾಮನ್ಯೋನ್ಯಪರಿಚ್ಛೇದ್ಯತ್ವಮಿತಿ, ಸಾ ನ ಯುಕ್ತಾಶಂಕಾ । ಚಿತ್ತಕಾಲಾ ಹಿ ಯೇಽಂತಸ್ತು ಚಿತ್ತಪರಿಚ್ಛೇದ್ಯಾಃ, ನಾನ್ಯಶ್ಚಿತ್ತಕಾಲವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ಪರಿಚ್ಛೇದಕಃ ಕಾಲೋ ಯೇಷಾಮ್ , ತೇ ಚಿತ್ತಕಾಲಾಃ ; ಕಲ್ಪನಾಕಾಲ ಏವೋಪಲಭ್ಯಂತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ದ್ವಯಕಾಲಾಶ್ಚ ಭೇದಕಾಲಾ ಅನ್ಯೋನ್ಯಪರಿಚ್ಛೇದ್ಯಾಃ, ಯಥಾ ಆಗೋದೋಹನಮಾಸ್ತೇ ; ಯಾವದಾಸ್ತೇ ತಾವದ್ಗಾಂ ದೋಗ್ಧಿ ; ಯಾವದ್ಗಾಂ ದೋಗ್ಧಿ ತಾವದಾಸ್ತೇ, ತಾವಾನಯಮೇತಾವಾನ್ಸ ಇತಿ ಪರಸ್ಪರಪರಿಚ್ಛೇದ್ಯಪರಿಚ್ಛೇದಕತ್ವಂ ಬಾಹ್ಯಾನಾಂ ಭೇದಾನಾಮ್ , ತೇ ದ್ವಯಕಾಲಾಃ । ಅಂತಶ್ಚಿತ್ತಕಾಲಾ ಬಾಹ್ಯಾಶ್ಚ ದ್ವಯಕಾಲಾಃ ಕಲ್ಪಿತಾ ಏವ ತೇ ಸರ್ವೇ । ನ ಬಾಹ್ಯೋ ದ್ವಯಕಾಲತ್ವವಿಶೇಷಃ ಕಲ್ಪಿತತ್ವವ್ಯತಿರೇಕೇಣಾನ್ಯಹೇತುಕಃ । ಅತ್ರಾಪಿ ಹಿ ಸ್ವಪ್ನದೃಷ್ಟಾಂತೋ ಭವತ್ಯೇವ ॥
ಅವ್ಯಕ್ತಾ ಏವ ಯೇಽಂತಸ್ತು ಸ್ಫುಟಾ ಏವ ಚ ಯೇ ಬಹಿಃ ।
ಕಲ್ಪಿತಾ ಏವ ತೇ ಸರ್ವೇ ವಿಶೇಷಸ್ತ್ವಿಂದ್ರಿಯಾಂತರೇ ॥ ೧೫ ॥
ಯದಪಿ ಅಂತರವ್ಯಕ್ತತ್ವಂ ಭಾವಾನಾಂ ಮನೋವಾಸನಾಮಾತ್ರಾಭಿವ್ಯಕ್ತಾನಾಂ ಸ್ಫುಟತ್ವಂ ವಾ ಬಹಿಶ್ಚಕ್ಷುರಾದೀಂದ್ರಿಯಾಂತರೇ ವಿಶೇಷಃ, ನಾಸೌ ಭೇದಾನಾಮಸ್ತಿತ್ವಕೃತಃ, ಸ್ವಪ್ನೇಽಪಿ ತಥಾ ದರ್ಶನಾತ್ । ಕಿಂ ತರ್ಹಿ ? ಇಂದ್ರಿಯಾಂತರಕೃತ ಏವ । ಅತಃ ಕಲ್ಪಿತಾ ಏವ ಜಾಗ್ರದ್ಭಾವಾ ಅಪಿ ಸ್ವಪ್ನಭಾವವದಿತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ ॥
ಜೀವಂ ಕಲ್ಪಯತೇ ಪೂರ್ವಂ ತತೋ ಭಾವಾನ್ಪೃಥಗ್ವಿಧಾನ್ ।
ಬಾಹ್ಯಾನಾಧ್ಯಾತ್ಮಿಕಾಂಶ್ಚೈವ ಯಥಾವಿದ್ಯಸ್ತಥಾಸ್ಮೃತಿಃ ॥ ೧೬ ॥
ಬಾಹ್ಯಾಧ್ಯಾತ್ಮಿಕಾನಾಂ ಭಾವಾನಾಮಿತರೇತರನಿಮಿತ್ತನೈಮಿತ್ತಿಕತಯಾ ಕಲ್ಪನಾಯಾಃ ಕಿಂ ಮೂಲಮಿತ್ಯುಚ್ಯತೇ — ಜೀವಂ ಹೇತುಫಲಾತ್ಮಕಮ್ ‘ಅಹಂ ಕರೋಮಿ, ಮಮ ಸುಖದುಃಖೇ’ ಇತ್ಯೇವಂಲಕ್ಷಣಮ್ । ಅನೇವಂಲಕ್ಷಣ ಏವ ಶುದ್ಧ ಆತ್ಮನಿ ರಜ್ಜ್ವಾಮಿವ ಸರ್ಪಂ ಕಲ್ಪಯತೇ ಪೂರ್ವಮ್ । ತತಸ್ತಾದರ್ಥ್ಯೇನ ಕ್ರಿಯಾಕಾರಕಫಲಭೇದೇನ ಪ್ರಾಣಾದೀನ್ನಾನಾವಿಧಾನ್ಭಾವಾನ್ಬಾಹ್ಯಾನಾಧ್ಯಾತ್ಮಿಕಾಂಶ್ಚೈವ ಕಲ್ಪಯತೇ । ತತ್ರ ಕಲ್ಪನಾಯಾಂ ಕೋ ಹೇತುರಿತ್ಯುಚ್ಯತೇ — ಯೋಽಸೌ ಸ್ವಯಂ ಕಲ್ಪಿತೋ ಜೀವಃ ಸರ್ವಕಲ್ಪನಾಯಾಮಧಿಕೃತಃ, ಸಃ ಯಥಾವಿದ್ಯಃ ಯಾದೃಶೀ ವಿದ್ಯಾ ವಿಜ್ಞಾನಮಸ್ಯೇತಿ ಯಥಾವಿದ್ಯಃ, ತಥಾವಿಧೈವ ಸ್ಮೃತಿಸ್ತಸ್ಯೇತಿ ತಥಾಸ್ಮೃತಿರ್ಭವತಿ ಸ ಇತಿ । ಅತೋ ಹೇತುಕಲ್ಪನಾವಿಜ್ಞಾನಾತ್ಫಲವಿಜ್ಞಾನಮ್ , ತತೋ ಹೇತುಫಲಸ್ಮೃತಿಃ, ತತಸ್ತದ್ವಿಜ್ಞಾನಮ್ , ತತಃ ತದರ್ಥಕ್ರಿಯಾಕಾರಕತತ್ಫಲಭೇದವಿಜ್ಞಾನಾನಿ, ತೇಭ್ಯಸ್ತತ್ಸ್ಮೃತಿಃ, ತತ್ಸ್ಮೃತೇಶ್ಚ ಪುನಸ್ತದ್ವಿಜ್ಞಾನಾನಿ ಇತ್ಯೇವಂ ಬಾಹ್ಯಾನಾಧ್ಯಾತ್ಮಿಕಾಂಶ್ಚ ಇತರೇತರನಿಮಿತ್ತನೈಮಿತ್ತಿಕಭಾವೇನಾನೇಕಧಾ ಕಲ್ಪಯತೇ ॥
ಅನಿಶ್ಚಿತಾ ಯಥಾ ರಜ್ಜುರಂಧಕಾರೇ ವಿಕಲ್ಪಿತಾ ।
ಸರ್ಪಧಾರಾದಿಭಿರ್ಭಾವೈಸ್ತದ್ವದಾತ್ಮಾ ವಿಕಲ್ಪಿತಃ ॥ ೧೭ ॥
ತತ್ರ ಜೀವಕಲ್ಪನಾ ಸರ್ವಕಲ್ಪನಾಮೂಲಮಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ ; ಸೈವ ಜೀವಕಲ್ಪನಾ ಕಿಂನಿಮಿತ್ತೇತಿ ದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಪ್ರತಿಪಾದಯತಿ — ಯಥಾ ಲೋಕೇ ಸ್ವೇನ ರೂಪೇಣ ಅನಿಶ್ಚಿತಾ ಅನವಧಾರಿತಾ ಏವಮೇವೇತಿ ರಜ್ಜುಃ ಮಂದಾಂಧಕಾರೇ ಕಿಂ ಸರ್ಪ ಉದಕಧಾರಾ ದಂಡ ಇತಿ ವಾ ಅನೇಕಧಾ ವಿಕಲ್ಪಿತಾ ಭವತಿ ಪೂರ್ವಂ ಸ್ವರೂಪಾನಿಶ್ಚಯನಿಮಿತ್ತಮ್ । ಯದಿ ಹಿ ಪೂರ್ವಮೇವ ರಜ್ಜುಃ ಸ್ವರೂಪೇಣ ನಿಶ್ಚಿತಾ ಸ್ಯಾತ್ , ನ ಸರ್ಪಾದಿವಿಕಲ್ಪೋಽಭವಿಷ್ಯತ್ , ಯಥಾ ಸ್ವಹಸ್ತಾಂಗುಲ್ಯಾದಿಷು ; ಏಷ ದೃಷ್ಟಾಂತಃ । ತದ್ವದ್ಧೇತುಫಲಾದಿಸಂಸಾರಧರ್ಮಾನರ್ಥವಿಲಕ್ಷಣತಯಾ ಸ್ವೇನ ವಿಶುದ್ಧವಿಜ್ಞಪ್ತಿಮಾತ್ರಸತ್ತಾದ್ವಯರೂಪೇಣಾನಿಶ್ಚಿತತ್ವಾಜ್ಜೀವಪ್ರಾಣಾದ್ಯನಂತಭಾವಭೇದೈರಾತ್ಮಾ ವಿಕಲ್ಪಿತ ಇತ್ಯೇಷ ಸರ್ವೋಪನಿಷದಾಂ ಸಿದ್ಧಾಂತಃ ॥
ನಿಶ್ಚಿತಾಯಾಂ ಯಥಾ ರಜ್ಜ್ವಾಂ ವಿಕಲ್ಪೋ ವಿನಿವರ್ತತೇ ।
ರಜ್ಜುರೇವೇತಿ ಚಾದ್ವೈತಂ ತದ್ವದಾತ್ಮವಿನಿಶ್ಚಯಃ ॥ ೧೮ ॥
ರಜ್ಜುರೇವೇತಿ ನಿಶ್ಚಯೇ ಸರ್ಪಾದಿವಿಕಲ್ಪನಿವೃತ್ತೌ ರಜ್ಜುರೇವೇತಿ ಚಾದ್ವೈತಂ ಯಥಾ, ತಥಾ ನೇತಿ ನೇತೀತಿ ಸರ್ವಸಂಸಾರಧರ್ಮಶೂನ್ಯಪ್ರತಿಪಾದಕಶಾಸ್ತ್ರಜನಿತವಿಜ್ಞಾನಸೂರ್ಯಾಲೋಕಕೃತಾತ್ಮವಿನಿಶ್ಚಯಃ ‘ಆತ್ಮೈವೇದಂ ಸರ್ವಮಪೂರ್ವೋಽನಪರೋಽನಂತರೋಽಬಾಹ್ಯಃ ಸಬಾಹ್ಯಾಭ್ಯಂತರೋ ಹ್ಯಜೋಽಜರೋಽಮೃತೋಽಭಯ ಏಕ ಏವಾದ್ವಯಃ’ ಇತಿ ॥
ಪ್ರಾಣಾದಿಭಿರನಂತೈಸ್ತು ಭಾವೈರೇತೈರ್ವಿಕಲ್ಪಿತಃ ।
ಮಾಯೈಷಾ ತಸ್ಯ ದೇವಸ್ಯ ಯಯಾಯಂ ಮೋಹಿತಃ ಸ್ವಯಮ್ ॥ ೧೯ ॥
ಯದಿ ಆತ್ಮೈಕ ಏವೇತಿ ನಿಶ್ಚಯಃ, ಕಥಂ ಪ್ರಾಣಾದಿಭಿರನಂತೈರ್ಭಾವೈರೇತೈಃ ಸಂಸಾರಲಕ್ಷಣೈರ್ವಿಕಲ್ಪಿತ ಇತಿ ? ಉಚ್ಯತೇ ಶೃಣು — ಮಾಯೈಷಾ ತಸ್ಯಾತ್ಮನೋ ದೇವಸ್ಯ । ಯಥಾ ಮಾಯಾವಿನಾ ವಿಹಿತಾ ಮಾಯಾ ಗಗನಮತಿವಿಮಲಂ ಕುಸುಮಿತೈಃ ಸಪಲಾಶೈಸ್ತರುಭಿರಾಕೀರ್ಣಮಿವ ಕರೋತಿ, ತಥಾ ಇಯಮಪಿ ದೇವಸ್ಯ ಮಾಯಾ, ಯಯಾ ಅಯಂ ಸ್ವಯಮಪಿ ಮೋಹಿತ ಇವ ಮೋಹಿತೋ ಭವತಿ ।
‘ಮಮ ಮಾಯಾ ದುರತ್ಯಯಾ’ (ಭ. ಗೀ. ೭ । ೧೪) ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ ॥
ಪ್ರಾಣ ಇತಿ ಪ್ರಾಣವಿದೋ ಭೂತಾನೀತಿ ಚ ತದ್ವಿದಃ ।
ಗುಣಾ ಇತಿ ಗುಣವಿದಸ್ತತ್ತ್ವಾನೀತಿ ಚ ತದ್ವಿದಃ ॥ ೨೦ ॥
ಪಾದಾ ಇತಿ ಪಾದವಿದೋ ವಿಷಯಾ ಇತಿ ತದ್ವಿದಃ ।
ಲೋಕಾ ಇತಿ ಲೋಕವಿದೋ ದೇವಾ ಇತಿ ಚ ತದ್ವಿದಃ ॥ ೨೧ ॥
ವೇದಾ ಇತಿ ವೇದವಿದೋ ಯಜ್ಞಾ ಇತಿ ಚ ತದ್ವಿದಃ ।
ಭೋಕ್ತೇತಿ ಚ ಭೋಕ್ತೃವಿದೋ ಭೋಜ್ಯಮಿತಿ ಚ ತದ್ವಿದಃ ॥ ೨೨ ॥
ಸೂಕ್ಷ್ಮ ಇತಿ ಸೂಕ್ಷ್ಮವಿದಃ ಸ್ಥೂಲ ಇತಿ ಚ ತದ್ವಿದಃ ।
ಮೂರ್ತ ಇತಿ ಮೂರ್ತವಿದೋಽಮೂರ್ತ ಇತಿ ಚ ತದ್ವಿದಃ ॥ ೨೩ ॥
ಕಾಲ ಇತಿ ಕಾಲವಿದೋ ದಿಶ ಇತಿ ಚ ತದ್ವಿದಃ ।
ವಾದಾ ಇತಿ ವಾದವಿದೋ ಭುವನಾನೀತಿ ತದ್ವಿದಃ ॥ ೨೪ ॥
ಮನ ಇತಿ ಮನೋವಿದೋ ಬುದ್ಧಿರಿತಿ ಚ ತದ್ವಿದಃ ।
ಚಿತ್ತಮಿತಿ ಚಿತ್ತವಿದೋ ಧರ್ಮಾಧರ್ಮೌ ಚ ತದ್ವಿದಃ ॥ ೨೫ ॥
ಪಂಚವಿಂಶಕ ಇತ್ಯೇಕೇ ಷಡ್ವಿಂಶ ಇತಿ ಚಾಪರೇ ।
ಏಕತ್ರಿಂಶಕ ಇತ್ಯಾಹುರನಂತ ಇತಿ ಚಾಪರೇ ॥ ೨೬ ॥
ಲೋಕಾಂಲ್ಲೋಕವಿದಃ ಪ್ರಾಹುರಾಶ್ರಮಾ ಇತಿ ತದ್ವಿದಃ ।
ಸ್ತ್ರೀಪುಂನಪುಂಸಕಂ ಲೈಂಗಾಃ ಪರಾಪರಮಥಾಪರೇ ॥ ೨೭ ॥
ಸೃಷ್ಟಿರಿತಿ ಸೃಷ್ಟಿವಿದೋ ಲಯ ಇತಿ ಚ ತದ್ವಿದಃ ।
ಸ್ಥಿತಿರಿತಿ ಸ್ಥಿತಿವಿದಃ ಸರ್ವೇ ಚೇಹ ತು ಸರ್ವದಾ ॥ ೨೮ ॥
ಪ್ರಾಣಃ ಪ್ರಾಜ್ಞೋ ಬೀಜಾತ್ಮಾ, ತತ್ಕಾರ್ಯಭೇದಾ ಹೀತರೇ ಸ್ಥಿತ್ಯಂತಾಃ । ಅನ್ಯೇ ಚ ಸರ್ವೇ ಲೌಕಿಕಾಃ ಸರ್ವಪ್ರಾಣಿಪರಿಕಲ್ಪಿತಾ ಭೇದಾ ರಜ್ಜ್ವಾಮಿವ ಸರ್ಪಾದಯಃ । ತಚ್ಛೂನ್ಯೇ ಆತ್ಮನ್ಯಾತ್ಮಸ್ವರೂಪಾನಿಶ್ಚಯಹೇತೋರವಿದ್ಯಯಾ ಕಲ್ಪಿತಾ ಇತಿ ಪಿಂಡಿತೋಽರ್ಥಃ । ಪ್ರಾಣಾದಿಶ್ಲೋಕಾನಾಂ ಪ್ರತ್ಯೇಕಂ ಪದಾರ್ಥವ್ಯಾಖ್ಯಾನೇ ಫಲ್ಗುಪ್ರಯೋಜನತ್ವಾತ್ಸಿದ್ಧಪದಾರ್ಥತ್ವಾಚ್ಚ ಯತ್ನೋ ನ ಕೃತಃ ॥
ಯಂ ಭಾವಂ ದರ್ಶಯೇದ್ಯಸ್ಯ ತಂ ಭಾವಂ ಸ ತು ಪಶ್ಯತಿ ।
ತಂ ಚಾವತಿ ಸ ಭೂತ್ವಾಸೌ ತದ್ಗ್ರಹಃ ಸಮುಪೈತಿ ತಮ್ ॥ ೨೯ ॥
ಕಿಂ ಬಹುನಾ ? ಪ್ರಾಣಾದೀನಾಮನ್ಯತಮಮುಕ್ತಮನುಕ್ತಂ ವಾ ಅನ್ಯಂ ಯಂ ಭಾವಂ ಪದಾರ್ಥಂ ದರ್ಶಯೇದ್ಯಸ್ಯಾಚಾರ್ಯೋಽನ್ಯೋ ವಾ ಆಪ್ತಃ ಇದಮೇವ ತತ್ತ್ವಮಿತಿ, ಸ ತಂ ಭಾವಮಾತ್ಮಭೂತಂ ಪಶ್ಯತ್ಯಯಮಹಮಿತಿ ವಾ ಮಮೇತಿ ವಾ, ತಂ ಚ ದ್ರಷ್ಟಾರಂ ಸ ಭಾವೋಽವತಿ, ಯೋ ದರ್ಶಿತೋ ಭಾವಃ, ಅಸೌ ಸ ಭೂತ್ವಾ ರಕ್ಷತಿ ; ಸ್ವೇನಾತ್ಮನಾ ಸರ್ವತೋ ನಿರುಣದ್ಧಿ । ತಸ್ಮಿನ್ಗ್ರಹಸ್ತದ್ಗ್ರಹಸ್ತದಭಿನಿವೇಶಃ ಇದಮೇವ ತತ್ತ್ವಮಿತಿ ಸ ತಂ ಗ್ರಹೀತಾರಮುಪೈತಿ, ತಸ್ಯಾತ್ಮಭಾವಂ ನಿಗಚ್ಛತೀತ್ಯರ್ಥಃ ॥
ಏತೈರೇಷೋಽಪೃಥಗ್ಭಾವೈಃ ಪೃಥಗೇವೇತಿ ಲಕ್ಷಿತಃ ।
ಏವಂ ಯೋ ವೇದ ತತ್ತ್ವೇನ ಕಲ್ಪಯೇತ್ಸೋಽವಿಶಂಕಿತಃ ॥ ೩೦ ॥
ಏತೈಃ ಪ್ರಾಣಾದಿಭಿಃ ಆತ್ಮನೋಽಪೃಥಗ್ಭೂತೈರಪೃಥಗ್ಭಾವೈಃ ಏಷಃ ಆತ್ಮಾ ರಜ್ಜುರಿವ ಸರ್ಪಾದಿವಿಕಲ್ಪನಾರೂಪೈಃ ಪೃಥಗೇವೇತಿ ಲಕ್ಷಿತಃ ಅಭಿಲಕ್ಷಿತಃ ನಿಶ್ಚಿತಃ ಮೂಢೈರಿತ್ಯರ್ಥಃ । ವಿವೇಕಿನಾಂ ತು ರಜ್ಜ್ವಾಮಿವ ಕಲ್ಪಿತಾಃ ಸರ್ಪಾದಯೋ ನಾತ್ಮವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ಪ್ರಾಣಾದಯಃ ಸಂತೀತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ ;
‘ಇದಂ ಸರ್ವಂ ಯದಯಮಾತ್ಮಾ’ (ಬೃ. ಉ. ೨ । ೪ । ೬) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ । ಏವಮಾತ್ಮವ್ಯತಿರೇಕೇಣಾಸತ್ತ್ವಂ ರಜ್ಜುಸರ್ಪವದಾತ್ಮನಿ ಕಲ್ಪಿತಾನಾಮಾತ್ಮಾನಂ ಚ ಕೇವಲಂ ನಿರ್ವಿಕಲ್ಪಂ ಯೋ ವೇದ ತತ್ತ್ವೇನ ಶ್ರುತಿತೋ ಯುಕ್ತಿತಶ್ಚ, ಸಃ ಅವಿಶಂಕಿತೋ ವೇದಾರ್ಥಂ ವಿಭಾಗತಃ ಕಲ್ಪಯೇತ್ ಕಲ್ಪಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ — ಇದಮೇವಂಪರಂ ವಾಕ್ಯಮ್ ಅದೋಽನ್ಯಪರಮ್ ಇತಿ । ನ ಹ್ಯನಧ್ಯಾತ್ಮವಿದ್ವೇದಾನ್ಜ್ಞಾತುಂ ಶಕ್ನೋತಿ ತತ್ತ್ವತಃ,
‘ನ ಹ್ಯನಧ್ಯಾತ್ಮವಿತ್ಕಶ್ಚಿತ್ಕ್ರಿಯಾಫಲಮುಪಾಶ್ನುತೇ’ (ಮನು. ೬ । ೮೨) ಇತಿ ಹಿ ಮಾನವಂ ವಚನಮ್ ॥
ಸ್ವಪ್ನಮಾಯೇ ಯಥಾ ದೃಷ್ಟೇ ಗಂಧರ್ವನಗರಂ ಯಥಾ ।
ತಥಾ ವಿಶ್ವಮಿದಂ ದೃಷ್ಟಂ ವೇದಾಂತೇಷು ವಿಚಕ್ಷಣೈಃ ॥ ೩೧ ॥
ನ ನಿರೋಧೋ ನ ಚೋತ್ಪತ್ತಿರ್ನ ಬದ್ಧೋ ನ ಚ ಸಾಧಕಃ ।
ನ ಮುಮುಕ್ಷುರ್ನ ವೈ ಮುಕ್ತ ಇತ್ಯೇಷಾ ಪರಮಾರ್ಥತಾ ॥ ೩೨ ॥
ಪ್ರಕರಣಾರ್ಥೋಪಸಂಹಾರಾರ್ಥೋಽಯಂ ಶ್ಲೋಕಃ — ಯದಾ ವಿತಥಂ ದ್ವೈತಮ್ ಆತ್ಮೈವೈಕಃ ಪರಮಾರ್ಥತಃ ಸನ್ , ತದಾ ಇದಂ ನಿಷ್ಪನ್ನಂ ಭವತಿ — ಸರ್ವೋಽಯಂ ಲೌಕಿಕೋ ವೈದಿಕಶ್ಚ ವ್ಯವಹಾರೋಽವಿದ್ಯಾವಿಷಯ ಏವೇತಿ । ತದಾ ನ ನಿರೋಧಃ, ನಿರೋಧನಂ ನಿರೋಧಃ ಪ್ರಲಯಃ, ಉತ್ಪತ್ತಿಃ ಜನನಮ್ , ಬದ್ಧಃ ಸಂಸಾರೀ ಜೀವಃ, ಸಾಧಕಃ ಸಾಧನವಾನ್ಮೋಕ್ಷಸ್ಯ, ಮುಮುಕ್ಷುಃ ಮೋಚನಾರ್ಥೀ, ಮುಕ್ತಃ ವಿಮುಕ್ತಬಂಧಃ । ಉತ್ಪತ್ತಿಪ್ರಲಯಯೋರಭಾವಾದ್ಬದ್ಧಾದಯೋ ನ ಸಂತೀತ್ಯೇಷಾ ಪರಮಾರ್ಥತಾ । ಕಥಮುತ್ಪತ್ತಿಪ್ರಲಯಯೋರಭಾವ ಇತಿ, ಉಚ್ಯತೇ — ದ್ವೈತಸ್ಯಾಸತ್ತ್ವಾತ್ ।
‘ಯತ್ರ ಹಿ ದ್ವೈತಮಿವ ಭವತಿ’ (ಬೃ. ಉ. ೨ । ೪ । ೧೪) ‘ಯ ಇಹ ನಾನೇವ ಪಶ್ಯತಿ’ (ಕ. ಉ. ೨ । ೧ । ೧೦) ‘ಆತ್ಮೈವೇದಂ ಸರ್ವಮ್’ (ಛಾ. ಉ. ೭ । ೨೫ । ೨) ‘ಬ್ರಹ್ಮೈವೇದಂ ಸರ್ವಮ್’
‘ಏಕಮೇವಾದ್ವಿತೀಯಮ್’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೨ । ೧) ‘ಇದಂ ಸರ್ವಂ ಯದಯಮಾತ್ಮಾ’ (ಬೃ. ಉ. ೨ । ೪ । ೬) ಇತ್ಯಾದಿನಾನಾಶ್ರುತಿಭ್ಯೋ ದ್ವೈತಸ್ಯಾಸತ್ತ್ವಂ ಸಿದ್ಧಮ್ । ಸತೋ ಹ್ಯುತ್ಪತ್ತಿಃ ಪ್ರಲಯೋ ವಾ ಸ್ಯಾತ್ , ನಾಸತಃ ಶಶವಿಷಾಣಾದೇಃ । ನಾಪ್ಯದ್ವೈತಮುತ್ಪದ್ಯತೇ ಪ್ರಲೀಯತೇ ವಾ । ಅದ್ವೈತಂ ಚ, ಉತ್ಪತ್ತಿಪ್ರಲಯವಚ್ಚೇತಿ ವಿಪ್ರತಿಷಿದ್ಧಮ್ । ಯಸ್ತು ಪುನರ್ದ್ವೈತಸಂವ್ಯವಹಾರಃ, ಸ ರಜ್ಜುಸರ್ಪವದಾತ್ಮನಿ ಪ್ರಾಣಾದಿಲಕ್ಷಣಃ ಕಲ್ಪಿತ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ ; ನ ಹಿ ಮನೋವಿಕಲ್ಪನಾಯಾ ರಜ್ಜುಸರ್ಪಾದಿಲಕ್ಷಣಾಯಾ ರಜ್ಜ್ವಾಂ ಪ್ರಲಯ ಉತ್ಪತ್ತಿರ್ವಾ ; ನ ಚ ಮನಸಿ ರಜ್ಜುಸರ್ಪಸ್ಯೋತ್ಪತ್ತಿಃ ಪ್ರಲಯೋ ವಾ, ನ ಚೋಭಯತೋ ವಾ । ತಥಾ ಮಾನಸತ್ವಾವಿಶೇಷಾದ್ದ್ವೈತಸ್ಯ । ನ ಹಿ ನಿಯತೇ ಮನಸಿ ಸುಷುಪ್ತೇ ವಾ ದ್ವೈತಂ ಗೃಹ್ಯತೇ ; ಅತೋ ಮನೋವಿಕಲ್ಪನಾಮಾತ್ರಂ ದ್ವೈತಮಿತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ । ತಸ್ಮಾತ್ಸೂಕ್ತಮ್ — ದ್ವೈತಸ್ಯಾಸತ್ತ್ವಾನ್ನಿರೋಧಾದ್ಯಭಾವಃ ಪರಮಾರ್ಥತೇತಿ । ಯದ್ಯೇವಂ ದ್ವೈತಾಭಾವೇ ಶಾಸ್ತ್ರವ್ಯಾಪಾರಃ, ನಾದ್ವೈತೇ, ವಿರೋಧಾತ್ ; ತಥಾ ಚ ಸತ್ಯದ್ವೈತಸ್ಯ ವಸ್ತುತ್ವೇ ಪ್ರಮಾಣಾಭಾವಾಚ್ಛೂನ್ಯವಾದಪ್ರಸಂಗಃ, ದ್ವೈತಸ್ಯ ಚಾಭಾವಾತ್ ; ನ, ರಜ್ಜುವತ್ಸರ್ಪಾದಿಕಲ್ಪನಾಯಾ ನಿರಾಸ್ಪದತ್ವೇಽನುಪಪತ್ತಿರಿತಿ ಪ್ರತ್ಯುಕ್ತಮೇತತ್ಕಥಮುಜ್ಜೀವಯಸೀತಿ, ಆಹ — ರಜ್ಜುರಪಿ ಸರ್ಪವಿಕಲ್ಪಸ್ಯಾಸ್ಪದಭೂತಾ ಕಲ್ಪಿತೈವೇತಿ ದೃಷ್ಟಾಂತಾನುಪಪತ್ತಿಃ ; ನ, ವಿಕಲ್ಪನಾಕ್ಷಯೇ ಅವಿಕಲ್ಪಿತಸ್ಯಾವಿಕಲ್ಪಿತತ್ವಾದೇವ ಸತ್ತ್ವೋಪಪತ್ತೇಃ ; ರಜ್ಜುಸರ್ಪವದಸತ್ತ್ವಮಿತಿ ಚೇತ್ , ನ ಏಕಾಂತೇನಾವಿಕಲ್ಪಿತತ್ವಾತ್ ಅವಿಕಲ್ಪಿತರಜ್ಜ್ವಂಶವತ್ಪ್ರಾಕ್ಸರ್ಪಾಭಾವವಿಜ್ಞಾನಾತ್ , ವಿಕಲ್ಪಯಿತುಶ್ಚ ಪ್ರಾಗ್ವಿಕಲ್ಪನೋತ್ಪತ್ತೇಃ ಸಿದ್ಧತ್ವಾಭ್ಯುಪಗಮಾದೇವಾಸತ್ತ್ವಾನುಪಪತ್ತಿಃ । ಕಥಂ ಪುನಃ ಸ್ವರೂಪೇ ವ್ಯಾಪಾರಾಭಾವೇ ಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯ ದ್ವೈತವಿಜ್ಞಾನನಿವರ್ತಕತ್ವಮ್ ? ನೈಷ ದೋಷಃ, ರಜ್ಜ್ವಾಂ ಸರ್ಪಾದಿವದಾತ್ಮನಿ ದ್ವೈತಸ್ಯಾವಿದ್ಯಾಧ್ಯಸ್ತತ್ವಾತ್ ಕಥಂ ಸುಖ್ಯಹಂ ದುಃಖೀ ಮೂಢೋ ಜಾತೋ ಮೃತೋ ಜೀರ್ಣೋ ದೇಹವಾನ್ ಪಶ್ಯಾಮಿ ವ್ಯಕ್ತಾವ್ಯಕ್ತಃ ಕರ್ತಾ ಫಲೀ ಸಂಯುಕ್ತೋ ವಿಯುಕ್ತಃ ಕ್ಷೀಣೋ ವೃದ್ಧೋಽಹಂ ಮಮೈತೇ ಇತ್ಯೇವಮಾದಯಃ ಸರ್ವೇ ಆತ್ಮನ್ಯಧ್ಯಾರೋಪ್ಯಂತೇ । ಆತ್ಮಾ ಏತೇಷ್ವನುಗತಃ, ಸರ್ವತ್ರಾವ್ಯಭಿಚಾರಾತ್ , ಯಥಾ ಸರ್ಪಧಾರಾದಿಭೇದೇಷು ರಜ್ಜುಃ । ಯದಾ ಚೈವಂ ವಿಶೇಷ್ಯಸ್ವರೂಪಪ್ರತ್ಯಯಸ್ಯ ಸಿದ್ಧತ್ವಾನ್ನ ಕರ್ತವ್ಯತ್ವಂ ಶಾಸ್ತ್ರೇಣ । ಅಕೃತಕರ್ತೃ ಚ ಶಾಸ್ತ್ರಂ ಕೃತಾನುಕಾರಿತ್ವೇ ಅಪ್ರಮಾಣಮ್ । ಯತಃ ಅವಿದ್ಯಾಧ್ಯಾರೋಪಿತಸುಖಿತ್ವಾದಿವಿಶೇಷಪ್ರತಿಬಂಧಾದೇವಾತ್ಮನಃ ಸ್ವರೂಪೇಣಾನವಸ್ಥಾನಮ್ , ಸ್ವರೂಪಾವಸ್ಥಾನಂ ಚ ಶ್ರೇಯಃ ಇತಿ ಸುಖಿತ್ವಾದಿನಿವರ್ತಕಂ ಶಾಸ್ತ್ರಮಾತ್ಮನ್ಯಸುಖಿತ್ವಾದಿಪ್ರತ್ಯಯಕರಣೇನ ನೇತಿ ನೇತ್ಯಸ್ಥೂಲಾದಿವಾಕ್ಯೈಃ ; ಆತ್ಮಸ್ವರೂಪವದಸುಖಿತ್ವಾದಿರಪಿ ಸುಖಿತ್ವಾದಿಭೇದೇಷು ನಾನುವೃತ್ತೋಽಸ್ತಿ ಧರ್ಮಃ । ಯದ್ಯನುವೃತ್ತಃ ಸ್ಯಾತ್ , ನಾಧ್ಯಾರೋಪ್ಯೇತ ಸುಖಿತ್ವಾದಿಲಕ್ಷಣೋ ವಿಶೇಷಃ, ಯಥೋಷ್ಣತ್ವಗುಣವಿಶೇಷವತ್ಯಗ್ನೌ ಶೀತತಾ ; ತಸ್ಮಾನ್ನಿರ್ವಿಶೇಷ ಏವಾತ್ಮನಿ ಸುಖಿತ್ವಾದಯೋ ವಿಶೇಷಾಃ ಕಲ್ಪಿತಾಃ । ಯತ್ತ್ವಸುಖಿತ್ವಾದಿಶಾಸ್ತ್ರಮಾತ್ಮನಃ, ತತ್ಸುಖಿತ್ವಾದಿವಿಶೇಷನಿವೃತ್ತ್ಯರ್ಥಮೇವೇತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ । ‘ಸಿದ್ಧಂ ತು ನಿವರ್ತಕತ್ವಾತ್’ ಇತ್ಯಾಗಮವಿದಾಂ ಸೂತ್ರಮ್ ॥
ಭಾವೈರಸದ್ಭಿರೇವಾಯಮದ್ವಯೇನ ಚ ಕಲ್ಪಿತಃ ।
ಭಾವಾ ಅಪ್ಯದ್ವಯೇನೈವ ತಸ್ಮಾದದ್ವಯತಾ ಶಿವಾ ॥ ೩೩ ॥
ಪೂರ್ವಶ್ಲೋಕಾರ್ಥಸ್ಯ ಹೇತುಮಾಹ — ಯಥಾ ರಜ್ಜ್ವಾಮಸದ್ಭಿಃ ಸರ್ಪಧಾರಾದಿಭಿಃ ಅದ್ವಯೇನ ಚ ರಜ್ಜುದ್ರವ್ಯೇಣ ಸತಾ ಅಯಂ ಸರ್ಪ ಇತಿ ಧಾರೇಯಂ ದಂಡೋಽಯಮಿತಿ ವಾ ರಜ್ಜುದ್ರವ್ಯಮೇವ ಕಲ್ಪ್ಯತೇ, ಏವಂ ಪ್ರಾಣಾದಿಭಿರನಂತೈಃ ಅಸದ್ಭಿರೇವ ಅವಿದ್ಯಮಾನೈಃ, ನ ಪರಮಾರ್ಥತಃ । ನ ಹ್ಯಪ್ರಚಲಿತೇ ಮನಸಿ ಕಶ್ಚಿದ್ಭಾವ ಉಪಲಕ್ಷಯಿತುಂ ಶಕ್ಯತೇ ಕೇನಚಿತ್ ; ನ ಚಾತ್ಮನಃ ಪ್ರಚಲನಮಸ್ತಿ । ಪ್ರಚಲಿತಸ್ಯೈವೋಪಲಭ್ಯಮಾನಾ ಭಾವಾ ನ ಪರಮಾರ್ಥತಃ ಸಂತಃ ಕಲ್ಪಯಿತುಂ ಶಕ್ಯಾಃ । ಅತಃ ಅಸದ್ಭಿರೇವ ಪ್ರಾಣಾದಿಭಿರ್ಭಾವೈರದ್ವಯೇನ ಚ ಪರಮಾರ್ಥಸತಾ ಆತ್ಮನಾ ರಜ್ಜುವತ್ಸರ್ವವಿಕಲ್ಪಾಸ್ಪದಭೂತೇನ ಅಯಂ ಸ್ವಯಮೇವಾತ್ಮಾ ಕಲ್ಪಿತಃ ಸದೈಕಸ್ವಭಾವೋಽಪಿ ಸನ್ । ತೇ ಚಾಪಿ ಪ್ರಾಣಾದಿಭಾವಾಃ ಅದ್ವಯೇನೈವ ಸತಾ ಆತ್ಮನಾ ವಿಕಲ್ಪಿತಾಃ ; ನ ಹಿ ನಿರಾಸ್ಪದಾ ಕಾಚಿತ್ಕಲ್ಪನಾ ಉಪಪದ್ಯತೇ ; ಅತಃ ಸರ್ವಕಲ್ಪನಾಸ್ಪದತ್ವಾತ್ಸ್ವೇನಾತ್ಮನಾ ಅದ್ವಯಸ್ಯ ಅವ್ಯಭಿಚಾರಾತ್ ಕಲ್ಪನಾವಸ್ಥಾಯಾಮಪಿ ಅದ್ವಯತಾ ಶಿವಾ ; ಕಲ್ಪನಾ ಏವ ತ್ವಶಿವಾಃ, ರಜ್ಜುಸರ್ಪಾದಿವತ್ತ್ರಾಸಾದಿಕಾರಿಣ್ಯೋ ಹಿ ತಾಃ । ಅದ್ವಯತಾ ಅಭಯಾ ; ಅತಃ ಸೈವ ಶಿವಾ ॥
ನಾತ್ಮಭಾವೇನ ನಾನೇದಂ ನ ಸ್ವೇನಾಪಿ ಕಥಂಚನ ।
ನ ಪೃಥಙ್ ನಾಪೃಥಕ್ಕಿಂಚಿದಿತಿ ತತ್ತ್ವವಿದೋ ವಿದುಃ ॥ ೩೪ ॥
ಕುತಶ್ಚಾದ್ವಯತಾ ಶಿವಾ ? ನಾನಾಭೂತಂ ಪ್ರಥಕ್ತ್ವಮ್ ಅನ್ಯಸ್ಯ ಅನ್ಯಸ್ಮಾತ್ ಯತ್ರ ದೃಷ್ಟಮ್ , ತತ್ರಾಶಿವಂ ಭವೇತ್ । ನ ಹ್ಯತ್ರಾದ್ವಯೇ ಪರಮಾರ್ಥಸತ್ಯಾತ್ಮನಿ ಪ್ರಾಣಾದಿಸಂಸಾರಜಾತಮಿದಂ ಜಗತ್ ಆತ್ಮಭಾವೇನ ಪರಮಾರ್ಥಸ್ವರೂಪೇಣ ನಿರೂಪ್ಯಮಾಣಂ ನಾನಾ ವಸ್ತ್ವಂತರಭೂತಂ ಭವತಿ ; ಯಥಾ ರಜ್ಜುಸ್ವರೂಪೇಣ ಪ್ರಕಾಶೇನ ನಿರೂಪ್ಯಮಾಣೋ ನ ನಾನಾಭೂತಃ ಕಲ್ಪಿತಃ ಸರ್ಪೋಽಸ್ತಿ, ತದ್ವತ್ । ನಾಪಿ ಸ್ವೇನ ಪ್ರಾಣಾದ್ಯಾತ್ಮನಾ ಇದಂ ವಿದ್ಯತೇ ಕದಾಚಿದಪಿ, ರಜ್ಜುಸರ್ಪವತ್ಕಲ್ಪಿತತ್ವಾದೇವ । ತಥಾ ಅನ್ಯೋನ್ಯಂ ನ ಪೃಥಕ್ ಪ್ರಾಣಾದಿ ವಸ್ತು, ಯಥಾ ಅಶ್ವಾನ್ಮಹಿಷಃ ಪೃಥಗ್ವಿದ್ಯತೇ, ಏವಮ್ । ಅತಃ ಅಸತ್ತ್ವಾತ್ ನಾಪಿ ಅಪೃಥಕ್ ವಿದ್ಯತೇಽನ್ಯೋನ್ಯಂ ಪರೇಣ ವಾ ಕಿಂಚಿದಿತಿ । ಏವಂ ಪರಮಾರ್ಥತತ್ತ್ವವಿದೋ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾ ವಿದುಃ । ಅತಃ ಅಶಿವಹೇತುತ್ವಾಭಾವಾದದ್ವಯತೈವ ಶಿವೇತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ ॥
ವೀತರಾಗಭಯಕ್ರೋಧೈರ್ಮುನಿಭಿರ್ವೇದಪಾರಗೈಃ ।
ನಿರ್ವಿಕಲ್ಪೋ ಹ್ಯಯಂ ದೃಷ್ಟಃ ಪ್ರಪಂಚೋಪಶಮೋಽದ್ವಯಃ ॥ ೩೫ ॥
ತದೇತತ್ಸಮ್ಯಗ್ದರ್ಶನಂ ಸ್ತೂಯತೇ — ವಿಗತರಾಗಭಯಕ್ರೋಧಾದಿಸರ್ವದೋಷೈಃ ಸರ್ವದಾ ಮುನಿಭಿಃ ಮನನಶೀಲೈರ್ವಿವೇಕಿಭಿಃ ವೇದಪಾರಗೈಃ ಅವಗತವೇದಾಂತಾರ್ಥತತ್ತ್ವೈರ್ಜ್ಞಾನಿಭಿಃ ನಿರ್ವಿಕಲ್ಪಃ ಸರ್ವವಿಕಲ್ಪಶೂನ್ಯಃ ಅಯಮ್ ಆತ್ಮಾ ದೃಷ್ಟಃ ಉಪಲಬ್ಧೋ ವೇದಾಂತಾರ್ಥತತ್ಪರೈಃ, ಪ್ರಪಂಚೋಪಶಮಃ, ಪ್ರಪಂಚೋ ದ್ವೈತಭೇದವಿಸ್ತಾರಃ, ತಸ್ಯೋಪಶಮೋಽಭಾವೋ ಯಸ್ಮಿನ್ , ಸ ಆತ್ಮಾ ಪ್ರಪಂಚೋಪಶಮಃ, ಅತ ಏವ ಅದ್ವಯಃ ವಿಗತದೋಷೈರೇವ ಪಂಡಿತೈರ್ವೇದಾಂತಾರ್ಥತತ್ಪರೈಃ ಸಂನ್ಯಾಸಿಭಿಃ ಅಯಮಾತ್ಮಾ ದ್ರಷ್ಟುಂ ಶಕ್ಯಃ, ನಾನ್ಯೈಃ ರಾಗಾದಿಕಲುಷಿತಚೇತೋಭಿಃ ಸ್ವಪಕ್ಷಪಾತಿದರ್ಶನೈಸ್ತಾರ್ಕಿಕಾದಿಭಿರಿತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ ॥
ತಸ್ಮಾದೇವಂ ವಿದಿತ್ವೈನಮದ್ವೈತೇ ಯೋಜಯೇತ್ಸ್ಮೃತಿಮ್ ।
ಅದ್ವೈತಂ ಸಮನುಪ್ರಾಪ್ಯ ಜಡವಲ್ಲೋಕಮಾಚರೇತ್ ॥ ೩೬ ॥
ಯಸ್ಮಾತ್ಸರ್ವಾನರ್ಥೋಪಶಮರೂಪತ್ವಾದದ್ವಯಂ ಶಿವಮಭಯಮ್ , ಅತಃ ಏವಂ ವಿದಿತ್ವೈನಮ್ ಅದ್ವೈತೇ ಸ್ಮೃತಿಂ ಯೋಜಯೇತ್ ; ಅದ್ವೈತಾವಗಮಾಯೈವ ಸ್ಮೃತಿಂ ಕುರ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ತಚ್ಚ ಅದ್ವೈತಮ್ ಅವಗಮ್ಯ ‘ಅಹಮಸ್ಮಿ ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮ’ ಇತಿ ವಿದಿತ್ವಾ ಅಶನಾಯಾದ್ಯತೀತಂ ಸಾಕ್ಷಾದಪರೋಕ್ಷಾದಜಮಾತ್ಮಾನಂ ಸರ್ವಲೋಕವ್ಯವಹಾರಾತೀತಂ ಜಡವತ್ ಲೋಕಮಾಚರೇತ್ ; ಅಪ್ರಖ್ಯಾಪಯನ್ನಾತ್ಮಾನಮಹಮೇವಂವಿಧ ಇತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ ॥
ನಿಃಸ್ತುತಿರ್ನಿರ್ನಮಸ್ಕಾರೋ ನಿಃಸ್ವಧಾಕಾರ ಏವ ಚ ।
ಚಲಾಚಲನಿಕೇತಶ್ಚ ಯತಿರ್ಯಾದೃಚ್ಛಿಕೋ ಭವೇತ್ ॥ ೩೭ ॥
ಕಯಾ ಚರ್ಯಯಾ ಲೋಕಮಾಚರೇದಿತಿ, ಆಹ — ಸ್ತುತಿನಮಸ್ಕಾರಾದಿಸರ್ವಕರ್ಮವಿವರ್ಜಿತಃ ತ್ಯಕ್ತಸರ್ವಬಾಹ್ಯೈಷಣಃ ಪ್ರತಿಪನ್ನಪರಮಹಂಸಪಾರಿವ್ರಾಜ್ಯ ಇತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ,
‘ಏತಂ ವೈ ತಮಾತ್ಮಾನಂ ವಿದಿತ್ವಾ’ (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೫ । ೧) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತೇಃ,
‘ತದ್ಬುದ್ಧಯಸ್ತದಾತ್ಮಾನಸ್ತನ್ನಿಷ್ಠಾಸ್ತತ್ಪರಾಯಣಾಃ’ (ಭ. ಗೀ. ೫ । ೧೭) ಇತ್ಯಾದಿಸ್ಮೃತೇಶ್ಚ । ಚಲಂ ಶರೀರಮ್ , ಪ್ರತಿಕ್ಷಣಮನ್ಯಥಾಭಾವಾತ್ ; ಅಚಲಮ್ ಆತ್ಮತತ್ತ್ವಮ್ । ಯದಾ ಕದಾಚಿದ್ಭೋಜನಾದಿಸಂವ್ಯವಹಾರನಿಮಿತ್ತಮಾಕಾಶವದಚಲಂ ಸ್ವರೂಪಮಾತ್ಮತತ್ತ್ವಮ್ ಆತ್ಮನೋ ನಿಕೇತಮಾಶ್ರಯಮಾತ್ಮಸ್ಥಿತಿಂ ವಿಸ್ಮೃತ್ಯ ಅಹಮಿತಿ ಮನ್ಯತೇ ಯದಾ, ತದಾ ಚಲೋ ದೇಹೋ ನಿಕೇತೋ ಯಸ್ಯ ಸೋಽಯಮೇವಂ ಚಲಾಚಲನಿಕೇತೋ ವಿದ್ವಾನ್ನ ಪುನರ್ಬಾಹ್ಯವಿಷಯಾಶ್ರಯಃ । ಸ ಚ ಯಾದೃಚ್ಛಿಕೋ ಭವೇತ್ , ಯದೃಚ್ಛಾಪ್ರಾಪ್ತಕೌಪೀನಾಚ್ಛಾದನಗ್ರಾಸಮಾತ್ರದೇಹಸ್ಥಿತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥
ತತ್ತ್ವಮಾಧ್ಯಾತ್ಮಿಕಂ ದೃಷ್ಟ್ವಾ ತತ್ತ್ವಂ ದೃಷ್ಟ್ವಾ ತು ಬಾಹ್ಯತಃ ।
ತತ್ತ್ವೀಭೂತಸ್ತದಾರಾಮಸ್ತತ್ತ್ವಾದಪ್ರಚ್ಯುತೋ ಭವೇತ್ ॥ ೩೮ ॥
ಬಾಹ್ಯಂ ಪೃಥಿವ್ಯಾದಿ ತತ್ತ್ವಮಾಧ್ಯಾತ್ಮಿಕಂ ಚ ದೇಹಾದಿಲಕ್ಷಣಂ ರಜ್ಜುಸರ್ಪಾದಿವತ್ಸ್ವಪ್ನಮಾಯಾದಿವಚ್ಚ ಅಸತ್ ,
‘ವಾಚಾರಂಭಣಂ ವಿಕಾರೋ ನಾಮಧೇಯಮ್’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೧ । ೪) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತೇಃ । ಆತ್ಮಾ ಚ ಸಬಾಹ್ಯಾಭ್ಯಂತರೋ ಹ್ಯಜೋಽಪೂರ್ವೋಽನಪರೋಽನಂತರೋಽಬಾಹ್ಯಃ ಕೃತ್ಸ್ನಃ ತಥಾ ಆಕಾಶವತ್ಸರ್ವಗತಃ ಸೂಕ್ಷ್ಮೋಽಚಲೋ ನಿರ್ಗುಣೋ ನಿಷ್ಕಲೋ ನಿಷ್ಕ್ರಿಯಃ
‘ತತ್ಸತ್ಯಂ ಸ ಆತ್ಮಾ ತತ್ತ್ವಮಸಿ’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೮ । ೭) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ, ಇತ್ಯೇವಂ ತತ್ತ್ವಂ ದೃಷ್ಟ್ವಾ ತತ್ತ್ವೀಭೂತಸ್ತದಾರಾಮೋ ನ ಬಾಹ್ಯರಮಣಃ ; ಯಥಾ ಅತತ್ತ್ವದರ್ಶೀ ಕಶ್ಚಿತ್ತಮಾತ್ಮತ್ವೇನ ಪ್ರತಿಪನ್ನಶ್ಚಿತ್ತಚಲನಮನು ಚಲಿತಮಾತ್ಮಾನಂ ಮನ್ಯಮಾನಃ ತತ್ತ್ವಾಚ್ಚಲಿತಂ ದೇಹಾದಿಭೂತಮಾತ್ಮಾನಂ ಕದಾಚಿನ್ಮನ್ಯತೇ ಪ್ರಚ್ಯುತೋಽಹಮಾತ್ಮತತ್ತ್ವಾದಿದಾನೀಮಿತಿ, ಸಮಾಹಿತೇ ತು ಮನಸಿ ಕದಾಚಿತ್ತತ್ತ್ವಭೂತಂ ಪ್ರಸನ್ನಮಾತ್ಮಾನಂ ಮನ್ಯತೇ ಇದಾನೀಮಸ್ಮಿ ತತ್ತ್ವೀಭೂತ ಇತಿ ; ನ ತಥಾ ಆತ್ಮವಿದ್ಭವೇತ್ , ಆತ್ಮನ ಏಕರೂಪತ್ವಾತ್ , ಸ್ವರೂಪಪ್ರಚ್ಯವನಾಸಂಭವಾಚ್ಚ । ಸದೈವ ಬ್ರಹ್ಮಾಸ್ಮೀತ್ಯಪ್ರಚ್ಯುತೋ ಭವೇತ್ತತ್ತ್ವಾತ್ , ಸದಾ ಅಪ್ರಚ್ಯುತಾತ್ಮತತ್ತ್ವದರ್ಶನೋ ಭವೇದಿತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ ;
‘ಶುನಿ ಚೈವ ಶ್ವಪಾಕೇ ಚ’ (ಭ. ಗೀ. ೫ । ೧೮) ‘ಸಮಂ ಸರ್ವೇಷು ಭೂತೇಷು’ (ಭ. ಗೀ. ೧೩ । ೨೭) ಇತ್ಯಾದಿಸ್ಮೃತೇಃ ॥
ಇತಿ ದ್ವಿತೀಯಂ ವೈತಥ್ಯಪ್ರಕರಣಂ ಸಂಪೂರ್ಣಮ್ ॥