श्रीमच्छङ्करभगवत्पूज्यपादविरचितम्

माण्डूक्योपनिषद्भाष्यम्

करतलकलिताद्वयात्मतत्त्वं क्षपितदुरन्तचिरन्तनप्रमोहम् ।
उपचितमुदितोदितैर्गुणौघैः उपनिषदामयमुज्जहार भाष्यम् ॥

ಅಲಾತಶಾಂತಿಪ್ರಕರಣಮ್

ಜ್ಞಾನೇನಾಕಾಶಕಲ್ಪೇನ ಧರ್ಮಾನ್ಯೋ ಗಗನೋಪಮಾನ್ ।
ಜ್ಞೇಯಾಭಿನ್ನೇನ ಸಂಬುದ್ಧಸ್ತಂ ವಂದೇ ದ್ವಿಪದಾಂ ವರಮ್ ॥ ೧ ॥

ಓಂಕಾರನಿರ್ಣಯದ್ವಾರೇಣ ಆಗಮತಃ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾತಸ್ಯಾದ್ವೈತಸ್ಯ ಬಾಹ್ಯವಿಷಯಭೇದವೈತಥ್ಯಾಚ್ಚ ಸಿದ್ಧಸ್ಯ ಪುನರದ್ವೈತೇ ಶಾಸ್ತ್ರಯುಕ್ತಿಭ್ಯಾಂ ಸಾಕ್ಷಾನ್ನಿರ್ಧಾರಿತಸ್ಯ ಏತದುತ್ತಮಂ ಸತ್ಯಮಿತ್ಯುಪಸಂಹಾರಃ ಕೃತೋಽಂತೇ । ತಸ್ಯೈತಸ್ಯಾಗಮಾರ್ಥಸ್ಯ ಅದ್ವೈತದರ್ಶನಸ್ಯ ಪ್ರತಿಪಕ್ಷಭೂತಾ ದ್ವೈತಿನೋ ವೈನಾಶಿಕಾಶ್ಚ । ತೇಷಾಂ ಚಾನ್ಯೋನ್ಯವಿರೋಧಾದ್ರಾಗದ್ವೇಷಾದಿಕ್ಲೇಶಾಸ್ಪದಂ ದರ್ಶನಮಿತಿ ಮಿಥ್ಯಾದರ್ಶನತ್ವಂ ಸೂಚಿತಮ್ , ಕ್ಲೇಶಾನಾಸ್ಪದತ್ವಾತ್ಸಮ್ಯಗ್ದರ್ಶನಮಿತ್ಯದ್ವೈತದರ್ಶನಸ್ತುತಯೇ । ತದಿಹ ವಿಸ್ತರೇಣಾನ್ಯೋನ್ಯವಿರುದ್ಧತಯಾ ಅಸಮ್ಯಗ್ದರ್ಶನತ್ವಂ ಪ್ರದರ್ಶ್ಯ ತತ್ಪ್ರತಿಷೇಧೇನಾದ್ವೈತದರ್ಶನಸಿದ್ಧಿರುಪಸಂಹರ್ತವ್ಯಾ ಆವೀತನ್ಯಾಯೇನೇತ್ಯಲಾತಶಾಂತಿಪ್ರಕರಣಮಾರಭ್ಯತೇ । ತತ್ರಾದ್ವೈತದರ್ಶನಸಂಪ್ರದಾಯಕರ್ತುರದ್ವೈತಸ್ವರೂಪೇಣೈವ ನಮಸ್ಕಾರಾರ್ಥೋಽಯಮಾದ್ಯಶ್ಲೋಕಃ । ಆಚಾರ್ಯಪೂಜಾ ಹಿ ಅಭಿಪ್ರೇತಾರ್ಥಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥೇಷ್ಯತೇ ಶಾಸ್ತ್ರಾರಂಭೇ । ಆಕಾಶೇನ ಈಷದಸಮಾಪ್ತಮಾಕಾಶಕಲ್ಪಮಾಕಾಶತುಲ್ಯಮಿತ್ಯೇತತ್ । ತೇನ ಆಕಾಶಕಲ್ಪೇನ ಜ್ಞಾನೇನ । ಕಿಮ್ ? ಧರ್ಮಾನಾತ್ಮನಃ । ಕಿಂವಿಶಿಷ್ಟಾನ್ ? ಗಗನೋಪಮಾನ್ ಗಗನಮುಪಮಾ ಯೇಷಾಂ ತೇ ಗಗನೋಪಮಾಃ, ತಾನಾತ್ಮನೋ ಧರ್ಮಾನ್ । ಜ್ಞಾನಸ್ಯೈವ ಪುನರ್ವಿಶೇಷಣಮ್ — ಜ್ಞೇಯೈರ್ಧರ್ಮೈರಾತ್ಮಭಿರಭಿನ್ನಮ್ ಅಗ್ನ್ಯುಷ್ಣವತ್ ಸವಿತೃಪ್ರಕಾಶವಚ್ಚ ಯತ್ ಜ್ಞಾನಮ್ , ತೇನ ಜ್ಞೇಯಾಭಿನ್ನೇನ ಜ್ಞಾನೇನ ಆಕಾಶಕಲ್ಪೇನ ಜ್ಞೇಯಾತ್ಮಸ್ವರೂಪಾವ್ಯತಿರಿಕ್ತೇನ, ಗಗನೋಪಮಾಂಧರ್ಮಾನ್ಯಃ ಸಂಬುದ್ಧಃ ಸಂಬುದ್ಧವಾನ್ನಿತ್ಯಮೇವ ಈಶ್ವರೋ ಯೋ ನಾರಾಯಣಾಖ್ಯಃ, ತಂ ವಂದೇ ಅಭಿವಾದಯೇ । ದ್ವಿಪದಾಂ ವರಂ ದ್ವಿಪದೋಪಲಕ್ಷಿತಾನಾಂ ಪುರುಷಾಣಾಂ ವರಂ ಪ್ರಧಾನಮ್ , ಪುರುಷೋತ್ತಮಮಿತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ । ಉಪದೇಷ್ಟೃನಮಸ್ಕಾರಮುಖೇನ ಜ್ಞಾನಜ್ಞೇಯಜ್ಞಾತೃಭೇದರಹಿತಂ ಪರಮಾರ್ಥತತ್ತ್ವದರ್ಶನಮಿಹ ಪ್ರಕರಣೇ ಪ್ರತಿಪಿಪಾದಯಿಷಿತಂ ಪ್ರತಿಪಕ್ಷಪ್ರತಿಷೇಧದ್ವಾರೇಣ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾತಂ ಭವತಿ ॥

ಅಸ್ಪರ್ಶಯೋಗೋ ವೈ ನಾಮ ಸರ್ವಸತ್ತ್ವಸುಖೋ ಹಿತಃ ।
ಅವಿವಾದೋಽವಿರುದ್ಧಶ್ಚ ದೇಶಿತಸ್ತಂ ನಮಾಮ್ಯಹಮ್ ॥ ೨ ॥

ಅಧುನಾ ಅದ್ವೈತದರ್ಶನಯೋಗಸ್ಯ ನಮಸ್ಕಾರಃ ತತ್ಸ್ತುತಯೇ — ಸ್ಪರ್ಶನಂ ಸ್ಪರ್ಶಃ ಸಂಬಂಧೋ ನ ವಿದ್ಯತೇ ಯಸ್ಯ ಯೋಗಸ್ಯ ಕೇನಚಿತ್ಕದಾಚಿದಪಿ, ಸಃ ಅಸ್ಪರ್ಶಯೋಗಃ ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವಭಾವ ಏವ ವೈ ನಾಮೇತಿ ; ಬ್ರಹ್ಮವಿದಾಮಸ್ಪರ್ಶಯೋಗ ಇತ್ಯೇವಂ ಪ್ರಸಿದ್ಧ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಸ ಚ ಸರ್ವಸತ್ತ್ವಸುಖೋ ಭವತಿ । ಕಶ್ಚಿದತ್ಯಂತಸುಖಸಾಧನವಿಶಿಷ್ಟೋಽಪಿ ದುಃಖಸ್ವರೂಪಃ, ಯಥಾ ತಪಃ । ಅಯಂ ತು ನ ತಥಾ । ಕಿಂ ತರ್ಹಿ ? ಸರ್ವಸತ್ತ್ವಾನಾಂ ಸುಖಃ । ತಥಾ ಇಹ ಭವತಿ ಕಶ್ಚಿದ್ವಿಷಯೋಪಭೋಗಃ ಸುಖೋ ನ ಹಿತಃ ; ಅಯಂ ತು ಸುಖೋ ಹಿತಶ್ಚ, ನಿತ್ಯಮಪ್ರಚಲಿತಸ್ವಭಾವತ್ವಾತ್ । ಕಿಂ ಚ ಅವಿವಾದಃ, ವಿರುದ್ಧಂ ವದನಂ ವಿವಾದಃ ಪಕ್ಷಪ್ರತಿಪಕ್ಷಪರಿಗ್ರಹೇಣ ಯಸ್ಮಿನ್ನ ವಿದ್ಯತೇ ಸಃ ಅವಿವಾದಃ । ಕಸ್ಮಾತ್ ? ಯತಃ ಅವಿರುದ್ಧಶ್ಚ ; ಯ ಈದೃಶೋ ಯೋಗಃ ದೇಶಿತಃ ಉಪದಿಷ್ಟಃ ಶಾಸ್ತ್ರೇಣ, ತಂ ನಮಾಮ್ಯಹಂ ಪ್ರಣಮಾಮೀತ್ಯರ್ಥಃ ॥

ಭೂತಸ್ಯ ಜಾತಿಮಿಚ್ಛಂತಿ ವಾದಿನಃ ಕೇಚಿದೇವ ಹಿ ।
ಅಭೂತಸ್ಯಾಪರೇ ಧೀರಾ ವಿವದಂತಃ ಪರಸ್ಪರಮ್ ॥ ೩ ॥

ಕಥಂ ದ್ವೈತಿನಃ ಪರಸ್ಪರಂ ವಿರುಧ್ಯಂತ ಇತಿ, ಉಚ್ಯತೇ — ಭೂತಸ್ಯ ವಿದ್ಯಮಾನಸ್ಯ ವಸ್ತುನಃ ಜಾತಿಮ್ ಉತ್ಪತ್ತಿಮ್ ಇಚ್ಛಂತಿ ವಾದಿನಃ ಕೇಚಿದೇವ ಹಿ ಸಾಂಖ್ಯಾಃ ; ನ ಸರ್ವ ಏವ ದ್ವೈತಿನಃ । ಯಸ್ಮಾತ್ ಅಭೂತಸ್ಯ ಅವಿದ್ಯಮಾನಸ್ಯ ಅಪರೇ ವೈಶೇಷಿಕಾ ನೈಯಾಯಿಕಾಶ್ಚ ಧೀರಾಃ ಧೀಮಂತಃ, ಪ್ರಾಜ್ಞಾಭಿಮಾನಿನ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ವಿವದಂತಃ ವಿರುದ್ಧಂ ವದಂತೋ ಹಿ ಅನ್ಯೋನ್ಯಮಿಚ್ಛಂತಿ ಜೇತುಮಿತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ ॥

ಭೂತಂ ನ ಜಾಯತೇ ಕಿಂಚಿದಭೂತಂ ನೈವ ಜಾಯತೇ ।
ವಿವದಂತೋಽದ್ವಯಾ ಹ್ಯೇವಮಜಾತಿಂ ಖ್ಯಾಪಯಂತಿ ತೇ ॥ ೪ ॥

ತೈರೇವಂ ವಿರುದ್ಧವದನೇನ ಅನ್ಯೋನ್ಯಪಕ್ಷಪ್ರತಿಷೇಧಂ ಕುರ್ವದ್ಭಿಃ ಕಿಂ ಖ್ಯಾಪಿತಂ ಭವತೀತಿ, ಉಚ್ಯತೇ — ಭೂತಂ ವಿದ್ಯಮಾನಂ ವಸ್ತು ನ ಜಾಯತೇ ಕಿಂಚಿದ್ವಿದ್ಯಮಾನತ್ವಾದೇವ ಆತ್ಮವತ್ ಇತ್ಯೇವಂ ವದನ್ ಅಸದ್ವಾದೀ ಸಾಂಖ್ಯಪಕ್ಷಂ ಪ್ರತಿಷೇಧತಿ ಸಜ್ಜನ್ಮ । ತಥಾ ಅಭೂತಮ್ ಅವಿದ್ಯಮಾನಮ್ ಅವಿದ್ಯಮಾನತ್ವಾನ್ನೈವ ಜಾಯತೇ ಶಶವಿಷಾಣವತ್ ಇತ್ಯೇವಂ ವದನ್ಸಾಂಖ್ಯೋಽಪಿ ಅಸದ್ವಾದಿಪಕ್ಷಮಸಜ್ಜನ್ಮ ಪ್ರತಿಷೇಧತಿ । ವಿವದಂತಃ ವಿರುದ್ಧಂ ವದಂತಃ ಅದ್ವಯಾಃ ಅದ್ವೈತಿನೋ ಹ್ಯೇತೇ ಅನ್ಯೋನ್ಯಸ್ಯ ಪಕ್ಷೌ ಸದಸತೋರ್ಜನ್ಮನೀ ಪ್ರತಿಷೇಧಂತಃ ಅಜಾತಿಮ್ ಅನುತ್ಪತ್ತಿಮರ್ಥಾತ್ಖ್ಯಾಪಯಂತಿ ಪ್ರಕಾಶಯಂತಿ ತೇ ॥

ಖ್ಯಾಪ್ಯಮಾನಾಮಜಾತಿಂ ತೈರನುಮೋದಾಮಹೇ ವಯಮ್ ।
ವಿವದಾಮೋ ನ ತೈಃ ಸಾರ್ಧಮವಿವಾದಂ ನಿಬೋಧತ ॥ ೫ ॥

ತೈರೇವಂ ಖ್ಯಪ್ಯಮಾನಾಮಜಾತಿಮ್ ಏವಮಸ್ತು ಇತಿ ಅನುಮೋದಾಮಹೇ ಕೇವಲಮ್ , ನ ತೈಃ ಸಾರ್ಧಂ ವಿವದಾಮಃ ಪಕ್ಷಪ್ರತಿಪಕ್ಷಪರಿಗ್ರಹೇಣ ; ಯಥಾ ತೇ ಅನ್ಯೋನ್ಯಮಿತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ । ಅತಃ ತಮ್ ಅವಿವಾದಂ ವಿವಾದರಹಿತಂ ಪರಮಾರ್ಥದರ್ಶನಮನುಜ್ಞಾತಮಸ್ಮಾಭಿಃ ನಿಬೋಧತ ಹೇ ಶಿಷ್ಯಾಃ ॥

ಅಜಾತಸ್ಯೈವ ಧರ್ಮಸ್ಯ ಜಾತಿಮಿಚ್ಛಂತಿ ವಾದಿನಃ ।
ಅಜಾತೋ ಹ್ಯಮೃತೋ ಧರ್ಮೋ ಮರ್ತ್ಯತಾಂ ಕಥಮೇಷ್ಯತಿ ॥ ೬ ॥

ಸದಸದ್ವಾದಿನಃ ಸರ್ವೇ । ಅಯಂ ತು ಪುರಸ್ತಾತ್ಕೃತಭಾಷ್ಯಃ ಶ್ಲೋಕಃ ॥
ನ ಭವತ್ಯಮೃತಂ ಮರ್ತ್ಯಂ ನ ಮರ್ತ್ಯಮಮೃತಂ ತಥಾ ।
ಪ್ರಕೃತೇರನ್ಯಥಾಭಾವೋ ನ ಕಥಂಚಿದ್ಭವಿಷ್ಯತಿ ॥ ೭ ॥

ಸ್ವಭಾವೇನಾಮೃತೋ ಯಸ್ಯ ಧರ್ಮೋ ಗಚ್ಛತಿ ಮರ್ತ್ಯತಾತ್ ।
ಕೃತಕೇನಾಮೃತಸ್ತಸ್ಯ ಕಥಂ ಸ್ಥಾಸ್ಯತಿ ನಿಶ್ಚಲಃ ॥ ೮ ॥

ಉಕ್ತಾರ್ಥಾನಾಂ ಶ್ಲೋಕಾನಾಮಿಹೋಪನ್ಯಾಸಃ ಪರವಾದಿಪಕ್ಷಾಣಾಮನ್ಯೋನ್ಯವಿರೋಧಖ್ಯಾಪಿತಾನುತ್ಪತ್ತ್ಯಾಮೋದನಪ್ರದರ್ಶನಾರ್ಥಃ ॥

ಸಾಂಸಿದ್ಧಿಕೀ ಸ್ವಾಭಾವಿಕೀ ಸಹಜಾ ಅಕೃತಾ ಚ ಯಾ ।
ಪ್ರಕೃತಿಃ ಸೇತಿ ವಿಜ್ಞೇಯಾ ಸ್ವಭಾವಂ ನ ಜಹಾತಿ ಯಾ ॥ ೯ ॥

ಯಸ್ಮಾಲ್ಲೌಕಿಕ್ಯಪಿ ಪ್ರಕೃತಿರ್ನ ವಿಪರ್ಯೇತಿ, ಕಾಸಾವಿತ್ಯಾಹ — ಸಮ್ಯಕ್ಸಿದ್ಧಿಃ ಸಂಸಿದ್ಧಿಃ, ತತ್ರ ಭವಾ ಸಾಂಸಿದ್ಧಿಕೀ ; ಯಥಾ ಯೋಗಿನಾಂ ಸಿದ್ಧಾನಾಮಣಿಮಾದ್ಯೈಶ್ವರ್ಯಪ್ರಾಪ್ತಿಃ ಪ್ರಕೃತಿಃ, ಸಾ ಭೂತಭವಿಷ್ಯತ್ಕಾಲಯೋರಪಿ ಯೋಗಿನಾಂ ನ ವಿಪರ್ಯೇತಿ । ತಥೈವ ಸಾ । ಸ್ವಾಭಾವಿಕೀ ದ್ರವ್ಯಸ್ವಭಾವತ ಏವ ಸಿದ್ಧಾ, ಯಥಾ ಅಗ್ನ್ಯಾದೀನಾಮುಷ್ಣಪ್ರಕಾಶಾದಿಲಕ್ಷಣಾ । ಸಾಪಿ ನ ಕಾಲಾಂತರೇ ವ್ಯಭಿಚರತಿ ದೇಶಾಂತರೇ ವಾ, ತಥಾ ಸಹಜಾ ಆತ್ಮನಾ ಸಹೈವ ಜಾತಾ, ಯಥಾ ಪಕ್ಷ್ಯಾದೀನಾಮಾಕಾಶಗಮನಾದಿಲಕ್ಷಣಾ । ಅನ್ಯಾಪಿ ಯಾ ಕಾಚಿತ್ ಅಕೃತಾ ಕೇನಚಿನ್ನ ಕೃತಾ, ಯಥಾ ಅಪಾಂ ನಿಮ್ನದೇಶಗಮನಾದಿಲಕ್ಷಣಾ । ಅನ್ಯಾಪಿ ಯಾ ಕಾಚಿತ್ಸ್ವಭಾವಂ ನ ಜಹಾತಿ, ಸಾ ಸರ್ವಾ ಪ್ರಕೃತಿರಿತಿ ವಿಜ್ಞೇಯಾ ಲೋಕೇ । ಮಿಥ್ಯಾಕಲ್ಪಿತೇಷು ಲೌಕಿಕೇಷ್ವಪಿ ವಸ್ತುಷು ಪ್ರಕೃತಿರ್ನಾನ್ಯಥಾ ಭವತಿ ; ಕಿಮುತ ಅಜಸ್ವಭಾವೇಷು ಪರಮಾರ್ಥವಸ್ತುಷು ? ಅಮೃತತ್ವಲಕ್ಷಣಾ ಪ್ರಕೃತಿರ್ನಾನ್ಯಥಾ ಭವೇದಿತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ ॥

ಜರಾಮರಣನಿರ್ಮುಕ್ತಾಃ ಸರ್ವೇ ಧರ್ಮಾಃ ಸ್ವಭಾವತಃ ।
ಜರಾಮರಣಮಿಚ್ಛಂತಶ್ಚ್ಯವಂತೇ ತನ್ಮನೀಷಯಾ ॥ ೧೦ ॥

ಕಿಂವಿಷಯಾ ಪುನಃ ಸಾ ಪ್ರಕೃತಿಃ, ಯಸ್ಯಾ ಅನ್ಯಥಾಭಾವೋ ವಾದಿಭಿಃ ಕಲ್ಪ್ಯತೇ ? ಕಲ್ಪನಾಯಾಂ ವಾ ಕೋ ದೋಷ ಇತ್ಯಾಹ ಜರಾಮರಣನಿರ್ಮುಕ್ತಾಃ ಜರಾಮರಣಾದಿಸರ್ವವಿಕ್ರಿಯಾವರ್ಜಿತಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಕೇ ? ಸರ್ವೇ ಧರ್ಮಾಃ ಸರ್ವೇ ಆತ್ಮಾನ ಇತ್ಯೇತತ್ । ಸ್ವಭಾವತಃ ಪ್ರಕೃತಿತ ಏವ । ಅತ ಏವಂಸ್ವಭಾವಾಃ ಸಂತೋ ಧರ್ಮಾ ಜರಾಮರಣಮಿಚ್ಛಂತ ಇವೇಚ್ಛಂತಃ ರಜ್ಜ್ವಾಮಿವ ಸರ್ಪಮಾತ್ಮನಿ ಕಲ್ಪಯಂತಃ ಚ್ಯವಂತೇ, ಸ್ವಭಾವತಶ್ಚಲಂತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ತನ್ಮನೀಷಯಾ ಜರಾಮರಣಚಿಂತಯಾ ತದ್ಭಾವಭಾವಿತತ್ವದೋಷೇಣೇತ್ಯರ್ಥಃ ॥

ಕಾರಣಂ ಯಸ್ಯ ವೈ ಕಾರ್ಯಂ ಕಾರಣಂ ತಸ್ಯ ಜಾಯತೇ ।
ಜಾಯಮಾನಂ ಕಥಮಜಂ ಭಿನ್ನಂ ನಿತ್ಯಂ ಕಥಂ ಚ ತತ್ ॥ ೧೧ ॥

ಕಥಂ ಸಜ್ಜಾತಿವಾದಿಭಿಃ ಸಾಂಖ್ಯೈರನುಪಪನ್ನಮುಚ್ಯತೇ ಇತಿ, ಆಹ ವೈಶೇಷಿಕಃ — ಕಾರಣಂ ಮೃದ್ವದುಪಾದಾನಲಕ್ಷಣಂ ಯಸ್ಯ ವಾದಿನಃ ವೈ ಕಾರ್ಯಮ್ , ಕಾರಣಮೇವ ಕಾರ್ಯಾಕಾರೇಣ ಪರಿಣಮತೇ ಯಸ್ಯ ವಾದಿನ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ತಸ್ಯ ಅಜಮೇವ ಸತ್ ಪ್ರಧಾನಾದಿ ಕಾರಣಂ ಮಹದಾದಿಕಾರ್ಯರೂಪೇಣ ಜಾಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಮಹದಾದ್ಯಾಕಾರೇಣ ಚೇಜ್ಜಾಯಮಾನಂ ಪ್ರಧಾನಮ್ , ಕಥಮಜಮುಚ್ಯತೇ ತೈಃ ? ವಿಪ್ರತಿಷಿದ್ಧಂ ಚೇದಮ್ — ಜಾಯತೇ ಅಜಂ ಚೇತಿ । ನಿತ್ಯಂ ಚ ತೈರುಚ್ಯತೇ । ಪ್ರಧಾನಂ ಭಿನ್ನಂ ವಿದೀರ್ಣಮ್ ; ಸ್ಫುಟಿತಮೇಕದೇಶೇನ ಸತ್ ಕಥಂ ನಿತ್ಯಂ ಭವೇದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ನ ಹಿ ಸಾವಯವಂ ಘಟಾದಿ ಏಕದೇಶೇನ ಸ್ಫುಟನಧರ್ಮಿ ನಿತ್ಯಂ ದೃಷ್ಟಂ ಲೋಕೇ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ವಿದೀರ್ಣಂ ಚ ಸ್ಯಾದೇಕದೇಶೇನಾಜಂ ನಿತ್ಯಂ ಚೇತ್ಯೇತತ್ ವಿಪ್ರತಿಷಿದ್ಧಂ ತೈರಭಿಧೀಯತ ಇತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ ॥

ಕಾರಣಾದ್ಯದ್ಯನನ್ಯತ್ವಮತಃ ಕಾರ್ಯಮಜಂ ತವ ।
ಜಾಯಮಾನಾದ್ಧಿ ವೈ ಕಾರ್ಯಾತ್ಕಾರಣಂ ತೇ ಕಥಂ ಧ್ರುವಮ್ ॥ ೧೨ ॥

ಉಕ್ತಸ್ಯೈವಾರ್ಥಸ್ಯ ಸ್ಪಷ್ಟೀಕರಣಾರ್ಥಮಾಹ — ಕಾರಣಾತ್ ಅಜಾತ್ ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಯದಿ ಅನನ್ಯತ್ವಮಿಷ್ಟಂ ತ್ವಯಾ, ತತಃ ಕಾರ್ಯಮಪ್ಯಜಮಿತಿ ಪ್ರಾಪ್ತಮ್ । ಇದಂ ಚಾನ್ಯದ್ವಿಪ್ರತಿಷಿದ್ಧಂ ಕಾರ್ಯಮಜಂ ಚೇತಿ ತವ । ಕಿಂಚಾನ್ಯತ್ , ಕಾರ್ಯಕಾರಣಯೋರನನ್ಯತ್ವೇ ಜಾಯಮಾನಾದ್ಧಿ ವೈ ಕಾರ್ಯಾತ್ ಕಾರಣಮ್ ಅನನ್ಯನ್ನಿತ್ಯಂ ಧ್ರುವಂ ಚ ತೇ ಕಥಂ ಭವೇತ್ ? ನ ಹಿ ಕುಕ್ಕುಟ್ಯಾ ಏಕದೇಶಃ ಪಚ್ಯತೇ, ಏಕದೇಶಃ ಪ್ರಸವಾಯ ಕಲ್ಪ್ಯತೇ ॥

ಅಜಾದ್ವೈ ಜಾಯತೇ ಯಸ್ಯ ದೃಷ್ಟಾಂತಸ್ತಸ್ಯ ನಾಸ್ತಿ ವೈ ।
ಜಾತಾಚ್ಚ ಜಾಯಮಾನಸ್ಯ ನ ವ್ಯವಸ್ಥಾ ಪ್ರಸಜ್ಯತೇ ॥ ೧೩ ॥

ಕಿಂಚಾನ್ಯತ್ , ಯತ್ ಅಜಾತ್ ಅನುತ್ಪನ್ನಾದ್ವಸ್ತುನಃ ಜಾಯತೇ ಯಸ್ಯ ವಾದಿನಃ ಕಾರ್ಯಮ್ , ದೃಷ್ಟಾಂತಃ ತಸ್ಯ ನಾಸ್ತಿ ವೈ ; ದೃಷ್ಟಾಂತಾಭಾವೇ ಅರ್ಥಾದಜಾನ್ನ ಕಿಂಚಿಜ್ಜಾಯತೇ ಇತಿ ಸಿದ್ಧಂ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಯದಾ ಪುನಃ ಜಾತಾತ್ ಜಾಯಮಾನಸ್ಯ ವಸ್ತುನಃ ಅಭ್ಯುಪಗಮಃ, ತದಪಿ ಅನ್ಯಸ್ಮಾಜ್ಜಾತಾತ್ತದಪ್ಯನ್ಯಸ್ಮಾದಿತಿ ನ ವ್ಯವಸ್ಥಾ ಪ್ರಸಜ್ಯತೇ । ಅನವಸ್ಥಾ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥

ಹೇತೋರಾದಿಃ ಫಲಂ ಯೇಷಾಮಾದಿರ್ಹೇತುಃ ಫಲಸ್ಯ ಚ ।
ಹೇತೋಃ ಫಲಸ್ಯ ಚಾನಾದಿಃ ಕಥಂ ತೈರುಪವರ್ಣ್ಯತೇ ॥ ೧೪ ॥

‘ಯತ್ರ ತ್ವಸ್ಯ ಸರ್ವಮಾತ್ಮೈವಾಭೂತ್’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೫ । ೧೫) ಇತಿ ಪರಮಾರ್ಥತೋ ದ್ವೈತಾಭಾವಃ ಶ್ರುತ್ಯೋಕ್ತಃ ; ತಮಾಶ್ರಿತ್ಯಾಹ — ಹೇತೋಃ ಧರ್ಮಾದೇಃ ಆದಿಃ ಕಾರಣಂ ದೇಹಾದಿಸಂಘಾತಃ ಫಲಂ ಯೇಷಾಂ ವಾದಿನಾಮ್ ; ತಥಾ ಆದಿಃ ಕಾರಣಂ ಹೇತುರ್ಧರ್ಮಾದಿಃ ಫಲಸ್ಯ ಚ ದೇಹಾದಿಸಂಘಾತಸ್ಯ ; ಏವಂ ಹೇತುಫಲಯೋರಿತರೇತರಕಾರ್ಯಕಾರಣತ್ವೇನ ಆದಿಮತ್ತ್ವಂ ಬ್ರುವದ್ಭಿಃ ಏವಂ ಹೇತೋಃ ಫಲಸ್ಯ ಚ ಅನಾದಿತ್ವಂ ಕಥಂ ತೈರುಪವರ್ಣ್ಯತೇ ವಿಪ್ರತಿಷಿದ್ಧಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ನ ಹಿ ನಿತ್ಯಸ್ಯ ಕೂಟಸ್ಥಸ್ಯಾತ್ಮನೋ ಹೇತುಫಲಾತ್ಮಕತಾ ಸಂಭವತಿ ॥

ಹೇತೋರಾದಿಃ ಫಲಂ ಯೇಷಾಮಾದಿರ್ಹೇತುಃ ಫಲಸ್ಯ ಚ ।
ತಥಾ ಜನ್ಮ ಭವೇತ್ತೇಷಾಂ ಪುತ್ರಾಜ್ಜನ್ಮ ಪಿತುರ್ಯಥಾ ॥ ೧೫ ॥

ಕಥಂ ತೈರ್ವಿರುದ್ಧಮಭ್ಯುಪಗಮ್ಯತ ಇತಿ, ಉಚ್ಯತೇ — ಹೇತುಜನ್ಯಾದೇವ ಫಲಾತ್ ಹೇತೋರ್ಜನ್ಮಾಭ್ಯುಪಗಚ್ಛತಾಂ ತೇಷಾಮೀದೃಶೋ ವಿರೋಧ ಉಕ್ತೋ ಭವತಿ, ಯಥಾ ಪುತ್ರಾಜ್ಜನ್ಮ ಪಿತುಃ ॥

ಸಂಭವೇ ಹೇತುಫಲಯೋರೇಷಿತವ್ಯಃ ಕ್ರಮಸ್ತ್ವಯಾ ।
ಯುಗಪತ್ಸಂಭವೇ ಯಸ್ಮಾದಸಂಬಂಧೋ ವಿಷಾಣವತ್ ॥ ೧೬ ॥

ಯಥೋಕ್ತೋ ವಿರೋಧೋ ನ ಯುಕ್ತೋಽಭ್ಯುಪಗಂತುಮಿತಿ ಚೇನ್ಮನ್ಯಸೇ, ಸಂಭವೇ ಉತ್ಪತ್ತೌ ಹೇತುಫಲಯೋಃ ಕ್ರಮಃ ಏಷಿತವ್ಯಃ ಅನ್ವೇಷ್ಟವ್ಯಃ ತ್ವಯಾ — ಹೇತುಃ ಪೂರ್ವಂ ಪಶ್ಚಾತ್ಫಲಂ ಚೇತಿ । ಇತಶ್ಚ ಯುಗಪತ್ಸಂಭವೇ ಯಸ್ಮಾದ್ಧೇತುಫಲಯೋಃ ಕಾರ್ಯಕಾರಣತ್ವೇನ ಅಸಂಬಂಧಃ, ಯಥಾ ಯುಗಪತ್ಸಂಭವತೋಃ ಸವ್ಯೇತರಗೋವಿಷಾಣಯೋಃ ॥

ಫಲಾದುತ್ಪದ್ಯಮಾನಃ ಸನ್ನ ತೇ ಹೇತುಃ ಪ್ರಸಿಧ್ಯತಿ ।
ಅಪ್ರಸಿದ್ಧಃ ಕಥಂ ಹೇತುಃ ಫಲಮುತ್ಪಾದಯಿಷ್ಯತಿ ॥ ೧೭ ॥

ಕಥಮಸಂಬಂಧ ಇತ್ಯಾಹ — ಜನ್ಯಾತ್ಸ್ವತೋಽಲಬ್ಧಾತ್ಮಕಾತ್ ಫಲಾತ್ ಉತ್ಪದ್ಯಮಾನಃ ಸನ್ ಶಶವಿಷಾಣಾದೇರಿವಾಸತೋ ನ ಹೇತುಃ ಪ್ರಸಿಧ್ಯತಿ ಜನ್ಮ ನ ಲಭತೇ । ಅಲಬ್ಧಾತ್ಮಕಃ ಅಪ್ರಸಿದ್ಧಃ ಸನ್ ಶಶವಿಷಾಣಾದಿಕಲ್ಪಃ ತವ ಸ ಕಥಂ ಫಲಮುತ್ಪಾದಯಿಷ್ಯತಿ ? ನ ಹಿ ಇತರೇತರಾಪೇಕ್ಷಸಿದ್ಧ್ಯೋಃ ಶಶವಿಷಾಣಕಲ್ಪಯೋಃ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಭಾವೇನ ಸಂಬಂಧಃ ಕ್ವಚಿದ್ದೃಷ್ಟಃ ಅನ್ಯಥಾ ವೇತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ ॥

ಯದಿ ಹೇತೋಃ ಫಲಾತ್ಸಿದ್ಧಿಃ ಫಲಸಿದ್ಧಿಶ್ಚ ಹೇತುತಃ ।
ಕತರತ್ಪೂರ್ವನಿಷ್ಪನ್ನಂ ಯಸ್ಯ ಸಿದ್ಧಿರಪೇಕ್ಷಯಾ ॥ ೧೮ ॥

ಅಸಂಬಂಧತಾದೋಷೇಣಾಪಾಕೃತೇಽಪಿ ಹೇತುಫಲಯೋಃ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಭಾವೇ, ಯದಿ ಹೇತುಫಲಯೋರನ್ಯೋನ್ಯಸಿದ್ಧಿರಭ್ಯುಪಗಮ್ಯತ ಏವ ತ್ವಯಾ, ಕತರತ್ಪೂರ್ವನಿಷ್ಪನ್ನಂ ಹೇತುಫಲಯೋಃ ? ಯಸ್ಯ ಪಶ್ಚಾದ್ಭಾವಿನಃ ಸಿದ್ಧಿಃ ಸ್ಯಾತ್ಪೂರ್ವಸಿದ್ಧಾಪೇಕ್ಷಯಾ, ತದ್ಬ್ರೂಹೀತ್ಯರ್ಥಃ ॥

ಅಶಕ್ತಿರಪರಿಜ್ಞಾನಂ ಕ್ರಮಕೋಪೋಽಥ ವಾ ಪುನಃ ।
ಏವಂ ಹಿ ಸರ್ವಥಾ ಬುದ್ಧೈರಜಾತಿಃ ಪರಿದೀಪಿತಾ ॥ ೧೯ ॥

ಅಥ ಏತನ್ನ ಶಕ್ಯತೇ ವಕ್ತುಮಿತಿ ಮನ್ಯಸೇ, ಸೇಯಮಶಕ್ತಿಃ ಅಪರಿಜ್ಞಾನಂ ತತ್ತ್ವಾವಿವೇಕಃ, ಮೂಢತೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಥ ವಾ, ಯೋಽಯಂ ತ್ವಯೋಕ್ತಃ ಕ್ರಮಃ ಹೇತೋಃ ಫಲಸ್ಯ ಸಿದ್ಧಿಃ ಫಲಾಚ್ಚ ಹೇತೋಃ ಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ಇತರೇತರಾನಂತರ್ಯಲಕ್ಷಣಃ, ತಸ್ಯ ಕೋಪಃ ವಿಪರ್ಯಾಸೋಽನ್ಯಥಾಭಾವಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ । ಏವಂ ಹೇತುಫಲಯೋಃ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಭಾವಾನುಪಪತ್ತೇಃ ಅಜಾತಿಃ ಸರ್ವಸ್ಯಾನುತ್ಪತ್ತಿಃ ಪರಿದೀಪಿತಾ ಪ್ರಕಾಶಿತಾ ಅನ್ಯೋನ್ಯಪಕ್ಷದೋಷಂ ಬ್ರುವದ್ಭಿರ್ವಾದಿಭಿಃ ಬುದ್ಧೈಃ ಪಂಡಿತೈರಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥

ಬೀಜಾಂಕುರಾಖ್ಯೋ ದೃಷ್ಟಾಂತಃ ಸದಾ ಸಾಧ್ಯಸಮೋ ಹಿ ಸಃ ।
ನ ಹಿ ಸಾಧ್ಯಸಮೋ ಹೇತುಃ ಸಿದ್ಧೌ ಸಾಧ್ಯಸ್ಯ ಯುಜ್ಯತೇ ॥ ೨೦ ॥

ನನು ಹೇತುಫಲಯೋಃ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಭಾವ ಇತ್ಯಸ್ಮಾಭಿರುಕ್ತಂ ಶಬ್ದಮಾತ್ರಮಾಶ್ರಿತ್ಯ ಚ್ಛಲಮಿದಂ ತ್ವಯೋಕ್ತಮ್ — ‘ಪುತ್ರಾಜ್ಜನ್ಮ ಪಿತುರ್ಯಥಾ’ (ಮಾ. ಕಾ. ೪ । ೧೫) ‘ವಿಷಾಣವಚ್ಚಾಸಂಬಂಧಃ’ (ಮಾ. ಕಾ. ೪ । ೧೬) ಇತ್ಯಾದಿ । ನ ಹ್ಯಸ್ಮಾಭಿಃ ಅಸಿದ್ಧಾದ್ಧೇತೋಃ ಫಲಸಿದ್ಧಿಃ, ಅಸಿದ್ಧಾದ್ವಾ ಫಲಾದ್ಧೇತುಸಿದ್ಧಿರಭ್ಯುಪಗತಾ । ಕಿಂ ತರ್ಹಿ ? ಬೀಜಾಂಕುರವತ್ಕಾರ್ಯಕಾರಣಭಾವೋಽಭ್ಯುಪಗಮ್ಯತ ಇತಿ । ಅತ್ರೋಚ್ಯತೇ — ಬೀಜಾಂಕುರಾಖ್ಯೋ ದೃಷ್ಟಾಂತೋ ಯಃ, ಸ ಸಾಧ್ಯೇನ ಸಮಃ ತುಲ್ಯೋ ಮಮೇತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ । ನನು ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಃ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಭಾವೋ ಬೀಜಾಂಕುರಯೋರನಾದಿಃ ; ನ, ಪೂರ್ವಸ್ಯ ಪೂರ್ವಸ್ಯ ಅಪರಭಾವಾದಾದಿಮತ್ತ್ವಾಭ್ಯುಪಗಮಾತ್ । ಯಥಾ ಇದಾನೀಮುತ್ಪನ್ನೋಽಪರೋಽಂಕುರೋ ಬೀಜಾದಾದಿಮಾನ್ ಬೀಜಂ ಚಾಪರಮನ್ಯಸ್ಮಾದಂಕುರಾದಿತಿ ಕ್ರಮೇಣೋತ್ಪನ್ನತ್ವಾದಾದಿಮತ್ । ಏವಂ ಪೂರ್ವಃ ಪೂರ್ವೋಽಂಕುರೋ ಬೀಜಂ ಚ ಪೂರ್ವಂ ಪೂರ್ವಮಾದಿಮದೇವೇತಿ ಪ್ರತ್ಯೇಕಂ ಸರ್ವಸ್ಯ ಬೀಜಾಂಕುರಜಾತಸ್ಯಾದಿಮತ್ತ್ವಾತ್ಕಸ್ಯಚಿದಪ್ಯನಾದಿತ್ವಾನುಪಪತ್ತಿಃ । ಏವಂ ಹೇತುಫಲಯೋಃ । ಅಥ ಬೀಜಾಂಕುರಸಂತತೇರನಾದಿಮತ್ತ್ವಮಿತಿ ಚೇತ್ ; ನ, ಏಕತ್ವಾನುಪಪತ್ತೇಃ ; ನ ಹಿ ಬೀಜಾಂಕುರವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ಬೀಜಾಂಕುರಸಂತತಿರ್ನಾಮೈಕಾ ಅಭ್ಯುಪಗಮ್ಯತೇ ಹೇತುಫಲಸಂತತಿರ್ವಾ ತದನಾದಿತ್ವವಾದಿಭಿಃ । ತಸ್ಮಾತ್ಸೂಕ್ತಮ್ ‘ಹೇತೋಃ ಫಲಸ್ಯ ಚಾನಾದಿಃ ಕಥಂ ತೈರುಪವರ್ಣ್ಯತೇ’ ಇತಿ । ತಥಾ ಚ ಅನ್ಯದಪ್ಯನುಪಪತ್ತೇರ್ನ ಚ್ಛಲಮಿತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ । ನ ಚ ಲೋಕೇ ಸಾಧ್ಯಸಮೋ ಹೇತುಃ ಸಾಧ್ಯಸ್ಯ ಸಿದ್ಧೌ ಸಿದ್ಧಿನಿಮಿತ್ತಂ ಯುಜ್ಯತೇ ಪ್ರಯುಜ್ಯತೇ ಪ್ರಮಾಣಕುಶಲೈರಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಹೇತುರಿತಿ ದೃಷ್ಟಾಂತೋಽತ್ರಭಿಪ್ರೇತಃ, ಗಮಕತ್ವಾತ್ ; ಪ್ರಕೃತೋ ಹಿ ದೃಷ್ಟಾಂತಃ, ನ ಹೇತುರಿತಿ ॥

ಪೂರ್ವಾಪರಾಪರಿಜ್ಞಾನಮಜಾತೇಃ ಪರಿದೀಪಕಮ್ ।
ಜಾಯಮಾನಾದ್ಧಿ ವೈ ಧರ್ಮಾತ್ಕಥಂ ಪೂರ್ವಂ ನ ಗೃಹ್ಯತೇ ॥ ೨೧ ॥

ಕಥಂ ಬುದ್ಧೈರಜಾತಿಃ ಪರಿದೀಪಿತೇತಿ, ಆಹ — ಯದೇತತ್ ಹೇತುಫಲಯೋಃ ಪೂರ್ವಾಪರಾಪರಿಜ್ಞಾನಮ್ , ತಚ್ಚೈತತ್ ಅಜಾತೇಃ ಪರಿದೀಪಕಮ್ ಅವಬೋಧಕಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಜಾಯಮಾನೋ ಹಿ ಚೇದ್ಧರ್ಮೋ ಗೃಹ್ಯತೇ, ಕಥಂ ತಸ್ಮಾತ್ಪೂರ್ವಂ ಕಾರಣಂ ನ ಗೃಹ್ಯತೇ ? ಅವಶ್ಯಂ ಹಿ ಜಾಯಮಾನಸ್ಯ ಗ್ರಹೀತ್ರಾ ತಜ್ಜನಕಂ ಗ್ರಹೀತವ್ಯಮ್ , ಜನ್ಯಜನಕಯೋಃ ಸಂಬಂಧಸ್ಯಾನಪೇತತ್ವಾತ್ ; ತಸ್ಮಾದಜಾತಿಪರಿದೀಪಕಂ ತದಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥

ಸ್ವತೋ ವಾ ಪರತೋ ವಾಪಿ ನ ಕಿಂಚಿದ್ವಸ್ತು ಜಾಯತೇ ।
ಸದಸತ್ಸದಸದ್ವಾಪಿ ನ ಕಿಂಚಿದ್ವಸ್ತು ಜಾಯತೇ ॥ ೨೨ ॥

ಇತಶ್ಚ ನ ಜಾಯತೇ ಕಿಂಚಿತ್ ಯಜ್ಜಾಯಮಾನಂ ವಸ್ತು ಸ್ವತಃ ಪರತಃ ಉಭಯತೋ ವಾ ಸತ್ ಅಸತ್ ಸದಸದ್ವಾ ನ ಜಾಯತೇ, ನ ತಸ್ಯ ಕೇನಚಿದಪಿ ಪ್ರಕಾರೇಣ ಜನ್ಮ ಸಂಭವತಿ । ನ ತಾವತ್ಸ್ವಯಮೇವಾಪರಿನಿಷ್ಪನ್ನಾತ್ಸ್ವತಃ ಸ್ವರೂಪಾತ್ಸ್ವಯಮೇವ ಜಾಯತೇ, ಯಥಾ ಘಟಸ್ತಸ್ಮಾದೇವ ಘಟಾತ್ । ನಾಪಿ ಪರತಃ ಅನ್ಯಸ್ಮಾದನ್ಯಃ, ಯಥಾ ಘಟಾತ್ಪಟಃ । ತಥಾ ನೋಭಯತಃ, ವಿರೋಧಾತ್ , ಯಥಾ ಘಟಪಟಾಭ್ಯಾಂ ಘಟಃ ಪಟೋ ವಾ ನ ಜಾಯತೇ । ನನು ಮೃದೋ ಘಟೋ ಜಾಯತೇ ಪಿತುಶ್ಚ ಪುತ್ರಃ ; ಸತ್ಯಮ್ , ಅಸ್ತಿ ಜಾಯತ ಇತಿ ಪ್ರತ್ಯಯಃ ಶಬ್ದಶ್ಚ ಮೂಢಾನಾಮ್ । ತಾವೇವ ತು ಶಬ್ದಪ್ರತ್ಯಯೌ ವಿವೇಕಿಭಿಃ ಪರೀಕ್ಷ್ಯೇತೇ — ಕಿಂ ಸತ್ಯಮೇವ ತೌ, ಉತ ಮೃಷಾ ಇತಿ ; ಯಾವತಾ ಪರೀಕ್ಷ್ಯಮಾಣೇ ಶಬ್ದಪ್ರತ್ಯಯವಿಷಯಂ ವಸ್ತು ಘಟಪುತ್ರಾದಿಲಕ್ಷಣಂ ಶಬ್ದಮಾತ್ರಮೇವ ತತ್ , ‘ವಾಚಾರಂಭಣಮ್’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೪ । ೪) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ । ಸಚ್ಚೇತ್ ನ ಜಾಯತೇ, ಸತ್ತ್ವಾತ್ , ಮೃತ್ಪಿತ್ರಾದಿವತ್ । ಯದ್ಯಸತ್ , ತಥಾಪಿ ನ ಜಾಯತೇ, ಅಸತ್ತ್ವಾದೇವ, ಶಶವಿಷಾಣಾದಿವತ್ । ಅಥ ಸದಸತ್ , ತಥಾಪಿ ನ ಜಾಯತೇ ವಿರುದ್ಧಸ್ಯೈಕಸ್ಯಾಸಂಭವಾತ್ । ಅತೋ ನ ಕಿಂಚಿದ್ವಸ್ತು ಜಾಯತ ಇತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ । ಯೇಷಾಂ ಪುನರ್ಜನಿರೇವ ಜಾಯತ ಇತಿ ಕ್ರಿಯಾಕಾರಕಫಲೈಕತ್ವಮಭ್ಯುಪಗಮ್ಯತೇ ಕ್ಷಣಿಕತ್ವಂ ಚ ವಸ್ತುನಃ, ತೇ ದೂರತ ಏವ ನ್ಯಾಯಾಪೇತಾಃ । ಇದಮಿತ್ಥಮಿತ್ಯವಧಾರಣಕ್ಷಣಾಂತರಾನವಸ್ಥಾನಾತ್ , ಅನನುಭೂತಸ್ಯ ಸ್ಮೃತ್ಯನುಪಪತ್ತೇಶ್ಚ ॥

ಹೇತುರ್ನ ಜಾಯತೇಽನಾದೇಃ ಫಲಂ ಚಾಪಿ ಸ್ವಭಾವತಃ ।
ಆದಿರ್ನ ವಿದ್ಯತೇ ಯಸ್ಯ ತಸ್ಯ ಹ್ಯಾದಿರ್ನ ವಿದ್ಯತೇ ॥ ೨೩ ॥

ಕಿಂಚ, ಹೇತುಫಲಯೋರನಾದಿತ್ವಮಭ್ಯುಪಗಚ್ಛತಾ ತ್ವಯಾ ಬಲಾದ್ಧೇತುಫಲಯೋರಜನ್ಮೈವಾಭ್ಯುಪಗತಂ ಸ್ಯಾತ್ । ಕಥಮ್ ? ಅನಾದೇಃ ಆದಿರಹಿತಾತ್ಫಲಾತ್ ಹೇತುಃ ನ ಜಾಯತೇ । ನ ಹ್ಯನುತ್ಪನ್ನಾದನಾದೇಃ ಫಲಾದ್ಧೇತೋರ್ಜನ್ಮೇಷ್ಯತೇ ತ್ವಯಾ, ಫಲಂ ಚಾಪಿ ಆದಿರಹಿತಾದನಾದೇರ್ಹೇತೋರಜಾತ್ಸ್ವಭಾವತ ಏವ ನಿರ್ನಿಮಿತ್ತಂ ಜಾಯತ ಇತಿ ನಾಭ್ಯುಪಗಮ್ಯತೇ । ತಸ್ಮಾದನಾದಿತ್ವಮಭ್ಯುಪಗಚ್ಛತಾ ತ್ವಯಾ ಹೇತುಫಲಯೋರಜನ್ಮೈವಾಭ್ಯುಪಗಮ್ಯತೇ । ಯಸ್ಮಾತ್ ಆದಿಃ ಕಾರಣಂ ನ ವಿದ್ಯತೇ ಯಸ್ಯ ಲೋಕೇ, ತಸ್ಯ ಹ್ಯಾದಿಃ ಪೂರ್ವೋಕ್ತಾ ಜಾತಿರ್ನ ವಿದ್ಯತೇ । ಕಾರಣವತ ಏವ ಹ್ಯಾದಿರಭ್ಯುಪಗಮ್ಯತೇ, ನ ಅಕಾರಣವತಃ ॥

ಪ್ರಜ್ಞಪ್ತೇಃ ಸನಿಮಿತ್ತತ್ವಮನ್ಯಥಾ ದ್ವಯನಾಶತಃ ।
ಸಂಕ್ಲೇಶಸ್ಯೋಪಲಬ್ಧೇಶ್ಚ ಪರತಂತ್ರಾಸ್ತಿತಾ ಮತಾ ॥ ೨೪ ॥

ಉಕ್ತಸ್ಯೈವಾರ್ಥಸ್ಯ ದೃಢೀಕರಣಚಿಕೀರ್ಷಯಾ ಪುನರಾಕ್ಷಿಪತಿ — ಪ್ರಜ್ಞಾನಂ ಪ್ರಜ್ಞಪ್ತಿಃ ಶಬ್ದಾದಿಪ್ರತೀತಿಃ, ತಸ್ಯಾಃ ಸನಿಮಿತ್ತತ್ವಮ್ , ನಿಮಿತ್ತಂ ಕಾರಣಂ ವಿಷಯ ಇತ್ಯೇತತ್ ; ಸನಿಮಿತ್ತತ್ವಂ ಸವಿಷಯತ್ವಂ ಸ್ವಾತ್ಮವ್ಯತಿರಿಕ್ತವಿಷಯತೇತ್ಯೇತತ್ , ಪ್ರತಿಜಾನೀಮಹೇ । ನ ಹಿ ನಿರ್ವಿಷಯಾ ಪ್ರಜ್ಞಪ್ತಿಃ ಶಬ್ದಾದಿಪ್ರತೀತಿಃ ಸ್ಯಾತ್ , ತಸ್ಯಾಃ ಸನಿಮಿತ್ತತ್ವಾತ್ । ಅನ್ಯಥಾ ನಿರ್ವಿಷಯತ್ವೇ ಶಬ್ದಸ್ಪರ್ಶನೀಲಪೀತಲೋಹಿತಾದಿಪ್ರತ್ಯಯವೈಚಿತ್ರ್ಯಸ್ಯ ದ್ವಯಸ್ಯ ನಾಶತಃ ನಾಶೋಽಭಾವಃ ಪ್ರಸಜ್ಯೇತೇತ್ಯರ್ಥಃ । ನ ಚ ಪ್ರತ್ಯಯವೈಚಿತ್ರ್ಯಸ್ಯ ದ್ವಯಸ್ಯಾಭಾವೋಽಸ್ತಿ, ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತ್ವಾತ್ । ಅತಃ ಪ್ರತ್ಯಯವೈಚಿತ್ರ್ಯಸ್ಯ ದ್ವಯಸ್ಯ ದರ್ಶನಾತ್ , ಪರೇಷಾಂ ತಂತ್ರಂ ಪರತಂತ್ರಮಿತ್ಯನ್ಯಶಾಸ್ತ್ರಮ್ , ತಸ್ಯ ಪರತಂತ್ರಸ್ಯ ಪರತಂತ್ರಾಶ್ರಯಸ್ಯ ಬಾಹ್ಯಾರ್ಥಸ್ಯ ಪ್ರಜ್ಞಾನವ್ಯತಿರಿಕ್ತಸ್ಯ ಅಸ್ತಿತಾ ಮತಾ ಅಭಿಪ್ರೇತಾ । ನ ಹಿ ಪ್ರಜ್ಞಪ್ತೇಃ ಪ್ರಕಾಶಮಾತ್ರಸ್ವರೂಪಾಯಾ ನೀಲಪೀತಾದಿಬಾಹ್ಯಾಲಂಬನವೈಚಿತ್ರ್ಯಮಂತರೇಣ ಸ್ವಭಾವಭೇದೇನೈತದ್ವೈಚಿತ್ರ್ಯಂ ಸಂಭವತಿ । ಸ್ಫಟಿಕಸ್ಯೇವ ನೀಲಾದ್ಯುಪಾಧ್ಯಾಶ್ರಯೈರ್ವಿನಾ ವೈಚಿತ್ರ್ಯಂ ನ ಘಟತ ಇತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ । ಇತಶ್ಚ ಪರತಂತ್ರಾಶ್ರಯಸ್ಯ ಬಾಹ್ಯಾರ್ಥಸ್ಯ ಜ್ಞಾನವ್ಯತಿರಿಕ್ತಸ್ಯಾಸ್ತಿತಾ । ಸಂಕ್ಲೇಶನಂ ಸಂಕ್ಲೇಶಃ, ದುಃಖಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಉಪಲಭ್ಯತೇ ಹಿ ಅಗ್ನಿದಾಹಾದಿನಿಮಿತ್ತಂ ದುಃಖಮ್ । ಯದ್ಯಗ್ನ್ಯಾದಿಬಾಹ್ಯಂ ದಾಹಾದಿನಿಮಿತ್ತಂ ವಿಜ್ಞಾನವ್ಯತಿರಿಕ್ತಂ ನ ಸ್ಯಾತ್ , ತತೋ ದಾಹಾದಿದುಃಖಂ ನೋಪಲಭ್ಯೇತ । ಉಪಲಭ್ಯತೇ ತು । ಅತಃ ತೇನ ಮನ್ಯಾಮಹೇ ಅಸ್ತಿ ಬಾಹ್ಯೋಽರ್ಥ ಇತಿ । ನ ಹಿ ವಿಜ್ಞಾನಮಾತ್ರೇ ಸಂಕ್ಲೇಶೋ ಯುಕ್ತಃ, ಅನ್ಯತ್ರಾದರ್ಶನಾದಿತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ ॥

ಪ್ರಜ್ಞಪ್ತೇಃ ಸನಿಮಿತ್ತತ್ವಮಿಷ್ಯತೇ ಯುಕ್ತಿದರ್ಶನಾತ್ ।
ನಿಮಿತ್ತಸ್ಯಾನಿಮಿತ್ತತ್ವಮಿಷ್ಯತೇ ಭೂತದರ್ಶನಾತ್ ॥ ೨೫ ॥

ಅತ್ರೋಚ್ಯತೇ — ಬಾಢಮೇವಂ ಪ್ರಜ್ಞಪ್ತೇಃ ಸನಿಮಿತ್ತತ್ವಂ ದ್ವಯಸಂಕ್ಲೇಶೋಪಲಬ್ಧಿಯುಕ್ತಿದರ್ಶನಾದಿಷ್ಯತೇ ತ್ವಯಾ । ಸ್ಥಿರೀಭವ ತಾವತ್ತ್ವಂ ಯುಕ್ತಿದರ್ಶನಂ ವಸ್ತುನಸ್ತಥಾತ್ವಾಭ್ಯುಪಗಮೇ ಕಾರಣಮಿತ್ಯತ್ರ । ಬ್ರೂಹಿ ಕಿಂ ತತ ಇತಿ । ಉಚ್ಯತೇ — ನಿಮಿತ್ತಸ್ಯ ಪ್ರಜ್ಞಪ್ತ್ಯಾಲಂಬನಾಭಿಮತಸ್ಯ ತವ ಘಟಾದೇರನಿಮಿತ್ತತ್ವಮನಾಲಂಬನತ್ವಂ ವೈಚಿತ್ರ್ಯಾಹೇತುತ್ವಮಿಷ್ಯತೇಽಸ್ಮಾಭಿಃ । ಕಥಮ್ ? ಭೂತದರ್ಶನಾತ್ ಪರಮಾರ್ಥದರ್ಶನಾದಿತ್ಯೇತತ್ । ನ ಹಿ ಘಟೋ ಯಥಾಭೂತಮೃದ್ರೂಪದರ್ಶನೇ ಸತಿ ತದ್ವ್ಯತಿರೇಕೇಣಾಸ್ತಿ, ಯಥಾ ಅಶ್ವಾನ್ಮಹಿಷಃ, ಪಟೋ ವಾ ತಂತುವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ತಂತವಶ್ಚಾಂಶುವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ಇತ್ಯೇವಮುತ್ತರೋತ್ತರಭೂತದರ್ಶನ ಆ ಶಬ್ದಪ್ರತ್ಯಯನಿರೋಧಾನ್ನೈವ ನಿಮಿತ್ತಮುಪಲಭಾಮಹೇ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಥ ವಾ, ಅಭೂತದರ್ಶನಾದ್ಬಾಹ್ಯಾರ್ಥಸ್ಯ ಅನಿಮಿತ್ತತ್ವಮಿಷ್ಯತೇ ರಜ್ಜ್ವಾದಾವಿವ ಸರ್ಪಾದೇರಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಭ್ರಾಂತಿದರ್ಶನವಿಷಯತ್ವಾಚ್ಚ ನಿಮಿತ್ತಸ್ಯಾನಿಮಿತ್ತತ್ವಂ ಭವೇತ್ ; ತದಭಾವೇ ಅಭಾನಾತ್ । ನ ಹಿ ಸುಷುಪ್ತಸಮಾಹಿತಮುಕ್ತಾನಾಂ ಭ್ರಾಂತಿದರ್ಶನಾಭಾವೇ ಆತ್ಮವ್ಯತಿರಿಕ್ತೋ ಬಾಹ್ಯೋಽರ್ಥ ಉಪಲಭ್ಯತೇ । ನ ಹ್ಯುನ್ಮತ್ತಾವಗತಂ ವಸ್ತ್ವನುನ್ಮತ್ತೈರಪಿ ತಥಾಭೂತಂ ಗಮ್ಯತೇ । ಏತೇನ ದ್ವಯದರ್ಶನಂ ಸಂಕ್ಲೇಶೋಪಲಬ್ಧಿಶ್ಚ ಪ್ರತ್ಯುಕ್ತಾ ॥

ಚಿತ್ತಂ ನ ಸಂಸ್ಪೃಶತ್ಯರ್ಥಂ ನಾರ್ಥಾಭಾಸಂ ತಥೈವ ಚ ।
ಅಭೂತೋ ಹಿ ಯತಶ್ಚಾರ್ಥೋ ನಾರ್ಥಾಭಾಸಸ್ತತಃ ಪೃಥಕ್ ॥ ೨೬ ॥

ಯಸ್ಮಾನ್ನಾಸ್ತಿ ಬಾಹ್ಯಂ ನಿಮಿತ್ತಮ್ , ಅತಃ ಚಿತ್ತಂ ನ ಸ್ಪೃಶತ್ಯರ್ಥಂ ಬಾಹ್ಯಾಲಂಬನವಿಷಯಮ್ , ನಾಪ್ಯರ್ಥಾಭಾಸಮ್ , ಚಿತ್ತತ್ವಾತ್ , ಸ್ವಪ್ನಚಿತ್ತವತ್ । ಅಭೂತೋ ಹಿ ಜಾಗರಿತೇಽಪಿ ಸ್ವಪ್ನಾರ್ಥವದೇವ ಬಾಹ್ಯಃ ಶಬ್ದಾದ್ಯರ್ಥೋ ಯತಃ ಉಕ್ತಹೇತುತ್ವಾಚ್ಚ । ನಾಪ್ಯರ್ಥಾಭಾಸಶ್ಚಿತ್ತಾತ್ಪೃಥಕ್ । ಚಿತ್ತಮೇವ ಹಿ ಘಟಾದ್ಯರ್ಥವದವಭಾಸತೇ ಯಥಾ ಸ್ವಪ್ನೇ ॥

ನಿಮಿತ್ತಂ ನ ಸದಾ ಚಿತ್ತಂ ಸಂಸ್ಪೃಶತ್ಯಧ್ವಸು ತ್ರಿಷು ।
ಅನಿಮಿತ್ತೋ ವಿಪರ್ಯಾಸಃ ಕಥಂ ತಸ್ಯ ಭವಿಷ್ಯತಿ ॥ ೨೭ ॥

ನನು ವಿಪರ್ಯಾಸಸ್ತರ್ಹಿ ಅಸತಿ ಘಟಾದೌ ಘಟಾದ್ಯಾಭಾಸತಾ ಚಿತ್ತಸ್ಯ ; ತಥಾ ಚ ಸತಿ ಅವಿಪರ್ಯಾಸಃ ಕ್ವಚಿದ್ವಕ್ತವ್ಯ ಇತಿ ; ಅತ್ರೋಚ್ಯತೇ — ನಿಮಿತ್ತಂ ವಿಷಯಮ್ ಅತೀತಾನಾಗತವರ್ತಮಾನಾಧ್ವಸು ತ್ರಿಷ್ವಪಿ ಸದಾ ಚಿತ್ತಂ ನ ಸಂಸ್ಪೃಶೇದೇವ ಹಿ । ಯದಿ ಹಿ ಕ್ವಚಿತ್ಸಂಸ್ಪೃಶೇತ್ , ಸಃ ಅವಿಪರ್ಯಾಸಃ ಪರಮಾರ್ಥ ಇತ್ಯತಸ್ತದಪೇಕ್ಷಯಾ ಅಸತಿ ಘಟೇ ಘಟಾಭಾಸತಾ ವಿಪರ್ಯಾಸಃ ಸ್ಯಾತ್ ; ನ ತು ತದಸ್ತಿ ಕದಾಚಿದಪಿ ಚಿತ್ತಸ್ಯಾರ್ಥಸಂಸ್ಪರ್ಶನಮ್ । ತಸ್ಮಾತ್ ಅನಿಮಿತ್ತಃ ವಿಪರ್ಯಾಸಃ ಕಥಂ ತಸ್ಯ ಚಿತ್ತಸ್ಯ ಭವಿಷ್ಯತಿ ? ನ ಕಥಂಚಿದ್ವಿಪರ್ಯಾಸೋಽಸ್ತೀತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ । ಅಯಮೇವ ಹಿ ಸ್ವಭಾವಶ್ಚಿತ್ತಸ್ಯ, ಯದುತ ಅಸತಿ ನಿಮಿತ್ತೇ ಘಟಾದೌ ತದ್ವದವಭಾಸನಮ್ ॥

ತಸ್ಮಾನ್ನ ಜಾಯತೇ ಚಿತ್ತಂ ಚಿತ್ತದೃಶ್ಯಂ ನ ಜಾಯತೇ ।
ತಸ್ಯ ಪಶ್ಯಂತಿ ಯೇ ಜಾತಿಂ ಖೇ ವೈ ಪಶ್ಯಂತಿ ತೇ ಪದಮ್ ॥ ೨೮ ॥

‘ಪ್ರಜ್ಞಪ್ತೇಃ ಸನಿಮಿತ್ತತ್ವಮ್’ (ಮಾ. ಕಾ. ೪ । ೨೫) ಇತ್ಯಾದಿ ಏತದಂತಂ ವಿಜ್ಞಾನವಾದಿನೋ ಬೌದ್ಧಸ್ಯ ವಚನಂ ಬಾಹ್ಯಾರ್ಥವಾದಿಪಕ್ಷಪ್ರತಿಷೇಧಪರಮ್ ಆಚಾರ್ಯೇಣಾನುಮೋದಿತಮ್ । ತದೇವ ಹೇತುಂ ಕೃತ್ವಾ ತತ್ಪಕ್ಷಪ್ರತಿಷೇಧಾಯ ತದಿದಮುಚ್ಯತೇ — ತಸ್ಮಾದಿತ್ಯಾದಿ । ಯಸ್ಮಾದಸತ್ಯೇವ ಘಟಾದೌ ಘಟಾದ್ಯಾಭಾಸತಾ ಚಿತ್ತಸ್ಯ ವಿಜ್ಞಾನವಾದಿನಾ ಅಭ್ಯುಪಗತಾ, ತದನುಮೋದಿತಮಸ್ಮಾಭಿರಪಿ ಭೂತದರ್ಶನಾತ್ ; ತಸ್ಮಾತ್ತಸ್ಯಾಪಿ ಚಿತ್ತಸ್ಯ ಜಾಯಮಾನಾವಭಾಸತಾ ಅಸತ್ಯೇವ ಜನ್ಮನಿ ಯುಕ್ತಾ ಭವಿತುಮಿತಿ ಅತೋ ನ ಜಾಯತೇ ಚಿತ್ತಮ್ । ಯಥಾ ಚಿತ್ತದೃಶ್ಯಂ ನ ಜಾಯತೇ ಅತಸ್ತಸ್ಯ ಚಿತ್ತಸ್ಯ ಯೇ ಜಾತಿಂ ಪಶ್ಯಂತಿ ವಿಜ್ಞಾನವಾದಿನಃ ಕ್ಷಣಿಕತ್ವದುಃಖಿತ್ವಶೂನ್ಯತ್ವಾನಾತ್ಮತ್ವಾದಿ ಚ ; ತೇನೈವ ಚಿತ್ತೇನ ಚಿತ್ತಸ್ವರೂಪಂ ದ್ರಷ್ಟುಮಶಕ್ಯಂ ಪಶ್ಯಂತಃ ಖೇ ವೈ ಪಶ್ಯಂತಿ ತೇ ಪದಂ ಪಕ್ಷ್ಯಾದೀನಾಮ್ । ಅತ ಇತರೇಭ್ಯೋಽಪಿ ದ್ವೈತಿಭ್ಯೋಽತ್ಯಂತಸಾಹಸಿಕಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಯೇಽಪಿ ಶೂನ್ಯವಾದಿನಃ ಪಶ್ಯಂತ ಏವ ಸರ್ವಶೂನ್ಯತಾಂ ಸ್ವದರ್ಶನಸ್ಯಾಪಿ ಶೂನ್ಯತಾಂ ಪ್ರತಿಜಾನತೇ, ತೇ ತತೋಽಪಿ ಸಾಹಸಿಕತರಾಃ ಖಂ ಮುಷ್ಟಿನಾಪಿ ಜಿಘೃಕ್ಷಂತಿ ॥

ಅಜಾತಂ ಜಾಯತೇ ಯಸ್ಮಾದಜಾತಿಃ ಪ್ರಕೃತಿಸ್ತತಃ ।
ಪ್ರಕೃತೇರನ್ಯಥಾಭಾವೋ ನ ಕಥಂಚಿದ್ಭವಿಷ್ಯತಿ ॥ ೨೯ ॥

ಉಕ್ತೈರ್ಹೇತುಭಿರಜಮೇಕಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ , ಯತ್ಪುನರಾದೌ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾತಮ್ , ತತ್ಫಲೋಪಸಂಹಾರಾರ್ಥೋಽಯಂ ಶ್ಲೋಕಃ — ಅಜಾತಂ ಯಚ್ಚಿತ್ತಂ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಜಾಯತ ಇತಿ ವಾದಿಭಿಃ ಪರಿಕಲ್ಪ್ಯತೇ, ತತ್ ಅಜಾತಂ ಜಾಯತೇ ಯಸ್ಮಾತ್ ಅಜಾತಿಃ ಪ್ರಕೃತಿಃ ತಸ್ಯ ; ತತಃ ತಸ್ಮಾತ್ ಅಜಾತರೂಪಾಯಾಃ ಪ್ರಕೃತೇರನ್ಯಥಾಭಾವೋ ಜನ್ಮ ನ ಕಥಂಚಿದ್ಭವಿಷ್ಯತಿ ॥

ಅನಾದೇರಂತವತ್ತ್ವಂ ಚ ಸಂಸಾರಸ್ಯ ನ ಸೇತ್ಸ್ಯತಿ ।
ಅನಂತತಾ ಚಾದಿಮತೋ ಮೋಕ್ಷಸ್ಯ ನ ಭವಿಷ್ಯತಿ ॥ ೩೦ ॥

ಅಯಂ ಚಾಪರ ಆತ್ಮನಃ ಸಂಸಾರಮೋಕ್ಷಯೋಃ ಪರಮಾರ್ಥಸದ್ಭಾವವಾದಿನಾಂ ದೋಷ ಉಚ್ಯತೇ — ಅನಾದೇಃ ಅತೀತಕೋಟಿರಹಿತಸ್ಯ ಸಂಸಾರಸ್ಯ ಅಂತವತ್ತ್ವಂ ಸಮಾಪ್ತಿಃ ನ ಸೇತ್ಸ್ಯತಿ ಯುಕ್ತಿತಃ ಸಿದ್ಧಿಂ ನೋಪಯಾಸ್ಯತಿ । ನ ಹ್ಯನಾದಿಃ ಸನ್ ಅಂತವಾನ್ಕಶ್ಚಿತ್ಪದಾರ್ಥೋ ದೃಷ್ಟೋ ಲೋಕೇ । ಬೀಜಾಂಕುರಸಂಬಂಧನೈರಂತರ್ಯವಿಚ್ಛೇದೋ ದೃಷ್ಟ ಇತಿ ಚೇತ್ ; ನ, ಏಕವಸ್ತ್ವಭಾವೇನಾಪೋದಿತತ್ವಾತ್ । ತಥಾ ಅನಂತತಾಪಿ ವಿಜ್ಞಾನಪ್ರಾಪ್ತಿಕಾಲಪ್ರಭವಸ್ಯ ಮೋಕ್ಷಸ್ಯ ಆದಿಮತೋ ನ ಭವಿಷ್ಯತಿ, ಘಟಾದಿಷ್ವದರ್ಶನಾತ್ । ಘಟಾದಿವಿನಾಶವದವಸ್ತುತ್ವಾದದೋಷ ಇತಿ ಚೇತ್ , ತಥಾ ಚ ಮೋಕ್ಷಸ್ಯ ಪರಮಾರ್ಥಸದ್ಭಾವಪ್ರತಿಜ್ಞಾಹಾನಿಃ ; ಅಸತ್ತ್ವಾದೇವ ಶಶವಿಷಾಣಸ್ಯೇವ ಆದಿಮತ್ತ್ವಾಭಾವಶ್ಚ ॥
ಆದಾವಂತೇ ಚ ಯನ್ನಾಸ್ತಿ ವರ್ತಮಾನೇಽಪಿ ತತ್ತಥಾ ।
ವಿತಥೈಃ ಸದೃಶಾಃ ಸಂತೋಽವಿತಥಾ ಇವ ಲಕ್ಷಿತಾಃ ॥ ೩೧ ॥

ಸಪ್ರಯೋಜನತಾ ತೇಷಾಂ ಸ್ವಪ್ನೇ ವಿಪ್ರತಿಪದ್ಯತೇ ।
ತಸ್ಮಾದಾದ್ಯಂತವತ್ತ್ವೇನ ಮಿಥ್ಯೈವ ಖಲು ತೇ ಸ್ಮೃತಾಃ ॥ ೩೨ ॥

ವೈತಥ್ಯೇ ಕೃತವ್ಯಾಖ್ಯಾನೌ ಶ್ಲೋಕಾವಿಹ ಸಂಸಾರಮೋಕ್ಷಾಭಾವಪ್ರಸಂಗೇನ ಪಠಿತೌ ॥

ಸರ್ವೇ ಧರ್ಮಾ ಮೃಷಾ ಸ್ವಪ್ನೇ ಕಾಯಸ್ಯಾಂತರ್ನಿದರ್ಶನಾತ್ ।
ಸಂವೃತೇಽಸ್ಮಿನ್ಪ್ರದೇಶೇ ವೈ ಭೂತಾನಾಂ ದರ್ಶನಂ ಕುತಃ ॥ ೩೩ ॥

ನ ಯುಕ್ತಂ ದರ್ಶನಂ ಗತ್ವಾ ಕಾಲಸ್ಯಾನಿಯಮಾದ್ಗತೌ ।
ಪ್ರತಿಬುದ್ಧಶ್ಚ ವೈ ಸರ್ವಸ್ತಸ್ಮಿಂದೇಶೇ ನ ವಿದ್ಯತೇ ॥ ೩೪ ॥

ಜಾಗರಿತೇ ಗತ್ಯಾಗಮನಕಾಲೌ ನಿಯತೌ, ದೇಶಃ ಪ್ರಮಾಣತೋ ಯಃ, ತಸ್ಯ ಅನಿಯಮಾತ್ ನಿಯಮಸ್ಯಾಭಾವಾತ್ ಸ್ವಪ್ನೇ ನ ದೇಶಾಂತರಗಮನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥

ಮಿತ್ರಾದ್ಯೈಃ ಸಹ ಸಂಮಂತ್ರ್ಯ ಸಂಬುದ್ಧೋ ನ ಪ್ರಪದ್ಯತೇ ।
ಗೃಹೀತಂ ಚಾಪಿ ಯತ್ಕಿಂಚಿತ್ಪ್ರತಿಬುದ್ಧೋ ನ ಪಶ್ಯತಿ ॥ ೩೫ ॥

ಮಿತ್ರಾದ್ಯೈಃ ಸಹ ಸಂಮಂತ್ರ್ಯ ತದೇವ ಮಂತ್ರಣಂ ಪ್ರತಿಬುದ್ಧೋ ನ ಪ್ರಪದ್ಯತೇ, ಗೃಹೀತಂ ಚ ಯತ್ಕಿಂಚಿದ್ಧಿರಣ್ಯಾದಿ ನ ಪ್ರಾಪ್ನೋತಿ ; ತತಶ್ಚ ನ ದೇಶಾಂತರಂ ಗಚ್ಛತಿ ಸ್ವಪ್ನೇ ॥

ಸ್ವಪ್ನೇ ಚಾವಸ್ತುಕಃ ಕಾಯಃ ಪೃಥಗನ್ಯಸ್ಯ ದರ್ಶನಾತ್ ।
ಯಥಾ ಕಾಯಸ್ತಥಾ ಸರ್ವಂ ಚಿತ್ತದೃಶ್ಯಮವಸ್ತುಕಮ್ ॥ ೩೬ ॥

ಸ್ವಪ್ನೇ ಚ ಅಟಂದೃಶ್ಯತೇ ಯಃ ಕಾಯಃ, ಸಃ ಅವಸ್ತುಕಃ ತತೋಽನ್ಯಸ್ಯ ಸ್ವಾಪದೇಶಸ್ಥಸ್ಯ ಪೃಥಕ್ಕಾಯಾಂತರಸ್ಯ ದರ್ಶನಾತ್ । ಯಥಾ ಸ್ವಪ್ನದೃಶ್ಯಃ ಕಾಯಃ ಅಸನ್ , ತಥಾ ಸರ್ವಂ ಚಿತ್ತದೃಶ್ಯಮ್ ಅವಸ್ತುಕಂ ಜಾಗರಿತೇಽಪಿ ಚಿತ್ತದೃಶ್ಯತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಸ್ವಪ್ನಸಮತ್ವಾದಸಜ್ಜಾಗರಿತಮಪೀತಿ ಪ್ರಕರಣಾರ್ಥಃ ॥

ಗ್ರಹಣಾಜ್ಜಾಗರಿತವತ್ತದ್ಧೇತುಃ ಸ್ವಪ್ನ ಇಷ್ಯತೇ ।
ತದ್ಧೇತುತ್ವಾತ್ತು ತಸ್ಯೈವ ಸಜ್ಜಾಗರಿತಮಿಷ್ಯತೇ ॥ ೩೭ ॥

ಇತಶ್ಚ ಅಸತ್ತ್ವಂ ಜಾಗ್ರದ್ವಸ್ತುನಃ ಜಾಗರಿತವತ್ ಜಾಗರಿತಸ್ಯೇವ ಗ್ರಹಣಾತ್ ಗ್ರಾಹ್ಯಗ್ರಾಹಕರೂಪೇಣ ಸ್ವಪ್ನಸ್ಯ, ತಜ್ಜಾಗರಿತಂ ಹೇತುಃ ಅಸ್ಯ ಸ್ವಪ್ನಸ್ಯ ಸ ಸ್ವಪ್ನಃ ತದ್ಧೇತುಃ ಜಾಗರಿತಕಾರ್ಯಮ್ ಇಷ್ಯತೇ । ತದ್ಧೇತುತ್ವಾತ್ ಜಾಗರಿತಕಾರ್ಯತ್ವಾತ್ ತಸ್ಯೈವ ಸ್ವಪ್ನದೃಶ ಏವ ಸಜ್ಜಾಗರಿತಮ್ , ನ ತ್ವನ್ಯೇಷಾಮ್ ; ಯಥಾ ಸ್ವಪ್ನ ಇತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ । ಯಥಾ ಸ್ವಪ್ನಃ ಸ್ವಪ್ನದೃಶ ಏವ ಸನ್ ಸಾಧಾರಣವಿದ್ಯಮಾನವಸ್ತುವದವಭಾಸತೇ, ತಥಾ ತತ್ಕಾರಣತ್ವಾತ್ಸಾಧಾರಣವಿದ್ಯಮಾನವಸ್ತುವದವಭಾಸನಮ್ , ನ ತು ಸಾಧಾರಣಂ ವಿದ್ಯಮಾನವಸ್ತು ಸ್ವಪ್ನವದೇವೇತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ ॥

ಉತ್ಪಾದಸ್ಯಾಪ್ರಸಿದ್ಧತ್ವಾದಜಂ ಸರ್ವಮುದಾಹೃತಮ್ ।
ನ ಚ ಭೂತಾದಭೂತಸ್ಯ ಸಂಭವೋಽಸ್ತಿ ಕಥಂಚನ ॥ ೩೮ ॥

ನನು ಸ್ವಪ್ನಕಾರಣತ್ವೇಽಪಿ ಜಾಗರಿತವಸ್ತುನೋ ನ ಸ್ವಪ್ನವದವಸ್ತುತ್ವಮ್ । ಅತ್ಯಂತಚಲೋ ಹಿ ಸ್ವಪ್ನಃ ಜಾಗರಿತಂ ತು ಸ್ಥಿರಂ ಲಕ್ಷ್ಯತೇ । ಸತ್ಯಮೇವಮವಿವೇಕಿನಾಂ ಸ್ಯಾತ್ । ವಿವೇಕಿನಾಂ ತು ನ ಕಸ್ಯಚಿದ್ವಸ್ತುನ ಉತ್ಪಾದಃ ಪ್ರಸಿದ್ಧಃ । ಅತಃ ಅಪ್ರಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ ಉತ್ಪಾದಸ್ಯ ಆತ್ಮೈವ ಸರ್ವಮಿತಿ ಅಜಂ ಸರ್ವಮ್ ಉದಾಹೃತಂ ವೇದಾಂತೇಷು ‘ಸಬಾಹ್ಯಾಭ್ಯಂತರೋ ಹ್ಯಜಃ’ (ಮು. ಉ. ೨ । ೧ । ೨) ಇತಿ । ಯದಪಿ ಮನ್ಯಸೇ ಜಾಗರಿತಾತ್ಸತಃ ಅಸನ್ಸ್ವಪ್ನೋ ಜಾಯತ ಇತಿ, ತದಸತ್ । ನ ಭೂತಾತ್ ವಿದ್ಯಮಾನಾತ್ ಅಭೂತಸ್ಯ ಅಸತಃ ಸಂಭವೋಽಸ್ತಿ ಲೋಕೇ । ನ ಹ್ಯಸತಃ ಶಶವಿಷಾಣಾದೇಃ ಸಂಭವೋ ದೃಷ್ಟಃ ಕಥಂಚಿದಪಿ ॥

ಅಸಜ್ಜಾಗರಿತೇ ದೃಷ್ಟ್ವಾ ಸ್ವಪ್ನೇ ಪಶ್ಯತಿ ತನ್ಮಯಃ ।
ಅಸತ್ಸ್ವಪ್ನೇಽಪಿ ದೃಷ್ಟ್ವಾ ಚ ಪ್ರತಿಬುದ್ಧೋ ನ ಪಶ್ಯತಿ ॥ ೩೯ ॥

ನನು ಉಕ್ತಂ ತ್ವಯೈವ ಸ್ವಪ್ನೋ ಜಾಗರಿತಕಾರ್ಯಮಿತಿ ; ತತ್ಕಥಮುತ್ಪಾದೋಽಪ್ರಸಿದ್ಧ ಇತಿ ಉಚ್ಯತೇ ? ಶೃಣು ತತ್ರ ಯಥಾ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಭಾವೋಽಸ್ಮಾಭಿರಭಿಪ್ರೇತ ಇತಿ । ಅಸತ್ ಅವಿದ್ಯಮಾನಂ ರಜ್ಜುಸರ್ಪವದ್ವಿಕಲ್ಪಿತಂ ವಸ್ತು ಜಾಗರಿತೇ ದೃಷ್ಟ್ವಾ ತದ್ಭಾವಭಾವಿತಸ್ತನ್ಮಯಃ ಸ್ವಪ್ನೇಽಪಿ ಜಾಗರಿತವತ್ ಗ್ರಾಹ್ಯಗ್ರಾಹಕರೂಪೇಣ ವಿಕಲ್ಪಯನ್ಪಶ್ಯತಿ, ತಥಾ ಅಸತ್ಸ್ವಪ್ನೇಽಪಿ ದೃಷ್ಟ್ವಾ ಚ ಪ್ರತಿಬುದ್ಧೋ ನ ಪಶ್ಯತಿ ಅವಿಕಲ್ಪಯನ್ , ಚ - ಶಬ್ದಾತ್ । ತಥಾ ಜಾಗರಿತೇಽಪಿ ದೃಷ್ಟ್ವಾ ಸ್ವಪ್ನೇ ನ ಪಶ್ಯತಿ ಕದಾಚಿದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ತಸ್ಮಾಜ್ಜಾಗರಿತಂ ಸ್ವಪ್ನಹೇತುರಿತ್ಯುಚ್ಯತೇ, ನ ತು ಪರಮಾರ್ಥಸದಿತಿ ಕೃತ್ವಾ ॥

ನಾಸ್ತ್ಯಸದ್ಧೇತುಕಮಸತ್ಸದಸದ್ಧೇತುಕಂ ತಥಾ ।
ಸಚ್ಚ ಸದ್ಧೇತುಕಂ ನಾಸ್ತಿ ಸದ್ಧೇತುಕಮಸತ್ಕುತಃ ॥ ೪೦ ॥

ಪರಮಾರ್ಥತಸ್ತು ನ ಕಸ್ಯಚಿತ್ಕೇನಚಿದಪಿ ಪ್ರಕಾರೇಣ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಭಾವ ಉಪಪದ್ಯತೇ । ಕಥಮ್ ? ನಾಸ್ತಿ ಅಸದ್ಧೇತುಕಮ್ ಅಸತ್ ಶಶವಿಷಾಣಾದಿ ಹೇತುಃ ಕಾರಣಂ ಯಸ್ಯ ಅಸತ ಏವ ಖಪುಷ್ಪಾದೇಃ, ತತ್ ಅಸದ್ಧೇತುಕಮ್ ಅಸತ್ ನ ವಿದ್ಯತೇ । ತಥಾ ಸದಪಿ ಘಟಾದಿವಸ್ತು ಅಸದ್ಧೇತುಕಮ್ ಶಶವಿಷಾಣಾದಿಕಾರ್ಯಂ ನಾಸ್ತಿ । ತಥಾ ಸಚ್ಚ ವಿದ್ಯಮಾನಂ ಘಟಾದಿ ವಸ್ತ್ವಂತರಕಾರ್ಯಂ ನಾಸ್ತಿ । ಸತ್ಕಾರ್ಯಮ್ ಅಸತ್ ಕುತ ಏವ ಸಂಭವತಿ ? ನ ಚಾನ್ಯಃ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಭಾವಃ ಸಂಭವತಿ ಶಕ್ಯೋ ವಾ ಕಲ್ಪಯಿತುಮ್ । ಅತೋ ವಿವೇಕಿನಾಮಸಿದ್ಧ ಏವ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಭಾವಃ ಕಸ್ಯಚಿದಿತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ ॥

ವಿಪರ್ಯಾಸಾದ್ಯಥಾ ಜಾಗ್ರದಚಿಂತ್ಯಾನ್ಭೂತವತ್ಸ್ಪೃಶೇತ್ ।
ತಥಾ ಸ್ವಪ್ನೇ ವಿಪರ್ಯಾಸಾದ್ಧರ್ಮಾಂಸ್ತತ್ರೈವ ಪಶ್ಯತಿ ॥ ೪೧ ॥

ಪುನರಪಿ ಜಾಗ್ರತ್ಸ್ವಪ್ನಯೋರಸತೋರಪಿ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಭಾವಾಶಂಕಾಮಪನಯನ್ನಾಹ — ವಿಪರ್ಯಾಸಾತ್ ಅವಿವೇಕತಃ ಯಥಾ ಜಾಗ್ರತ್ ಜಾಗರಿತೇ ಅಚಿಂತ್ಯಾನ್ಭಾವಾನ್ ಅಶಕ್ಯಚಿಂತನಾನ್ ರಜ್ಜುಸರ್ಪಾದೀನ್ ಭೂತವತ್ ಪರಮಾರ್ಥವತ್ ಸ್ಪೃಶೇತ್ ; ಸ್ಪೃಶನ್ನಿವ ವಿಕಲ್ಪಯೇದಿತ್ಯರ್ಥಃ, ಕಶ್ಚಿದ್ಯಥಾ, ತಥಾ ಸ್ವಪ್ನೇ ವಿಪರ್ಯಾಸಾತ್ ಹಸ್ತ್ಯಾದೀನ್ಪಶ್ಯನ್ನಿವ ವಿಕಲ್ಪಯತಿ । ತತ್ರೈವ ಪಶ್ಯತಿ, ನ ತು ಜಾಗರಿತಾದುತ್ಪದ್ಯಮಾನಾನಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥

ಉಪಲಂಭಾತ್ಸಮಾಚಾರಾದಸ್ತಿವಸ್ತುತ್ವವಾದಿನಾಮ್ ।
ಜಾತಿಸ್ತು ದೇಶಿತಾ ಬುದ್ಧೈರಜಾತೇಸ್ತ್ರಸತಾಂ ಸದಾ ॥ ೪೨ ॥

ಯಾಪಿ ಬುದ್ಧೈಃ ಅದ್ವೈತವಾದಿಭಿಃ ಜಾತಿಃ ದೇಶಿತಾ ಉಪದಿಷ್ಟಾ, ಉಪಲಂಭನಮುಪಲಂಭಃ, ತಸ್ಮಾತ್ ಉಪಲಬ್ಧೇರಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಸಮಾಚಾರಾತ್ ವರ್ಣಾಶ್ರಮಾದಿಧರ್ಮಸಮಾಚರಣಾಚ್ಚ ತಾಭ್ಯಾಂ ಹೇತುಭ್ಯಾಮ್ ಅಸ್ತಿವಸ್ತುತ್ವವಾದಿನಾಮ್ ಅಸ್ತಿ ವಸ್ತುಭಾವ ಇತ್ಯೇವಂವದನಶೀಲಾನಾಂ ದೃಢಾಗ್ರಹವತಾಂ ಶ್ರದ್ದಧಾನಾಂ ಮಂದವಿವೇಕಿನಾಮರ್ಥೋಪಾಯತ್ವೇನ ಸಾ ದೇಶಿತಾ ಜಾತಿಃ ತಾಂ ಗೃಹ್ಣಂತು ತಾವತ್ । ವೇದಾಂತಾಭ್ಯಾಸಿನಾಂ ತು ಸ್ವಯಮೇವ ಅಜಾದ್ವಯಾತ್ಮವಿಷಯೋ ವಿವೇಕೋ ಭವಿಷ್ಯತೀತಿ ; ನ ತು ಪರಮಾರ್ಥಬುದ್ಧ್ಯಾ । ತೇ ಹಿ ಶ್ರೋತ್ರಿಯಾಃ ಸ್ಥೂಲಬುದ್ಧಿತ್ವಾತ್ ಅಜಾತೇಃ ಅಜಾತಿವಸ್ತುನಃ ಸದಾ ತ್ರಸ್ಯಂತಿ ಆತ್ಮನಾಶಂ ಮನ್ಯಮಾನಾ ಅವಿವೇಕಿನ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ‘ಉಪಾಯಃ ಸೋಽವತಾರಾಯ’ (ಮಾ. ಕಾ. ೩ । ೧೫) ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ ॥

ಅಜಾತೇಸ್ತ್ರಸತಾಂ ತೇಷಾಮುಪಲಂಭಾದ್ವಿಯಂತಿ ಯೇ ।
ಜಾತಿದೋಷಾ ನ ಸೇತ್ಸ್ಯಂತಿ ದೋಷೋಽಪ್ಯಲ್ಪೋ ಭವಿಷ್ಯತಿ ॥ ೪೩ ॥

ಯೇ ಚ ಏವಮುಪಲಂಭಾತ್ಸಮಾಚಾರಾಚ್ಚ ಅಜಾತೇಃ ಅಜಾತಿವಸ್ತುನಃ ತ್ರಸಂತಃ ಅಸ್ತಿ ವಸ್ತ್ವಿತಿ ಅದ್ವಯಾದಾತ್ಮನಃ, ವಿಯಂತಿ ವಿರುದ್ಧಂ ಯಂತಿ ದ್ವೈತಂ ಪ್ರತಿಪದ್ಯಂತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ತೇಷಾಮ್ ಅಜಾತೇಃ ತ್ರಸತಾಂ ಶ್ರದ್ದಧಾನಾನಾಂ ಸನ್ಮಾರ್ಗಾವಲಂಬಿನಾಂ ಜಾತಿದೋಷಾಃ ಜಾತ್ಯುಪಲಂಭಕೃತಾ ದೋಷಾಃ ನ ಸೇತ್ಸ್ಯಂತಿ ಸಿದ್ಧಿಂ ನೋಪಯಾಸ್ಯಂತಿ, ವಿವೇಕಮಾರ್ಗಪ್ರವೃತ್ತತ್ವಾತ್ । ಯದ್ಯಪಿ ಕಶ್ಚಿದ್ದೋಷಃ ಸ್ಯಾತ್ , ಸೋಽಪ್ಯಲ್ಪ ಏವ ಭವಿಷ್ಯತಿ, ಸಮ್ಯಗ್ದರ್ಶನಾಪ್ರತಿಪತ್ತಿಹೇತುಕ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥

ಉಪಲಂಭಾತ್ಸಮಾಚಾರಾನ್ಮಾಯಾಹಸ್ತೀ ಯಥೋಚ್ಯತೇ ।
ಉಪಲಂಭಾತ್ಸಮಾಚಾರಾದಸ್ತಿ ವಸ್ತು ತಥೋಚ್ಯತೇ ॥ ೪೪ ॥

ನನು ಉಪಲಂಭಸಮಾಚಾರಯೋಃ ಪ್ರಮಾಣತ್ವಾದಸ್ತ್ಯೇವ ದ್ವೈತಂ ವಸ್ತ್ವಿತಿ ; ನ, ಉಪಲಂಭಸಮಾಚಾರಯೋರ್ವ್ಯಭಿಚಾರಾತ್ । ಕಥಂ ವ್ಯಭಿಚಾರ ಇತಿ, ಉಚ್ಯತೇ — ಉಪಲಭ್ಯತೇ ಹಿ ಮಾಯಾಹಸ್ತೀ ಹಸ್ತೀವ, ಹಸ್ತಿನಮಿವಾತ್ರ ಸಮಾಚರಂತಿ ಬಂಧನಾರೋಹಣಾದಿಹಸ್ತಿಸಂಬಂಧಿಭಿರ್ಧರ್ಮೈಃ, ಹಸ್ತೀತಿ ಚೋಚ್ಯತೇ ಅಸನ್ನಪಿ ಯಥಾ, ತಥೈವ ಉಪಲಂಭಾತ್ಸಮಾಚಾರಾತ್ ದ್ವೈತಂ ಭೇದರೂಪಂ ಅಸ್ತಿ ವಸ್ತು ಇತ್ಯುಚ್ಯತೇ । ತಸ್ಮಾನ್ನೋಪಲಂಭಸಮಾಚಾರೌ ದ್ವೈತವಸ್ತುಸದ್ಭಾವೇ ಹೇತೂ ಭವತ ಇತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ ॥

ಜಾತ್ಯಾಭಾಸಂ ಚಲಾಭಾಸಂ ವಸ್ತ್ವಾಭಾಸಂ ತಥೈವ ಚ ।
ಅಜಾಚಲಮವಸ್ತುತ್ವಂ ವಿಜ್ಞಾನಂ ಶಾಂತಮದ್ವಯಮ್ ॥ ೪೫ ॥

ಕಿಂ ಪುನಃ ಪರಮಾರ್ಥಸದ್ವಸ್ತು, ಯದಾಸ್ಪದಾ ಜಾತ್ಯಾದ್ಯಸದ್ಬುದ್ಧಯ ಇತ್ಯಾಹ — ಅಜಾತಿ ಸತ್ ಜಾತಿವದವಭಾಸತ ಇತಿ ಜಾತ್ಯಾಭಾಸಮ್ , ತದ್ಯಥಾ ದೇವದತ್ತೋ ಜಾಯತ ಇತಿ । ಚಲಾಭಾಸಂ ಚಲಮಿವಾಭಾಸತ ಇತಿ, ಯಥಾ ಸ ಏವ ದೇವದತ್ತೋ ಗಚ್ಛತೀತಿ । ವಸ್ತ್ವಾಭಾಸಂ ವಸ್ತು ದ್ರವ್ಯಂ ಧರ್ಮಿ, ತದ್ವದವಭಾಸತ ಇತಿ ವಸ್ತ್ವಾಭಾಸಮ್ , ಯಥಾ ಸ ಏವ ದೇವದತ್ತೋ ಗೌರೋ ದೀರ್ಘ ಇತಿ । ಜಾಯತೇ ದೇವದತ್ತಃ ಸ್ಪಂದತೇ ದೀರ್ಘೋ ಗೌರ ಇತ್ಯೇವಮವಭಾಸತೇ । ಪರಮಾರ್ಥತಸ್ತು ಅಜಮಚಲಮವಸ್ತುತ್ವಮದ್ರವ್ಯಂ ಚ । ಕಿಂ ತದೇವಂಪ್ರಕಾರಮ್ ? ವಿಜ್ಞಾನಂ ವಿಜ್ಞಪ್ತಿಃ, ಜಾತ್ಯಾದಿರಹಿತತ್ವಾಚ್ಛಾಂತಮ್ ಅತ ಏವ ಅದ್ವಯಂ ಚ ತದಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥

ಏವಂ ನ ಜಾಯತೇ ಚಿತ್ತಮೇವಂ ಧರ್ಮಾ ಅಜಾಃ ಸ್ಮೃತಾಃ ।
ಏವಮೇವ ವಿಜಾನಂತೋ ನ ಪತಂತಿ ವಿಪರ್ಯಯೇ ॥ ೪೬ ॥

ಏವಂ ಯಥೋಕ್ತೇಭ್ಯೋ ಹೇತುಭ್ಯಃ ನ ಜಾಯತೇ ಚಿತ್ತಮ್ । ಏವಂ ಧರ್ಮಾಃ ಆತ್ಮಾನಃ ಅಜಾಃ ಸ್ಮೃತಾಃ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಭಿಃ । ಧರ್ಮಾ ಇತಿ ಬಹುವಚನಂ ದೇಹಭೇದಾನುವಿಧಾಯಿತ್ವಾದದ್ವಯಸ್ಯೈವ ಉಪಚಾರತಃ । ಏವಮೇವ ಯಥೋಕ್ತಂ ವಿಜ್ಞಾನಂ ಜಾತ್ಯಾದಿರಹಿತಮದ್ವಯಮಾತ್ಮತತ್ತ್ವಂ ವಿಜಾನಂತಃ ತ್ಯಕ್ತಬಾಹ್ಯೈಷಣಾಃ ಪುನರ್ನ ಪತಂತಿ ಅವಿದ್ಯಾಧ್ವಾಂತಸಾಗರೇ ವಿಪರ್ಯಯೇ ; ‘ತತ್ರ ಕೋ ಮೋಹಃ ಕಃ ಶೋಕ ಏಕತ್ವಮನುಪಶ್ಯತಃ’ (ಈ. ಉ. ೭) ಇತ್ಯಾದಿಮಂತ್ರವರ್ಣಾತ್ ॥

ಋಜುವಕ್ರಾದಿಕಾಭಾಸಮಲಾತಸ್ಪಂದಿತಂ ಯಥಾ ।
ಗ್ರಹಣಗ್ರಾಹಕಾಭಾಸಂ ವಿಜ್ಞಾನಸ್ಪಂದಿತಂ ತಥಾ ॥ ೪೭ ॥

ಯಥೋಕ್ತಂ ಪರಮಾರ್ಥದರ್ಶನಂ ಪ್ರಪಂಚಯಿಷ್ಯನ್ನಾಹ — ಯಥಾ ಹಿ ಲೋಕೇ ಋಜುವಕ್ರಾದಿಪ್ರಕಾರಾಭಾಸಮ್ ಅಲಾತಸ್ಪಂದಿತಮ್ ಉಲ್ಕಾಚಲನಮ್ , ತಥಾ ಗ್ರಹಣಗ್ರಾಹಕಾಭಾಸಂ ವಿಷಯಿವಿಷಯಾಭಾಸಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಕಿಂ ತತ್ ? ವಿಜ್ಞಾನಸ್ಪಂದಿತಂ ಸ್ಪಂದಿತಮಿವ ಸ್ಪಂದಿತಮವಿದ್ಯಯಾ । ನ ಹ್ಯಚಲಸ್ಯ ವಿಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಸ್ಪಂದನಮಸ್ತಿ, ‘ಅಜಾಚಲಮ್’ (ಮಾ. ಕಾ. ೪ । ೪೫) ಇತಿ ಹ್ಯುಕ್ತಮ್ ॥

ಅಸ್ಪಂದಮಾನಮಲಾತಮನಾಭಾಸಮಜಂ ಯಥಾ ।
ಅಸ್ಪಂದಮಾನಂ ವಿಜ್ಞಾನಮನಾಭಾಸಮಜಂ ತಥಾ ॥ ೪೮ ॥

ಅಸ್ಪಂದಮಾನಂ ಸ್ಪಂದನವರ್ಜಿತಂ ತದೇವ ಅಲಾತಮ್ ಋಜ್ವಾದ್ಯಾಕಾರೇಣಾಜಾಯಮಾನಮ್ ಅನಾಭಾಸಮ್ ಅಜಂ ಯಥಾ, ತಥಾ ಅವಿದ್ಯಯಾ ಸ್ಪಂದಮಾನಮ್ ಅವಿದ್ಯೋಪರಮೇ ಅಸ್ಪಂದಮಾನಂ ಜಾತ್ಯಾದ್ಯಾಕಾರೇಣ ಅನಾಭಾಸಮ್ ಅಜಮ್ ಅಚಲಂ ಭವಿಷ್ಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ ॥

ಅಲಾತೇ ಸ್ಪಂದಮಾನೇ ವೈ ನಾಭಾಸಾ ಅನ್ಯತೋಭುವಃ ।
ನ ತತೋಽನ್ಯತ್ರ ನಿಃಸ್ಪಂದಾನ್ನಾಲಾತಂ ಪ್ರವಿಶಂತಿ ತೇ ॥ ೪೯ ॥

ಕಿಂ ಚ, ತಸ್ಮಿನ್ನೇವ ಅಲಾತೇ ಸ್ಪಂದಮಾನೇ ಋಜುವಕ್ರಾದ್ಯಾಭಾಸಾಃ ಅಲಾತಾದನ್ಯತಃ ಕುತಶ್ಚಿದಾಗತ್ಯಾಲಾತೇ ನೈವ ಭವಂತೀತಿ ನಾನ್ಯತೋಭುವಃ । ನ ಚ ತಸ್ಮಾನ್ನಿಃಸ್ಪಂದಾದಲಾತಾದನ್ಯತ್ರ ನಿರ್ಗತಾಃ । ನ ಚ ನಿಃಸ್ಪಂದಮಲಾತಮೇವ ಪ್ರವಿಶಂತಿ ತೇ ॥

ನ ನಿರ್ಗತಾ ಅಲಾತಾತ್ತೇ ದ್ರವ್ಯತ್ವಾಭಾವಯೋಗತಃ ।
ವಿಜ್ಞಾನೇಽಪಿ ತಥೈವ ಸ್ಯುರಾಭಾಸಸ್ಯಾವಿಶೇಷತಃ ॥ ೫೦ ॥

ಕಿಂ ಚ, ನ ನಿರ್ಗತಾ ಅಲಾತಾತ್ ತೇ ಆಭಾಸಾಃ ಗೃಹಾದಿವ, ದ್ರವ್ಯತ್ವಾಭಾವಯೋಗತಃ, ದ್ರವ್ಯಸ್ಯ ಭಾವೋ ದ್ರವ್ಯತ್ವಮ್ , ತದಭಾವಃ ದ್ರವ್ಯತ್ವಾಭಾವಃ, ದ್ರವ್ಯತ್ವಾಭಾವಯೋಗತಃ ದ್ರವ್ಯತ್ವಾಭಾವಯುಕ್ತೇಃ ವಸ್ತುತ್ವಾಭಾವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ವಸ್ತುನೋ ಹಿ ಪ್ರವೇಶಾದಿ ಸಂಭವತಿ, ನಾವಸ್ತುನಃ । ವಿಜ್ಞಾನೇಽಪಿ ಜಾತ್ಯಾದ್ಯಾಭಾಸಾಃ ತಥೈವ ಸ್ಯುಃ, ಆಭಾಸಸ್ಯ ಅವಿಶೇಷತಃ ತುಲ್ಯತ್ವಾತ್ ॥
ವಿಜ್ಞಾನೇ ಸ್ಪಂದಮಾನೇ ವೈ ನಾಭಾಸಾ ಅನ್ಯತೋಭುವಃ ।
ನ ತತೋಽನ್ಯತ್ರ ನಿಃಸ್ಪಂದಾನ್ನ ವಿಜ್ಞಾನಂ ವಿಶಂತಿ ತೇ ॥ ೫೧ ॥

ನ ನಿರ್ಗತಾಸ್ತೇ ವಿಜ್ಞಾನಾದ್ದ್ರವ್ಯತ್ವಾಭಾವಯೋಗತಃ ।
ಕಾರ್ಯಕಾರಣತಾಭಾವಾದ್ಯತೋಽಚಿಂತ್ಯಾಃ ಸದೈವ ತೇ ॥ ೫೨ ॥

ಕಥಂ ತುಲ್ಯತ್ವಮಿತ್ಯಾಹ — ಅಲಾತೇನ ಸಮಾನಂ ಸರ್ವಂ ವಿಜ್ಞಾನಸ್ಯ ; ಸದಾ ಅಚಲತ್ವಂ ತು ವಿಜ್ಞಾನಸ್ಯ ವಿಶೇಷಃ । ಜಾತ್ಯಾದ್ಯಾಭಾಸಾ ವಿಜ್ಞಾನೇ ಅಚಲೇ ಕಿಂಕೃತಾ ಇತ್ಯಾಹ — ಕಾರ್ಯಕಾರಣತಾಭಾವಾತ್ ಜನ್ಯಜನಕತ್ವಾನುಪಪತ್ತೇರಭಾವರೂಪತ್ವಾತ್ ಅಚಿಂತ್ಯಾಃ ತೇ ಯತಃ ಸದೈವ । ಯಥಾ ಅಸತ್ಸು ಋಜ್ವಾದ್ಯಾಭಾಸೇಷು ಋಜ್ವಾದಿಬುದ್ಧಿರ್ದೃಷ್ಟಾ ಅಲಾತಮಾತ್ರೇ, ತಥಾ ಅಸತ್ಸ್ವೇವ ಜಾತ್ಯಾದಿಷು ವಿಜ್ಞಾನಮಾತ್ರೇ ಜಾತ್ಯಾದಿಬುದ್ಧಿರ್ಮೃಷೈವೇತಿ ಸಮುದಾಯಾರ್ಥಃ ॥

ದ್ರವ್ಯಂ ದ್ರವ್ಯಸ್ಯ ಹೇತುಃ ಸ್ಯಾದನ್ಯದನ್ಯಸ್ಯ ಚೈವ ಹಿ ।
ದ್ರವ್ಯತ್ವಮನ್ಯಭಾವೋ ವಾ ಧರ್ಮಾಣಾಂ ನೋಪಪದ್ಯತೇ ॥ ೫೩ ॥

ಅಜಮೇಕಮಾತ್ಮತತ್ತ್ವಮಿತಿ ಸ್ಥಿತಮ್ । ತತ್ರ ಯೈರಪಿ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಭಾವಃ ಕಲ್ಪ್ಯತೇ, ತೇಷಾಂ ದ್ರವ್ಯಂ ದ್ರವ್ಯಸ್ಯಾನ್ಯಸ್ಯಾನ್ಯತ್ ಹೇತುಃ ಕಾರಣಂ ಸ್ಯಾತ್ , ನ ತು ತಸ್ಯೈವ ತತ್ । ನಾಪ್ಯದ್ರವ್ಯಂ ಕಸ್ಯಚಿತ್ಕಾರಣಂ ಸ್ವತಂತ್ರಂ ದೃಷ್ಟಂ ಲೋಕೇ । ನ ಚ ದ್ರವ್ಯತ್ವಂ ಧರ್ಮಾಣಾಮ್ ಆತ್ಮನಾಮ್ ಉಪಪದ್ಯತೇ ಅನ್ಯತ್ವಂ ವಾ ಕುತಶ್ಚಿತ್ , ಯೇನ ಅನ್ಯಸ್ಯ ಕಾರಣತ್ವಂ ಕಾರ್ಯತ್ವಂ ವಾ ಪ್ರತಿಪದ್ಯೇತ । ಅತಃ ಅದ್ರವ್ಯತ್ವಾದನನ್ಯತ್ವಾಚ್ಚ ನ ಕಸ್ಯಚಿತ್ಕಾರ್ಯಂ ಕಾರಣಂ ವಾ ಆತ್ಮೇತ್ಯರ್ಥಃ ॥

ಏವಂ ನ ಚಿತ್ತಜಾ ಧರ್ಮಾಶ್ಚಿತ್ತಂ ವಾಪಿ ನ ಧರ್ಮಜಮ್ ।
ಏವಂ ಹೇತುಫಲಾಜಾತಿಂ ಪ್ರವಿಶಂತಿ ಮನೀಷಿಣಃ ॥ ೫೪ ॥

ಏವಂ ಯಥೋಕ್ತೇಭ್ಯೋ ಹೇತುಭ್ಯಃ ಆತ್ಮವಿಜ್ಞಾನಸ್ವರೂಪಮೇವ ಚಿತ್ತಮಿತಿ, ನ ಚಿತ್ತಜಾಃ ಬಾಹ್ಯಧರ್ಮಾಃ, ನಾಪಿ ಬಾಹ್ಯಧರ್ಮಜಂ ಚಿತ್ತಮ್ , ವಿಜ್ಞಾನಸ್ವರೂಪಾಭಾಸಮಾತ್ರತ್ವಾತ್ಸರ್ವಧರ್ಮಾಣಾಮ್ । ಏವಂ ನ ಹೇತೋಃ ಫಲಂ ಜಾಯತೇ, ನಾಪಿ ಫಲಾದ್ಧೇತುರಿತಿ ಹೇತುಫಲಯೋರಜಾತಿಂ ಹೇತುಫಲಾಜಾತಿಂ ಪ್ರವಿಶಂತಿ ಅಧ್ಯವಸ್ಯಂತಿ । ಆತ್ಮನಿ ಹೇತುಫಲಯೋರಭಾವಮೇವ ಪ್ರತಿಪದ್ಯಂತೇ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥

ಯಾವದ್ಧೇತುಫಲಾವೇಶಸ್ತಾವದ್ಧೇತುಫಲೋದ್ಭವಃ ।
ಕ್ಷೀಣೇ ಹೇತುಫಲಾವೇಶೇ ನಾಸ್ತಿ ಹೇತುಫಲೋದ್ಭವಃ ॥ ೫೫ ॥

ಯೇ ಪುನರ್ಹೇತುಫಲಯೋರಭಿನಿವಿಷ್ಟಾಃ, ತೇಷಾಂ ಕಿಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ, ಉಚ್ಯತೇ — ಧರ್ಮಾಧರ್ಮಾಖ್ಯಸ್ಯ ಹೇತೋಃ ಅಹಂ ಕರ್ತಾ ಮಮ ಧರ್ಮಾಧರ್ಮೌ ತತ್ಫಲಂ ಕಾಲಾಂತರೇ ಕ್ವಚಿತ್ಪ್ರಾಣಿನಿಕಾಯೇ ಜಾತೋ ಭೋಕ್ಷ್ಯೇ ಇತಿ ಯಾವದ್ಧೇತುಫಲಯೋರಾವೇಶಃ ಹೇತುಫಲಾಗ್ರಹ ಆತ್ಮನ್ಯಧ್ಯಾರೋಪಣಮ್ , ತಚ್ಚಿತ್ತತೇತ್ಯರ್ಥಃ ; ತಾವದ್ಧೇತುಫಲಯೋರುದ್ಭವಃ ಧರ್ಮಾಧರ್ಮಯೋಸ್ತತ್ಫಲಸ್ಯ ಚಾನುಚ್ಛೇದೇನ ಪ್ರವೃತ್ತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಯದಾ ಪುನರ್ಮಂತ್ರೌಷಧಿವೀರ್ಯೇಣೇವ ಗ್ರಹಾವೇಶೋ ಯಥೋಕ್ತಾದ್ವೈತದರ್ಶನೇನ ಅವಿದ್ಯೋದ್ಭೂತಹೇತುಫಲಾವೇಶೋಪನೀತೋ ಭವತಿ, ತದಾ ತಸ್ಮಿನ್ಕ್ಷೀಣೇ ನಾಸ್ತಿ ಹೇತುಫಲೋದ್ಭವಃ ॥

ಯಾವದ್ಧೇತುಫಲಾವೇಶಃ ಸಂಸಾರಸ್ತಾವದಾಯತಃ ।
ಕ್ಷೀಣೇ ಹೇತುಫಲಾವೇಶೇ ಸಂಸಾರಂ ನ ಪ್ರಪದ್ಯತೇ ॥ ೫೬ ॥

ಯದಿ ಹೇತುಫಲೋದ್ಭವಃ, ತದಾ ಕೋ ದೋಷ ಇತಿ, ಉಚ್ಯತೇ — ಯಾವತ್ ಸಮ್ಯಗ್ದರ್ಶನೇನ ಹೇತುಫಲಾವೇಶಃ ನ ನಿವರ್ತತೇ, ಅಕ್ಷೀಣಃ ಸಂಸಾರಃ ತಾವತ್ ಆಯಾತಃ ದೀರ್ಘೋ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಕ್ಷೀಣೇ ಪುನಃ ಹೇತುಫಲಾವೇಶೇ ಸಂಸಾರಂ ನ ಪ್ರಪದ್ಯತೇ, ಕಾರಣಾಭಾವಾತ್ ॥

ಸಂವೃತ್ಯಾ ಜಾಯತೇ ಸರ್ವಂ ಶಾಶ್ವತಂ ನಾಸ್ತಿ ತೇನ ವೈ ।
ಸದ್ಭಾವೇನ ಹ್ಯಜಂ ಸರ್ವಮುಚ್ಛೇದಸ್ತೇನ ನಾಸ್ತಿ ವೈ ॥ ೫೭ ॥

ನನು ಅಜಾದಾತ್ಮನೋಽನ್ಯನ್ನಾಸ್ತ್ಯೇವ ; ತತ್ಕಥಂ ಹೇತುಫಲಯೋಃ ಸಂಸಾರಸ್ಯ ಚ ಉತ್ಪತ್ತಿವಿನಾಶಾವುಚ್ಯೇತೇ ತ್ವಯಾ ? ಶೃಣು ; ಸಂವೃತ್ಯಾ ಸಂವರಣಂ ಸಂವೃತಿಃ ಅವಿದ್ಯಾವಿಷಯೋ ಲೌಕಿಕವ್ಯವಹಾರಃ ; ತಯಾ ಸಂವೃತ್ಯಾ ಜಾಯತೇ ಸರ್ವಮ್ । ತೇನ ಅವಿದ್ಯಾವಿಷಯೇ ಶಾಶ್ವತಂ ನಿತ್ಯಂ ನಾಸ್ತಿ ವೈ । ಅತಃ ಉತ್ಪತ್ತಿವಿನಾಶಲಕ್ಷಣಃ ಸಂಸಾರಃ ಆಯತ ಇತ್ಯುಚ್ಯತೇ । ಪರಮಾರ್ಥಸದ್ಭಾವೇನ ತು ಅಜಂ ಸರ್ವಮ್ ಆತ್ಮೈವ ಯಸ್ಮಾತ್ ; ಅತೋ ಜಾತ್ಯಭಾವಾತ್ ಉಚ್ಛೇದಃ ತೇನ ನಾಸ್ತಿ ವೈ ಕಸ್ಯಚಿದ್ಧೇತುಫಲಾದೇರಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥

ಧರ್ಮಾ ಯ ಇತಿ ಜಾಯಂತೇ ಜಾಯಂತೇ ತೇ ನ ತತ್ತ್ವತಃ ।
ಜನ್ಮ ಮಾಯೋಪಮಂ ತೇಷಾಂ ಸಾ ಚ ಮಾಯಾ ನ ವಿದ್ಯತೇ ॥ ೫೮ ॥

ಯೇಽಪ್ಯಾತ್ಮಾನೋಽನ್ಯೇ ಚ ಧರ್ಮಾ ಜಾಯಂತ ಇತಿ ಕಲ್ಪ್ಯಂತೇ, ತೇ ಇತಿ ಏವಂಪ್ರಕಾರಾ ಯಥೋಕ್ತಾ ಸಂವೃತಿರ್ನಿರ್ದಿಶ್ಯತ ಇತಿ ಸಂವೃತ್ಯೈವ ಧರ್ಮಾ ಜಾಯಂತೇ । ನ ತೇ ತತ್ತ್ವತಃ ಪರಮಾರ್ಥತಃ ಜಾಯಂತೇ । ಯತ್ಪುನಸ್ತತ್ಸಂವೃತ್ಯಾ ಜನ್ಮ ತೇಷಾಂ ಧರ್ಮಾಣಾಂ ಯಥೋಕ್ತಾನಾಂ ಯಥಾ ಮಾಯಯಾ ಜನ್ಮ ತಥಾ ತತ್ ಮಾಯೋಪಮಂ ಪ್ರತ್ಯೇತವ್ಯಮ್ । ಮಾಯಾ ನಾಮ ವಸ್ತು ತರ್ಹಿ ; ನೈವಮ್ , ಸಾ ಚ ಮಾಯಾ ನ ವಿದ್ಯತೇ । ಮಾಯೇತ್ಯವಿದ್ಯಮಾನಸ್ಯಾಖ್ಯೇತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ ॥

ಯಥಾ ಮಾಯಾಮಯಾದ್ಬೀಜಾಜ್ಜಾಯತೇ ತನ್ಮಯೋಽಂಕುರಃ ।
ನಾಸೌ ನಿತ್ಯೋ ನ ಚೋಚ್ಛೇದೀ ತದ್ವದ್ಧರ್ಮೇಷು ಯೋಜನಾ ॥ ೫೯ ॥

ಕಥಂ ಮಾಯೋಪಮಂ ತೇಷಾಂ ಧರ್ಮಾಣಾಂ ಜನ್ಮೇತಿ, ಆಹ — ಯಥಾ ಮಾಯಾಮಯಾತ್ ಆಮ್ರಾದಿಬೀಜಾತ್ ಜಾಯತೇ ತನ್ಮಯಃ ಮಾಯಾಮಯಃ ಅಂಕುರಃ, ನಾಸಾವಂಕುರೋ ನಿತ್ಯಃ, ನ ಚ ಉಚ್ಛೇದೀ ವಿನಾಶೀ ವಾ । ಅಭೂತತ್ವಾದೇವ ಧರ್ಮೇಷು ಜನ್ಮನಾಶಾದಿಯೋಜನಾ ಯುಕ್ತಿಃ, ನ ತು ಪರಮಾರ್ಥತೋ ಧರ್ಮಾಣಾಂ ಜನ್ಮ ನಾಶೋ ವಾ ಯುಜ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥

ನಾಜೇಷು ಸರ್ವಧರ್ಮೇಷು ಶಾಶ್ವತಾಶಾಶ್ವತಾಭಿಧಾ ।
ಯತ್ರ ವರ್ಣಾ ನ ವರ್ತಂತೇ ವಿವೇಕಸ್ತತ್ರ ನೋಚ್ಯತೇ ॥ ೬೦ ॥

ಪರಮಾರ್ಥತಸ್ತ್ವಾತ್ಮಸ್ವಜೇಷು ನಿತ್ಯೈಕರಸವಿಜ್ಞಪ್ತಿಮಾತ್ರಸತ್ತಾಕೇಷು ಶಾಶ್ವತಃ ಅಶಾಶ್ವತಃ ಇತಿ ವಾ ನ ಅಭಿಧಾ, ನಾಭಿಧಾನಂ ಪ್ರವರ್ತತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಯತ್ರ ಯೇಷು ವರ್ಣ್ಯಂತೇ ಯೈರರ್ಥಾಃ, ತೇ ವರ್ಣಾಃ ಶಬ್ದಾ ನ ವರ್ತಂತೇ ಅಭಿಧಾತುಂ ಪ್ರಕಾಶಯಿತುಂ ನ ಪ್ರವರ್ತಂತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಇದಮೇವಮಿತಿ ವಿವೇಕಃ ವಿವಿಕ್ತತಾ ತತ್ರ ನಿತ್ಯೋಽನಿತ್ಯ ಇತಿ ನೋಚ್ಯತೇ, ‘ಯತೋ ವಾಚೋ ನಿವರ್ತಂತೇ’ (ತೈ. ಉ. ೨ । ೯ । ೧) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ ॥
ಯಥಾ ಸ್ವಪ್ನೇ ದ್ವಯಾಭಾಸಂ ಚಿತ್ತಂ ಚಲತಿ ಮಾಯಯಾ ।
ತಥಾ ಜಾಗ್ರದ್ದ್ವಯಾಭಾಸಂ ಚಿತ್ತಂ ಚಲತಿ ಮಾಯಯಾ ॥ ೬೧ ॥

ಅದ್ವಯಂ ಚ ದ್ವಯಾಭಾಸಂ ಚಿತ್ತಂ ಸ್ವಪ್ನೇ ನ ಸಂಶಯಃ ।
ಅದ್ವಯಂ ಚ ದ್ವಯಾಭಾಸಂ ತಥಾ ಜಾಗ್ರನ್ನ ಸಂಶಯಃ ॥ ೬೨ ॥

ಯತ್ಪುನರ್ವಾಗ್ಗೋಚರತ್ವಂ ಪರಮಾರ್ಥತಃ ಅದ್ವಯಸ್ಯ ವಿಜ್ಞಾನಮಾತ್ರಸ್ಯ, ತನ್ಮನಸಃ ಸ್ಪಂದನಮಾತ್ರಮ್ , ನ ಪರಮಾರ್ಥತಃ ಇತ್ಯುಕ್ತಾರ್ಥೌ ಶ್ಲೋಕೌ ॥

ಸ್ವಪ್ನದೃಕ್ಪ್ರಚರನ್ಸ್ವಪ್ನೇ ದಿಕ್ಷು ವೈ ದಶಸು ಸ್ಥಿತಾನ್ ।
ಅಂಡಜಾನ್ಸ್ವೇದಜಾನ್ವಾಪಿ ಜೀವಾನ್ಪಶ್ಯತಿ ಯಾನ್ಸದಾ ॥ ೬೩ ॥

ಇತಶ್ಚ ವಾಗ್ಗೋಚರಸ್ಯಾಭಾವೋ ದ್ವೈತಸ್ಯ — ಸ್ವಪ್ನಾನ್ಪಶ್ಯತೀತಿ ಸ್ವಪ್ನದೃಕ್ ಪ್ರಚರನ್ ಪರ್ಯಟನ್ಸ್ವಪ್ನೇ ಸ್ವಪ್ನಸ್ಥಾನೇ ದಿಕ್ಷು ವೈ ದಶಸು ಸ್ಥಿತಾನ್ ವರ್ತಮಾನಾನ್ ಜೀವಾನ್ಪ್ರಾಣಿನಃ ಅಂಡಜಾನ್ಸ್ವೇದಜಾನ್ವಾ ಯಾನ್ ಸದಾ ಪಶ್ಯತೀತಿ ॥

ಸ್ವಪ್ನದೃಕ್ಚಿತ್ತದೃಶ್ಯಾಸ್ತೇ ನ ವಿದ್ಯಂತೇ ತತಃ ಪೃಥಕ್ ।
ತಥಾ ತದ್ದೃಶ್ಯಮೇವೇದಂ ಸ್ವಪ್ನದೃಕ್ಚಿತ್ತಮಿಷ್ಯತೇ ॥ ೬೪ ॥

ಯದ್ಯೇವಮ್ , ತತಃ ಕಿಮ್ ? ಉಚ್ಯತೇ — ಸ್ವಪ್ನದೃಶಶ್ಚಿತ್ತಂ ಸ್ವಪ್ನದೃಕ್ಚಿತ್ತಮ್ , ತೇನ ದೃಶ್ಯಾಃ ತೇ ಜೀವಾಃ ; ತತಃ ತಸ್ಮಾತ್ ಸ್ವಪ್ನದೃಕ್ಚಿತ್ತಾತ್ ಪೃಥಕ್ ನ ವಿದ್ಯಂತೇ ನ ಸಂತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಚಿತ್ತಮೇವ ಹ್ಯನೇಕಜೀವಾದಿಭೇದಾಕಾರೇಣ ವಿಕಲ್ಪ್ಯತೇ । ತಥಾ ತದಪಿ ಸ್ವಪ್ನದೃಕ್ಚಿತ್ತಮಿದಂ ತದ್ದೃಶ್ಯಮೇವ, ತೇನ ಸ್ವಪ್ನದೃಶಾ ದೃಶ್ಯಂ ತದ್ದೃಶ್ಯಮ್ । ಅತಃ ಸ್ವಪ್ನದೃಗ್ವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ಚಿತ್ತಂ ನಾಮ ನಾಸ್ತೀತ್ಯರ್ಥಃ ॥
ಚರಂಜಾಗರಿತೇ ಜಾಗ್ರದ್ದಿಕ್ಷು ವೈ ದಶಸು ಸ್ಥಿತಾನ್ ।
ಅಂಡಜಾನ್ಸ್ವೇದಜಾನ್ವಾಪಿ ಜೀವಾನ್ಪಶ್ಯತಿ ಯಾನ್ಸದಾ ॥ ೬೫ ॥

ಜಾಗ್ರಚ್ಚಿತ್ತೇಕ್ಷಣೀಯಾಸ್ತೇ ನ ವಿದ್ಯಂತೇ ತತಃ ಪೃಥಕ್ ।
ತಥಾ ತದ್ದೃಶ್ಯಮೇವೇದಂ ಜಾಗ್ರತಶ್ಚಿತ್ತಮಿಷ್ಯತೇ ॥ ೬೬ ॥

ಜಾಗ್ರತೋ ದೃಶ್ಯಾ ಜೀವಾಃ ತಚ್ಚಿತ್ತಾವ್ಯತಿರಿಕ್ತಾಃ, ಚಿತ್ತೇಕ್ಷಣೀಯತ್ವಾತ್ , ಸ್ವಪ್ನದೃಕ್ಚಿತ್ತೇಕ್ಷಣೀಯಜೀವವತ್ । ತಚ್ಚ ಜೀವೇಕ್ಷಣಾತ್ಮಕಂ ಚಿತ್ತಂ ದ್ರಷ್ಟುರವ್ಯತಿರಿಕ್ತಂ ದ್ರಷ್ಟೃದೃಶ್ಯತ್ವಾತ್ ಸ್ವಪ್ನಚಿತ್ತವತ್ । ಉಕ್ತಾರ್ಥಮನ್ಯತ್ ॥

ಉಭೇ ಹ್ಯನ್ಯೋನ್ಯದೃಶ್ಯೇ ತೇ ಕಿಂ ತದಸ್ತೀತಿ ಚೋಚ್ಯತೇ ।
ಲಕ್ಷಣಾಶೂನ್ಯಮುಭಯಂ ತನ್ಮತೇ ನೈವ ಗೃಹ್ಯತೇ ॥ ೬೭ ॥

ಜೀವಚಿತ್ತೇ ಉಭೇ ಚಿತ್ತಚೈತ್ತ್ಯೇ ತೇ ಅನ್ಯೋನ್ಯದೃಶ್ಯೇ ಇತರೇತರಗಮ್ಯೇ । ಜೀವಾದಿವಿಷಯಾಪೇಕ್ಷಂ ಹಿ ಚಿತ್ತಂ ನಾಮ ಭವತಿ । ಚಿತ್ತಾಪೇಕ್ಷಂ ಹಿ ಜೀವಾದಿ ದೃಶ್ಯಮ್ । ಅತಸ್ತೇ ಅನ್ಯೋನ್ಯದೃಶ್ಯೇ । ತಸ್ಮಾನ್ನ ಕಿಂಚಿದಸ್ತೀತಿ ಚೋಚ್ಯತೇ ಚಿತ್ತಂ ವಾ ಚಿತ್ತೇಕ್ಷಣೀಯಂ ವಾ । ಕಿಂ ತದಸ್ತೀತಿ ವಿವೇಕಿನೋಚ್ಯತೇ । ನ ಹಿ ಸ್ವಪ್ನೇ ಹಸ್ತೀ ಹಸ್ತಿಚಿತ್ತಂ ವಾ ವಿದ್ಯತೇ ; ತಥಾ ಇಹಾಪಿ ವಿವೇಕಿನಾಮಿತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ । ಕಥಮ್ ? ಲಕ್ಷಣಾಶೂನ್ಯಂ ಲಕ್ಷ್ಯತೇ ಅನಯೇತಿ ಲಕ್ಷಣಾ ಪ್ರಮಾಣಮ್ ; ಪ್ರಮಾಣಶೂನ್ಯಮುಭಯಂ ಚಿತ್ತಂ ಚೈತ್ತ್ಯಂ ದ್ವಯಂ ಯತಃ, ತನ್ಮತೇನೈವ ತಚ್ಚಿತ್ತತಯೈವ ತತ್ ಗೃಹ್ಯತೇ । ನ ಹಿ ಘಟಮತಿಂ ಪ್ರತ್ಯಾಖ್ಯಾಯ ಘಟೋ ಗೃಹ್ಯತೇ, ನಾಪಿ ಘಟಂ ಪ್ರತ್ಯಾಖ್ಯಾಯ ಘಟಮತಿಃ । ನ ಹಿ ತತ್ರ ಪ್ರಮಾಣಪ್ರಮೇಯಭೇದಃ ಶಕ್ಯತೇ ಕಲ್ಪಯಿತುಮಿತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ ॥
ಯಥಾ ಸ್ವಪ್ನಮಯೋ ಜೀವೋ ಜಾಯತೇ ಮ್ರಿಯತೇಽಪಿ ಚ ।
ತಥಾ ಜೀವಾ ಅಮೀ ಸರ್ವೇ ಭವಂತಿ ನ ಭವಂತಿ ಚ ॥ ೬೮ ॥
ಯಥಾ ಮಾಯಾಮಯೋ ಜೀವೋ ಜಾಯತೇ ಮ್ರಿಯತೇಽಪಿ ಚ ।
ತಥಾ ಜೀವಾ ಅಮೀ ಸರ್ವೇ ಭವಂತಿ ನ ಭವಂತಿ ಚ ॥ ೬೯ ॥

ಯಥಾ ನಿರ್ಮಿತಕೋ ಜೀವೋ ಜಾಯತೇ ಮ್ರಿಯತೇಽಪಿ ಚ ।
ತಥಾ ಜೀವಾ ಅಮೀ ಸರ್ವೇ ಭವಂತಿ ನ ಭವಂತಿ ಚ ॥ ೭೦ ॥

ಮಾಯಾಮಯಃ ಮಾಯಾವಿನಾ ಯಃ ಕೃತೋ ನಿರ್ಮಿತಕಃ ಮಂತ್ರೌಷಧ್ಯಾದಿಭಿರ್ನಿಷ್ಪಾದಿತಃ । ಸ್ವಪ್ನಮಾಯಾನಿರ್ಮಿತಕಾ ಅಂಡಜಾದಯೋ ಜೀವಾ ಯಥಾ ಜಾಯಂತೇ ಮ್ರಿಯಂತೇ ಚ, ತಥಾ ಮನುಷ್ಯಾದಿಲಕ್ಷಣಾ ಅವಿದ್ಯಮಾನಾ ಏವ ಚಿತ್ತವಿಕಲ್ಪನಾಮಾತ್ರಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥

ನ ಕಶ್ಚಿಜ್ಜಾಯತೇ ಜೀವಃ ಸಂಭವೋಽಸ್ಯ ನ ವಿದ್ಯತೇ ।
ಏತತ್ತದುತ್ತಮಂ ಸತ್ಯಂ ಯತ್ರ ಕಿಂಚಿನ್ನ ಜಾಯತೇ ॥ ೭೧ ॥

ವ್ಯವಹಾರಸತ್ಯವಿಷಯೇ ಜೀವಾನಾಂ ಜನ್ಮಮರಣಾದಿಃ ಸ್ವಪ್ನಾದಿಜೀವವದಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಉತ್ತಮಂ ತು ಪರಮಾರ್ಥಸತ್ಯಂ ನ ಕಶ್ಚಿಜ್ಜಾಯತೇ ಜೀವ ಇತಿ । ಉಕ್ತಾರ್ಥಮನ್ಯತ್ ॥

ಚಿತ್ತಸ್ಪಂದಿತಮೇವೇದಂ ಗ್ರಾಹ್ಯಗ್ರಾಹಕವದ್ದ್ವಯಮ್ ।
ಚಿತ್ತಂ ನಿರ್ವಿಷಯಂ ನಿತ್ಯಮಸಂಗಂ ತೇನ ಕೀರ್ತಿತಮ್ ॥ ೭೨ ॥

ಸರ್ವಂ ಗ್ರಾಹ್ಯಗ್ರಾಹಕವಚ್ಚಿತ್ತಸ್ಪಂದಿತಮೇವ ದ್ವಯಮ್ । ಚಿತ್ತಂ ಪರಮಾರ್ಥತ ಆತ್ಮೈವೇತಿ ನಿರ್ವಿಷಯಮ್ । ತೇನ ನಿರ್ವಿಷಯತ್ವೇನ ನಿತ್ಯಮ್ ಅಸಂಗಂ ಕೀರ್ತಿತಮ್ । ‘ಅಸಂಗೋ ಹ್ಯಯಂ ಪುರುಷಃ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೩ । ೧೫) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ । ಸವಿಷಯಸ್ಯ ಹಿ ವಿಷಯೇ ಸಂಗಃ । ನಿರ್ವಿಷಯತ್ವಾಚ್ಚಿತ್ತಮಸಂಗಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥

ಯೋಽಸ್ತಿ ಕಲ್ಪಿತಸಂವೃತ್ಯಾ ಪರಮಾರ್ಥೇನ ನಾಸ್ತ್ಯಸೌ ।
ಪರತಂತ್ರಾಭಿಸಂವೃತ್ಯಾ ಸ್ಯಾನ್ನಾಸ್ತಿ ಪರಮಾರ್ಥತಃ ॥ ೭೩ ॥

ನನು ನಿರ್ವಿಷಯತ್ವೇನ ಚೇದಸಂಗತ್ವಮ್ , ಚಿತ್ತಸ್ಯ ನ ನಿಃಸಂಗತಾ ಭವತಿ, ಯಸ್ಮಾತ್ ಶಾಸ್ತಾ ಶಾಸ್ತ್ರಂ ಶಿಷ್ಯಶ್ಚೇತ್ಯೇವಮಾದೇರ್ವಿಷಯಸ್ಯ ವಿದ್ಯಮಾನತ್ವಾತ್ ; ನೈಷ ದೋಷಃ । ಕಸ್ಮಾತ್ ? ಯಃ ಪದಾರ್ಥಃ ಶಾಸ್ತ್ರಾದಿರ್ವಿದ್ಯತೇ, ಸ ಕಲ್ಪಿತಸಂವೃತ್ಯಾ । ಕಲ್ಪಿತಾ ಚ ಸಾ ಪರಮಾರ್ಥಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯುಪಾಯತ್ವೇನ ಸಂವೃತಿಶ್ಚ ಸಾ ತಯಾ ಯೋಽಸ್ತಿ ಪರಮಾರ್ಥೇನ, ನಾಸ್ತ್ಯಸೌ ನ ವಿದ್ಯತೇ । ‘ಜ್ಞಾತೇ ದ್ವೈತಂ ನ ವಿದ್ಯತೇ’ (ಮಾ. ಕಾ. ೧ । ೧೮) ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಯಶ್ಚ ಪರತಂತ್ರಾಭಿಸಂವೃತ್ಯಾ ಪರಶಾಸ್ತ್ರವ್ಯವಹಾರೇಣ ಸ್ಯಾತ್ಪದಾರ್ಥಃ, ಸ ಪರಮಾರ್ಥತೋ ನಿರೂಪ್ಯಮಾಣೋ ನಾಸ್ತ್ಯೇವ । ತೇನ ಯುಕ್ತಮುಕ್ತಮ್ ‘ಅಸಂಗಂ ತೇನ ಕೀರ್ತಿತಮ್’ (ಮಾ. ಕಾ. ೪ । ೭೨) ಇತಿ ॥

ಅಜಃ ಕಲ್ಪಿತಸಂವೃತ್ಯಾ ಪರಮಾರ್ಥೇನ ನಾಪ್ಯಜಃ ।
ಪರತಂತ್ರಾಭಿನಿಷ್ಪತ್ತ್ಯಾ ಸಂವೃತ್ಯಾ ಜಾಯತೇ ತು ಸಃ ॥ ೭೪ ॥

ನನು ಶಾಸ್ತ್ರಾದೀನಾಂ ಸಂವೃತಿತ್ವೇ ಅಜ ಇತೀಯಮಪಿ ಕಲ್ಪನಾ ಸಂವೃತಿಃ ಸ್ಯಾತ್ । ಸತ್ಯಮೇವಮ್ ; ಶಾಸ್ತ್ರಾದಿಕಲ್ಪಿತಸಂವೃತ್ಯೈವ ಅಜ ಇತ್ಯುಚ್ಯತೇ । ಪರಮಾರ್ಥೇನ ನಾಪ್ಯಜಃ, ಯಸ್ಮಾತ್ ಪರತಂತ್ರಾಭಿನಿಷ್ಪತ್ತ್ಯಾ ಪರಶಾಸ್ತ್ರಸಿದ್ಧಿಮಪೇಕ್ಷ್ಯ ಯಃ ಅಜ ಇತ್ಯುಕ್ತಃ, ಸ ಸಂವೃತ್ಯಾ ಜಾಯತೇ । ಅತಃ ಅಜ ಇತೀಯಮಪಿ ಕಲ್ಪನಾ ಪರಮಾರ್ಥವಿಷಯೇ ನೈವ ಕ್ರಮತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥

ಅಭೂತಾಭಿನಿವೇಶೋಽಸ್ತಿ ದ್ವಯಂ ತತ್ರ ನ ವಿದ್ಯತೇ ।
ದ್ವಯಾಭಾವಂ ಸ ಬುದ್ಧ್ವೈವ ನಿರ್ನಿಮಿತ್ತೋ ನ ಜಾಯತೇ ॥ ೭೫ ॥

ಯಸ್ಮಾದಸದ್ವಿಷಯಃ, ತಸ್ಮಾತ್ ಅಸತ್ಯಭೂತೇ ದ್ವೈತೇ ಅಭಿನಿವೇಶೋಽಸ್ತಿ ಕೇವಲಮ್ । ಅಭಿನಿವೇಶಃ ಆಗ್ರಹಮಾತ್ರಮ್ । ದ್ವಯಂ ತತ್ರ ನ ವಿದ್ಯತೇ ಮಿಥ್ಯಾಭಿನಿವೇಶಮಾತ್ರಂ ಚ ಜನ್ಮನಃ ಕಾರಣಂ ಯಸ್ಮಾತ್ , ತಸ್ಮಾತ್ ದ್ವಯಾಭಾವಂ ಬುದ್ಧ್ವಾ ನಿರ್ನಿಮಿತ್ತಃ ನಿವೃತ್ತಮಿಥ್ಯಾದ್ವಯಾಭಿನಿವೇಶಃ ಯಃ, ಸಃ ನ ಜಾಯತೇ ॥

ಯದಾ ನ ಲಭತೇ ಹೇತೂನುತ್ತಮಾಧಮಮಧ್ಯಮಾನ್ ।
ತದಾ ನ ಜಾಯತೇ ಚಿತ್ತಂ ಹೇತ್ವಭಾವೇ ಫಲಂ ಕುತಃ ॥ ೭೬ ॥

ಜಾತ್ಯಾಶ್ರಮವಿಹಿತಾ ಆಶೀರ್ವರ್ಜಿತೈರನುಷ್ಠೀಯಮಾನಾ ಧರ್ಮಾ ದೇವತ್ವಾದಿಪ್ರಾಪ್ತಿಹೇತವ ಉತ್ತಮಾಃ ಕೇವಲಾಶ್ಚ । ಧರ್ಮಾಃ ಅಧರ್ಮವ್ಯಾಮಿಶ್ರಾಮನುಷ್ಯತ್ವಾದಿಪ್ರಾಪ್ತ್ಯರ್ಥಾ ಮಧ್ಯಮಾಃ । ತಿರ್ಯಗಾದಿಪ್ರಾಪ್ತಿನಿಮಿತ್ತಾ ಅಧರ್ಮಲಕ್ಷಣಾಃ ಪ್ರವೃತ್ತಿವಿಶೇಷಾಶ್ಚಾಧಮಾಃ । ತಾನುತ್ತಮಮಧ್ಯಮಾಧಮಾನವಿದ್ಯಾಪರಿಕಲ್ಪಿತಾನ್ ಯದಾ ಏಕಮೇವಾದ್ವಿತೀಯಮಾತ್ಮತತ್ತ್ವಂ ಸರ್ವಕಲ್ಪನಾವರ್ಜಿತಂ ಜಾನನ್ ನ ಲಭತೇ ನ ಪಶ್ಯತಿ, ಯಥಾ ಬಾಲೈರ್ದೃಶ್ಯಮಾನಂ ಗಗನೇ ಮಲಂ ವಿವೇಕೀ ನ ಪಶ್ಯತಿ, ತದ್ವತ್ , ತದಾ ನ ಜಾಯತೇ ನೋತ್ಪದ್ಯತೇ ಚಿತ್ತಂ ದೇವಾದ್ಯಾಕಾರೈಃ ಉತ್ತಮಾಧಮಮಧ್ಯಮಫಲರೂಪೇಣ । ನ ಹ್ಯಸತಿ ಹೇತೌ ಫಲಮುತ್ಪದ್ಯತೇ ಬೀಜಾದ್ಯಭಾವ ಇವ ಸಸ್ಯಾದಿ ॥

ಅನಿಮಿತ್ತಸ್ಯ ಚಿತ್ತಸ್ಯ ಯಾನುತ್ಪತ್ತಿಃ ಸಮಾದ್ವಯಾ ।
ಅಜಾತಸ್ಯೈವ ಸರ್ವಸ್ಯ ಚಿತ್ತದೃಶ್ಯಂ ಹಿ ತದ್ಯತಃ ॥ ೭೭ ॥

ಹೇತ್ವಭಾವೇ ಚಿತ್ತಂ ನೋತ್ಪದ್ಯತ ಇತಿ ಹಿ ಉಕ್ತಮ್ । ಸಾ ಪುನರನುತ್ಪತ್ತಿಶ್ಚಿತ್ತಸ್ಯ ಕೀದೃಶೀತ್ಯುಚ್ಯತೇ — ಪರಮಾರ್ಥದರ್ಶನೇನ ನಿರಸ್ತಧರ್ಮಾಧರ್ಮಾಖ್ಯೋತ್ಪತ್ತಿನಿಮಿತ್ತಸ್ಯ ಅನಿಮಿತ್ತಸ್ಯ ಚಿತ್ತಸ್ಯೇತಿ ಯಾ ಮೋಕ್ಷಾಖ್ಯಾ ಅನುತ್ಪತ್ತಿಃ, ಸಾ ಸರ್ವದಾ ಸರ್ವಾವಸ್ಥಾಸು ಸಮಾ ನಿರ್ವಿಶೇಷಾ ಅದ್ವಯಾ ಚ ; ಪೂರ್ವಮಪಿ ಅಜಾತಸ್ಯೈವ ಅನುತ್ಪನ್ನಸ್ಯ ಚಿತ್ತಸ್ಯ ಸರ್ವಸ್ಯಾದ್ವಯಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಯಸ್ಮಾತ್ಪ್ರಾಗಪಿ ವಿಜ್ಞಾನಾತ್ ಚಿತ್ತಂ ದೃಶ್ಯಂ ತದ್ದ್ವಯಂ ಜನ್ಮ ಚ, ತಸ್ಮಾದಜಾತಸ್ಯ ಸರ್ವಸ್ಯ ಸರ್ವದಾ ಚಿತ್ತಸ್ಯ ಸಮಾ ಅದ್ವಯೈವ ಅನುತ್ಪತ್ತಿಃ ನ ಪುನಃ ಕದಾಚಿದ್ಭವತಿ, ಕದಾಚಿದ್ವಾ ನ ಭವತಿ । ಸರ್ವದಾ ಏಕರೂಪೈವೇತ್ಯರ್ಥಃ ॥

ಬುದ್ಧ್ವಾನಿಮಿತ್ತತಾಂ ಸತ್ಯಾಂ ಹೇತುಂ ಪೃಥಗನಾಪ್ನುವನ್ ।
ವೀತಶೋಕಂ ತಥಾ ಕಾಮಮಭಯಂ ಪದಮಶ್ನುತೇ ॥ ೭೮ ॥

ಯಥೋಕ್ತೇನ ನ್ಯಾಯೇನ ಜನ್ಮನಿಮಿತ್ತಸ್ಯ ದ್ವಯಸ್ಯ ಅಭಾವಾದನಿಮಿತ್ತತಾಂ ಚ ಸತ್ಯಾಂ ಪರಮಾರ್ಥರೂಪಾಂ ಬುದ್ಧ್ವಾ ಹೇತುಂ ಧರ್ಮಾದಿಕಾರಣಂ ದೇವಾದಿಯೋನಿಪ್ರಾಪ್ತಯೇ ಪೃಥಗನಾಪ್ನುವನ್ ಅನುಪಾದದಾನಃ ತ್ಯಕ್ತಬಾಹ್ಯೈಷಣಃ ಸನ್ ಕಾಮಶೋಕಾದಿವರ್ಜಿತಮ್ ಅವಿದ್ಯಾದಿರಹಿತಮ್ ಅಭಯಂ ಪದಮ್ ಅಶ್ನುತೇ, ಪುನರ್ನ ಜಾಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥

ಅಭೂತಾಭಿನಿವೇಶಾದ್ಧಿ ಸದೃಶೇ ತತ್ಪ್ರವರ್ತತೇ ।
ವಸ್ತ್ವಭಾವಂ ಸ ಬುದ್ಧ್ವೈವ ನಿಃಸಂಗಂ ವಿನಿವರ್ತತೇ ॥ ೭೯ ॥

ಯಸ್ಮಾತ್ ಅಭೂತಾಭಿನಿವೇಶಾತ್ ಅಸತಿ ದ್ವಯೇ ದ್ವಯಾಸ್ತಿತ್ವನಿಶ್ಚಯಃ ಅಭೂತಾಭಿನಿವೇಶಃ, ತಸ್ಮಾತ್ ಅವಿದ್ಯಾವ್ಯಾಮೋಹರೂಪಾದ್ಧಿ ಸದೃಶೇ ತದನುರೂಪೇ ತತ್ ಚಿತ್ತಂ ಪ್ರವರ್ತತೇ । ತಸ್ಯ ದ್ವಯಸ್ಯ ವಸ್ತುನಃ ಅಭಾವಂ ಯದಾ ಬುದ್ಧವಾನ್ , ತದಾ ತಸ್ಮಾತ್ ನಿಃಸಂಗಂ ನಿರಪೇಕ್ಷಂ ಸತ್ ವಿನಿವರ್ತತೇ ಅಭೂತಾಭಿನಿವೇಶವಿಷಯಾತ್ ॥

ನಿವೃತ್ತಸ್ಯಾಪ್ರವೃತ್ತಸ್ಯ ನಿಶ್ಚಲಾ ಹಿ ತದಾ ಸ್ಥಿತಿಃ ।
ವಿಷಯಃ ಸ ಹಿ ಬುದ್ಧಾನಾಂ ತತ್ಸಾಮ್ಯಮಜಮದ್ವಯಮ್ ॥ ೮೦ ॥

ನಿವೃತ್ತಸ್ಯ ದ್ವೈತವಿಷಯಾತ್ , ವಿಷಯಾಂತರೇ ಚ ಅಪ್ರವೃತ್ತಸ್ಯ ಅಭಾವದರ್ಶನೇನ ಚಿತ್ತಸ್ಯ ನಿಶ್ಚಲಾ ಚಲನವರ್ಜಿತಾ ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪೈವ ತದಾ ಸ್ಥಿತಿಃ, ಯೈಷಾ ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪಾ ಸ್ಥಿತಿಃ ಚಿತ್ತಸ್ಯ ಅದ್ವಯವಿಜ್ಞಾನೈಕರಸಘನಲಕ್ಷಣಾ । ಸ ಹಿ ಯಸ್ಮಾತ್ ವಿಷಯಃ ಗೋಚರಃ ಪರಮಾರ್ಥದರ್ಶಿನಾಂ ಬುದ್ಧಾನಾಮ್ , ತಸ್ಮಾತ್ ತತ್ಸಾಮ್ಯಂ ಪರಂ ನಿರ್ವಿಶೇಷಮಜಮದ್ವಯಂ ಚ ॥

ಅಜಮನಿದ್ರಮಸ್ವಪ್ನಂ ಪ್ರಭಾತಂ ಭವತಿ ಸ್ವಯಮ್ ।
ಸಕೃದ್ವಿಭಾತೋ ಹ್ಯೇವೈಷ ಧರ್ಮೋ ಧಾತುಸ್ವಭಾವತಃ ॥ ೮೧ ॥

ಪುನರಪಿ ಕೀದೃಶಶ್ಚಾಸೌ ಬುದ್ಧಾನಾಂ ವಿಷಯ ಇತ್ಯಾಹ — ಸ್ವಯಮೇವ ತತ್ ಪ್ರಭಾತಂ ಭವತಿ ನ ಆದಿತ್ಯಾದ್ಯಪೇಕ್ಷಮ್ ; ಸ್ವಯಂ ಜ್ಯೋತಿಃಸ್ವಭಾವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಸಕೃದ್ವಿಭಾತಃ ಸದೈವ ವಿಭಾತ ಇತ್ಯೇತತ್ । ಏಷಃ ಏವಂಲಕ್ಷಣಃ ಆತ್ಮಾಖ್ಯೋ ಧರ್ಮಃ ಧಾತುಸ್ವಭಾವತಃ ವಸ್ತುಸ್ವಭಾವತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥

ಸುಖಮಾವ್ರಿಯತೇ ನಿತ್ಯಂ ದುಃಖಂ ವಿವ್ರಿಯತೇ ಸದಾ ।
ಯಸ್ಯ ಕಸ್ಯ ಚ ಧರ್ಮಸ್ಯ ಗ್ರಹೇಣ ಭಗವಾನಸೌ ॥ ೮೨ ॥

ಏವಂ ಬಹುಶ ಉಚ್ಯಮಾನಮಪಿ ಪರಮಾರ್ಥತತ್ತ್ವಂ ಕಸ್ಮಾಲ್ಲೌಕಿಕೈರ್ನ ಗೃಹ್ಯತ ಇತ್ಯುಚ್ಯತೇ — ಯಸ್ಮಾತ್ ಯಸ್ಯ ಕಸ್ಯಚಿತ್ ದ್ವಯವಸ್ತುನೋ ಧರ್ಮಸ್ಯ ಗ್ರಹೇಣ ಗ್ರಹಣಾವೇಶೇನ ಮಿಥ್ಯಾಭಿನಿವಿಷ್ಟತಯಾ ಸುಖಮಾವ್ರಿಯತೇ ಅನಾಯಾಸೇನ ಆಚ್ಛಾದ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ದ್ವಯೋಪಲಬ್ಧಿನಿಮಿತ್ತಂ ಹಿ ತತ್ರಾವರಣಂ ನ ಯತ್ನಾಂತರಮಪೇಕ್ಷತೇ । ದುಃಖಂ ಚ ವಿವ್ರಿಯತೇ ಪ್ರಕಟೀಕ್ರಿಯತೇ, ಪರಮಾರ್ಥಜ್ಞಾನಸ್ಯ ದುರ್ಲಭತ್ವಾತ್ । ಭಗವಾನಸೌ ಆತ್ಮಾದ್ವಯೋ ದೇವ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅತೋ ವೇದಾಂತೈರಾಚಾರ್ಯೈಶ್ಚ ಬಹುಶ ಉಚ್ಯಮಾನೋಽಪಿ ನೈವ ಜ್ಞಾತುಂ ಶಕ್ಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ, ‘ಆಶ್ಚರ್ಯೋ ವಕ್ತಾ ಕುಶಲೋಽಸ್ಯ ಲಬ್ಧಾ’ (ಕ. ಉ. ೧ । ೨ । ೭) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ ॥

ಅಸ್ತಿ ನಾಸ್ತ್ಯಸ್ತಿ ನಾಸ್ತೀತಿ ನಾಸ್ತಿ ನಾಸ್ತೀತಿ ವಾ ಪುನಃ ।
ಚಲಸ್ಥಿರೋಭಯಾಭಾವೈರಾವೃಣೋತ್ಯೇವ ಬಾಲಿಶಃ ॥ ೮೩ ॥

ಅಸ್ತಿ ನಾಸ್ತೀತ್ಯಾದಿ ಸೂಕ್ಷ್ಮವಿಷಯಾ ಅಪಿ ಪಂಡಿತಾನಾಂ ಗ್ರಹಾಃ ಭಗವತಃ ಪರಮಾತ್ಮನ ಆವರಣಾ ಏವ ; ಕಿಮುತ ಮೂಢಜನಾನಾಂ ಬುದ್ಧಿಲಕ್ಷಣಾ ಇತ್ಯೇವಮರ್ಥಂ ಪ್ರದರ್ಶಯನ್ನಾಹ — ಅಸ್ತೀತಿ । ಅಸ್ತ್ಯಾತ್ಮೇತಿ ಕಶ್ಚಿದ್ವಾದೀ ಪ್ರತಿಪದ್ಯತೇ । ನಾಸ್ತೀತ್ಯಪರೋ ವೈನಾಶಿಕಃ । ಅಸ್ತಿ ನಾಸ್ತೀತ್ಯಪರೋಽರ್ಧವೈನಾಶಿಕಃ ಸದಸದ್ವಾದೀ ದಿಗ್ವಾಸಾಃ । ನಾಸ್ತಿ ನಾಸ್ತೀತ್ಯತ್ಯಂತಶೂನ್ಯವಾದೀ । ತತ್ರಾಸ್ತಿಭಾವಶ್ಚಲಃ, ಘಟಾದ್ಯನಿತ್ಯವಿಲಕ್ಷಣತ್ವಾತ್ । ನಾಸ್ತಿಭಾವಃ ಸ್ಥಿರಃ, ಸದಾವಿಶೇಷತ್ವಾತ್ । ಉಭಯಂ ಚಲಸ್ಥಿರವಿಷಯತ್ವಾತ್ ಸದಸದ್ಭಾವಃ । ಅಭಾವೋಽತ್ಯಂತಾಭಾವಃ । ಪ್ರಕಾರಚತುಷ್ಟಯಸ್ಯಾಪಿ ತೈರೇತೈಶ್ಚಲಸ್ಥಿರೋಭಯಾಭಾವೈಃ ಸದಸದಾದಿವಾದೀ ಸರ್ವೋಽಪಿ ಭಗವಂತಮಾವೃಣೋತ್ಯೇವ ಬಾಲಿಶೋಽವಿವೇಕೀ । ಯದ್ಯಪಿ ಪಂಡಿತೋ ಬಾಲಿಶ ಏವ ಪರಮಾರ್ಥತತ್ತ್ವಾನವಬೋಧಾತ್ , ಕಿಮು ಸ್ವಭಾವಮೂಢೋ ಜನ ಇತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ ॥

ಕೋಟ್ಯಶ್ಚತಸ್ರ ಏತಾಸ್ತು ಗ್ರಹೈರ್ಯಾಸಾಂ ಸದಾವೃತಃ ।
ಭಗವಾನಾಭಿರಸ್ಪೃಷ್ಟೋ ಯೇನ ದೃಷ್ಟಃ ಸ ಸರ್ವದೃಕ್ ॥ ೮೪ ॥

ಕೀದೃಕ್ಪುನಃ ಪರಮಾರ್ಥತತ್ತ್ವಮ್ , ಯದವಬೋಧಾದಬಾಲಿಶಃ ಪಂಡಿತೋ ಭವತೀತ್ಯಾಹ — ಕೋಟ್ಯಃ ಪ್ರಾವಾದುಕಶಾಸ್ತ್ರನಿರ್ಣಯಾಂತಾಃ ಏತಾಃ ಉಕ್ತಾ ಅಸ್ತಿ ನಾಸ್ತೀತ್ಯಾದ್ಯಾಃ ಚತಸ್ರಃ, ಯಾಸಾಂ ಕೋಟೀನಾಂ ಗ್ರಹೈಃ ಗ್ರಹಣೈಃ ಉಪಲಬ್ಧಿನಿಶ್ಚಯೈಃ ಸದಾ ಸರ್ವದಾ ಆವೃತಃ ಆಚ್ಛಾದಿತಃ ತೇಷಾಮೇವ ಪ್ರಾವಾದುಕಾನಾಂ ಯಃ, ಸ ಭಗವಾನ್ ಆಭಿಃ ಅಸ್ತಿ ನಾಸ್ತೀತ್ಯಾದಿಕೋಟಿಭಿಃ ಚತಸೃಭಿರಪಿ ಅಸ್ಪೃಷ್ಟಃ ಅಸ್ತ್ಯಾದಿವಿಕಲ್ಪನಾವರ್ಜಿತ ಇತ್ಯೇತತ್ । ಯೇನ ಮುನಿನಾ ದೃಷ್ಟೋ ಜ್ಞಾತಃ ವೇದಾಂತೇಷ್ವೌಪನಿಷದಃ ಪುರುಷಃ, ಸ ಸರ್ವದೃಕ್ ಸರ್ವಜ್ಞಃ ; ಪರಮಾರ್ಥಪಂಡಿತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥

ಪ್ರಾಪ್ಯ ಸರ್ವಜ್ಞತಾಂ ಕೃತ್ಸ್ನಾಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣ್ಯಂ ಪದಮದ್ವಯಮ್ ।
ಅನಾಪನ್ನಾದಿಮಧ್ಯಾಂತಂ ಕಿಮತಃ ಪರಮೀಹತೇ ॥ ೮೫ ॥

ಪ್ರಾಪ್ಯ ಏತಾಂ ಯಥೋಕ್ತಾಂ ಕೃತ್ಸ್ನಾಂ ಸಮಸ್ತಾಂ ಸರ್ವಜ್ಞತಾಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣ್ಯಂ ಪದಮ್ ‘ಸ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಃ’ (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೮ । ೧೦) ‘ಏಷ ನಿತ್ಯೋ ಮಹಿಮಾ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಸ್ಯ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೪ । ೨೩) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ । ಅನಾಪನ್ನಾದಿಮಧ್ಯಾಂತಮ್ ಆದಿಮಧ್ಯಾಂತಾಃ ಉತ್ಪತ್ತಿಸ್ಥಿತಿಲಯಾಃ ಅನಾಪನ್ನಾ ಅಪ್ರಾಪ್ತಾ ಯಸ್ಯ ಅದ್ವಯಸ್ಯ ಪದಸ್ಯ ನ ವಿದ್ಯಂತೇ, ತತ್ ಅನಾಪನ್ನಾದಿಮಧ್ಯಾಂತಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣ್ಯಂ ಪದಮ್ । ತದೇವ ಪ್ರಾಪ್ಯ ಲಬ್ಧ್ವಾ ಕಿಮತಃ ಪರಮಸ್ಮಾದಾತ್ಮಲಾಭಾದೂರ್ಧ್ವಮ್ ಈಹತೇ ಚೇಷ್ಟತೇ, ನಿಷ್ಪ್ರಯೋಜನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ‘ನೈವ ತಸ್ಯ ಕೃತೇನಾರ್ಥಃ’ (ಭ. ಗೀ. ೩ । ೧೮) ಇತ್ಯಾದಿಸ್ಮೃತೇಃ ॥

ವಿಪ್ರಾಣಾಂ ವಿನಯೋ ಹ್ಯೇಷ ಶಮಃ ಪ್ರಾಕೃತ ಉಚ್ಯತೇ ।
ದಮಃ ಪ್ರಕೃತಿದಾಂತತ್ವಾದೇವಂ ವಿದ್ವಾಞ್ಶಮಂ ವ್ರಜೇತ್ ॥ ೮೬ ॥

ವಿಪ್ರಾಣಾಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾನಾಂ ವಿನಯಃ ವಿನೀತತ್ವಂ ಸ್ವಾಭಾವಿಕಂ ಯದೇತದಾತ್ಮಸ್ವರೂಪೇಣಾವಸ್ಥಾನಮ್ । ಏಷ ವಿನಯಃ ಶಮೋಽಪ್ಯೇಷ ಏವ ಪ್ರಾಕೃತಃ ಸ್ವಾಭಾವಿಕಃ ಅಕೃತಕಃ ಉಚ್ಯತೇ । ದಮೋಽಪ್ಯೇಷ ಏವ ಪ್ರಕೃತಿದಾಂತತ್ವಾತ್ ಸ್ವಭಾವತ ಏವ ಚೋಪಶಾಂತರೂಪತ್ವಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಣಃ । ಏವಂ ಯಥೋಕ್ತಂ ಸ್ವಭಾವೋಪಶಾಂತಂ ಬ್ರಹ್ಮ ವಿದ್ವಾನ್ ಶಮಮ್ ಉಪಶಾಂತಿಂ ಸ್ವಾಭಾವಿಕೀಂ ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪಾಂ ವ್ರಜೇತ್ ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪೇಣಾವತಿಷ್ಠತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥

ಸವಸ್ತು ಸೋಪಲಂಭಂ ಚ ದ್ವಯಂ ಲೌಕಿಕಮಿಷ್ಯತೇ ।
ಅವಸ್ತು ಸೋಪಲಂಭಂ ಚ ಶುದ್ಧಂ ಲೌಕಿಕಮಿಷ್ಯತೇ ॥ ೮೭ ॥

ಏವಮನ್ಯೋನ್ಯವಿರುದ್ಧತ್ವಾತ್ ಸಂಸಾರಕಾರಣರಾಗದ್ವೇಷದೋಷಾಸ್ಪದಾನಿ ಪ್ರಾವಾದುಕಾನಾಂ ದರ್ಶನಾನಿ । ಅತೋ ಮಿಥ್ಯಾದರ್ಶನಾನಿ ತಾನೀತಿ ತದ್ಯುಕ್ತಿಭಿರೇವ ದರ್ಶಯಿತ್ವಾ ಚತುಷ್ಕೋಟಿವರ್ಜಿತತ್ವಾತ್ ರಾಗಾದಿದೋಷಾನಾಸ್ಪದಂ ಸ್ವಭಾವಶಾಂತಮದ್ವೈತದರ್ಶನಮೇವ ಸಮ್ಯಗ್ದರ್ಶನಮಿತ್ಯುಪಸಂಹೃತಮ್ । ಅಥೇದಾನೀಂ ಸ್ವಪ್ರಕ್ರಿಯಾಪ್ರದರ್ಶನಾರ್ಥ ಆರಂಭಃ — ಸವಸ್ತು ಸಂವೃತಿಸತಾ ವಸ್ತುನಾ ಸಹ ವರ್ತತ ಇತಿ ಸವಸ್ತು, ತಥಾ ಚ ಉಪಲಬ್ಧಿರುಪಲಂಭಃ, ತೇನ ಸಹ ವರ್ತತ ಇತಿ ಸೋಪಲಂಭಂ ಚ ಶಾಸ್ತ್ರಾದಿಸರ್ವವ್ಯವಹಾರಾಸ್ಪದಂ ಗ್ರಾಹ್ಯಗ್ರಹಣಲಕ್ಷಣಂ ದ್ವಯಂ ಲೋಕಾದನಪೇತಂ ಲೌಕಿಕಂ ಜಾಗರಿತಮಿತ್ಯೇತತ್ । ಏವಂಲಕ್ಷಣಂ ಜಾಗರಿತಮಿಷ್ಯತೇ ವೇದಾಂತೇಷು । ಅವಸ್ತು ಸಂವೃತೇರಪ್ಯಭಾವಾತ್ । ಸೋಪಲಂಭಂ ವಸ್ತುವದುಪಲಂಭನಮುಪಲಂಭಃ ಅಸತ್ಯಪಿ ವಸ್ತುನಿ, ತೇನ ಸಹ ವರ್ತತ ಇತಿ ಸೋಪಲಂಭಂ ಚ । ಶುದ್ಧಂ ಕೇವಲಂ ಪ್ರವಿಭಕ್ತಂ ಜಾಗರಿತಾತ್ಸ್ಥೂಲಾಲ್ಲೌಕಿಕಂ ಸರ್ವಪ್ರಾಣಿಸಾಧಾರಣತ್ವಾತ್ ಇಷ್ಯತೇ ಸ್ವಪ್ನ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥

ಅವಸ್ತ್ವನುಪಲಂಭಂ ಚ ಲೋಕೋತ್ತರಮಿತಿ ಸ್ಮೃತಮ್ ।
ಜ್ಞಾನಂ ಜ್ಞೇಯಂ ಚ ವಿಜ್ಞೇಯಂ ಸದಾ ಬುದ್ಧೈಃ ಪ್ರಕೀರ್ತಿತಮ್ ॥ ೮೮ ॥

ಅವಸ್ತ್ವನುಪಲಂಭಂ ಚ ಗ್ರಾಹ್ಯಗ್ರಹಣವರ್ಜಿತಮಿತ್ಯೇತತ್ ; ಲೋಕೋತ್ತರಮ್ , ಅತ ಏವ ಲೋಕಾತೀತಮ್ । ಗ್ರಾಹ್ಯಗ್ರಹಣವಿಷಯೋ ಹಿ ಲೋಕಃ, ತದಭಾವಾತ್ ಸರ್ವಪ್ರವೃತ್ತಿಬೀಜಂ ಸುಷುಪ್ತಮಿತ್ಯೇತತ್ । ಏವಂ ಸ್ಮೃತಂ ಸೋಪಾಯಂ ಪರಮಾರ್ಥತತ್ತ್ವಂ ಲೌಕಿಕಂ ಶುದ್ಧಲೌಕಿಕಂ ಲೋಕೋತ್ತರಂ ಚ ಕ್ರಮೇಣ ಯೇನ ಜ್ಞಾನೇನ ಜ್ಞಾಯತೇ, ತತ್ ಜ್ಞಾನಂ ಜ್ಞೇಯಮ್ ಏತಾನ್ಯೇವ ತ್ರೀಣಿ, ಏತದ್ವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ಜ್ಞೇಯಾನುಪಪತ್ತೇಃ । ಸರ್ವಪ್ರಾವಾದುಕಕಲ್ಪಿತವಸ್ತುನೋಽತ್ರೈವಾಂತರ್ಭಾವಾತ್ ; ವಿಜ್ಞೇಯಂ ಯತ್ಪರಮಾರ್ಥಸತ್ಯಂ ತುರ್ಯಾಖ್ಯಮದ್ವಯಮಜಮಾತ್ಮತತ್ತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ; ಸದಾ ಸರ್ವದೈವ, ತಲ್ಲೌಕಿಕಾದಿ ವಿಜ್ಞೇಯಾಂತಂ ಬುದ್ಧೈಃ ಪರಮಾರ್ಥದರ್ಶಿಭಿರ್ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಭಿಃ ಪ್ರಕೀರ್ತಿತಮ್ ॥

ಜ್ಞಾನೇ ಚ ತ್ರಿವಿಧೇ ಜ್ಞೇಯೇ ಕ್ರಮೇಣ ವಿದಿತೇ ಸ್ವಯಮ್ ।
ಸರ್ವಜ್ಞತಾ ಹಿ ಸರ್ವತ್ರ ಭವತೀಹ ಮಹಾಧಿಯಃ ॥ ೮೯ ॥

ಜ್ಞಾನೇ ಚ ಲೌಕಿಕಾದಿವಿಷಯೇ ಜ್ಞೇಯೇ ಚ ಲೌಕಿಕಾದೌ ತ್ರಿವಿಧೇ, ಪೂರ್ವಂ ಲೌಕಿಕಂ ಸ್ಥೂಲಮ್ ; ತದಭಾವೇನ ಪಶ್ಚಾಚ್ಛುದ್ಧಂ ಲೌಕಿಕಮ್ , ತದಭಾವೇನ ಲೋಕೋತ್ತರಮಿತ್ಯೇವಂ ಕ್ರಮೇಣ ಸ್ಥಾನತ್ರಯಾಭಾವೇನ ಪರಮಾರ್ಥಸತ್ಯೇ ತುರ್ಯೇ ಅದ್ವಯೇ ಅಜೇ ಅಭಯೇ ವಿದಿತೇ, ಸ್ವಯಮೇವ ಆತ್ಮಸ್ವರೂಪಮೇವ ಸರ್ವಜ್ಞತಾ ಸರ್ವಶ್ಚಾಸೌ ಜ್ಞಶ್ಚ ಸರ್ವಜ್ಞಃ, ತದ್ಭಾವಃ ಸರ್ವಜ್ಞತಾ ಇಹ ಅಸ್ಮಿನ್ ಲೋಕೇ ಭವತಿ ಮಹಾಧಿಯಃ ಮಹಾಬುದ್ಧೇಃ । ಸರ್ವಲೋಕಾತಿಶಯವಸ್ತುವಿಷಯಬುದ್ಧಿತ್ವಾದೇವಂವಿದಃ ಸರ್ವತ್ರ ಸರ್ವದಾ ಭವತಿ । ಸಕೃದ್ವಿದಿತೇ ಸ್ವರೂಪೇ ವ್ಯಭಿಚಾರಾಭಾವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ನ ಹಿ ಪರಮಾರ್ಥವಿದೋ ಜ್ಞಾನಿನಃ ಜ್ಞಾನೋದ್ಭವಾಭಿಭವೌ ಸ್ತಃ, ಯಥಾ ಅನ್ಯೇಷಾಂ ಪ್ರಾವಾದುಕಾನಾಮ್ ॥

ಹೇಯಜ್ಞೇಯಾಪ್ಯಪಾಕ್ಯಾನಿ ವಿಜ್ಞೇಯಾನ್ಯಗ್ರಯಾಣತಃ ।
ತೇಷಾಮನ್ಯತ್ರ ವಿಜ್ಞೇಯಾದುಪಲಂಭಸ್ತ್ರಿಷು ಸ್ಮೃತಃ ॥ ೯೦ ॥

ಲೌಕಿಕಾದೀನಾಂ ಕ್ರಮೇಣ ಜ್ಞೇಯತ್ವೇನ ನಿರ್ದೇಶಾದಸ್ತಿತ್ವಾಶಂಕಾ ಪರಮಾರ್ಥತೋ ಮಾ ಭೂದಿತ್ಯಾಹ — ಹೇಯಾನಿ ಚ ಲೌಕಿಕಾದೀನಿ ತ್ರೀಣಿ ಜಾಗರಿತಸ್ವಪ್ನಸುಷುಪ್ತಾನಿ ಆತ್ಮನ್ಯಸತ್ತ್ವೇನ ರಜ್ಜ್ವಾಂ ಸರ್ಪವದ್ಧಾತವ್ಯಾನೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಜ್ಞೇಯಮಿಹ ಚತುಷ್ಕೋಟಿವರ್ಜಿತಂ ಪರಮಾರ್ಥತತ್ತ್ವಮ್ । ಆಪ್ಯಾನಿ ಆಪ್ತವ್ಯಾನಿ ತ್ಯಕ್ತಬಾಹ್ಯೈಷಣಾತ್ರಯೇಣ ಭಿಕ್ಷುಣಾ ಪಾಂಡಿತ್ಯಬಾಲ್ಯಮೌನಾಖ್ಯಾನಿ ಸಾಧನಾನಿ । ಪಾಕ್ಯಾನಿ ರಾಗದ್ವೇಷಮೋಹಾದಯೋ ದೋಷಾಃ ಕಷಾಯಾಖ್ಯಾನಿ ಪಕ್ತವ್ಯಾನಿ । ಸರ್ವಾಣ್ಯೇತಾನಿ ಹೇಯಜ್ಞೇಯಾಪ್ಯಪಾಕ್ಯಾನಿ ವಿಜ್ಞೇಯಾನಿ ಭಿಕ್ಷುಣಾ ಉಪಾಯತ್ವೇನೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಗ್ರಯಾಣತಃ ಪ್ರಥಮತಃ । ತೇಷಾಂ ಹೇಯಾದೀನಾಮನ್ಯತ್ರ ವಿಜ್ಞೇಯಾತ್ಪರಮಾರ್ಥಸತ್ಯಂ ವಿಜ್ಞೇಯಂ ಬ್ರಹ್ಮೈಕಂ ವರ್ಜಯಿತ್ವಾ । ಉಪಲಂಭನಮುಪಲಂಭಃ ಅವಿದ್ಯಾಕಲ್ಪನಾಮಾತ್ರಮ್ । ಹೇಯಾಪ್ಯಪಾಕ್ಯೇಷು ತ್ರಿಷ್ವಪಿ ಸ್ಮೃತೋ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಭಿಃ ನ ಪರಮಾರ್ಥಸತ್ಯತಾ ತ್ರಯಾಣಾಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥

ಪ್ರಕೃತ್ಯಾಕಾಶವಜ್ಜ್ಞೇಯಾಃ ಸರ್ವೇ ಧರ್ಮಾ ಅನಾದಯಃ ।
ವಿದ್ಯತೇ ನ ಹಿ ನಾನಾತ್ವಂ ತೇಷಾಂ ಕ್ವಚನ ಕಿಂಚನ ॥ ೯೧ ॥

ಪರಮಾರ್ಥತಸ್ತು ಪ್ರಕೃತ್ಯಾ ಸ್ವಭಾವತಃ ಆಕಾಶವತ್ ಆಕಾಶತುಲ್ಯಾಃ ಸೂಕ್ಷ್ಮನಿರಂಜನಸರ್ವಗತತ್ವೈಃ ಸರ್ವೇ ಧರ್ಮಾ ಆತ್ಮಾನೋ ಜ್ಞೇಯಾ ಮುಮುಕ್ಷುಭಿಃ ಅನಾದಯಃ ನಿತ್ಯಾಃ । ಬಹುವಚನಕೃತಭೇದಾಶಂಕಾಂ ನಿರಾಕುರ್ವನ್ನಾಹ — ಕ್ವಚನ ಕ್ವಚಿದಪಿ ಕಿಂಚನ ಕಿಂಚಿತ್ ಅಣುಮಾತ್ರಮಪಿ ತೇಷಾಂ ನ ವಿದ್ಯತೇ ನಾನಾತ್ವಮಿತಿ ॥

ಆದಿಬುದ್ಧಾಃ ಪ್ರಕೃತ್ಯೈವ ಸರ್ವೇ ಧರ್ಮಾಃ ಸುನಿಶ್ಚಿತಾಃ ।
ಯಸ್ಯೈವಂ ಭವತಿ ಕ್ಷಾಂತಿಃ ಸೋಽಮೃತತ್ವಾಯ ಕಲ್ಪತೇ ॥ ೯೨ ॥

ಜ್ಞೇಯತಾಪಿ ಧರ್ಮಾಣಾಂ ಸಂವೃತ್ಯೈವ, ನ ಪರಮಾರ್ಥತ ಇತ್ಯಾಹ — ಯಸ್ಮಾತ್ ಆದೌ ಬುದ್ಧಾಃ ಆದಿಬುದ್ಧಾಃ ಪ್ರಕೃತ್ಯೈವ ಸ್ವಭಾವತ ಏವ ಯಥಾ ನಿತ್ಯಪ್ರಕಾಶಸ್ವರೂಪಃ ಸವಿತಾ, ಏವಂ ನಿತ್ಯಬೋಧಸ್ವರೂಪಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಸರ್ವೇ ಧರ್ಮಾಃ ಸರ್ವ ಆತ್ಮಾನಃ । ನ ಚ ತೇಷಾಂ ನಿಶ್ಚಯಃ ಕರ್ತವ್ಯಃ ನಿತ್ಯನಿಶ್ಚಿತಸ್ವರೂಪಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ನ ಸಂದಿಹ್ಯಮಾನಸ್ವರೂಪಾ ಏವಂ ನೈವಂ ವೇತಿ ಯಸ್ಯ ಮುಮುಕ್ಷೋಃ ಏವಂ ಯಥೋಕ್ತಪ್ರಕಾರೇಣ ಸರ್ವದಾ ಬೋಧನಿಶ್ಚಯನಿರಪೇಕ್ಷತಾ ಆತ್ಮಾರ್ಥಂ ಪರಾರ್ಥಂ ವಾ । ಯಥಾ ಸವಿತಾ ನಿತ್ಯಂ ಪ್ರಕಾಶಾಂತರನಿರಪೇಕ್ಷಃ ಸ್ವಾರ್ಥಂ ಪರಾರ್ಥಂ ವೇತ್ಯೇವಂ ಭವತಿ ಕ್ಷಾಂತಿಃ ಬೋಧಕರ್ತವ್ಯತಾನಿರಪೇಕ್ಷತಾ ಸರ್ವದಾ ಸ್ವಾತ್ಮನಿ, ಸಃ ಅಮೃತತ್ವಾಯ ಅಮೃತಭಾವಾಯ ಕಲ್ಪತೇ, ಮೋಕ್ಷಾಯ ಸಮರ್ಥೋ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ ॥

ಆದಿಶಾಂತಾ ಹ್ಯನುತ್ಪನ್ನಾಃ ಪ್ರಕೃತ್ಯೈವ ಸುನಿರ್ವೃತಾಃ ।
ಸರ್ವೇ ಧರ್ಮಾಃ ಸಮಾಭಿನ್ನಾ ಅಜಂ ಸಾಮ್ಯಂ ವಿಶಾರದಮ್ ॥ ೯೩ ॥

ತಥಾ ನಾಪಿ ಶಾಂತಿಕರ್ತವ್ಯತಾ ಆತ್ಮನೀತ್ಯಾಹ — ಯಸ್ಮಾತ್ ಆದಿಶಾಂತಾಃ ನಿತ್ಯಮೇವ ಶಾಂತಾಃ ಅನುತ್ಪನ್ನಾ ಅಜಾಶ್ಚ ಪ್ರಕೃತ್ಯೈವ ಸುನಿರ್ವೃತಾಃ ಸುಷ್ಠೂಪರತಸ್ವಭಾವಾಃ ನಿತ್ಯಮುಕ್ತಸ್ವಭಾವಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಸರ್ವೇ ಧರ್ಮಾಃ ಸಮಾಶ್ಚ ಅಭಿನ್ನಾಶ್ಚ ಸಮಾಭಿನ್ನಾಃ ಅಜಂ ಸಾಮ್ಯಂ ವಿಶಾರದಂ ವಿಶುದ್ಧಮಾತ್ಮತತ್ತ್ವಂ ಯಸ್ಮಾತ್ , ತಸ್ಮಾತ್ ಶಾಂತಿರ್ಮೋಕ್ಷೋ ವಾ ನಾಸ್ತಿ ಕರ್ತವ್ಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ನ ಹಿ ನಿತ್ಯೈಕಸ್ವಭಾವಸ್ಯ ಕೃತಂ ಕಿಂಚಿದರ್ಥವತ್ಸ್ಯಾತ್ ॥

ವೈಶಾರದ್ಯಂ ತು ವೈ ನಾಸ್ತಿ ಭೇದೇ ವಿಚರತಾಂ ಸದಾ ।
ಭೇದನಿಮ್ನಾಃ ಪೃಥಗ್ವಾದಾಸ್ತಸ್ಮಾತ್ತೇ ಕೃಪಣಾಃ ಸ್ಮೃತಾಃ ॥ ೯೪ ॥

ಯೇ ಯಥೋಕ್ತಂ ಪರಮಾರ್ಥತತ್ತ್ವಂ ಪ್ರತಿಪನ್ನಾಃ, ತೇ ಏವ ಅಕೃಪಣಾ ಲೋಕೇ ; ಕೃಪಣಾಸ್ತ್ವನ್ಯೇ ಇತ್ಯಾಹ — ಯಸ್ಮಾತ್ ಭೇದನಿಮ್ನಾಃ ಭೇದಾನುಯಾಯಿನಃ ಸಂಸಾರಾನುಗಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಕೇ ? ಪೃಥಗ್ವಾದಾಃ ಪೃಥಕ್ ನಾನಾ ವಸ್ತು ಇತ್ಯೇವಂ ವದನಂ ಯೇಷಾಂ ತೇ ಪೃಥಗ್ವಾದಾಃ ದ್ವೈತಿನ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ತಸ್ಮಾತ್ತೇ ಕೃಪಣಾಃ ಕ್ಷುದ್ರಾಃ ಸ್ಮೃತಾಃ, ಯಸ್ಮಾತ್ ವೈಶಾರದ್ಯಂ ವಿಶುದ್ಧಿಃ ತನ್ನಾಸ್ತಿ ತೇಷಾಂ ಭೇದೇ ವಿಚರತಾಂ ದ್ವೈತಮಾರ್ಗೇ ಅವಿದ್ಯಾಪರಿಕಲ್ಪಿತೇ ಸರ್ವದಾ ವರ್ತಮಾನಾನಾಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅತೋ ಯುಕ್ತಮೇವ ತೇಷಾಂ ಕಾರ್ಪಣ್ಯಮಿತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ ॥

ಅಜೇ ಸಾಮ್ಯೇ ತು ಯೇ ಕೇಚಿದ್ಭವಿಷ್ಯಂತಿ ಸುನಿಶ್ಚಿತಾಃ ।
ತೇ ಹಿ ಲೋಕೇ ಮಹಾಜ್ಞಾನಾಸ್ತಚ್ಚ ಲೋಕೋ ನ ಗಾಹತೇ ॥ ೯೫ ॥

ಯದಿದಂ ಪರಮಾರ್ಥತತ್ತ್ವಮ್ , ಅಮಹಾತ್ಮಭಿರಪಂಡಿತೈರ್ವೇದಾಂತಬಹಿಃಷ್ಠೈಃ ಕ್ಷುದ್ರೈರಲ್ಪಪ್ರಜ್ಞೈರನವಗಾಹ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ — ಅಜೇ ಸಾಮ್ಯೇ ಪರಮಾರ್ಥತತ್ತ್ವೇ ಏವಮೇವೇತಿ ಯೇ ಕೇಚಿತ್ ಸ್ತ್ರ್ಯಾದಯೋಽಪಿ ಸುನಿಶ್ಚಿತಾ ಭವಿಷ್ಯಂತಿ ಚೇತ್ , ತ ಏವ ಹಿ ಲೋಕೇ ಮಹಾಜ್ಞಾನಾಃ ನಿರತಿಶಯತತ್ತ್ವವಿಷಯಜ್ಞಾನಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ತಚ್ಚ ತೇಷಾಂ ವರ್ತ್ಮ ತೇಷಾಂ ವಿದಿತಂ ಪರಮಾರ್ಥತತ್ತ್ವಂ ಸಾಮಾನ್ಯಬುದ್ಧಿರನ್ಯೋ ಲೋಕೋ ನ ಗಾಹತೇ ನಾವತರತಿ ನ ವಿಷಯೀಕರೋತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ‘ಸರ್ವಭೂತಾತ್ಮಭೂತಸ್ಯ ಸಮೈಕಾರ್ಥಂ ಪ್ರಪಶ್ಯತಃ । ದೇವಾ ಅಪಿ ಮಾರ್ಗೇ ಮುಹ್ಯಂತ್ಯಪದಸ್ಯ ಪದೈಷಿಣಃ । ಶಕುನೀನಾಮಿವಾಕಾಶೇ ಗತಿರ್ನೈವೋಪಲಭ್ಯತೇ’ ಇತ್ಯಾದಿಸ್ಮರಣಾತ್ ॥

ಅಜೇಷ್ವಜಮಸಂಕ್ರಾಂತಂ ಧರ್ಮೇಷು ಜ್ಞಾನಮಿಷ್ಯತೇ ।
ಯತೋ ನ ಕ್ರಮತೇ ಜ್ಞಾನಮಸಂಗಂ ತೇನ ಕೀರ್ತಿತಮ್ ॥ ೯೬ ॥

ಕಥಂ ಮಹಾಜ್ಞಾನತ್ವಮಿತ್ಯಾಹ — ಅಜೇಷು ಅನುತ್ಪನ್ನೇಷು ಅಚಲೇಷು ಧರ್ಮೇಷು ಆತ್ಮಸು ಅಜಮಚಲಂ ಚ ಜ್ಞಾನಮಿಷ್ಯತೇ ಸವಿತರೀವ ಔಷ್ಣ್ಯಂ ಪ್ರಕಾಶಶ್ಚ ಯತಃ, ತಸ್ಮಾತ್ ಅಸಂಕ್ರಾಂತಮ್ ಅರ್ಥಾಂತರೇ ಜ್ಞಾನಮಜಮಿಷ್ಯತೇ । ಯಸ್ಮಾನ್ನ ಕ್ರಮತೇ ಅರ್ಥಾಂತರೇ ಜ್ಞಾನಮ್ , ತೇನ ಕಾರಣೇನ ಅಸಂಗಂ ತತ್ ಕೀರ್ತಿತಮ್ ಆಕಾಶಕಲ್ಪಮಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ ॥

ಅಣುಮಾತ್ರೇಽಪಿ ವೈಧರ್ಮ್ಯೇ ಜಾಯಮಾನೇಽವಿಪಶ್ಚಿತಃ ।
ಅಸಂಗತಾ ಸದಾ ನಾಸ್ತಿ ಕಿಮುತಾವರಣಚ್ಯುತಿಃ ॥ ೯೭ ॥

ಇತೋಽನ್ಯೇಷಾಂ ವಾದಿನಾಮ್ ಅಣುಮಾತ್ರೇ ಅಲ್ಪೇಽಪಿ ವೈಧರ್ಮ್ಯೇ ವಸ್ತುನಿ ಬಹಿರಂತರ್ವಾ ಜಾಯಮಾನೇ ಉತ್ಪದ್ಯಮಾನೇ ಅವಿಪಶ್ಚಿತಃ ಅವಿವೇಕಿನಃ ಅಸಂಗತಾ ಅಸಂಗತ್ವಂ ಸದಾ ನಾಸ್ತಿ ; ಕಿಮುತ ವಕ್ತವ್ಯಮ್ ಆವರಣಚ್ಯುತಿಃ ಬಂಧನಾಶೋ ನಾಸ್ತೀತಿ ॥

ಅಲಬ್ಧಾವರಣಾಃ ಸರ್ವೇ ಧರ್ಮಾಃ ಪ್ರಕೃತಿನಿರ್ಮಲಾಃ ।
ಆದೌ ಬುದ್ಧಾಸ್ತಥಾ ಮುಕ್ತಾ ಬುಧ್ಯಂತ ಇತಿ ನಾಯಕಾಃ ॥ ೯೮ ॥

ತೇಷಾಮಾವರಣಚ್ಯುತಿರ್ನಾಸ್ತೀತಿ ಬ್ರುವತಾಂ ಸ್ವಸಿದ್ಧಾಂತೇ ಅಭ್ಯುಪಗತಂ ತರ್ಹಿ ಧರ್ಮಾಣಾಮಾವರಣಮ್ । ನೇತ್ಯುಚ್ಯತೇ — ಅಲಬ್ಧಾವರಣಾಃ ಅಲಬ್ಧಮಪ್ರಾಪ್ತಮಾವರಣಮ್ ಅವಿದ್ಯಾದಿಬಂಧನಂ ಯೇಷಾಂ ತೇ ಧರ್ಮಾಃ ಅಲಬ್ಧಾವರಣಾಃ ಬಂಧನರಹಿತಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಪ್ರಕೃತಿನಿರ್ಮಲಾಃ ಸ್ವಭಾವಶುದ್ಧಾಃ ಆದೌ ಬುದ್ಧಾಃ ತಥಾ ಮುಕ್ತಾಃ, ಯಸ್ಮಾತ್ ನಿತ್ಯಶುದ್ಧಬುದ್ಧಮುಕ್ತಸ್ವಭಾವಾಃ । ಯದ್ಯೇವಂ ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ಬುಧ್ಯಂತ ಇತ್ಯುಚ್ಯತೇ — ನಾಯಕಾಃ ಸ್ವಾಮಿನಃ ಸಮರ್ಥಾಃ ಬೋದ್ಧುಂ ಬೋಧಶಕ್ತಿಮತ್ಸ್ವಭಾವಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಯಥಾ ನಿತ್ಯಪ್ರಕಾಶಸ್ವರೂಪೋಽಪಿ ಸನ್ ಸವಿತಾ ಪ್ರಕಾಶತ ಇತ್ಯುಚ್ಯತೇ, ಯಥಾ ವಾ ನಿತ್ಯನಿವೃತ್ತಗತಯೋಽಪಿ ನಿತ್ಯಮೇವ ಶೈಲಾಸ್ತಿಷ್ಠಂತೀತ್ಯುಚ್ಯತೇ, ತದ್ವತ್ ॥

ಕ್ರಮತೇ ನ ಹಿ ಬುದ್ಧಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಂ ಧರ್ಮೇಷು ತಾಯಿನಃ ।
ಸರ್ವೇ ಧರ್ಮಾಸ್ತಥಾ ಜ್ಞಾನಂ ನೈತದ್ಬುದ್ಧೇನ ಭಾಷಿತಮ್ ॥ ೯೯ ॥

ಯಸ್ಮಾತ್ ನ ಹಿ ಕ್ರಮತೇ ಬುದ್ಧಸ್ಯ ಪರಮಾರ್ಥದರ್ಶಿನೋ ಜ್ಞಾನಂ ವಿಷಯಾಂತರೇಷು ಧರ್ಮೇಷು ಧರ್ಮಸಂಸ್ಥಂ ಸವಿತರೀವ ಪ್ರಭಾ । ತಾಯಿನಃ ತಾಯೋಽಸ್ಯಾಸ್ತೀತಿ ತಾಯೀ, ಸಂತಾನವತೋ ನಿರಂತರಸ್ಯ ಆಕಾಶಕಲ್ಪಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ; ಪೂಜಾವತೋ ವಾ ಪ್ರಜ್ಞಾವತೋ ವಾ ಸರ್ವೇ ಧರ್ಮಾ ಆತ್ಮಾನೋಽಪಿ ತಥಾ ಜ್ಞಾನವದೇವ ಆಕಾಶಕಲ್ಪತ್ವಾನ್ನ ಕ್ರಮಂತೇ ಕ್ವಚಿದಪ್ಯರ್ಥಾಂತರ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಯದಾದಾವುಪನ್ಯಸ್ತಮ್ ‘ಜ್ಞಾನೇನಾಕಾಶಕಲ್ಪೇನ’ (ಮಾ. ಕಾ. ೪ । ೧) ಇತ್ಯಾದಿ, ತದಿದಮಾಕಾಶಕಲ್ಪಸ್ಯ ತಾಯಿನೋ ಬುದ್ಧಸ್ಯ ತದನನ್ಯತ್ವಾದಾಕಾಶಕಲ್ಪಂ ಜ್ಞಾನಂ ನ ಕ್ರಮತೇ ಕ್ವಚಿದಪ್ಯರ್ಥಾಂತರೇ । ತಥಾ ಧರ್ಮಾ ಇತಿ ಆಕಾಶಮಿವ ಅಚಲಮವಿಕ್ರಿಯಂ ನಿರವಯವಂ ನಿತ್ಯಮದ್ವಿತೀಯಮಸಂಗಮದೃಶ್ಯಮಗ್ರಾಹ್ಯಮಶನಾಯಾದ್ಯತೀತಂ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮತತ್ತ್ವಮ್ , ‘ನ ಹಿ ದ್ರಷ್ಟುರ್ದೃಷ್ಟೇರ್ವಿಪರಿಲೋಪೋ ವಿದ್ಯತೇ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೩ । ೨೩) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ । ಜ್ಞಾನಜ್ಞೇಯಜ್ಞಾತೃಭೇದರಹಿತಂ ಪರಮಾರ್ಥತತ್ತ್ವಮದ್ವಯಮೇತನ್ನ ಬುದ್ಧೇನ ಭಾಷಿತಮ್ । ಯದ್ಯಪಿ ಬಾಹ್ಯಾರ್ಥನಿರಾಕರಣಂ ಜ್ಞಾನಮಾತ್ರಕಲ್ಪನಾ ಚ ಅದ್ವಯವಸ್ತುಸಾಮೀಪ್ಯಮುಕ್ತಮ್ । ಇದಂ ತು ಪರಮಾರ್ಥತತ್ತ್ವಮದ್ವೈತಂ ವೇದಾಂತೇಷ್ವೇವ ವಿಜ್ಞೇಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥

ದುರ್ದರ್ಶಮತಿಗಂಭೀರಮಜಂ ಸಾಮ್ಯಂ ವಿಶಾರದಮ್ ।
ಬುದ್ಧ್ವಾ ಪದಮನಾನಾತ್ವಂ ನಮಸ್ಕುರ್ಮೋ ಯಥಾಬಲಮ್ ॥ ೧೦೦ ॥

ಶಾಸ್ತ್ರಸಮಾಪ್ತೌ ಪರಮಾರ್ಥತತ್ತ್ವಸ್ತುತ್ಯರ್ಥಂ ನಮಸ್ಕಾರ ಉಚ್ಯತೇ — ದುರ್ದರ್ಶಂ ದುಃಖೇನ ದರ್ಶನಮಸ್ಯೇತಿ ದುರ್ದರ್ಶಮ್ । ಅಸ್ತಿ ನಾಸ್ತೀತಿ ಚತುಷ್ಕೋಟಿವರ್ಜಿತತ್ವಾದ್ದುರ್ವಿಜ್ಞೇಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅತ ಏವ ಅತಿಗಂಭೀರಂ ದುಷ್ಪ್ರವೇಶಂ ಮಹಾಸಮುದ್ರವದಕೃತಪ್ರಜ್ಞೈಃ । ಅಜಂ ಸಾಮ್ಯಂ ವಿಶಾರದಮ್ । ಈದೃಕ್ ಪದಮ್ ಅನಾನಾತ್ವಂ ನಾನಾತ್ವವರ್ಜಿತಂ ಬುದ್ಧ್ವಾ ಅವಗಮ್ಯ ತದ್ಭೂತಾಃ ಸಂತಃ ನಮಸ್ಕುರ್ಮಃ ತಸ್ಮೈ ಪದಾಯ । ಅವ್ಯವಹಾರ್ಯಮಪಿ ವ್ಯವಹಾರಗೋಚರತಾಮಾಪಾದ್ಯ ಯಥಾಬಲಂ ಯಥಾಶಕ್ತೀತ್ಯರ್ಥಃ ॥
ಅಜಮಪಿ ಜನಿಯೋಗಂ ಪ್ರಾಪದೈಶ್ವರ್ಯಯೋಗಾ -
ದಗತಿ ಚ ಗತಿಮತ್ತಾಂ ಪ್ರಾಪದೇಕಂ ಹ್ಯನೇಕಮ್ ।
ವಿವಿಧವಿಷಯಧರ್ಮಗ್ರಾಹಿ ಮುಗ್ಧೇಕ್ಷಣಾನಾಂ
ಪ್ರಣತಭಯವಿಹಂತೃ ಬ್ರಹ್ಮ ಯತ್ತನ್ನತೋಽಸ್ಮಿ ॥ ೧ ॥
ಪ್ರಜ್ಞಾವೈಶಾಖವೇಧಕ್ಷುಭಿತಜಲನಿಧೇರ್ವೇದನಾಮ್ನೋಽಂತರಸ್ಥಂ
ಭೂತಾನ್ಯಾಲೋಕ್ಯ ಮಗ್ನಾನ್ಯವಿರತಜನನಗ್ರಾಹಘೋರೇ ಸಮುದ್ರೇ ।
ಕಾರುಣ್ಯಾದುದ್ದಧಾರಾಮೃತಮಿದಮಮರೈರ್ದುರ್ಲಭಂ ಭೂತಹೇತೋ -
ರ್ಯಸ್ತಂ ಪೂಜ್ಯಾಭಿಪೂಜ್ಯಂ ಪರಮಗುರುಮಮುಂ ಪಾದಪಾತೈರ್ನತೋಽಸ್ಮಿ ॥ ೨ ॥
ಯತ್ಪ್ರಜ್ಞಾಲೋಕಭಾಸಾ ಪ್ರತಿಹತಿಮಗಮತ್ಸ್ವಾಂತಮೋಹಾಂಧಕಾರೋ
ಮಜ್ಜೋನ್ಮಜ್ಜಚ್ಚ ಘೋರೇ ಹ್ಯಸಕೃದುಪಜನೋದನ್ವತಿ ತ್ರಾಸನೇ ಮೇ ।
ಯತ್ಪಾದಾವಾಶ್ರಿತಾನಾಂ ಶ್ರುತಿಶಮವಿನಯಪ್ರಾಪ್ತಿರಗ್ನ್ಯಾ ಹ್ಯಮೋಘಾ
ತತ್ಪಾದೌ ಪಾವನೀಯೌ ಭವಭಯವಿನುದೌ ಸರ್ವಭಾವೈರ್ನಮಸ್ಯೇ ॥ ೩ ॥
ಇತಿ ಅಲಾತಶಾಂತಿಪ್ರಕರಣಮ್ ಸಂಪೂರ್ಣಮ್ ॥