ಅದ್ವೈತಪ್ರಕರಣಮ್
ಉಪಾಸನಾಶ್ರಿತೋ ಧರ್ಮೋ ಜಾತೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ವರ್ತತೇ ।
ಪ್ರಾಗುತ್ಪತ್ತೇರಜಂ ಸರ್ವಂ ತೇನಾಸೌ ಕೃಪಣಃ ಸ್ಮೃತಃ ॥ ೧ ॥
ಓಂಕಾರನಿರ್ಣಯೇ ಉಕ್ತಃ ಪ್ರಪಂಚೋಪಶಮಃ ಶಿವೋಽದ್ವೈತ ಆತ್ಮೇತಿ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಮಾತ್ರೇಣ,
‘ಜ್ಞಾತೇ ದ್ವೈತಂ ನ ವಿದ್ಯತೇ’ (ಮಾ. ಕಾ. ೧ । ೧೮) ಇತಿ ಚ । ತತ್ರ ದ್ವೈತಾಭಾವಸ್ತು ವೈತಥ್ಯಪ್ರಕರಣೇನ ಸ್ವಪ್ನಮಾಯಾಗಂಧರ್ವನಗರಾದಿದೃಷ್ಟಾಂತೈರ್ದೃಶ್ಯತ್ವಾದ್ಯಂತವತ್ತ್ವಾದಿಹೇತುಭಿಸ್ತರ್ಕೇಣ ಚ ಪ್ರತಿಪಾದಿತಃ । ಅದ್ವೈತಂ ಕಿಮಾಗಮಮಾತ್ರೇಣ ಪ್ರತಿಪತ್ತವ್ಯಮ್ , ಆಹೋಸ್ವಿತ್ತರ್ಕೇಣಾಪೀತ್ಯತ ಆಹ — ಶಕ್ಯತೇ ತರ್ಕೇಣಾಪಿ ಜ್ಞಾತುಮ್ ; ತತ್ಕಥಮಿತ್ಯದ್ವೈತಪ್ರಕರಣಮಾರಭ್ಯತೇ । ಉಪಾಸ್ಯೋಪಾಸನಾದಿಭೇದಜಾತಂ ಸರ್ವಂ ವಿತಥಮ್ , ಕೇವಲಶ್ಚಾತ್ಮಾ ಅದ್ವಯಃ ಪರಮಾರ್ಥ ಇತಿ ಸ್ಥಿತಮತೀತೇ ಪ್ರಕರಣೇ ; ಯತಃ ಉಪಾಸನಾಶ್ರಿತಃ ಉಪಾಸನಾಮಾತ್ಮನೋ ಮೋಕ್ಷಸಾಧನತ್ವೇನ ಗತಃ ಉಪಾಸಕೋಽಹಂ ಮಮೋಪಾಸ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮ । ತದುಪಾಸನಂ ಕೃತ್ವಾ ಜಾತೇ ಬ್ರಹ್ಮಣೀದಾನೀಂ ವರ್ತಮಾನಃ ಅಜಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಶರೀರಪಾತಾದೂರ್ಧ್ವಂ ಪ್ರತಿಪತ್ಸ್ಯೇ ಪ್ರಾಗುತ್ಪತ್ತೇಶ್ಚಾಜಮಿದಂ ಸರ್ವಮಹಂ ಚ । ಯದಾತ್ಮಕೋಽಹಂ ಪ್ರಾಗುತ್ಪತ್ತೇರಿದಾನೀಂ ಜಾತೋ ಜಾತೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಚ ವರ್ತಮಾನ ಉಪಾಸನಯಾ ಪುನಸ್ತದೇವ ಪ್ರತಿಪತ್ಸ್ಯೇ ಇತ್ಯೇವಮುಪಾಸನಾಶ್ರಿತೋ ಧರ್ಮಃ ಸಾಧಕಃ ಯೇನೈವಂ ಕ್ಷುದ್ರಬ್ರಹ್ಮವಿತ್ , ತೇನಾಸೌ ಕಾರಣೇನ ಕೃಪಣೋ ದೀನೋಽಲ್ಪಕಃ ಸ್ಮೃತೋ ನಿತ್ಯಾಜಬ್ರಹ್ಮದರ್ಶಿಭಿರ್ಮಹಾತ್ಮಭಿರಿತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ,
‘ಯದ್ವಾಚಾನಭ್ಯುದಿತಂ ಯೇನ ವಾಗಭ್ಯುದ್ಯತೇ । ತದೇವ ಬ್ರಹ್ಮ ತ್ವಂ ವಿದ್ಧಿ ನೇದಂ ಯದಿದಮುಪಾಸತೇ’ (ಕೇ. ಉ. ೧ । ೫) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತೇಸ್ತಲವಕಾರಾಣಾಮ್ ॥
ಅತೋ ವಕ್ಷ್ಯಾಮ್ಯಕಾರ್ಪಣ್ಯಮಜಾತಿ ಸಮತಾಂ ಗತಮ್ ।
ಯಥಾ ನ ಜಾಯತೇ ಕಿಂಚಿಜ್ಜಾಯಮಾನಂ ಸಮಂತತಃ ॥ ೨ ॥
ಸಬಾಹ್ಯಾಭ್ಯಂತರಮಜಮಾತ್ಮಾನಂ ಪ್ರತಿಪತ್ತುಮಶಕ್ನುವನ್ ಅವಿದ್ಯಯಾ ದೀನಮಾತ್ಮಾನಂ ಮನ್ಯಮಾನಃ ಜಾತೋಽಹಂ ಜಾತೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ವರ್ತೇ ತದುಪಾಸನಾಶ್ರಿತಃ ಸನ್ಬ್ರಹ್ಮ ಪ್ರತಿಪತ್ಸ್ಯೇ ಇತ್ಯೇವಂ ಪ್ರತಿಪನ್ನಃ ಕೃಪಣೋ ಭವತಿ ಯಸ್ಮಾತ್ , ಅತೋ ವಕ್ಷ್ಯಾಮಿ ಅಕಾರ್ಪಣ್ಯಮ್ ಅಕೃಪಣಭಾವಮಜಂ ಬ್ರಹ್ಮ । ತದ್ಧಿ ಕಾರ್ಪಣ್ಯಾಸ್ಪದಮ್ ,
‘ಯತ್ರಾನ್ಯೋಽನ್ಯತ್ಪಶ್ಯತ್ಯನ್ಯಚ್ಛೃಣೋತ್ಯನ್ಯದ್ವಿಜಾನಾತಿ ತದಲ್ಪಮ್’ (ಛಾ. ಉ. ೭ । ೨೪ । ೧) ‘ಮರ್ತ್ಯಂ ತತ್’
‘ವಾಚಾರಂಭಣಂ ವಿಕಾರೋ ನಾಮಧೇಯಮ್’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೧ । ೪) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಭ್ಯಃ । ತದ್ವಿಪರೀತಂ ಸಬಾಹ್ಯಾಭ್ಯಂತರಮಜಮಕಾರ್ಪಣ್ಯಂ ಭೂಮಾಖ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮ ; ಯತ್ಪ್ರಾಪ್ಯಾವಿದ್ಯಾಕೃತಸರ್ವಕಾರ್ಪಣ್ಯನಿವೃತ್ತಿಃ, ತದಕಾರ್ಪಣ್ಯಂ ವಕ್ಷ್ಯಾಮೀತ್ಯರ್ಥಃ । ತತ್ ಅಜಾತಿ ಅವಿದ್ಯಮಾನಾ ಜಾತಿರಸ್ಯ । ಸಮತಾಂ ಗತಂ ಸರ್ವಸಾಮ್ಯಂ ಗತಮ್ ; ಕಸ್ಮಾತ್ ? ಅವಯವವೈಷಮ್ಯಾಭಾವಾತ್ । ಯದ್ಧಿ ಸಾವಯವಂ ವಸ್ತು, ತದವಯವವೈಷಮ್ಯಂ ಗಚ್ಛಜ್ಜಾಯತ ಇತ್ಯುಚ್ಯತೇ ; ಇದಂ ತು ನಿರವಯವತ್ವಾತ್ಸಮತಾಂ ಗತಮಿತಿ ನ ಕೈಶ್ಚಿದವಯವೈಃ ಸ್ಫುಟತಿ ; ಅತಃ ಅಜಾತಿ ಅಕಾರ್ಪಣ್ಯಂ ಸಮಂತತಃ ಸಮಂತಾತ್ , ಯಥಾ ನ ಜಾಯತೇ ಕಿಂಚಿತ್ ಅಲ್ಪಮಪಿ ನ ಸ್ಫುಟತಿ ರಜ್ಜುಸರ್ಪವದವಿದ್ಯಾಕೃತದೃಷ್ಟ್ಯಾ ಜಾಯಮಾನಂ ಯೇನ ಪ್ರಕಾರೇಣ ನ ಜಾಯತೇ ಸರ್ವತಃ ಅಜಮೇವ ಬ್ರಹ್ಮ ಭವತಿ, ತಥಾ ತಂ ಪ್ರಕಾರಂ ಶೃಣ್ವಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥
ಆತ್ಮಾ ಹ್ಯಾಕಾಶವಜ್ಜೀವೈರ್ಘಟಾಕಾಶೈರಿವೋದಿತಃ ।
ಘಟಾದಿವಚ್ಚ ಸಂಘಾತೈರ್ಜಾತಾವೇತನ್ನಿದರ್ಶನಮ್ ॥ ೩ ॥
ಅಜಾತಿ ಬ್ರಹ್ಮಾಕಾರ್ಪಣ್ಯಂ ವಕ್ಷ್ಯಾಮೀತಿ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾತಮ್ ; ತತ್ಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಂ ಹೇತುಂ ದೃಷ್ಟಾಂತಂ ಚ ವಕ್ಷ್ಯಾಮೀತ್ಯಾಹ — ಆತ್ಮಾ ಪರಃ ಹಿ ಯಸ್ಮಾತ್ ಆಕಾಶವತ್ ಸೂಕ್ಷ್ಮೋ ನಿರವಯವಃ ಸರ್ವಗತ ಆಕಾಶವದುಕ್ತಃ ಜೀವೈಃ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞೈಃ ಘಟಾಕಾಶೈರಿವ ಘಟಾಕಾಶತುಲ್ಯೈಃ ಉದಿತಃ ಉಕ್ತಃ ; ಸ ಏವ ಆಕಾಶಸಮಃ ಪರ ಆತ್ಮಾ । ಅಥವಾ ಘಟಾಕಾಶೈರ್ಯಥಾ ಆಕಾಶ ಉದಿತಃ ಉತ್ಪನ್ನಃ, ತಥಾ ಪರೋ ಜೀವಾತ್ಮಭಿರುತ್ಪನ್ನಃ ; ಜೀವಾತ್ಮನಾಂ ಪರಸ್ಮಾದಾತ್ಮನ ಉತ್ಪತ್ತಿರ್ಯಾ ಶ್ರೂಯತೇ ವೇದಾಂತೇಷು, ಸಾ ಮಹಾಕಾಶಾದ್ಘಟಾಕಾಶೋತ್ಪತ್ತಿಸಮಾ, ನ ಪರಮಾರ್ಥತ ಇತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ । ತಸ್ಮಾದೇವಾಕಾಶಾದ್ಘಟಾದಯಃ ಸಂಘಾತಾ ಯಥಾ ಉತ್ಪದ್ಯಂತೇ, ಏವಮಾಕಾಶಸ್ಥಾನೀಯಾತ್ಪರಮಾತ್ಮನಃ ಪೃಥಿವ್ಯಾದಿಭೂತಸಂಘಾತಾ ಆಧ್ಯಾತ್ಮಿಕಾಶ್ಚ ಕಾರ್ಯಕರಣಲಕ್ಷಣಾ ರಜ್ಜುಸರ್ಪವದ್ವಿಕಲ್ಪಿತಾ ಜಾಯಂತೇ ; ಅತ ಉಚ್ಯತೇ — ಘಟಾದಿವಚ್ಚ ಸಂಘಾತೈರುದಿತ ಇತಿ । ಯದಾ ಮಂದಬುದ್ಧಿಪ್ರತಿಪಿಪಾದಯಿಷಯಾ ಶ್ರುತ್ಯಾ ಆತ್ಮನೋ ಜಾತಿರುಚ್ಯತೇ ಜೀವಾದೀನಾಮ್ , ತದಾ ಜಾತಾವುಪಗಮ್ಯಮಾನಾಯಾಮ್ ಏತತ್ ನಿದರ್ಶನಂ ದೃಷ್ಟಾಂತಃ ಯಥೋದಿತಾಕಾಶವದಿತ್ಯಾದಿಃ ॥
ಘಟಾದಿಷು ಪ್ರಲೀನೇಷು ಘಟಾಕಾಶಾದಯೋ ಯಥಾ ।
ಆಕಾಶೇ ಸಂಪ್ರಲೀಯಂತೇ ತದ್ವಜ್ಜೀವಾ ಇಹಾತ್ಮನಿ ॥ ೪ ॥
ಯಥಾ ಘಟಾದ್ಯುತ್ಪತ್ತ್ಯಾ ಘಟಾಕಾಶಾದ್ಯುತ್ಪತ್ತಿಃ, ಯಥಾ ಚ ಘಟಾದಿಪ್ರಲಯೇನ ಘಟಾಕಾಶಾದಿಪ್ರಲಯಃ, ತದ್ವದ್ದೇಹಾದಿಸಂಘಾತೋತ್ಪತ್ತ್ಯಾ ಜೀವೋತ್ಪತ್ತಿಃ ತತ್ಪ್ರಲಯೇನ ಚ ಜೀವಾನಾಮ್ ಇಹ ಆತ್ಮನಿ ಪ್ರಲಯಃ, ನ ಸ್ವತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥
ಯಥೈಕಸ್ಮಿನ್ಘಟಾಕಾಶೇ ರಜೋಧೂಮಾದಿಭಿರ್ಯುತೇ ।
ನ ಸರ್ವೇ ಸಂಪ್ರಯುಜ್ಯಂತೇ ತದ್ವಜ್ಜೀವಾಃ ಸುಖಾದಿಭಿಃ ॥ ೫ ॥
ಸರ್ವದೇಹೇಷ್ವಾತ್ಮೈಕತ್ವೇ ಏಕಸ್ಮಿನ್ ಜನನಮರಣಸುಖದುಃಖಾದಿಮತ್ಯಾತ್ಮನಿ ಸರ್ವಾತ್ಮನಾಂ ತತ್ಸಂಬಂಧಃ ಕ್ರಿಯಾಫಲಸಾಂಕರ್ಯಂ ಚ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಯೇ ತ್ವಾಹುರ್ದ್ವೈತಿನಃ, ತಾನ್ಪ್ರತೀದಮುಚ್ಯತೇ — ಯಥಾ ಏಕಸ್ಮಿನ್ ಘಟಾಕಾಶೇ ರಜೋಧೂಮಾದಿಭಿಃ ಯುತೇ ಸಂಯುಕ್ತೇ, ನ ಸರ್ವೇ ಘಟಾಕಾಶಾದಯಃ ತದ್ರಜೋಧೂಮಾದಿಭಿಃ ಸಂಯುಜ್ಯಂತೇ, ತದ್ವತ್ ಜೀವಾಃ ಸುಖಾದಿಭಿಃ । ನನು, ಏಕ ಏವಾತ್ಮಾ ; ಬಾಢಮ್ ; ನನು ನ ಶ್ರುತಂ ತ್ವಯಾ ಆಕಾಶವತ್ಸರ್ವಸಂಘಾತೇಷ್ವೇಕ ಏವಾತ್ಮೇತಿ ? ಯದ್ಯೇಕ ಏವಾತ್ಮಾ, ತರ್ಹಿ ಸರ್ವತ್ರ ಸುಖೀ ದುಃಖೀ ಚ ಸ್ಯಾತ್ ; ನ ಚೇದಂ ಸಾಂಖ್ಯಸ್ಯ ಚೋದ್ಯಂ ಸಂಭವತಿ ; ನ ಹಿ ಸಾಂಖ್ಯ ಆತ್ಮನಃ ಸುಖದುಃಖಾದಿಮತ್ತ್ವಮಿಚ್ಛತಿ, ಬುದ್ಧಿಸಮವಾಯಾಭ್ಯುಪಗಮಾತ್ಸುಖದುಃಖಾದೀನಾಮ್ ; ನ ಚೋಪಲಬ್ಧಿಸ್ವರೂಪಸ್ಯಾತ್ಮನೋ ಭೇದಕಲ್ಪನಾಯಾಂ ಪ್ರಮಾಣಮಸ್ತಿ । ಭೇದಾಭಾವೇ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯ ಪಾರಾರ್ಥ್ಯಾನುಪಪತ್ತಿರಿತಿ ಚೇತ್ , ನ ; ಪ್ರಧಾನಕೃತಸ್ಯಾರ್ಥಸ್ಯಾತ್ಮನ್ಯಸಮವಾಯಾತ್ ; ಯದಿ ಹಿ ಪ್ರಧಾನಕೃತೋ ಬಂಧೋ ಮೋಕ್ಷೋ ವಾ ಅರ್ಥಃ ಪುರುಷೇಷು ಭೇದೇನ ಸಮವೈತಿ, ತತಃ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯ ಪಾರಾರ್ಥ್ಯಮಾತ್ಮೈಕತ್ವೇ ನೋಪಪದ್ಯತ ಇತಿ ಯುಕ್ತಾ ಪುರುಷಭೇದಕಲ್ಪನಾ ; ನ ಚ ಸಾಂಖ್ಯೈರ್ಬಂಧೋ ಮೋಕ್ಷೋ ವಾರ್ಥಃ ಪುರುಷಸಮವೇತೋಽಭ್ಯುಪಗಮ್ಯತೇ, ನಿರ್ವಿಶೇಷಾಶ್ಚ ಚೇತನಮಾತ್ರಾ ಆತ್ಮಾನೋಽಭ್ಯುಪಗಮ್ಯಂತೇ ; ಅತಃ ಪುರುಷಸತ್ತಾಮಾತ್ರಪ್ರಯುಕ್ತಮೇವ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯ ಪಾರಾರ್ಥ್ಯಂ ಸಿದ್ಧಮ್ , ನ ತು ಪುರುಷಭೇದಪ್ರಯುಕ್ತಮಿತಿ ; ಅತಃ ಪುರುಷಭೇದಕಲ್ಪನಾಯಾಂ ನ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯ ಪಾರಾರ್ಥ್ಯಂ ಹೇತುಃ ; ನ ಚಾನ್ಯತ್ಪುರುಷಭೇದಕಲ್ಪನಾಯಾಂ ಪ್ರಮಾಣಮಸ್ತಿ ಸಾಙ್ಖ್ಯಾನಾಮ್ । ಪರಸತ್ತಾಮಾತ್ರಮೇವ ಚೈತನ್ನಿಮಿತ್ತೀಕೃತ್ಯ ಸ್ವಯಂ ಬಧ್ಯತೇ ಮುಚ್ಯತೇ ಚ ಪ್ರಧಾನಮ್ ; ಪರಶ್ಚೋಪಲಬ್ಧಿಮಾತ್ರಸತ್ತಾಸ್ವರೂಪೇಣ ಪ್ರಧಾನಪ್ರವೃತ್ತೌ ಹೇತುಃ, ನ ಕೇನಚಿದ್ವಿಶೇಷೇಣೇತಿ, ಕೇವಲಮೂಢತಯೈವ ಪುರುಷಭೇದಕಲ್ಪನಾ ವೇದಾರ್ಥಪರಿತ್ಯಾಗಶ್ಚ । ಯೇ ತ್ವಾಹುರ್ವೈಶೇಷಿಕಾದಯಃ ಇಚ್ಛಾದಯ ಆತ್ಮಸಮವಾಯಿನ ಇತಿ ; ತದಪ್ಯಸತ್ , ಸ್ಮೃತಿಹೇತೂನಾಂ ಸಂಸ್ಕಾರಾಣಾಮಪ್ರದೇಶವತ್ಯಾತ್ಮನ್ಯಸಮವಾಯಾತ್ , ಆತ್ಮಮನಃಸಂಯೋಗಾಚ್ಚ ಸ್ಮೃತ್ಯುತ್ಪತ್ತೇಃ ಸ್ಮೃತಿನಿಯಮಾನುಪಪತ್ತಿಃ, ಯುಗಪದ್ವಾ ಸರ್ವಸ್ಮೃತ್ಯುತ್ಪತ್ತಿಪ್ರಸಂಗಃ । ನ ಚ ಭಿನ್ನಜಾತೀಯಾನಾಂ ಸ್ಪರ್ಶಾದಿಹೀನಾನಾಮಾತ್ಮನಾಂ ಮನಆದಿಭಿಃ ಸಂಬಂಧೋ ಯುಕ್ತಃ । ನ ಚ ದ್ರವ್ಯಾದ್ರೂಪಾದಯೋ ಗುಣಾಃ ಕರ್ಮಸಾಮಾನ್ಯವಿಶೇಷಸಮವಾಯಾ ವಾ ಭಿನ್ನಾಃ ಸಂತಿ । ಪರೇಷಾಂ ಯದಿ ಹ್ಯತ್ಯಂತಭಿನ್ನಾ ಏವ ದ್ರವ್ಯಾತ್ಸ್ಯುಃ ಇಚ್ಛಾದಯಶ್ಚಾತ್ಮನಃ, ತಥಾ ಸತಿ ದ್ರವ್ಯೇಣ ತೇಷಾಂ ಸಂಬಂಧಾನುಪಪತ್ತಿಃ । ಅಯುತಸಿದ್ಧಾನಾಂ ಸಮವಾಯಲಕ್ಷಣಃ ಸಂಬಂಧೋ ನ ವಿರುಧ್ಯತ ಇತಿ ಚೇತ್ , ನ ; ಇಚ್ಛಾದಿಭ್ಯೋಽನಿತ್ಯೇಭ್ಯ ಆತ್ಮನೋ ನಿತ್ಯಸ್ಯ ಪೂರ್ವಸಿದ್ಧತ್ವಾನ್ನಾಯುತಸಿದ್ಧತ್ವೋಪಪತ್ತಿಃ । ಆತ್ಮನಾ ಅಯುತಸಿದ್ಧತ್ವೇ ಚ ಇಚ್ಛಾದೀನಾಮಾತ್ಮಗತಮಹತ್ತ್ವವನ್ನಿತ್ಯತ್ವಪ್ರಸಂಗಃ । ಸ ಚಾನಿಷ್ಟಃ, ಆತ್ಮನೋಽನಿರ್ಮೋಕ್ಷಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ಸಮವಾಯಸ್ಯ ಚ ದ್ರವ್ಯಾದನ್ಯತ್ವೇ ಸತಿ ದ್ರವ್ಯೇಣ ಸಂಬಂಧಾಂತರಂ ವಾಚ್ಯಮ್ , ಯಥಾ ದ್ರವ್ಯಗುಣಯೋಃ । ಸಮವಾಯೋ ನಿತ್ಯಸಂಬಂಧ ಏವೇತಿ ನ ವಾಚ್ಯಮಿತಿ ಚೇತ್ , ತಥಾ ಸತಿ ಸಮವಾಯಸಂಬಂಧವತಾಂ ನಿತ್ಯಸಂಬಂಧಪ್ರಸಂಗಾತ್ಪೃಥಕ್ತ್ವಾನುಪಪತ್ತಿಃ । ಅತ್ಯಂತಪೃಥಕ್ತ್ವೇ ಚ ದ್ರವ್ಯಾದೀನಾಂ ಸ್ಪರ್ಶವದಸ್ಪರ್ಶದ್ರವ್ಯಯೋರಿವ ಷಷ್ಠ್ಯರ್ಥಾನುಪಪತ್ತಿಃ । ಇಚ್ಛಾದ್ಯುಪಜನಾಪಾಯವದ್ಗುಣವತ್ತ್ವೇ ಚ ಆತ್ಮನೋಽನಿತ್ಯತ್ವಪ್ರಸಂಗಃ । ದೇಹಫಲಾದಿವತ್ಸಾವಯವತ್ವಂ ವಿಕ್ರಿಯಾವತ್ತ್ವಂ ಚ ದೇಹಾದಿವದೇವೇತಿ ದೋಷಾವಪರಿಹಾರ್ಯೌ । ಯಥಾ ತ್ವಾಕಾಶಸ್ಯ ಅವಿದ್ಯಾಧ್ಯಾರೋಪಿತಘಟಾದ್ಯುಪಾಧಿಕೃತರಜೋಧೂಮಮಲವತ್ತ್ವಾದಿದೋಷವತ್ತ್ವಮ್ , ತಥಾ ಆತ್ಮನಃ ಅವಿದ್ಯಾಧ್ಯಾರೋಪಿತಬುದ್ಧ್ಯಾದ್ಯುಪಾಧಿಕೃತಸುಖದುಃಖಾದಿದೋಷವತ್ತ್ವೇ ಬಂಧಮೋಕ್ಷಾದಯೋ ವ್ಯಾವಹಾರಿಕಾ ನ ವಿರುಧ್ಯಂತೇ ; ಸರ್ವವಾದಿಭಿರವಿದ್ಯಾಕೃತವ್ಯವಹಾರಾಭ್ಯುಪಗಮಾತ್ ಪರಮಾರ್ಥಾನಭ್ಯುಪಗಮಾಚ್ಚ । ತಸ್ಮಾದಾತ್ಮಭೇದಪರಿಕಲ್ಪನಾ ವೃಥೈವ ತಾರ್ಕಿಕೈಃ ಕ್ರಿಯತ ಇತಿ ॥
ರೂಪಕಾರ್ಯಸಮಾಖ್ಯಾಶ್ಚ ಭಿದ್ಯಂತೇ ತತ್ರ ತತ್ರ ವೈ ।
ಆಕಾಶಸ್ಯ ನ ಭೇದೋಽಸ್ತಿ ತದ್ವಜ್ಜೀವೇಷು ನಿರ್ಣಯಃ ॥ ೬ ॥
ಕಥಂ ಪುನರಾತ್ಮಭೇದನಿಮಿತ್ತ ಇವ ವ್ಯವಹಾರ ಏಕಸ್ಮಿನ್ನಾತ್ಮನ್ಯವಿದ್ಯಾಕೃತ ಉಪಪದ್ಯತ ಇತಿ, ಉಚ್ಯತೇ । ಯಥಾ ಇಹಾಕಾಶೇ ಏಕಸ್ಮಿನ್ಘಟಕರಕಾಪವರಕಾದ್ಯಾಕಾಶಾನಾಮಲ್ಪತ್ವಮಹತ್ತ್ವಾದಿರೂಪಾಣಿ ಭಿದ್ಯಂತೇ, ತಥಾ ಕಾರ್ಯಮುದಕಾಹರಣಧಾರಣಶಯನಾದಿ, ಸಮಾಖ್ಯಾಶ್ಚ ಘಟಾಕಾಶಃ ಕರಕಾಕಾಶ ಇತ್ಯಾದ್ಯಾಃ ತತ್ಕೃತಾಶ್ಚ ಭಿನ್ನಾ ದೃಶ್ಯಂತೇ, ತತ್ರ ತತ್ರ ವೈ ವ್ಯವಹಾರವಿಷಯೇ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಸರ್ವೋಽಯಮಾಕಾಶೇ ರೂಪಾದಿಭೇದಕೃತೋ ವ್ಯವಹಾರಃ ಅಪರಮಾರ್ಥ ಏವ । ಪರಮಾರ್ಥತಸ್ತ್ವಾಕಾಶಸ್ಯ ನ ಭೇದೋಽಸ್ತಿ । ನ ಚಾಕಾಶಭೇದನಿಮಿತ್ತೋ ವ್ಯವಹಾರೋಽಸ್ತಿ ಅಂತರೇಣ ಪರೋಪಾಧಿಕೃತಂ ದ್ವಾರಮ್ । ಯಥೈತತ್ , ತದ್ವದ್ದೇಹೋಪಾಧಿಭೇದಕೃತೇಷು ಜೀವೇಷು ಘಟಾಕಾಶಸ್ಥಾನೀಯೇಷ್ವಾತ್ಮಸು ನಿರೂಪಣಾತ್ಕೃತಃ ಬುದ್ಧಿಮದ್ಭಿಃ ನಿರ್ಣಯಃ ನಿಶ್ಚಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥
ನಾಕಾಶಸ್ಯ ಘಟಾಕಾಶೋ ವಿಕಾರಾವಯವೌ ಯಥಾ ।
ನೈವಾತ್ಮನಃ ಸದಾ ಜೀವೋ ವಿಕಾರಾವಯವೌ ತಥಾ ॥ ೭ ॥
ನನು ತತ್ರ ಪರಮಾರ್ಥಕೃತ ಏವ ಘಟಾಕಾಶಾದಿಷು ರೂಪಕಾರ್ಯಾದಿಭೇದವ್ಯವಹಾರ ಇತಿ ; ನೈತದಸ್ತಿ, ಯಸ್ಮಾತ್ಪರಮಾರ್ಥಾಕಾಶಸ್ಯ ಘಟಾಕಾಶೋ ನ ವಿಕಾರಃ, ಯಥಾ ಸುವರ್ಣಸ್ಯ ರುಚಕಾದಿಃ, ಯಥಾ ವಾ ಅಪಾಂ ಫೇನಬುದ್ಬುದಹಿಮಾದಿಃ ; ನಾಪ್ಯವಯವಃ, ಯಥಾ ವೃಕ್ಷಸ್ಯ ಶಾಖಾದಿಃ । ನ ತಥಾ ಆಕಾಶಸ್ಯ ಘಟಾಕಾಶೋ ವಿಕಾರಾವಯವೌ ಯಥಾ, ತಥಾ ನೈವಾತ್ಮನಃ ಪರಸ್ಯ ಪರಮಾರ್ಥಸತೋ ಮಹಾಕಾಶಸ್ಥಾನೀಯಸ್ಯ ಘಟಾಕಾಶಸ್ಥಾನೀಯೋ ಜೀವಃ ಸದಾ ಸರ್ವದಾ ಯಥೋಕ್ತದೃಷ್ಟಾಂತವನ್ನ ವಿಕಾರಃ, ನಾಪ್ಯವಯವಃ । ಅತ ಆತ್ಮಭೇದಕೃತೋ ವ್ಯವಹಾರೋ ಮೃಷೈವೇತ್ಯರ್ಥಃ ॥
ಯಥಾ ಭವತಿ ಬಾಲಾನಾಂ ಗಗನಂ ಮಲಿನಂ ಮಲೈಃ ।
ತಥಾ ಭವತ್ಯಬುದ್ಧಾನಾಮಾತ್ಮಾಪಿ ಮಲಿನೋ ಮಲೈಃ ॥ ೮ ॥
ಯಸ್ಮಾದ್ಯಥಾ ಘಟಾಕಾಶಾದಿಭೇದಬುದ್ಧಿನಿಬಂಧನೋ ರೂಪಕಾರ್ಯಾದಿಭೇದವ್ಯವಹಾರಃ, ತಥಾ ದೇಹೋಪಾಧಿಜೀವಭೇದಕೃತೋ ಜನ್ಮಮರಣಾದಿವ್ಯವಹಾರಃ, ತಸ್ಮಾತ್ತತ್ಕೃತಮೇವ ಕ್ಲೇಶಕರ್ಮಫಲಮಲವತ್ತ್ವಮಾತ್ಮನಃ, ನ ಪರಮಾರ್ಥತ ಇತ್ಯೇತಮರ್ಥಂ ದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಪ್ರತಿಪಿಪಾದಯಿಷನ್ನಾಹ — ಯಥಾ ಭವತಿ ಲೋಕೇ ಬಾಲಾನಾಮ್ ಅವಿವೇಕಿನಾಂ ಗಗನಮ್ ಆಕಾಶಂ ಘನರಜೋಧೂಮಾದಿಮಲೈಃ ಮಲಿನಂ ಮಲವತ್ , ನ ಗಗನಯಾಥಾತ್ಮ್ಯವಿವೇಕವತಾಮ್ , ತಥಾ ಭವತಿ ಆತ್ಮಾ ಪರೋಽಪಿ — ಯೋ ವಿಜ್ಞಾತಾ ಪ್ರತ್ಯಕ್ — ಕ್ಲೇಶಕರ್ಮಫಲಮಲೈರ್ಮಲಿನಃ ಅಬುದ್ಧಾನಾಂ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮವಿವೇಕರಹಿತಾನಾಮ್ , ನಾತ್ಮವಿವೇಕವತಾಮ್ । ನ ಹ್ಯೂಷರದೇಶಃ ತೃಡ್ವತ್ಪ್ರಾಣ್ಯಧ್ಯಾರೋಪಿತೋದಕಫೇನತರಂಗಾದಿಮಾನ್ , ತಥಾ ನಾತ್ಮಾ ಅಬುಧಾರೋಪಿತಕ್ಲೇಶಾದಿಮಲೈಃ ಮಲಿನೋ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ ॥
ಮರಣೇ ಸಂಭವೇ ಚೈವ ಗತ್ಯಾಗಮನಯೋರಪಿ ।
ಸ್ಥಿತೌ ಸರ್ವಶರೀರೇಷು ಚಾಕಾಶೇನಾವಿಲಕ್ಷಣಃ ॥ ೯ ॥
ಪುನರಪ್ಯುಕ್ತಮೇವಾರ್ಥಂ ಪ್ರಪಂಚಯತಿ — ಘಟಾಕಾಶಜನ್ಮನಾಶಗಮನಾಗಮನಸ್ಥಿತಿವತ್ಸರ್ವಶರೀರೇಷ್ವಾತ್ಮನೋ ಜನ್ಮಮರಣಾದಿರಾಕಾಶೇನಾವಿಲಕ್ಷಣಃ ಪ್ರತ್ಯೇತವ್ಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥
ಸಂಘಾತಾಃ ಸ್ವಪ್ನವತ್ಸರ್ವ ಆತ್ಮಮಾಯಾವಿಸರ್ಜಿತಾಃ ।
ಆಧಿಕ್ಯೇ ಸರ್ವಸಾಮ್ಯೇ ವಾ ನೋಪಪತ್ತಿರ್ಹಿ ವಿದ್ಯತೇ ॥ ೧೦ ॥
ಘಟಾದಿಸ್ಥಾನೀಯಾಸ್ತು ದೇಹಾದಿಸಂಘಾತಾಃ ಸ್ವಪ್ನದೃಶ್ಯದೇಹಾದಿವನ್ಮಾಯಾವಿಕೃತದೇಹಾದಿವಚ್ಚ ಆತ್ಮಮಾಯಾವಿಸರ್ಜಿತಾಃ, ಆತ್ಮನೋ ಮಾಯಾ ಅವಿದ್ಯಾ, ತಯಾ ಪ್ರತ್ಯುಪಸ್ಥಾಪಿತಾಃ, ನ ಪರಮಾರ್ಥತಃ ಸಂತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಯದಿ ಆಧಿಕ್ಯಮಧಿಕಭಾವಃ ತಿರ್ಯಗ್ದೇಹಾದ್ಯಪೇಕ್ಷಯಾ ದೇವಾದಿಕಾರ್ಯಕರಣಸಂಘಾತಾನಾಮ್ , ಯದಿ ವಾ ಸರ್ವೇಷಾಂ ಸಮತೈವ, ತೇಷಾಂ ನ ಹ್ಯುಪಪತ್ತಿಸಂಭವಃ, ಸಂಭವಪ್ರತಿಪಾದಕೋ ಹೇತುಃ ನ ವಿದ್ಯತೇ ನಾಸ್ತಿ ; ಹಿ ಯಸ್ಮಾತ್ , ತಸ್ಮಾದವಿದ್ಯಾಕೃತಾ ಏವ, ನ ಪರಮಾರ್ಥತಃ ಸಂತೀತ್ಯರ್ಥಃ ॥
ರಸಾದಯೋ ಹಿ ಯೇ ಕೋಶಾ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಾಸ್ತೈತ್ತಿರೀಯಕೇ ।
ತೇಷಾಮಾತ್ಮಾ ಪರೋ ಜೀವಃ ಖಂ ಯಥಾ ಸಂಪ್ರಕಾಶಿತಃ ॥ ೧೧ ॥
ಉತ್ಪತ್ತ್ಯಾದಿವರ್ಜಿತಸ್ಯಾದ್ವಯಸ್ಯಾಸ್ಯಾತ್ಮತತ್ತ್ವಸ್ಯ ಶ್ರುತಿಪ್ರಮಾಣಕತ್ವಪ್ರದರ್ಶನಾರ್ಥಂ ವಾಕ್ಯಾನ್ಯುಪನ್ಯಸ್ಯಂತೇ — ರಸಾದಯಃ ಅನ್ನರಸಮಯಃ ಪ್ರಾಣಮಯ ಇತ್ಯೇವಮಾದಯಃ ಕೋಶಾ ಇವ ಕೋಶಾಃ ಅಸ್ಯಾದೇಃ, ಉತ್ತರೋತ್ತರಾಪೇಕ್ಷಯಾ ಬಹಿರ್ಭಾವಾತ್ಪೂರ್ವಪೂರ್ವಸ್ಯ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಾಃ ವಿಸ್ಪಷ್ಟಮಾಖ್ಯಾತಾಃ ತೈತ್ತಿರೀಯಕೇ ತೈತ್ತಿರೀಯಕಶಾಖೋಪನಿಷದ್ವಲ್ಲ್ಯಾಮ್ , ತೇಷಾಂ ಕೋಶಾನಾಮಾತ್ಮಾ ಯೇನಾತ್ಮನಾ ಪಂಚಾಪಿ ಕೋಶಾ ಆತ್ಮವಂತೋಽಂತರತಮೇನ । ಸ ಹಿ ಸರ್ವೇಷಾಂ ಜೀವನನಿಮಿತ್ತತ್ವಾಜ್ಜೀವಃ । ಕೋಽಸಾವಿತ್ಯಾಹ — ಪರ ಏವಾತ್ಮಾ ಯಃ ಪೂರ್ವಮ್
‘ಸತ್ಯಂ ಜ್ಞಾನಮನಂತಂ ಬ್ರಹ್ಮ’ (ತೈ. ಉ. ೨ । ೧ । ೧) ಇತಿ ಪ್ರಕೃತಃ ; ಯಸ್ಮಾದಾತ್ಮನಃ ಸ್ವಪ್ನಮಾಯಾದಿವದಾಕಾಶಾದಿಕ್ರಮೇಣ ರಸಾದಯಃ ಕೋಶಲಕ್ಷಣಾಃ ಸಂಘಾತಾ ಆತ್ಮಮಾಯಾವಿಸರ್ಜಿತಾ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಸ ಆತ್ಮಾ ಅಸ್ಮಾಭಿಃ ಯಥಾ ಖಂ ತಥೇತಿ ಸಂಪ್ರಕಾಶಿತಃ,
‘ಆತ್ಮಾ ಹ್ಯಾಕಾಶವತ್’ (ಮಾ. ಕಾ. ೩ । ೩) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ಲೋಕೈಃ । ನ ತಾರ್ಕಿಕಪರಿಕಲ್ಪಿತಾತ್ಮವತ್ಪುರುಷಬುದ್ಧಿಪ್ರಮಾಣಗಮ್ಯ ಇತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ ॥
ದ್ವಯೋರ್ದ್ವಯೋರ್ಮಧುಜ್ಞಾನೇ ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಪ್ರಕಾಶಿತಮ್ ।
ಪೃಥಿವ್ಯಾಮುದರೇ ಚೈವ ಯಥಾಕಾಶಃ ಪ್ರಕಾಶಿತಃ ॥ ೧೨ ॥
ಕಿಂಚ, ಅಧಿದೈವತಮಧ್ಯಾತ್ಮಂ ಚ ತೇಜೋಮಯೋಽಮೃತಮಯಃ ಪುರುಷಃ ಪೃಥಿವ್ಯಾದ್ಯಂತರ್ಗತೋ ಯೋ ವಿಜ್ಞಾತಾ ಪರ ಏವಾತ್ಮಾ ಬ್ರಹ್ಮ ಸರ್ವಮಿತಿ ದ್ವಯೋರ್ದ್ವಯೋಃ ಆ ದ್ವೈತಕ್ಷಯಾತ್ ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಪ್ರಕಾಶಿತಮ್ ; ಕ್ವೇತ್ಯಾಹ — ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಖ್ಯಂ ಮಧು ಅಮೃತಮ್ , ಅಮೃತತ್ವಂ ಮೋದನಹೇತುತ್ವಾತ್ , ತದ್ವಿಜ್ಞಾಯತೇ ಯಸ್ಮಿನ್ನಿತಿ ಮಧುಜ್ಞಾನಂ ಮಧುಬ್ರಾಹ್ಮಣಮ್ , ತಸ್ಮಿನ್ನಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಕಿಮಿವೇತ್ಯಾಹ — ಪೃಥಿವ್ಯಾಮ್ ಉದರೇ ಚೈವ ಯಥಾ ಏಕ ಆಕಾಶಃ ಅನುಮಾನೇನ ಪ್ರಕಾಶಿತಃ ಲೋಕೇ, ತದ್ವದಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥
ಜೀವಾತ್ಮನೋರನನ್ಯತ್ವಮಭೇದೇನ ಪ್ರಶಸ್ಯತೇ ।
ನಾನಾತ್ವಂ ನಿಂದ್ಯತೇ ಯಚ್ಚ ತದೇವಂ ಹಿ ಸಮಂಜಸಮ್ ॥ ೧೩ ॥
ಜೀವಾತ್ಮನೋಃ ಪೃಥಕ್ತ್ವಂ ಯತ್ಪ್ರಾಗುತ್ಪತ್ತೇಃ ಪ್ರಕೀರ್ತಿತಮ್ ।
ಭವಿಷ್ಯದ್ವೃತ್ತ್ಯಾ ಗೌಣಂ ತನ್ಮುಖ್ಯತ್ವಂ ಹಿ ನ ಯುಜ್ಯತೇ ॥ ೧೪ ॥
ಮೃಲ್ಲೋಹವಿಸ್ಫುಲಿಂಗಾದ್ಯೈಃ ಸೃಷ್ಟಿರ್ಯಾ ಚೋದಿತಾನ್ಯಥಾ ।
ಉಪಾಯಃ ಸೋಽವತಾರಾಯ ನಾಸ್ತಿ ಭೇದಃ ಕಥಂಚನ ॥ ೧೫ ॥
ನನು ಯದ್ಯುತ್ಪತ್ತೇಃ ಪ್ರಾಗಜಂ ಸರ್ವಮೇಕಮೇವಾದ್ವಿತೀಯಮ್ , ತಥಾಪಿ ಉತ್ಪತ್ತೇರೂರ್ಧ್ವಂ ಜಾತಮಿದಂ ಸರ್ವಂ ಜೀವಾಶ್ಚ ಭಿನ್ನಾ ಇತಿ । ಮೈವಮ್ , ಅನ್ಯಾರ್ಥತ್ವಾದುತ್ಪತ್ತಿಶ್ರುತೀನಾಮ್ । ಪೂರ್ವಮಪಿ ಪರಿಹೃತ ಏವಾಯಂ ದೋಷಃ — ಸ್ವಪ್ನವದಾತ್ಮಮಾಯಾವಿಸರ್ಜಿತಾಃ ಸಂಘಾತಾಃ, ಘಟಾಕಾಶೋತ್ಪತ್ತಿಭೇದಾದಿವಜ್ಜೀವಾನಾಮುತ್ಪತ್ತಿಭೇದಾದಿರಿತಿ । ಇತ ಏವ ಉತ್ಪತ್ತಿಭೇದಾದಿಶ್ರುತಿಭ್ಯ ಆಕೃಷ್ಯ ಇಹ ಪುನರುತ್ಪತ್ತಿಶ್ರುತೀನಾಮೈದಂಪರ್ಯಪ್ರತಿಪಿಪಾದಯಿಷಯೋಪನ್ಯಾಸಃ ಮೃಲ್ಲೋಹವಿಸ್ಫುಲಿಂಗಾದಿದೃಷ್ಟಾಂತೋಪನ್ಯಾಸೈಃ ಸೃಷ್ಟಿಃ ಯಾ ಚ ಉದಿತಾ ಪ್ರಕಾಶಿತಾ ಕಲ್ಪಿತಾ ಅನ್ಯಥಾನ್ಯಥಾ ಚ, ಸ ಸರ್ವಃ ಸೃಷ್ಟಿಪ್ರಕಾರೋ ಜೀವಪರಮಾತ್ಮೈಕತ್ವಬುದ್ಧ್ಯವತಾರಾಯೋಪಾಯೋಽಸ್ಮಾಕಮ್ , ಯಥಾ ಪ್ರಾಣಸಂವಾದೇ ವಾಗಾದ್ಯಾಸುರಪಾಪ್ಮವೇಧಾದ್ಯಾಖ್ಯಾಯಿಕಾ ಕಲ್ಪಿತಾ ಪ್ರಾಣವೈಶಿಷ್ಟ್ಯಬೋಧಾವತಾರಾಯ ; ತದಪ್ಯಸಿದ್ಧಮಿತಿ ಚೇತ್ ; ನ, ಶಾಖಾಭೇದೇಷ್ವನ್ಯಥಾನ್ಯಥಾ ಚ ಪ್ರಾಣಾದಿಸಂವಾದಶ್ರವಣಾತ್ । ಯದಿ ಹಿ ವಾದಃ ಪರಮಾರ್ಥ ಏವಾಭೂತ್ , ಏಕರೂಪ ಏವ ಸಂವಾದಃ ಸರ್ವಶಾಖಾಸ್ವಶ್ರೋಷ್ಯತ, ವಿರುದ್ಧಾನೇಕಪ್ರಕಾರೇಣ ನಾಶ್ರೋಷ್ಯತ ; ಶ್ರೂಯತೇ ತು ; ತಸ್ಮಾನ್ನ ತಾದರ್ಥ್ಯಂ ಸಂವಾದಶ್ರುತೀನಾಮ್ । ತಥೋತ್ಪತ್ತಿವಾಕ್ಯಾನಿ ಪ್ರತ್ಯೇತವ್ಯಾನಿ । ಕಲ್ಪಸರ್ಗಭೇದಾತ್ಸಂವಾದಶ್ರುತೀನಾಮುತ್ಪತ್ತಿಶ್ರುತೀನಾಂ ಚ ಪ್ರತಿಸರ್ಗಮನ್ಯಥಾತ್ವಮಿತಿ ಚೇತ್ ; ನ, ನಿಷ್ಪ್ರಯೋಜನತ್ವಾದ್ಯಥೋಕ್ತಬುದ್ಧ್ಯವತಾರಪ್ರಯೋಜನವ್ಯತಿರೇಕೇಣ । ನ ಹ್ಯನ್ಯಪ್ರಯೋಜನವತ್ತ್ವಂ ಸಂವಾದೋತ್ಪತ್ತಿಶ್ರುತೀನಾಂ ಶಕ್ಯಂ ಕಲ್ಪಯಿತುಮ್ । ತಥಾತ್ವಪ್ರತ್ತಿಪತ್ತಯೇ ಧ್ಯಾನಾರ್ಥಮಿತಿ ಚೇತ್ ; ನ, ಕಲಹೋತ್ಪತ್ತಿಪ್ರಲಯಾನಾಂ ಪ್ರತಿಪತ್ತೇರನಿಷ್ಟತ್ವಾತ್ । ತಸ್ಮಾದುತ್ಪತ್ತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಯ ಆತ್ಮೈಕತ್ವಬುದ್ಧ್ಯವತಾರಾಯೈವ, ನಾನ್ಯಾರ್ಥಾಃ ಕಲ್ಪಯಿತುಂ ಯುಕ್ತಾಃ । ಅತೋ ನಾಸ್ತ್ಯುತ್ಪತ್ತ್ಯಾದಿಕೃತೋ ಭೇದಃ ಕಥಂಚನ ॥
ಆಶ್ರಮಾಸ್ತ್ರಿವಿಧಾ ಹೀನಮಧ್ಯಮೋತ್ಕೃಷ್ಟದೃಷ್ಟಯಃ ।
ಉಪಾಸನೋಪದಿಷ್ಟೇಯಂ ತದರ್ಥಮನುಕಂಪಯಾ ॥ ೧೬ ॥
ಸ್ವಸಿದ್ಧಾಂತವ್ಯವಸ್ಥಾಸು ದ್ವೈತಿನೋ ನಿಶ್ಚಿತಾ ದೃಢಮ್ ।
ಪರಸ್ಪರಂ ವಿರುಧ್ಯಂತೇ ತೈರಯಂ ನ ವಿರುಧ್ಯತೇ ॥ ೧೭ ॥
ಶಾಸ್ತ್ರೋಪಪತ್ತಿಭ್ಯಾಮವಧಾರಿತತ್ವಾದದ್ವಯಾತ್ಮದರ್ಶನಂ ಸಮ್ಯಗ್ದರ್ಶನಮ್ , ತದ್ಬಾಹ್ಯತ್ವಾನ್ಮಿಥ್ಯಾದರ್ಶನಮನ್ಯತ್ । ಇತಶ್ಚ ಮಿಥ್ಯಾದರ್ಶನಂ ದ್ವೈತಿನಾಂ ರಾಗದ್ವೇಷಾದಿದೋಷಾಸ್ಪದತ್ವಾತ್ । ಕಥಮ್ ? ಸ್ವಸಿದ್ಧಾಂತವ್ಯವಸ್ಥಾಸು ಸ್ವಸಿದ್ಧಾಂತರಚನಾನಿಯಮೇಷು ಕಪಿಲಕಣಾದಬುದ್ಧಾರ್ಹತಾದಿದೃಷ್ಟ್ಯನುಸಾರಿಣೋ ದ್ವೈತಿನೋ ನಿಶ್ಚಿತಾಃ, ಏವಮೇವೈಷ ಪರಮಾರ್ಥೋ ನಾನ್ಯಥೇತಿ, ತತ್ರ ತತ್ರಾನುರಕ್ತಾಃ ಪ್ರತಿಪಕ್ಷಂ ಚಾತ್ಮನಃ ಪಶ್ಯಂತಸ್ತಂ ದ್ವಿಷಂತ ಇತ್ಯೇವಂ ರಾಗದ್ವೇಷೋಪೇತಾಃ ಸ್ವಸಿದ್ಧಾಂತದರ್ಶನನಿಮಿತ್ತಮೇವ ಪರಸ್ಪರಮ್ ಅನ್ಯೋನ್ಯಂ ವಿರುಧ್ಯಂತೇ । ತೈರನ್ಯೋನ್ಯವಿರೋಧಿಭಿರಸ್ಮದೀಯೋಽಯಂ ವೈದಿಕಃ ಸರ್ವಾನನ್ಯತ್ವಾದಾತ್ಮೈಕತ್ವದರ್ಶನಪಕ್ಷೋ ನ ವಿರುಧ್ಯತೇ, ಯಥಾ ಸ್ವಹಸ್ತಪಾದಾದಿಭಿಃ । ಏವಂ ರಾಗದ್ವೇಷಾದಿದೋಷಾನಾಸ್ಪದತ್ವಾದಾತ್ಮೈಕತ್ವಬುದ್ಧಿರೇವ ಸಮ್ಯಗ್ದರ್ಶನಮಿತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ ॥
ಅದ್ವೈತಂ ಪರಮಾರ್ಥೋ ಹಿ ದ್ವೈತಂ ತದ್ಭೇದ ಉಚ್ಯತೇ ।
ತೇಷಾಮುಭಯಥಾ ದ್ವೈತಂ ತೇನಾಯಂ ನ ವಿರುಧ್ಯತೇ ॥ ೧೮ ॥
ಕೇನ ಹೇತುನಾ ತೈರ್ನ ವಿರುಧ್ಯತ ಇತ್ಯುಚ್ಯತೇ — ಅದ್ವೈತಂ ಪರಮಾರ್ಥಃ, ಹಿ ಯಸ್ಮಾತ್ ದ್ವೈತಂ ನಾನಾತ್ವಂ ತಸ್ಯಾದ್ವೈತಸ್ಯ ಭೇದಃ ತದ್ಭೇದಃ, ತಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ,
‘ಏಕಮೇವಾದ್ವಿತೀಯಮ್’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೨ । ೧) ‘ತತ್ತೇಜೋಽಸೃಜತ’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೨ । ೩) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ ; ಉಪಪತ್ತೇಶ್ಚ, ಸ್ವಚಿತ್ತಸ್ಪಂದನಾಭಾವೇ ಸಮಾಧೌ ಮೂರ್ಛಾಯಾಂ ಸುಷುಪ್ತೌ ವಾ ಅಭಾವಾತ್ । ಅತಃ ತದ್ಭೇದ ಉಚ್ಯತೇ ದ್ವೈತಮ್ । ದ್ವೈತಿನಾಂ ತು ತೇಷಾಂ ಪರಮಾರ್ಥತೋಽಪರಮಾರ್ಥತಶ್ಚ ಉಭಯಥಾಪಿ ದ್ವೈತಮೇವ ; ಯದಿ ಚ ತೇಷಾಂ ಭ್ರಾಂತಾನಾಂ ದ್ವೈತದೃಷ್ಟಿಃ ಅಸ್ಮಾಕಮದ್ವೈತದೃಷ್ಟಿರಭ್ರಾಂತಾನಾಮ್ , ತೇನಾಯಂ ಹೇತುನಾ ಅಸ್ಮತ್ಪಕ್ಷೋ ನ ವಿರುಧ್ಯತೇ ತೈಃ,
‘ಇಂದ್ರೋ ಮಾಯಾಭಿಃ’ (ಬೃ. ಉ. ೨ । ೫ । ೧೯) ‘ನ ತು ತದ್ದ್ವಿತೀಯಮಸ್ತಿ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೩ । ೨೩) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ । ಯಥಾ ಮತ್ತಗಜಾರೂಢಃ ಉನ್ಮತ್ತಂ ಭೂಮಿಷ್ಠಮ್ ‘ಪ್ರತಿಗಜಾರೂಢೋಽಹಂ ಗಜಂ ವಾಹಯ ಮಾಂ ಪ್ರತಿ’ ಇತಿ ಬ್ರುವಾಣಮಪಿ ತಂ ಪ್ರತಿ ನ ವಾಹಯತ್ಯವಿರೋಧಬುದ್ಧ್ಯಾ, ತದ್ವತ್ । ತತಃ ಪರಮಾರ್ಥತೋ ಬ್ರಹ್ಮವಿದಾತ್ಮೈವ ದ್ವೈತಿನಾಮ್ । ತೇನಾಯಂ ಹೇತುನಾ ಅಸ್ಮತ್ಪಕ್ಷೋ ನ ವಿರುಧ್ಯತೇ ತೈಃ ॥
ಮಾಯಯಾ ಭಿದ್ಯತೇ ಹ್ಯೇತನ್ನಾನ್ಯಥಾಜಂ ಕಥಂಚನ ।
ತತ್ತ್ವತೋ ಭಿದ್ಯಮಾನೇ ಹಿ ಮರ್ತ್ಯತಾಮಮೃತಂ ವ್ರಜೇತ್ ॥ ೧೯ ॥
ದ್ವೈತಮದ್ವೈತಭೇದ ಇತ್ಯುಕ್ತೇ ದ್ವೈತಮಪ್ಯದ್ವೈತವತ್ಪರಮಾರ್ಥಸದಿತಿ ಸ್ಯಾತ್ಕಸ್ಯಚಿದಾಶಂಕೇತ್ಯತ ಆಹ — ಯತ್ಪರಮಾರ್ಥಸದದ್ವೈತಮ್ , ಮಾಯಯಾ ಭಿದ್ಯತೇ ಹ್ಯೇತತ್ ತೈಮಿರಿಕಾನೇಕಚಂದ್ರವತ್ ರಜ್ಜುಃ ಸರ್ಪಧಾರಾದಿಭಿರ್ಭೇದೈರಿವ ; ನ ಪರಮಾರ್ಥತಃ, ನಿರವಯವತ್ವಾದಾತ್ಮನಃ । ಸಾವಯವಂ ಹ್ಯವಯವಾನ್ಯಥಾತ್ವೇನ ಭಿದ್ಯತೇ, ಯಥಾ ಮೃತ್ ಘಟಾದಿಭೇದೈಃ । ತಸ್ಮಾನ್ನಿರವಯವಮಜಂ ನಾನ್ಯಥಾ ಕಥಂಚನ, ಕೇನಚಿದಪಿ ಪ್ರಕಾರೇಣ ನ ಭಿದ್ಯತ ಇತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ । ತತ್ತ್ವತೋ ಭಿದ್ಯಮಾನಂ ಹಿ ಅಮೃತಮಜಮದ್ವಯಂ ಸ್ವಭಾವತಃ ಸತ್ ಮರ್ತ್ಯತಾಂ ವ್ರಜೇತ್ , ಯಥಾ ಅಗ್ನಿಃ ಶೀತತಾಮ್ । ತಚ್ಚಾನಿಷ್ಟಂ ಸ್ವಭಾವವೈಪರೀತ್ಯಗಮನಮ್ , ಸರ್ವಪ್ರಮಾಣವಿರೋಧಾತ್ । ಅಜಮದ್ವಯಮಾತ್ಮತತ್ತ್ವಂ ಮಾಯಯೈವ ಭಿದ್ಯತೇ, ನ ಪರಮಾರ್ಥತಃ । ತಸ್ಮಾನ್ನ ಪರಮಾರ್ಥಸದ್ದ್ವೈತಮ್ ॥
ಅಜಾತಸ್ಯೈವ ಭಾವಸ್ಯ ಜಾತಿಮಿಚ್ಛಂತಿ ವಾದಿನಃ ।
ಅಜಾತೋ ಹ್ಯಮೃತೋ ಭಾವೋ ಮರ್ತ್ಯತಾಂ ಕಥಮೇಷ್ಯತಿ ॥ ೨೦ ॥
ಯೇ ತು ಪುನಃ ಕೇಚಿದುಪನಿಷದ್ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಾರೋ ಬ್ರಹ್ಮವಾದಿನೋ ವಾವದೂಕಾಃ ಅಜಾತಸ್ಯೈವ ಆತ್ಮತತ್ತ್ವಸ್ಯಾಮೃತಸ್ಯ ಸ್ವಭಾವತೋ ಜಾತಿಮ್ ಉತ್ಪತ್ತಿಮ್ ಇಚ್ಛಂತಿ ಪರಮಾರ್ಥತ ಏವ, ತೇಷಾಂ ಜಾತಂ ಚೇತ್ , ತದೇವ ಮರ್ತ್ಯತಾಮೇಷ್ಯತ್ಯವಶ್ಯಮ್ । ಸ ಚ ಅಜಾತೋ ಹ್ಯಮೃತೋ ಭಾವಃ ಸ್ವಭಾವತಃ ಸನ್ನಾತ್ಮಾ ಕಥಂ ಮರ್ತ್ಯತಾಮೇಷ್ಯತಿ ? ನ ಕಥಂಚನ ಮರ್ತ್ಯತ್ವಂ ಸ್ವಭಾವವೈಪರೀತ್ಯಮೇಷ್ಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ ॥
ನ ಭವತ್ಯಮೃತಂ ಮರ್ತ್ಯಂ ನ ಮರ್ತ್ಯಮಮೃತಂ ತಥಾ ।
ಪ್ರಕೃತೇರನ್ಯಥಾಭಾವೋ ನ ಕಥಂಚಿದ್ಭವಿಷ್ಯತಿ ॥ ೨೧ ॥
ಯಸ್ಮಾನ್ನ ಭವತಿ ಅಮೃತಂ ಮರ್ತ್ಯಂ ಲೋಕೇ ನಾಪಿ ಮರ್ತ್ಯಮಮೃತಂ ತಥಾ, ತತಃ ಪ್ರಕೃತೇಃ ಸ್ವಭಾವಸ್ಯ ಅನ್ಯಥಾಭಾವಃ ಸ್ವತಃ ಪ್ರಚ್ಯುತಿಃ ನ ಕಥಂಚಿದ್ಭವಿಷ್ಯತಿ, ಅಗ್ನೇರಿವೌಷ್ಣ್ಯಸ್ಯ ॥
ಸ್ವಭಾವೇನಾಮೃತೋ ಯಸ್ಯ ಭಾವೋ ಗಚ್ಛತಿ ಮರ್ತ್ಯತಾಮ್ ।
ಕೃತಕೇನಾಮೃತಸ್ತಸ್ಯ ಕಥಂ ಸ್ಥಾಸ್ಯತಿ ನಿಶ್ಚಲಃ ॥ ೨೨ ॥
ಯಸ್ಯ ಪುನರ್ವಾದಿನಃ ಸ್ವಭಾವೇನ ಅಮೃತೋ ಭಾವಃ ಮರ್ತ್ಯತಾಂ ಗಚ್ಛತಿ ಪರಮಾರ್ಥತೋ ಜಾಯತೇ, ತಸ್ಯ ಪ್ರಾಗುತ್ಪತ್ತೇಃ ಸ ಭಾವಃ ಸ್ವಭಾವತೋಽಮೃತ ಇತಿ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾ ಮೃಷೈವ । ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ? ಕೃತಕೇನಾಮೃತಃ ತಸ್ಯ ಸ್ವಭಾವಃ । ಕೃತಕೇನಾಮೃತಃ ಸ ಕಥಂ ಸ್ಥಾಸ್ಯತಿ ನಿಶ್ಚಲಃ ? ಅಮೃತಸ್ವಭಾವತಯಾ ನ ಕಥಂಚಿತ್ಸ್ಥಾಸ್ಯತಿ । ಆತ್ಮಜಾತಿವಾದಿನಃ ಸರ್ವಥಾ ಅಜಂ ನಾಮ ನಾಸ್ತ್ಯೇವ । ಸರ್ವಮೇತನ್ಮರ್ತ್ಯಮ್ ; ಅತಃ ಅನಿರ್ಮೋಕ್ಷಪ್ರಸಂಗ ಇತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ ॥
ಭೂತತೋಽಭೂತತೋ ವಾಪಿ ಸೃಜ್ಯಮಾನೇ ಸಮಾ ಶ್ರುತಿಃ ।
ನಿಶ್ಚಿತಂ ಯುಕ್ತಿಯುಕ್ತಂ ಚ ಯತ್ತದ್ಭವತಿ ನೇತರತ್ ॥ ೨೩ ॥
ನನ್ವಜಾತಿವಾದಿನಃ ಸೃಷ್ಟಿಪ್ರತಿಪಾದಿಕಾ ಶ್ರುತಿರ್ನ ಸಂಗಚ್ಛತೇ । ಬಾಢಮ್ ; ವಿದ್ಯತೇ ಸೃಷ್ಟಿಪ್ರತಿಪಾದಿಕಾ ಶ್ರುತಿಃ ; ಸಾ ತ್ವನ್ಯಪರಾ,
‘ಉಪಾಯಃ ಸೋಽವತಾರಯ’ (ಮಾ. ಕಾ. ೩ । ೧೫) ಇತ್ಯವೋಚಾಮ । ಇದಾನೀಮುಕ್ತೇಽಪಿ ಪರಿಹಾರೇ ಪುನಶ್ಚೋದ್ಯಪರಿಹಾರೌ ವಿವಕ್ಷಿತಾರ್ಥಂ ಪ್ರತಿ ಸೃಷ್ಟಿಶ್ರುತ್ಯಕ್ಷರಾಣಾಮಾನುಲೋಮ್ಯವಿರೋಧಶಂಕಾಮಾತ್ರಪರಿಹಾರಾರ್ಥೌ । ಭೂತತಃ ಪರಮಾರ್ಥತಃ ಸೃಜ್ಯಮಾನೇ ವಸ್ತುನಿ, ಅಭೂತತಃ ಮಾಯಯಾ ವಾ ಮಾಯಾವಿನೇವ ಸೃಜ್ಯಮಾನೇ ವಸ್ತುನಿ ಸಮಾ ತುಲ್ಯಾ ಸೃಷ್ಟಿಶ್ರುತಿಃ । ನನು ಗೌಣಮುಖ್ಯಯೋರ್ಮುಖ್ಯೇ ಶಬ್ದಾರ್ಥಪ್ರತಿಪತ್ತಿರ್ಯುಕ್ತಾ ; ನ, ಅನ್ಯಥಾಸೃಷ್ಟೇರಪ್ರಸಿದ್ಧತ್ವಾನ್ನಿಷ್ಪ್ರಯೋಜನತ್ವಾಚ್ಚ ಇತ್ಯವೋಚಾಮ । ಅವಿದ್ಯಾಸೃಷ್ಟಿವಿಷಯೈವ ಸರ್ವಾ ಗೌಣೀ ಮುಖ್ಯಾ ಚ ಸೃಷ್ಟಿಃ, ನ ಪರಮಾರ್ಥತಃ,
‘ಸಬಾಹ್ಯಾಭ್ಯಂತರೋ ಹ್ಯಜಃ’ (ಮು. ಉ. ೨ । ೧ । ೨) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ । ತಸ್ಮಾತ್ ಶ್ರುತ್ಯಾ ನಿಶ್ಚಿತಂ ಯತ್ ಏಕಮೇವಾದ್ವಿತೀಯಮಜಮಮೃತಮಿತಿ, ಯುಕ್ತಿಯುಕ್ತಂ ಚ ಯುಕ್ತ್ಯಾ ಚ ಸಂಪನ್ನಮ್ , ತದೇವೇತ್ಯವೋಚಾಮ ಪೂರ್ವೈರ್ಗ್ರಂಥೈಃ ; ತದೇವ ಶ್ರುತ್ಯರ್ಥೋ ಭವತಿ, ನೇತರತ್ಕದಾಚಿದಪಿ ಕ್ವಚಿದಪಿ ॥
ನೇಹ ನಾನೇತಿ ಚಾಮ್ನಾಯಾದಿಂದ್ರೋ ಮಾಯಾಭಿರಿತ್ಯಪಿ ।
ಅಜಾಯಮಾನೋ ಬಹುಧಾ ಜಾಯತೇ ಮಾಯಯಾ ತು ಸಃ ॥ ೨೪ ॥
ಕಥಂ ಶ್ರುತಿನಿಶ್ಚಯ ಇತ್ಯಾಹ — ಯದಿ ಹಿ ಭೂತತ ಏವ ಸೃಷ್ಟಿಃ ಸ್ಯಾತ್ , ತತಃ ಸತ್ಯಮೇವ ನಾನಾವಸ್ತ್ವಿತಿ ತದಭಾವಪ್ರದರ್ಶನಾರ್ಥ ಆಮ್ನಾಯೋ ನ ಸ್ಯಾತ್ ; ಅಸ್ತಿ ಚ
‘ನೇಹ ನಾನಾಸ್ತಿ ಕಿಂಚನ’ (ಕ. ಉ. ೨ । ೧ । ೧೧) ಇತ್ಯಾಮ್ನಾಯೋ ದ್ವೈತಭಾವಪ್ರತಿಷೇಧಾರ್ಥಃ ; ತಸ್ಮಾದಾತ್ಮೈಕತ್ವಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯರ್ಥಾ ಕಲ್ಪಿತಾ ಸೃಷ್ಟಿರಭೂತೈವ ಪ್ರಾಣಸಂವಾದವತ್ ।
‘ಇಂದ್ರೋ ಮಾಯಾಭಿಃ’ (ಬೃ. ಉ. ೨ । ೫ । ೧೯) ಇತ್ಯಭೂತಾರ್ಥಪ್ರತಿಪಾದಕೇನ ಮಾಯಾಶಬ್ದೇನ ವ್ಯಪದೇಶಾತ್ । ನನು ಪ್ರಜ್ಞಾವಚನೋ ಮಾಯಾಶಬ್ದಃ ; ಸತ್ಯಮ್ , ಇಂದ್ರಿಯಪ್ರಜ್ಞಾಯಾ ಅವಿದ್ಯಾಮಯತ್ವೇನ ಮಾಯಾತ್ವಾಭ್ಯುಪಗಮಾದದೋಷಃ । ಮಾಯಾಭಿಃ ಇಂದ್ರಿಯಪ್ರಜ್ಞಾಭಿರವಿದ್ಯಾರೂಪಾಭಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
‘ಅಜಾಯಮಾನೋ ಬಹುಧಾ ವಿಜಾಯತೇ’ (ತೈ. ಆ. ೩ । ೧೩) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ । ತಸ್ಮಾತ್ ಜಾಯತೇ ಮಾಯಯಾ ತು ಸಃ ; ತು —ಶಬ್ದೋಽವಧಾರಣಾರ್ಥಃ ಮಾಯಯೈವೇತಿ । ನ ಹ್ಯಜಾಯಮಾನತ್ವಂ ಬಹುಧಾಜನ್ಮ ಚ ಏಕತ್ರ ಸಂಭವತಿ, ಅಗ್ನಾವಿವ ಶೈತ್ಯಮೌಷ್ಣ್ಯಂ ಚ । ಫಲವತ್ತ್ವಾಚ್ಚಾತ್ಮೈಕತ್ವದರ್ಶನಮೇವ ಶ್ರುತಿನಿಶ್ಚಿತೋಽರ್ಥಃ,
‘ತತ್ರ ಕೋ ಮೋಹಃ ಕಃ ಶೋಕ ಏಕತ್ವಮನುಪಶ್ಯತಃ’ (ಈ. ಉ. ೭) ಇತ್ಯಾದಿಮಂತ್ರವರ್ಣಾತ್
‘ಮೃತ್ಯೋಃ ಸ ಮೃತ್ಯುಮಾಪ್ನೋತಿ’ (ಕ. ಉ. ೨ । ೪ । ೧೦) ಇತಿ ನಿಂದಿತತ್ವಾಚ್ಚ ಸೃಷ್ಟ್ಯಾದಿಭೇದದೃಷ್ಟೇಃ ॥
ಸಂಭೂತೇರಪವಾದಾಚ್ಚ ಸಂಭವಃ ಪ್ರತಿಷಿಧ್ಯತೇ ।
ಕೋ ನ್ವೇನಂ ಜನಯೇದಿತಿ ಕಾರಣಂ ಪ್ರತಿಷಿಧ್ಯತೇ ॥ ೨೫ ॥
‘ಅಂಧಂ ತಮಃ ಪ್ರವಿಶಂತಿ ಯೇ ಸಂಭೂತಿಮುಪಾಸತೇ’ (ಈ. ಮಾ. ೯) ಇತಿ ಸಂಭೂತೇರುಪಾಸ್ಯತ್ವಾಪವಾದಾತ್ಸಂಭವಃ ಪ್ರತಿಷಿಧ್ಯತೇ ; ನ ಹಿ ಪರಮಾರ್ಥಸದ್ಭೂತಾಯಾಂ ಸಂಭೂತೌ ತದಪವಾದ ಉಪಪದ್ಯತೇ । ನನು ವಿನಾಶೇನ ಸಂಭೂತೇಃ ಸಮುಚ್ಚಯವಿಧಾನಾರ್ಥಃ ಸಂಭೂತ್ಯಪವಾದಃ, ಯಥಾ
‘ಅಂಧಂ ತಮಃ ಪ್ರವಿಶಂತಿ ಯೇಽವಿದ್ಯಾಮುಪಾಸತೇ’ (ಈ. ಮಾ. ೧೨) ಇತಿ । ಸತ್ಯಮೇವ, ದೇವತಾದರ್ಶನಸ್ಯ ಸಂಭೂತಿವಿಷಯಸ್ಯ ವಿನಾಶಶಬ್ದವಾಚ್ಯಸ್ಯ ಚ ಕರ್ಮಣಃ ಸಮುಚ್ಚಯವಿಧಾನಾರ್ಥಃ ಸಂಭೂತ್ಯಪವಾದಃ ; ತಥಾಪಿ ವಿನಾಶಾಖ್ಯಸ್ಯ ಕರ್ಮಣಃ ಸ್ವಾಭಾವಿಕಾಜ್ಞಾನಪ್ರವೃತ್ತಿರೂಪಸ್ಯ ಮೃತ್ಯೋರತಿತರಣಾರ್ಥತ್ವವತ್ ದೇವತಾದರ್ಶನಕರ್ಮಸಮುಚ್ಚಯಸ್ಯ ಪುರುಷಸಂಸ್ಕಾರಾರ್ಥಸ್ಯ ಕರ್ಮಫಲರಾಗಪ್ರವೃತ್ತಿರೂಪಸ್ಯ ಸಾಧ್ಯಸಾಧನೈಷಣಾದ್ವಯಲಕ್ಷಣಸ್ಯ ಮೃತ್ಯೋರತಿತರಣಾರ್ಥತ್ವಮ್ । ಏವಂ ಹ್ಯೇಷಣಾದ್ವಯರೂಪಾನ್ಮೃತ್ಯೋರಶುದ್ಧೇರ್ವಿಯುಕ್ತಃ ಪುರುಷಃ ಸಂಸ್ಕೃತಃ ಸ್ಯಾತ್ । ಅತೋ ಮೃತ್ಯೋರತಿತರಣಾರ್ಥಾ ದೇವತಾದರ್ಶನಕರ್ಮಸಮುಚ್ಚಯಲಕ್ಷಣಾ ಹ್ಯವಿದ್ಯಾ । ಏವಮೇವ ಏಷಣಾದ್ವಯಲಕ್ಷಣಾವಿದ್ಯಾಯಾ ಮೃತ್ಯೋರತಿತೀರ್ಣಸ್ಯ ವಿರಕ್ತಸ್ಯೋಪನಿಷಚ್ಛಾಸ್ತ್ರಾರ್ಥಾಲೋಚನಪರಸ್ಯ ನಾಂತರೀಯಿಕಾ ಪರಮಾತ್ಮೈಕತ್ವವಿದ್ಯೋತ್ಪತ್ತಿರಿತಿ ಪೂರ್ವಭಾವಿನೀಮವಿದ್ಯಾಮಪೇಕ್ಷ್ಯ ಪಶ್ಚಾದ್ಭಾವಿನೀ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾ ಅಮೃತತ್ವಸಾಧನಾ ಏಕೇನ ಪುರುಷೇಣ ಸಂಬಧ್ಯಮಾನಾ ಅವಿದ್ಯಯಾ ಸಮುಚ್ಚೀಯತ ಇತ್ಯುಚ್ಯತೇ । ಅತಃ ಅನ್ಯಾರ್ಥತ್ವಾದಮೃತತ್ವಸಾಧನಂ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಮಪೇಕ್ಷ್ಯ, ನಿಂದಾರ್ಥ ಏವ ಭವತಿ ಸಂಭೂತ್ಯಪವಾದಃ ಯದ್ಯಪ್ಯಶುದ್ಧಿವಿಯೋಗಹೇತುಃ ಅತನ್ನಿಷ್ಠತ್ವಾತ್ । ಅತ ಏವ ಸಂಭೂತೇರಪವಾದಾತ್ಸಂಭೂತೇರಾಪೇಕ್ಷಿಕಮೇವ ಸತ್ತ್ವಮಿತಿ ಪರಮಾರ್ಥಸದಾತ್ಮೈಕತ್ವಮಪೇಕ್ಷ್ಯ ಅಮೃತಾಖ್ಯಃ ಸಂಭವಃ ಪ್ರತಿಷಿಧ್ಯತೇ । ಏವಂ ಮಾಯಾನಿರ್ಮಿತಸ್ಯೈವ ಜೀವಸ್ಯ ಅವಿದ್ಯಯಾ ಪ್ರತ್ಯುಪಸ್ಥಾಪಿತಸ್ಯ ಅವಿದ್ಯಾನಾಶೇ ಸ್ವಭಾವರೂಪತ್ವಾತ್ಪರಮಾರ್ಥತಃ ಕೋ ನ್ವೇನಂ ಜನಯೇತ್ ? ನ ಹಿ ರಜ್ಜ್ವಾಮವಿದ್ಯಾಧ್ಯಾರೋಪಿತಂ ಸರ್ಪಂ ಪುನರ್ವಿವೇಕತೋ ನಷ್ಟಂ ಜನಯೇತ್ಕಶ್ಚಿತ್ ; ತಥಾ ನ ಕಶ್ಚಿದೇನಂ ಜನಯೇದಿತಿ । ಕೋ ನ್ವಿತ್ಯಾಕ್ಷೇಪಾರ್ಥತ್ವಾತ್ಕಾರಣಂ ಪ್ರತಿಷಿಧ್ಯತೇ । ಅವಿದ್ಯೋದ್ಭೂತಸ್ಯ ನಷ್ಟಸ್ಯ ಜನಯಿತೃ ಕಾರಣಂ ನ ಕಿಂಚಿದಸ್ತೀತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ ;
‘ನಾಯಂ ಕುತಶ್ಚಿನ್ನ ಬಭೂವ ಕಶ್ಚಿತ್’ (ಕ. ಉ. ೧ । ೨ । ೧೮) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ ॥
ಸ ಏಷ ನೇತಿ ನೇತೀತಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಂ ನಿಹ್ನುತೇ ಯತಃ ।
ಸರ್ವಮಗ್ರಾಹ್ಯಭಾವೇನ ಹೇತುನಾಜಂ ಪ್ರಕಾಶತೇ ॥ ೨೬ ॥
ಸರ್ವವಿಶೇಷಪ್ರತಿಷೇಧೇನ
‘ಅಥಾತ ಆದೇಶೋ ನೇತಿ ನೇತಿ’ (ಬೃ. ಉ. ೨ । ೩ । ೬) ಇತಿ ಪ್ರತಿಪಾದಿತಸ್ಯಾತ್ಮನೋ ದುರ್ಬೋಧತ್ವಂ ಮನ್ಯಮಾನಾ ಶ್ರುತಿಃ ಪುನಃ ಪುನರುಪಾಯಾಂತರತ್ವೇನ ತಸ್ಯೈವ ಪ್ರತಿಪಿಪಾದಯಿಷಯಾ ಯದ್ಯದ್ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಂ ತತ್ಸರ್ವಂ ನಿಹ್ನುತೇ । ಗ್ರಾಹ್ಯಂ ಜನಿಮದ್ಬುದ್ಧಿವಿಷಯಮಪಲಪತ್ಯರ್ಥಾತ್
‘ಸ ಏಷ ನೇತಿ ನೇತಿ’ (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೯ । ೨೬), (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೨ । ೪),
(ಬೃ. ಉ. ೪ । ೪ । ೨೨),
(ಬೃ. ಉ. ೪ । ೫ । ೧೫) ಇತ್ಯಾತ್ಮನೋಽದೃಶ್ಯತಾಂ ದರ್ಶಯಂತೀ ಶ್ರುತಿಃ । ಉಪಾಯಸ್ಯೋಪೇಯನಿಷ್ಠತಾಮಜಾನತ ಉಪಾಯತ್ವೇನ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಸ್ಯ ಉಪೇಯವದ್ಗ್ರಾಹ್ಯತಾ ಮಾ ಭೂದಿತಿ ಅಗ್ರಾಹ್ಯಭಾವೇನ ಹೇತುನಾ ಕಾರಣೇನ ನಿಹ್ನುತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ತತಶ್ಚೈವಮುಪಾಯಸ್ಯೋಪೇಯನಿಷ್ಠತಾಮೇವ ಜಾನತ ಉಪೇಯಸ್ಯ ಚ ನಿತ್ಯೈಕರೂಪತ್ವಮಿತಿ ತಸ್ಯ ಸಬಾಹ್ಯಾಭ್ಯಂತರಮಜಮಾತ್ಮತತ್ತ್ವಂ ಪ್ರಕಾಶತೇ ಸ್ವಯಮೇವ ॥
ಸತೋ ಹಿ ಮಾಯಯಾ ಜನ್ಮ ಯುಜ್ಯತೇ ನ ತು ತತ್ತ್ವತಃ ।
ತತ್ತ್ವತೋ ಜಾಯತೇ ಯಸ್ಯ ಜಾತಂ ತಸ್ಯ ಹಿ ಜಾಯತೇ ॥ ೨೭ ॥
ಏವಂ ಹಿ ಶ್ರುತಿವಾಕ್ಯಶತೈಃ ಸಬಾಹ್ಯಾಭ್ಯಂತರಮಜಮಾತ್ಮತತ್ತ್ವಮದ್ವಯಂ ನ ತತೋಽನ್ಯದಸ್ತೀತಿ ನಿಶ್ಚಿತಮೇತತ್ । ಯುಕ್ತ್ಯಾ ಚಾಧುನೈತದೇವ ಪುನರ್ನಿರ್ಧಾರ್ಯತ ಇತ್ಯಾಹ — ತತ್ರೈತತ್ಸ್ಯಾತ್ ಸದಾ ಅಗ್ರಾಹ್ಯಮೇವ ಚೇದಸದೇವಾತ್ಮತತ್ತ್ವಮಿತಿ ; ತನ್ನ, ಕಾರ್ಯಗ್ರಹಣಾತ್ । ಯಥಾ ಸತೋ ಮಾಯಾವಿನಃ ಮಾಯಯಾ ಜನ್ಮ ಕಾರ್ಯಮ್ , ಏವಂ ಜಗತೋ ಜನ್ಮ ಕಾರ್ಯಂ ಗೃಹ್ಯಮಾಣಂ ಮಾಯಾವಿನಮಿವ ಪರಮಾರ್ಥಸಂತಮಾತ್ಮಾನಂ ಜಗಜ್ಜನ್ಮ ಮಾಯಾಸ್ಪದಮೇವ ಗಮಯತಿ । ಯಸ್ಮಾತ್ ಸತೋ ಹಿ ವಿದ್ಯಮಾನಾತ್ಕಾರಣಾತ್ ಮಾಯಾನಿರ್ಮಿತಸ್ಯ ಹಸ್ತ್ಯಾದಿಕಾರ್ಯಸ್ಯೇವ ಜಗಜ್ಜನ್ಮ ಯುಜ್ಯತೇ, ನಾಸತಃ ಕಾರಣಾತ್ । ನ ತು ತತ್ತ್ವತ ಏವ ಆತ್ಮನೋ ಜನ್ಮ ಯುಜ್ಯತೇ । ಅಥವಾ, ಸತಃ ವಿದ್ಯಮಾನಸ್ಯ ವಸ್ತುನೋ ರಜ್ಜ್ವಾದೇಃ ಸರ್ಪಾದಿವತ್ ಮಾಯಯಾ ಜನ್ಮ ಯುಜ್ಯತೇ ನ ತು ತತ್ತ್ವತೋ ಯಥಾ, ತಥಾ ಅಗ್ರಾಹ್ಯಸ್ಯಾಪಿ ಸತ ಏವಾತ್ಮನೋ ರಜ್ಜುಸರ್ಪವಜ್ಜಗದ್ರೂಪೇಣ ಮಾಯಯಾ ಜನ್ಮ ಯುಜ್ಯತೇ । ನ ತು ತತ್ತ್ವತ ಏವಾಜಸ್ಯಾತ್ಮನೋ ಜನ್ಮ । ಯಸ್ಯ ಪುನಃ ಪರಮಾರ್ಥಸದಜಮಾತ್ಮತತ್ತ್ವಂ ಜಗದ್ರೂಪೇಣ ಜಾಯತೇ ವಾದಿನಃ, ನ ಹಿ ತಸ್ಯ ಅಜಂ ಜಾಯತ ಇತಿ ಶಕ್ಯಂ ವಕ್ತುಮ್ , ವಿರೋಧಾತ್ । ತತಃ ತಸ್ಯಾರ್ಥಾಜ್ಜಾತಂ ಜಾಯತ ಇತ್ಯಾಪನ್ನಮ್ । ತತಶ್ಚಾನವಸ್ಥಾಪಾತಾಜ್ಜಾಯಮಾನತ್ವಂ ನ । ತಸ್ಮಾದಜಮೇಕಮೇವಾತ್ಮತತ್ತ್ವಮಿತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ ॥
ಅಸತೋ ಮಾಯಯಾ ಜನ್ಮ ತತ್ತ್ವತೋ ನೈವ ಯುಜ್ಯತೇ ।
ವಂಧ್ಯಾಪುತ್ರೋ ನ ತತ್ತ್ವೇನ ಮಾಯಯಾ ವಾಪಿ ಜಾಯತೇ ॥ ೨೮ ॥
ಅಸದ್ವಾದಿನಾಮ್ ಅಸತೋ ಭಾವಸ್ಯ ಮಾಯಯಾ ತತ್ತ್ವತೋ ವಾ ನ ಕಥಂಚನ ಜನ್ಮ ಯುಜ್ಯತೇ, ಅದೃಷ್ಟತ್ವಾತ್ । ನ ಹಿ ವಂಧ್ಯಾಪುತ್ರೋ ಮಾಯಯಾ ತತ್ತ್ವತೋ ವಾ ಜಾಯತೇ । ತಸ್ಮಾದತ್ರಾಸದ್ವಾದೋ ದೂರತ ಏವಾನುಪಪನ್ನ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥
ಯಥಾ ಸ್ವಪ್ನೇ ದ್ವಯಾಭಾಸಂ ಸ್ಪಂದತೇ ಮಾಯಯಾ ಮನಃ ।
ತಥಾ ಜಾಗ್ರದ್ದ್ವಯಾಭಾಸಂ ಸ್ಪಂದತೇ ಮಾಯಯಾ ಮನಃ ॥ ೨೯ ॥
ಕಥಂ ಪುನಃ ಸತೋ ಮಾಯಯೈವ ಜನ್ಮೇತ್ಯುಚ್ಯತೇ — ಯಥಾ ರಜ್ಜ್ವಾಂ ವಿಕಲ್ಪಿತಃ ಸರ್ಪೋ ರಜ್ಜುರೂಪೇಣಾವೇಕ್ಷ್ಯಮಾಣಃ ಸನ್ , ಏವಂ ಮನಃ ಪರಮಾತ್ಮವಿಜ್ಞಪ್ತ್ಯಾತ್ಮರೂಪೇಣಾವೇಕ್ಷ್ಯಮಾಣಂ ಸತ್ ಗ್ರಾಹ್ಯಗ್ರಾಹಕರೂಪೇಣ ದ್ವಯಾಭಾಸಂ ಸ್ಪಂದತೇ ಸ್ವಪ್ನೇ ಮಾಯಯಾ, ರಜ್ಜ್ವಾಮಿವ ಸರ್ಪಃ ; ತಥಾ ತದ್ವದೇವ ಜಾಗ್ರತ್ ಜಾಗರಿತೇ ಸ್ಪಂದತೇ ಮಾಯಯಾ ಮನಃ, ಸ್ಪಂದತ ಇವೇತ್ಯರ್ಥಃ ॥
ಅದ್ವಯಂ ಚ ದ್ವಯಾಭಾಸಂ ಮನಃ ಸ್ವಪ್ನೇ ನ ಸಂಶಯಃ ।
ಅದ್ವಯಂ ಚ ದ್ವಯಾಭಾಸಂ ತಥಾ ಜಾಗ್ರನ್ನ ಸಂಶಯಃ ॥ ೩೦ ॥
ರಜ್ಜುರೂಪೇಣ ಸರ್ಪ ಇವ ಪರಮಾರ್ಥತ ಆತ್ಮರೂಪೇಣ ಅದ್ವಯಂ ಸತ್ ದ್ವಯಾಭಾಸಂ ಮನಃ ಸ್ವಪ್ನೇ, ನ ಸಂಶಯಃ । ನ ಹಿ ಸ್ವಪ್ನೇ ಹಸ್ತ್ಯಾದಿ ಗ್ರಾಹ್ಯಂ ತದ್ಗ್ರಾಹಕಂ ವಾ ಚಕ್ಷುರಾದಿ, ದ್ವಯಂ ವಿಜ್ಞಾನವ್ಯತಿರೇಕೇಣಾಸ್ತಿ ; ಜಾಗ್ರದಪಿ ತಥೈವೇತ್ಯರ್ಥಃ ; ಪರಮಾರ್ಥಸದ್ವಿಜ್ಞಾನಮಾತ್ರಾವಿಶೇಷಾತ್ ॥
ಮನೋದೃಶ್ಯಮಿದಂ ದ್ವೈತಂ ಯತ್ಕಿಂಚಿತ್ಸಚರಾಚರಮ್ ।
ಮನಸೋ ಹ್ಯಮನೀಭಾವೇ ದ್ವೈತಂ ನೈವೋಪಲಭ್ಯತೇ ॥ ೩೧ ॥
ರಜ್ಜುಸರ್ಪವದ್ವಿಕಲ್ಪನಾರೂಪಂ ದ್ವೈತರೂಪೇಣ ಮನ ಏವೇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ತತ್ರ ಕಿಂ ಪ್ರಮಾಣಮಿತಿ, ಅನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಲಕ್ಷಣಮನುಮಾನಮಾಹ । ಕಥಮ್ ? ತೇನ ಹಿ ಮನಸಾ ವಿಕಲ್ಪ್ಯಮಾನೇನ ದೃಶ್ಯಂ ಮನೋದೃಶ್ಯಮ್ ಇದಂ ದ್ವೈತಂ ಸರ್ವಂ ಮನ ಇತಿ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾ, ತದ್ಭಾವೇ ಭಾವಾತ್ ತದಭಾವೇ ಚಾಭಾವಾತ್ । ಮನಸೋ ಹಿ ಅಮನೀಭಾವೇ ನಿರುದ್ಧೇ ವಿವೇಕದರ್ಶನಾಭ್ಯಾಸವೈರಾಗ್ಯಾಭ್ಯಾಂ ರಜ್ಜ್ವಾಮಿವ ಸರ್ಪೇ ಲಯಂ ಗತೇ ವಾ ಸುಷುಪ್ತೇ ದ್ವೈತಂ ನೈವೋಪಲಭ್ಯತ ಇತಿ ಅಭಾವಾತ್ಸಿದ್ಧಂ ದ್ವೈತಸ್ಯಾಸತ್ತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥
ಆತ್ಮಸತ್ಯಾನುಬೋಧೇನ ನ ಸಂಕಲ್ಪಯತೇ ಯದಾ ।
ಅಮನಸ್ತಾಂ ತದಾ ಯಾತಿ ಗ್ರಾಹ್ಯಾಭಾವೇ ತದಗ್ರಹಮ್ ॥ ೩೨ ॥
ಕಥಂ ಪುನರಯಮಮನೀಭಾವ ಇತ್ಯುಚ್ಯತೇ — ಆತ್ಮೈವ ಸತ್ಯಮಾತ್ಮಸತ್ಯಮ್ , ಮೃತ್ತಿಕಾವತ್ ,
‘ವಾಚಾರಂಭಣಂ ವಿಕಾರೋ ನಾಮಧೇಯಂ ಮೃತ್ತಿಕೇತ್ಯೇವ ಸತ್ಯಮ್’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೧ । ೪) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ । ತಸ್ಯ ಶಾಸ್ತ್ರಾಚಾರ್ಯೋಪದೇಶಮನ್ವವಬೋಧ ಆತ್ಮಸತ್ಯಾನುಬೋಧಃ । ತೇನ ಸಂಕಲ್ಪ್ಯಾಭಾವಾತ್ತನ್ನ ಸಂಕಲ್ಪಯತೇ ದಾಹ್ಯಾಭಾವೇ ಜ್ವಲನಮಿವಾಗ್ನೇಃ ಯದಾ ಯಸ್ಮಿನ್ಕಾಲೇ, ತದಾ ತಸ್ಮಿನ್ಕಾಲೇ ಅಮನಸ್ತಾಮ್ ಅಮನೋಭಾವಂ ಯಾತಿ ; ಗ್ರಾಹ್ಯಾಭಾವೇ ತತ್ ಮನಃ ಅಗ್ರಹಂ ಗ್ರಹಣವಿಕಲ್ಪನಾವರ್ಜಿತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥
ಅಕಲ್ಪಕಮಜಂ ಜ್ಞಾನಂ ಜ್ಞೇಯಾಭಿನ್ನಂ ಪ್ರಚಕ್ಷತೇ ।
ಬ್ರಹ್ಮ ಜ್ಞೇಯಮಜಂ ನಿತ್ಯಮಜೇನಾಜಂ ವಿಬುಧ್ಯತೇ ॥ ೩೩ ॥
ನಿಗೃಹೀತಸ್ಯ ಮನಸೋ ನಿರ್ವಿಕಲ್ಪಸ್ಯ ಧೀಮತಃ ।
ಪ್ರಚಾರಃ ಸ ತು ವಿಜ್ಞೇಯಃ ಸುಷುಪ್ತೇಽನ್ಯೋ ನ ತತ್ಸಮಃ ॥ ೩೪ ॥
ಆತ್ಮಸತ್ಯಾನುಬೋಧೇನ ಸಂಕಲ್ಪಮಕುರ್ವತ್ ಬಾಹ್ಯವಿಷಯಾಭಾವೇ ನಿರಿಂಧನಾಗ್ನಿವತ್ಪ್ರಶಾಂತಂ ಸತ್ ನಿಗೃಹೀತಂ ನಿರುದ್ಧಂ ಮನೋ ಭವತೀತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಏವಂ ಚ ಮನಸೋ ಹ್ಯಮನೀಭಾವೇ ದ್ವೈತಾಭಾವಶ್ಚೋಕ್ತಃ । ತಸ್ಯೈವಂ ನಿಗೃಹೀತಸ್ಯ ನಿರುದ್ಧಸ್ಯ ಮನಸಃ ನಿರ್ವಿಕಲ್ಪಸ್ಯ ಸರ್ವಕಲ್ಪನಾವರ್ಜಿತಸ್ಯ ಧೀಮತಃ ವಿವೇಕವತಃ ಪ್ರಚರಣಂ ಪ್ರಚಾರೋ ಯಃ, ಸ ತು ಪ್ರಚಾರಃ ವಿಶೇಷೇಣ ಜ್ಞೇಯೋ ವಿಜ್ಞೇಯೋ ಯೋಗಿಭಿಃ । ನನು ಸರ್ವಪ್ರತ್ಯಯಾಭಾವೇ ಯಾದೃಶಃ ಸುಷುಪ್ತಿಸ್ಥಸ್ಯ ಮನಸಃ ಪ್ರಚಾರಃ, ತಾದೃಶ ಏವ ನಿರುದ್ಧಸ್ಯಾಪಿ, ಪ್ರತ್ಯಯಾಭಾವಾವಿಶೇಷಾತ್ ; ಕಿಂ ತತ್ರ ವಿಜ್ಞೇಯಮಿತಿ । ಅತ್ರೋಚ್ಯತೇ — ನೈವಮ್ , ಯಸ್ಮಾತ್ಸುಷುಪ್ತೇ ಅನ್ಯಃ ಪ್ರಚಾರೋಽವಿದ್ಯಾಮೋಹತಮೋಗ್ರಸ್ತಸ್ಯ ಅಂತರ್ಲೀನಾನೇಕಾನರ್ಥಪ್ರವೃತ್ತಿಬೀಜವಾಸನಾವತೋ ಮನಸಃ ಆತ್ಮಸತ್ಯಾನುಬೋಧಹುತಾಶವಿಪ್ಲುಷ್ಟಾವಿದ್ಯಾದ್ಯನರ್ಥಪ್ರವೃತ್ತಿಬೀಜಸ್ಯ ನಿರುದ್ಧಸ್ಯ ಅನ್ಯ ಏವ ಪ್ರಶಾಂತಸರ್ವಕ್ಲೇಶರಜಸಃ ಸ್ವತಂತ್ರಃ ಪ್ರಚಾರಃ । ಅತೋ ನ ತತ್ಸಮಃ । ತಸ್ಮಾದ್ಯುಕ್ತಃ ಸ ವಿಜ್ಞಾತುಮಿತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ ॥
ಲೀಯತೇ ಹಿ ಸುಷುಪ್ತೌ ತನ್ನಿಗೃಹೀತಂ ನ ಲೀಯತೇ ।
ತದೇವ ನಿರ್ಭಯಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಜ್ಞಾನಾಲೋಕಂ ಸಮಂತತಃ ॥ ೩೫ ॥
ಪ್ರಚಾರಭೇದೇ ಹೇತುಮಾಹ — ಲೀಯತೇ ಸುಷುಪ್ತೌ ಹಿ ಯಸ್ಮಾತ್ಸರ್ವಾಭಿರವಿದ್ಯಾದಿಪ್ರತ್ಯಯಬೀಜವಾಸನಾಭಿಃ ಸಹ ತಮೋರೂಪಮ್ ಅವಿಶೇಷರೂಪಂ ಬೀಜಭಾವಮಾಪದ್ಯತೇ ತದ್ವಿವೇಕವಿಜ್ಞಾನಪೂರ್ವಕಂ ನಿಗೃಹೀತಂ ನಿರುದ್ಧಂ ಸತ್ ನ ಲೀಯತೇ ತಮೋಬೀಜಭಾವಂ ನಾಪದ್ಯತೇ । ತಸ್ಮಾದ್ಯುಕ್ತಃ ಪ್ರಚಾರಭೇದಃ ಸುಷುಪ್ತಸ್ಯ ಸಮಾಹಿತಸ್ಯ ಮನಸಃ । ಯದಾ ಗ್ರಾಹ್ಯಗ್ರಾಹಕಾವಿದ್ಯಾಕೃತಮಲದ್ವಯವರ್ಜಿತಮ್ , ತದಾ ಪರಮದ್ವಯಂ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ತತ್ಸಂವೃತ್ತಮಿತ್ಯತಃ ತದೇವ ನಿರ್ಭಯಮ್ , ದ್ವೈತಗ್ರಹಣಸ್ಯ ಭಯನಿಮಿತ್ತಸ್ಯಾಭಾವಾತ್ । ಶಾಂತಮಭಯಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಯದ್ವಿದ್ವಾನ್ನ ಬಿಭೇತಿ ಕುತಶ್ಚನ । ತದೇವ ವಿಶೇಷ್ಯತೇ — ಜ್ಞಪ್ತಿರ್ಜ್ಞಾನಮ್ ಆತ್ಮಸ್ವಭಾವಚೈತನ್ಯಮ್ , ತದೇವ ಜ್ಞಾನಮಾಲೋಕಃ ಪ್ರಕಾಶೋ ಯಸ್ಯ, ತದ್ಬ್ರಹ್ಮ ಜ್ಞಾನಾಲೋಕಂ ವಿಜ್ಞಾನೈಕರಸಘನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಸಮಂತತಃ ಸಮಂತಾತ್ ; ಸರ್ವತೋ ವ್ಯೋಮವನ್ನೈರಂತರ್ಯೇಣ ವ್ಯಾಪಕಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥
ಅಜಮನಿದ್ರಮಸ್ವಪ್ನಮನಾಮಕಮರೂಪಕಮ್ ।
ಸಕೃದ್ವಿಭಾತಂ ಸರ್ವಜ್ಞಂ ನೋಪಚಾರಃ ಕಥಂಚನ ॥ ೩೬ ॥
ಜನ್ಮನಿಮಿತ್ತಾಭಾವಾತ್ಸಬಾಹ್ಯಾಭ್ಯಂತರಮ್ ಅಜಮ್ ; ಅವಿದ್ಯಾನಿಮಿತ್ತಂ ಹಿ ಜನ್ಮ ರಜ್ಜುಸರ್ಪವದಿತ್ಯವೋಚಾಮ । ಸಾ ಚಾವಿದ್ಯಾ ಆತ್ಮಸತ್ಯಾನುಬೋಧೇನ ನಿರುದ್ಧಾ ಯತಃ, ಅತಃ ಅಜಮ್ , ಅತ ಏವ ಅನಿದ್ರಮ್ ಅವಿದ್ಯಾಲಕ್ಷಣಾನಾದಿರ್ಮಾಯಾನಿದ್ರಾಸ್ವಾಪಾತ್ಪ್ರಬುದ್ಧಮ್ ಅದ್ವಯಸ್ವರೂಪೇಣಾತ್ಮನಾ ; ಅತಃ ಅಸ್ವಪ್ನಮ್ । ಅಪ್ರಬೋಧಕೃತೇ ಹ್ಯಸ್ಯ ನಾಮರೂಪೇ ; ಪ್ರಬೋಧಾಚ್ಚ ತೇ ರಜ್ಜುಸರ್ಪವದ್ವಿನಷ್ಟೇ । ನ ನಾಮ್ನಾಭಿಧೀಯತೇ ಬ್ರಹ್ಮ, ರೂಪ್ಯತೇ ವಾ ನ ಕೇನಚಿತ್ಪ್ರಕಾರೇಣ ಇತಿ ಅನಾಮಕಮ್ ಅರೂಪಕಂ ಚ ತತ್ ,
‘ಯತೋ ವಾಚೋ ನಿವರ್ತಂತೇ’ (ತೈ. ಉ. ೨ । ೪ । ೧) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತೇಃ । ಕಿಂಚ, ಸಕೃದ್ವಿಭಾತಂ ಸದೈವ ವಿಭಾತಂ ಸದಾ ಭಾರೂಪಮ್ , ಅಗ್ರಹಣಾನ್ಯಥಾಗ್ರಹಣಾವಿರ್ಭಾವತಿರೋಭಾವವರ್ಜಿತತ್ವಾತ್ । ಗ್ರಹಣಾಗ್ರಹಣೇ ಹಿ ರಾತ್ರ್ಯಹನೀ ; ತಮಶ್ಚಾವಿದ್ಯಾಲಕ್ಷಣಂ ಸದಾ ಅಪ್ರಭಾತತ್ವೇ ಕಾರಣಮ್ ; ತದಭಾವಾನ್ನಿತ್ಯಚೈತನ್ಯಭಾರೂಪತ್ವಾಚ್ಚ ಯುಕ್ತಂ ಸಕೃದ್ವಿಭಾತಮಿತಿ । ಅತ ಏವ ಸರ್ವಂ ಚ ತತ್ ಜ್ಞಪ್ತಿಸ್ವರೂಪಂ ಚೇತಿ ಸರ್ವಜ್ಞಮ್ । ನೇಹ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯೇವಂವಿಧೇ ಉಪಚರಣಮುಪಚಾರಃ ಕರ್ತವ್ಯಃ, ಯಥಾ ಅನ್ಯೇಷಾಮಾತ್ಮಸ್ವರೂಪವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ಸಮಾಧಾನಾದ್ಯುಪಚಾರಃ । ನಿತ್ಯಶುದ್ಧಬುದ್ಧಮುಕ್ತಸ್ವಭಾವತ್ವಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಕಥಂಚನ ನ ಕಥಂಚಿದಪಿ ಕರ್ತವ್ಯಸಂಭವಃ ಅವಿದ್ಯಾನಾಶೇ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥
ಸರ್ವಾಭಿಲಾಪವಿಗತಃ ಸರ್ವಚಿಂತಾಸಮುತ್ಥಿತಃ ।
ಸುಪ್ರಶಾಂತಃ ಸಕೃಜ್ಜ್ಯೋತಿಃ ಸಮಾಧಿರಚಲೋಽಭಯಃ ॥ ೩೭ ॥
ಅನಾಮಕತ್ವಾದ್ಯುಕ್ತಾರ್ಥಸಿದ್ಧಯೇ ಹೇತುಮಾಹ — ಅಭಿಲಪ್ಯತೇ ಅನೇನೇತಿ ಅಭಿಲಾಪಃ ವಾಕ್ಕರಣಂ ಸರ್ವಪ್ರಕಾರಸ್ಯಾಭಿಧಾನಸ್ಯ, ತಸ್ಮಾದ್ವಿಗತಃ ; ವಾಗತ್ರೋಪಲಕ್ಷಣಾರ್ಥಾ, ಸರ್ವಬಾಹ್ಯಕರಣವರ್ಜಿತ ಇತ್ಯೇತತ್ । ತಥಾ, ಸರ್ವಚಿಂತಾಸಮುತ್ಥಿತಃ, ಚಿಂತ್ಯತೇ ಅನಯೇತಿ ಚಿಂತಾ ಬುದ್ಧಿಃ, ತಸ್ಯಾಃ ಸಮುತ್ಥಿತಃ, ಅಂತಃಕರಣವಿವರ್ಜಿತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ,
‘ಅಪ್ರಾಣೋ ಹ್ಯಮನಾಃ ಶುಭ್ರಃ ಅಕ್ಷರಾತ್ಪರತಃ ಪರಃ’ (ಮು. ಉ. ೨ । ೧ । ೨) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತೇಃ । ಯಸ್ಮಾತ್ಸರ್ವವಿಷಯವರ್ಜಿತಃ, ಅತಃ ಸುಪ್ರಶಾಂತಃ । ಸಕೃಜ್ಜ್ಯೋತಿಃ ಸದೈವ ಜ್ಯೋತಿಃ ಆತ್ಮಚೈತನ್ಯಸ್ವರೂಪೇಣ । ಸಮಾಧಿಃ ಸಮಾಧಿನಿಮಿತ್ತಪ್ರಜ್ಞಾವಗಮ್ಯತ್ವಾತ್ ; ಸಮಾಧೀಯತೇ ಅಸ್ಮಿನ್ನಿತಿ ವಾ ಸಮಾಧಿಃ । ಅಚಲಃ ಅವಿಕ್ರಿಯಃ । ಅತ ಏವ ಅಭಯಃ ವಿಕ್ರಿಯಾಭಾವಾತ್ ॥
ಗ್ರಹೋ ನ ತತ್ರ ನೋತ್ಸರ್ಗಶ್ಚಿಂತಾ ಯತ್ರ ನ ವಿದ್ಯತೇ ।
ಆತ್ಮಸಂಸ್ಥಂ ತದಾ ಜ್ಞಾನಮಜಾತಿ ಸಮತಾಂ ಗತಮ್ ॥ ೩೮ ॥
ಯಸ್ಮಾದ್ಬ್ರಹ್ಮೈವ ‘ಸಮಾಧಿರಚಲೋಽಭಯಃ’ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ , ಅತಃ ನ ತತ್ರ ತಸ್ಮಿನ್ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಗ್ರಹಃ ಗ್ರಹಣಮುಪಾದಾನಮ್ , ನ ಉತ್ಸರ್ಗಃ ಉತ್ಸರ್ಜನಂ ಹಾನಂ ವಾ ವಿದ್ಯತೇ । ಯತ್ರ ಹಿ ವಿಕ್ರಿಯಾ ತದ್ವಿಷಯತ್ವಂ ವಾ, ತತ್ರ ಹಾನೋಪಾದಾನೇ ಸ್ಯಾತಾಮ್ ; ನ ತದ್ದ್ವಯಮಿಹ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸಂಭವತಿ, ವಿಕಾರಹೇತೋರನ್ಯಸ್ಯಾಭಾವಾನ್ನಿರವಯವತ್ವಾಚ್ಚ ; ಅತೋ ನ ತತ್ರ ಹಾನೋಪಾದಾನೇ ಸಂಭವತಃ । ಚಿಂತಾ ಯತ್ರ ನ ವಿದ್ಯತೇ, ಸರ್ವಪ್ರಕಾರೈವ ಚಿಂತಾ ನ ಸಂಭವತಿ ಯತ್ರ ಅಮನಸ್ತ್ವಾತ್ , ಕುತಸ್ತತ್ರ ಹಾನೋಪಾದಾನೇ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಯದೈವ ಆತ್ಮಸತ್ಯಾನುಬೋಧೋ ಜಾತಃ, ತದೈವ ಆತ್ಮಸಂಸ್ಥಂ ವಿಷಯಾಭಾವಾದಗ್ನ್ಯುಷ್ಣವದಾತ್ಮನ್ಯೇವ ಸ್ಥಿತಂ ಜ್ಞಾನಮ್ , ಅಜಾತಿ ಜಾತಿವರ್ಜಿತಮ್ , ಸಮತಾಂ ಗತಮ್ ಪರಂ ಸಾಮ್ಯಮಾಪನ್ನಂ ಭವತಿ । ಯದಾದೌ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾತಮ್
‘ಅತೋ ವಕ್ಷ್ಯಾಮ್ಯಕಾರ್ಪಣ್ಯಮಜಾತಿ ಸಮತಾಂ ಗತಮ್’ (ಮಾ. ಕಾ. ೩ । ೨) ಇತಿ, ಇದಂ ತದುಪಪತ್ತಿತಃ ಶಾಸ್ತ್ರತಶ್ಚೋಕ್ತಮುಪಸಂಹ್ರಿಯತೇ — ಅಜಾತಿ ಸಮತಾಂ ಗತಮಿತಿ । ಏತಸ್ಮಾದಾತ್ಮಸತ್ಯಾನುಬೋಧಾತ್ಕಾರ್ಪಣ್ಯವಿಷಯಮನ್ಯತ್ ,
‘ಯೋ ವಾ ಏತದಕ್ಷರಂ ಗಾರ್ಗ್ಯವಿದಿತ್ವಾಸ್ಮಾಲ್ಲೋಕಾತ್ಪ್ರೈತಿ ಸ ಕೃಪಣಃ’ (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೮ । ೧೦) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ । ಪ್ರಾಪ್ಯೈತತ್ಸರ್ವಃ ಕೃತಕೃತ್ಯೋ ಬ್ರಾಹ್ಮಣೋ ಭವತೀತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ ॥
ಅಸ್ಪರ್ಶಯೋಗೋ ವೈ ನಾಮ ದುರ್ದರ್ಶಃ ಸರ್ವಯೋಗಿಣಾಮ್ ।
ಯೋಗಿನೋ ಬಿಭ್ಯತಿ ಹ್ಯಸ್ಮಾದಭಯೇ ಭಯದರ್ಶಿನಃ ॥ ೩೯ ॥
ಯದ್ಯಪೀದಮಿತ್ಥಂ ಪರಮಾರ್ಥತತ್ತ್ವಮ್ , ಅಸ್ಪರ್ಶಯೋಗೋ ನಾಮ ಅಯಂ ಸರ್ವಸಂಬಂಧಾಖ್ಯಸ್ಪರ್ಶವರ್ಜಿತತ್ವಾತ್ ಅಸ್ಪರ್ಶಯೋಗೋ ನಾಮ ವೈ ಸ್ಮರ್ಯತೇ ಪ್ರಸಿದ್ಧ ಉಪನಿಷತ್ಸು । ದುಃಖೇನ ದೃಶ್ಯತ ಇತಿ ದುರ್ದರ್ಶಃ ಸರ್ವಯೋಗಿಣಾಮ್ ವೇದಾಂತವಿಜ್ಞಾನರಹಿತಾನಾಮ್ ; ಆತ್ಮಸತ್ಯಾನುಬೋಧಾಯಾಸಲಭ್ಯ ಏವೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಯೋಗಿನಃ ಬಿಭ್ಯತಿ ಹಿ ಅಸ್ಮಾತ್ಸರ್ವಭಯವರ್ಜಿತಾದಪಿ ಆತ್ಮನಾಶರೂಪಮಿಮಂ ಯೋಗಂ ಮನ್ಯಮಾನಾ ಭಯಂ ಕುರ್ವಂತಿ, ಅಭಯೇ ಅಸ್ಮಿನ್ ಭಯದರ್ಶಿನಃ ಭಯನಿಮಿತ್ತಾತ್ಮನಾಶದರ್ಶನಶೀಲಾಃ ಅವಿವೇಕಿನಃ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥
ಮನಸೋ ನಿಗ್ರಹಾಯತ್ತಮಭಯಂ ಸರ್ವಯೋಗಿಣಾಮ್ ।
ದುಃಖಕ್ಷಯಃ ಪ್ರಬೋಧಶ್ಚಾಪ್ಯಕ್ಷಯಾ ಶಾಂತಿರೇವ ಚ ॥ ೪೦ ॥
ಯೇಷಾಂ ಪುನರ್ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ರಜ್ಜುಸರ್ಪವತ್ಕಲ್ಪಿತಮೇವ ಮನ ಇಂದ್ರಿಯಾದಿ ಚ ನ ಪರಮಾರ್ಥತೋ ವಿದ್ಯತೇ, ತೇಷಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪಾಣಾಮಭಯಂ ಮೋಕ್ಷಾಖ್ಯಾ ಚ ಅಕ್ಷಯಾ ಶಾಂತಿಃ ಸ್ವಭಾವತ ಏವ ಸಿದ್ಧಾ, ನಾನ್ಯಾಯತ್ತಾ,
‘ನೋಪಚಾರಃ ಕಥಂಚನ’ (ಮಾ. ಕಾ. ೩ । ೩೬) ಇತ್ಯುಕ್ತೇಃ ; ಯೇ ತ್ವತೋಽನ್ಯೇ ಯೋಗಿನೋ ಮಾರ್ಗಗಾ ಹೀನಮಧ್ಯಮದೃಷ್ಟಯೋ ಮನೋಽನ್ಯದಾತ್ಮವ್ಯತಿರಿಕ್ತಮಾತ್ಮಸಂಬಂಧಿ ಪಶ್ಯಂತಿ, ತೇಷಾಮಾತ್ಮಸತ್ಯಾನುಬೋಧರಹಿತಾನಾಂ ಮನಸೋ ನಿಗ್ರಹಾಯತ್ತಮಭಯಂ ಸರ್ವೇಷಾಂ ಯೋಗಿನಾಮ್ । ಕಿಂಚ, ದುಃಖಕ್ಷಯೋಽಪಿ । ನ ಹ್ಯಾತ್ಮಸಂಬಂಧಿನಿ ಮನಸಿ ಪ್ರಚಲಿತೇ ದುಃಖಕ್ಷಯೋಽಸ್ತ್ಯವಿವೇಕಿನಾಮ್ । ಕಿಂಚ, ಆತ್ಮಪ್ರಬೋಧೋಽಪಿ ಮನೋನಿಗ್ರಹಾಯತ್ತ ಏವ । ತಥಾ, ಅಕ್ಷಯಾಪಿ ಮೋಕ್ಷಾಖ್ಯಾ ಶಾಂತಿಸ್ತೇಷಾಂ ಮನೋನಿಗ್ರಹಾಯತ್ತೈವ ॥
ಉತ್ಸೇಕ ಉದಧೇರ್ಯದ್ವತ್ಕುಶಾಗ್ರೇಣೈಕಬಿಂದುನಾ ।
ಮನಸೋ ನಿಗ್ರಹಸ್ತದ್ವದ್ಭವೇದಪರಿಖೇದತಃ ॥ ೪೧ ॥
ಮನೋನಿಗ್ರಹೋಽಪಿ ತೇಷಾಮ್ ಉದಧೇಃ ಕುಶಾಗ್ರೇಣ ಏಕಬಿಂದುನಾ ಉತ್ಸೇಚನೇನ ಶೋಷಣವ್ಯವಸಾಯವತ್ ವ್ಯವಸಾಯವತಾಮನವಸನ್ನಾಂತಃಕರಣಾನಾಮನಿರ್ವೇದಾತ್ ಅಪರಿಖೇದತಃ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ ॥
ಉಪಾಯೇನ ನಿಗೃಹ್ಣೀಯಾದ್ವಿಕ್ಷಿಪ್ತಂ ಕಾಮಭೋಗಯೋಃ ।
ಸುಪ್ರಸನ್ನಂ ಲಯೇ ಚೈವ ಯಥಾ ಕಾಮೋ ಲಯಸ್ತಥಾ ॥ ೪೨ ॥
ಕಿಮಪರಿಖಿನ್ನವ್ಯವಸಾಯಮಾತ್ರಮೇವ ಮನೋನಿಗ್ರಹೇ ಉಪಾಯಃ ? ನೇತ್ಯುಚ್ಯತೇ ; ಅಪರಿಖಿನ್ನವ್ಯವಸಾಯವಾನ್ಸನ್ , ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣೇನೋಪಾಯೇನ ಕಾಮಭೋಗವಿಷಯೇಷು ವಿಕ್ಷಿಪ್ತಂ ಮನೋ ನಿಗೃಹ್ಣೀಯಾತ್ ನಿರುಂಧ್ಯಾದಾತ್ಮನ್ಯೇವೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಕಿಂಚ, ಲೀಯತೇಽಸ್ಮಿನ್ನಿತಿ ಸುಷುಪ್ತೋ ಲಯಃ ; ತಸ್ಮಿನ್ ಲಯೇ ಚ ಸುಪ್ರಸನ್ನಮ್ ಆಯಾಸವರ್ಜಿತಮಪೀತ್ಯೇತತ್ , ನಿಗೃಹ್ಣೀಯಾದಿತ್ಯನುವರ್ತತೇ । ಸುಪ್ರಸನ್ನಂ ಚೇತ್ಕಸ್ಮಾನ್ನಿಗೃಹ್ಯತ ಇತಿ, ಉಚ್ಯತೇ ; ಯಸ್ಮಾತ್ ಯಥಾ ಕಾಮಃ ಅನರ್ಥಹೇತುಃ, ತಥಾ ಲಯೋಽಪಿ ; ಅತಃ ಕಾಮವಿಷಯಸ್ಯ ಮನಸೋ ನಿಗ್ರಹವಲ್ಲಯಾದಪಿ ನಿರೋದ್ಧವ್ಯತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥
ದುಃಖಂ ಸರ್ವಮನುಸ್ಮೃತ್ಯ ಕಾಮಭೋಗಾನ್ನಿವರ್ತಯೇತ್ ।
ಅಜಂ ಸರ್ವಮನುಸ್ಮೃತ್ಯ ಜಾತಂ ನೈವ ತು ಪಶ್ಯತಿ ॥ ೪೩ ॥
ಕಃ ಸ ಉಪಾಯ ಇತಿ, ಉಚ್ಯತೇ — ಸರ್ವಂ ದ್ವೈತಮವಿದ್ಯಾವಿಜೃಂಭಿತಂ ದುಃಖಮೇವ ಇತ್ಯನುಸ್ಮೃತ್ಯ ಕಾಮಭೋಗಾತ್ ಕಾಮನಿಮಿತ್ತೋ ಭೋಗಃ ಇಚ್ಛಾವಿಷಯಃ ತಸ್ಮಾತ್ ವಿಪ್ರಸೃತಂ ಮನೋ ನಿವರ್ತಯೇತ್ ವೈರಾಗ್ಯಭಾವನಯೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಜಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಸರ್ವಮ್ ಇತ್ಯೇತಚ್ಛಾಸ್ತ್ರಾಚಾರ್ಯೋಪದೇಶತಃ ಅನುಸ್ಮೃತ್ಯ ತದ್ವಿಪರೀತಂ ದ್ವೈತಜಾತಂ ನೈವ ತು ಪಶ್ಯತಿ ಅಭಾವಾತ್ ॥
ಲಯೇ ಸಂಬೋಧಯೇಚ್ಚಿತ್ತಂ ವಿಕ್ಷಿಪ್ತಂ ಶಮಯೇತ್ಪುನಃ ।
ಸಕಷಾಯಂ ವಿಜಾನೀಯಾತ್ಸಮಪ್ರಾಪ್ತಂ ನ ಚಾಲಯೇತ್ ॥ ೪೪ ॥
ಏವಮನೇನ ಜ್ಞಾನಾಭ್ಯಾಸವೈರಾಗ್ಯದ್ವಯೋಪಾಯೇನ ಲಯೇ ಸುಷುಪ್ತೇ ಲೀನಂ ಸಂಬೋಧಯೇತ್ ಮನಃ ಆತ್ಮವಿವೇಕದರ್ಶನೇನ ಯೋಜಯೇತ್ । ಚಿತ್ತಂ ಮನ ಇತ್ಯನರ್ಥಾಂತರಮ್ । ವಿಕ್ಷಿಪ್ತಂ ಚ ಕಾಮಭೋಗೇಷು ಶಮಯೇತ್ಪುನಃ । ಏವಂ ಪುನಃ ಪುನರಭ್ಯಾಸತೋ ಲಯಾತ್ಸಂಬೋಧಿತಂ ವಿಷಯೇಭ್ಯಶ್ಚ ವ್ಯಾವರ್ತಿತಮ್ , ನಾಪಿ ಸಾಮ್ಯಾಪನ್ನಮಂತರಾಲಾವಸ್ಥಂ ಸಕಷಾಯಂ ಸರಾಗಂ ಬೀಜಸಂಯುಕ್ತಂ ಮನ ಇತಿ ವಿಜಾನೀಯಾತ್ । ತತೋಽಪಿ ಯತ್ನತಃ ಸಾಮ್ಯಮಾಪಾದಯೇತ್ । ಯದಾ ತು ಸಮಪ್ರಾಪ್ತಂ ಭವತಿ, ಸಮಪ್ರಾಪ್ತ್ಯಭಿಮುಖೀಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ ; ತತಃ ತತ್ ನ ಚಾಲಯೇತ್ , ವಿಷಯಾಭಿಮುಖಂ ನ ಕುರ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥
ನಾಸ್ವಾದಯೇದ್ರಸಂ+ತತ್ರ+ನಿಃಸಂಗಃ+ಪ್ರಜ್ಞಯಾ+ಭವೇತ್
ನಾಸ್ವಾದಯೇತ್ಸುಖಂ ತತ್ರ ನಿಃಸಂಗಃ ಪ್ರಜ್ಞಯಾ ಭವೇತ್ ।
ನಿಶ್ಚಲಂ ನಿಶ್ಚರಚ್ಚಿತ್ತಮೇಕೀಕುರ್ಯಾತ್ಪ್ರಯತ್ನತಃ ॥ ೪೫ ॥
ಸಮಾಧಿತ್ಸತೋ ಯೋಗಿನೋ ಯತ್ಸುಖಂ ಜಾಯತೇ, ತತ್ ನಾಸ್ವಾದಯೇತ್ ತತ್ರ ನ ರಜ್ಯೇತೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ? ನಿಃಸಂಗಃ ನಿಃಸ್ಪೃಹಃ ಪ್ರಜ್ಞಯಾ ವಿವೇಕಬುದ್ಧ್ಯಾ ಯದುಪಲಭ್ಯತೇ ಸುಖಮ್ , ತದವಿದ್ಯಾಪರಿಕಲ್ಪಿತಂ ಮೃಷೈವೇತಿ ವಿಭಾವಯೇತ್ ; ತತೋಽಪಿ ಸುಖರಾಗಾನ್ನಿಗೃಹ್ಣೀಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಯದಾ ಪುನಃ ಸುಖರಾಗಾನ್ನಿವೃತ್ತಂ ನಿಶ್ಚಲಸ್ವಭಾವಂ ಸತ್ ನಿಶ್ಚರತ್ ಬಹಿರ್ನಿರ್ಗಚ್ಛದ್ಭವತಿ ಚಿತ್ತಮ್ , ತತಸ್ತತೋ ನಿಯಮ್ಯ ಉಕ್ತೋಪಾಯೇನ ಆತ್ಮನ್ಯೇವ ಏಕೀಕುರ್ಯಾತ್ ಪ್ರಯತ್ನತಃ । ಚಿತ್ಸ್ವರೂಪಸತ್ತಾಮಾತ್ರಮೇವಾಪಾದಯೇದಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥
ಯದಾ ನ ಲೀಯತೇ ಚಿತ್ತಂ ನ ಚ ವಿಕ್ಷಿಪ್ಯತೇ ಪುನಃ ।
ಅನಿಂಗನಮನಾಭಾಸಂ ನಿಷ್ಪನ್ನಂ ಬ್ರಹ್ಮ ತತ್ತದಾ ॥ ೪೬ ॥
ಯಥೋಕ್ತೇನೋಪಾಯೇನ ನಿಗೃಹೀತಂ ಚಿತ್ತಂ ಯದಾ ಸುಷುಪ್ತೇ ನ ಲೀಯತೇ, ನ ಚ ಪುನರ್ವಿಷಯೇಷು ವಿಕ್ಷಿಪ್ಯತೇ ; ಅನಿಂಗನಮ್ ಅಚಲಂ ನಿವಾತಪ್ರದೀಪಕಲ್ಪಮ್ , ಅನಾಭಾಸಂ ನ ಕೇನಚಿತ್ಕಲ್ಪಿತೇನ ವಿಷಯಭಾವೇನಾವಭಾಸತೇ ಇತಿ ; ಯದಾ ಏವಂಲಕ್ಷಣಂ ಚಿತ್ತಮ್ , ತದಾ ನಿಷ್ಪನ್ನಂ ಬ್ರಹ್ಮ ; ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪೇಣ ನಿಷ್ಪನ್ನಂ ಚಿತ್ತಂ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ಸ್ವಸ್ಥಂ ಶಾಂತಂ ಸನಿರ್ವಾಣಮಕಥ್ಯಂ ಸುಖಮುತ್ತಮಮ್ ।
ಅಜಮಜೇನ ಜ್ಞೇಯೇನ ಸರ್ವಜ್ಞಂ ಪರಿಚಕ್ಷತೇ ॥ ೪೭ ॥
ಯಥೋಕ್ತಂ ಪರಮಾರ್ಥಸುಖಮಾತ್ಮಸತ್ಯಾನುಬೋಧಲಕ್ಷಣಂ ಸ್ವಸ್ಥಂ ಸ್ವಾತ್ಮನಿ ಸ್ಥಿತಮ್ ; ಶಾಂತಂ ಸರ್ವಾನರ್ಥೋಪಶಮರೂಪಮ್ ; ಸನಿರ್ವಾಣಮ್ , ನಿರ್ವೃತಿರ್ನಿರ್ವಾಣಂ ಕೈವಲ್ಯಮ್ , ಸಹ ನಿರ್ವಾಣೇನ ವರ್ತತೇ ; ತಚ್ಚ ಅಕಥ್ಯಂ ನ ಶಕ್ಯತೇ ಕಥಯಿತುಮ್ , ಅತ್ಯಂತಾಸಾಧಾರಣವಿಷಯತ್ವಾತ್ ; ಸುಖಮುತ್ತಮಂ ನಿರತಿಶಯಂ ಹಿ ತದ್ಯೋಗಿಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಮೇವ ; ನ ಜಾತಮಿತಿ ಅಜಮ್ , ಯಥಾ ವಿಷಯವಿಷಯಮ್ ; ಅಜೇನ ಅನುತ್ಪನ್ನೇನ ಜ್ಞೇಯೇನ ಅವ್ಯತಿರಿಕ್ತಂ ಸತ್ ಸ್ವೇನ ಸರ್ವಜ್ಞರೂಪೇಣ ಸರ್ವಜ್ಞಂ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಸುಖಂ ಪರಿಚಕ್ಷತೇ ಕಥಯಂತಿ ಬ್ರಹ್ಮವಿದಃ ॥
ನ ಕಶ್ಚಿಜ್ಜಾಯತೇ ಜೀವಃ ಸಂಭವೋಽಸ್ಯ ನ ವಿದ್ಯತೇ ।
ಏತತ್ತದುತ್ತಮಂ ಸತ್ಯಂ ಯತ್ರ ಕಿಂಚಿನ್ನ ಜಾಯತೇ ॥ ೪೮ ॥
ಸರ್ವೋಽಪ್ಯಯಂ ಮನೋನಿಗ್ರಹಾದಿಃ ಮೃಲ್ಲೋಹಾದಿವತ್ಸೃಷ್ಟಿರುಪಾಸನಾ ಚ ಉಕ್ತಾ ಪರಮಾರ್ಥಸ್ವರೂಪಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯುಪಾಯತ್ವೇನ, ನ ಪರಮಾರ್ಥಸತ್ಯೇತಿ । ಪರಮಾರ್ಥಸತ್ಯಂ ತು ನ ಕಶ್ಚಿಜ್ಜಾಯತೇ ಜೀವಃ ಕರ್ತಾ ಭೋಕ್ತಾ ಚ ನೋತ್ಪದ್ಯತೇ ಕೇನಚಿದಪಿ ಪ್ರಕಾರೇಣ । ಅತಃ ಸ್ವಭಾವತಃ ಅಜಸ್ಯ ಅಸ್ಯ ಏಕಸ್ಯಾತ್ಮನಃ ಸಂಭವಃ ಕಾರಣಂ ನ ವಿದ್ಯತೇ ನಾಸ್ತಿ । ಯಸ್ಮಾನ್ನ ವಿದ್ಯತೇಽಸ್ಯ ಕಾರಣಮ್ , ತಸ್ಮಾನ್ನ ಕಶ್ಚಿಜ್ಜಾಯತೇ ಜೀವ ಇತ್ಯೇತತ್ । ಪೂರ್ವೇಷೂಪಾಯತ್ವೇನೋಕ್ತಾನಾಂ ಸತ್ಯಾನಾಮ್ ಏತತ್ ಉತ್ತಮಂ ಸತ್ಯಂ ಯಸ್ಮಿನ್ಸತ್ಯಸ್ವರೂಪೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಅಣುಮಾತ್ರಮಪಿ ಕಿಂಚಿನ್ನ ಜಾಯತೇ ಇತಿ ॥
ಇತಿ ತೃತೀಯಮದ್ವೈತಪ್ರಕರಣಂ ಸಂಪೂರ್ಣಮ್ ॥