माण्डूक्योपनिषद्भाष्यम्

ಕಥಂ ಪುನರೋಂಕಾರನಿರ್ಣಯ ಆತ್ಮತತ್ತ್ವಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯುಪಾಯತ್ವಂ ಪ್ರತಿಪದ್ಯತ ಇತಿ, ಉಚ್ಯತೇ — ‘ಓಮಿತ್ಯೇತತ್’ (ಕ. ಉ. ೧ । ೨ । ೧೫) ‘ಏತದಾಲಂಬನಮ್’ (ಕ. ಉ. ೧ । ೨ । ೧೭) ‘ಏತದ್ವೈ ಸತ್ಯಕಾಮ ಪರಂ ಚಾಪರಂ ಚ ಬ್ರಹ್ಮ ಯದೋಂಕಾರಃ । ತಸ್ಮಾದ್ವಿದ್ವಾನೇತೇನೈವಾಯತನೇನೈಕತರಮನ್ವೇತಿ’ (ಪ್ರ. ಉ. ೫ । ೨) ‘ಓಮಿತ್ಯಾತ್ಮಾನಂ ಯುಂಜೀತ’ (ನಾ. ೭೯) ‘ಓಮಿತಿ ಬ್ರಹ್ಮ’ (ತೈ. ಉ. ೧ । ೮ । ೧) ‘ಓಂಕಾರ ಏವೇದಂ ಸರ್ವಮ್’ (ಛಾ. ಉ. ೨ । ೨೩ । ೩) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಭ್ಯಃ । ರಜ್ಜ್ವಾದಿರಿವ ಸರ್ಪಾದಿವಿಕಲ್ಪಸ್ಯಾಸ್ಪದಮದ್ವಯ ಆತ್ಮಾ ಪರಮಾರ್ಥತಃ ಸನ್ಪ್ರಾಣಾದಿವಿಕಲ್ಪಸ್ಯಾಸ್ಪದಂ ಯಥಾ, ತಥಾ ಸರ್ವೋಽಪಿ ವಾಕ್ಪ್ರಪಂಚಃ ಪ್ರಾಣಾದ್ಯಾತ್ಮವಿಕಲ್ಪವಿಷಯ ಓಂಕಾರ ಏವ । ಸ ಚಾತ್ಮಸ್ವರೂಪಮೇವ, ತದಭಿಧಾಯಕತ್ವಾತ್ । ಓಂಕಾರವಿಕಾರಶಬ್ದಾಭಿಧೇಯಶ್ಚ ಸರ್ವಃ ಪ್ರಾಣಾದಿರಾತ್ಮವಿಕಲ್ಪಃ ಅಭಿಧಾನವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ನಾಸ್ತಿ ; ‘ವಾಚಾರಂಭಣಂ ವಿಕಾರೋ ನಾಮಧೇಯಮ್’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೧ । ೪) ‘ತದಸ್ಯೇದಂ ವಾಚಾ ತಂತ್ಯಾ ನಾಮಭಿರ್ದಾಮಭಿಃ ಸರ್ವಂ ಸಿತಮ್ , ಸರ್ವಂ ಹೀದಂ ನಾಮನಿ’ (ಐ. ಆ. ೨ । ೧ । ೬) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಭ್ಯಃ । ಅತ ಆಹ — ಓಮಿತ್ಯೇತದಕ್ಷರಮಿದಂ ಸರ್ವಮಿತಿ । ಯದಿದಮ್ ಅರ್ಥಜಾತಮಭಿಧೇಯಭೂತಮ್ , ತಸ್ಯ ಅಭಿಧಾನಾವ್ಯತಿರೇಕಾತ್ , ಅಭಿಧಾನಭೇದಸ್ಯ ಚ ಓಂಕಾರಾವ್ಯತಿರೇಕಾತ್ ಓಂಕಾರ ಏವೇದಂ ಸರ್ವಮ್ । ಪರಂ ಚ ಬ್ರಹ್ಮ ಅಭಿಧಾನಾಭಿಧೇಯೋಪಾಯಪೂರ್ವಕಮವಗಮ್ಯತ ಇತ್ಯೋಂಕಾರ ಏವ । ತಸ್ಯ ಏತಸ್ಯ ಪರಾಪರಬ್ರಹ್ಮರೂಪಸ್ಯಾಕ್ಷರಸ್ಯ ಓಮಿತ್ಯೇತಸ್ಯ ಉಪವ್ಯಾಖ್ಯಾನಮ್ , ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯುಪಾಯತ್ವಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಸಮೀಪತಯಾ ವಿಸ್ಪಷ್ಟಂ ಪ್ರಕಥನಮುಪವ್ಯಾಖ್ಯಾನಮ್ ; ಪ್ರಸ್ತುತಂ ವೇದಿತವ್ಯಮಿತಿ ವಾಕ್ಯಶೇಷಃ । ಭೂತಂ ಭವತ್ ಭವಿಷ್ಯತ್ ಇತಿ ಕಾಲತ್ರಯಪರಿಚ್ಛೇದ್ಯಂ ಯತ್ , ತದಪಿ ಓಂಕಾರ ಏವ, ಉಕ್ತನ್ಯಾಯತಃ । ಯಚ್ಚ ಅನ್ಯತ್ ತ್ರಿಕಾಲಾತೀತಂ ಕಾರ್ಯಾಧಿಗಮ್ಯಂ ಕಾಲಾಪರಿಚ್ಛೇದ್ಯಮವ್ಯಾಕೃತಾದಿ, ತದಪಿ ಓಂಕಾರ ಏವ ॥

ಅಭಿಧಾನಾಭಿಧೇಯಯೋರೇಕತ್ವೇಽಪಿ ಅಭಿಧಾನಪ್ರಾಧಾನ್ಯೇನ ನಿರ್ದೇಶಃ ಕೃತಃ ‘ಓಮಿತ್ಯೇತದಕ್ಷರಮಿದಂ ಸರ್ವಮ್’ ಇತ್ಯಾದಿ । ಅಭಿಧಾನಪ್ರಾಧಾನ್ಯೇನ ನಿರ್ದಿಷ್ಟಸ್ಯ ಪುನರಭಿಧೇಯಪ್ರಾಧಾನ್ಯೇನ ನಿರ್ದೇಶಃ ಅಭಿಧಾನಾಭಿಧೇಯಯೋರೇಕತ್ವಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯರ್ಥಃ । ಇತರಥಾ ಹಿ ಅಭಿಧಾನತಂತ್ರಾಭಿಧೇಯಪ್ರತಿಪತ್ತಿರಿತಿ ಅಭಿಧೇಯಸ್ಯಾಭಿಧಾನತ್ವಂ ಗೌಣಮಿತ್ಯಾಶಂಕಾ ಸ್ಯಾತ್ । ಏಕತ್ವಪ್ರತಿಪತ್ತೇಶ್ಚ ಪ್ರಯೋಜನಮಭಿಧಾನಾಭಿಧೇಯಯೋಃ — ಏಕೇನೈವ ಪ್ರಯತ್ನೇನ ಯುಗಪತ್ಪ್ರವಿಲಾಪಯಂಸ್ತದ್ವಿಲಕ್ಷಣಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಪ್ರತಿಪದ್ಯೇತೇತಿ । ತಥಾ ಚ ವಕ್ಷ್ಯತಿ — ‘ಪಾದಾ ಮಾತ್ರಾ ಮಾತ್ರಾಶ್ಚ ಪಾದಾಃ’ (ಮಾ. ಉ. ೮) ಇತಿ । ತದಾಹ — ಸರ್ವಂ ಹ್ಯೇತದ್ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ । ಸರ್ವಂ ಯದುಕ್ತಮೋಂಕಾರಮಾತ್ರಮಿತಿ, ತದೇತತ್ ಬ್ರಹ್ಮ । ತಚ್ಚ ಬ್ರಹ್ಮ ಪರೋಕ್ಷಾಭಿಹಿತಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತೋ ವಿಶೇಷೇಣ ನಿರ್ದಿಶತಿ — ಅಯಮಾತ್ಮಾ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ । ಅಯಮ್ ಇತಿ ಚತುಷ್ಪಾತ್ತ್ವೇನ ಪ್ರವಿಭಜ್ಯಮಾನಂ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮತಯಾಭಿನಯೇನ ನಿರ್ದಿಶತಿ ಅಯಮಾತ್ಮೇತಿ । ಸೋಽಯಮಾತ್ಮಾ ಓಂಕಾರಾಭಿಧೇಯಃ ಪರಾಪರತ್ವೇನ ವ್ಯವಸ್ಥಿತಃ ಚತುಷ್ಪಾತ್ ಕಾರ್ಷಾಪಣವತ್ , ನ ಗೌರಿವ । ತ್ರಯಾಣಾಂ ವಿಶ್ವಾದೀನಾಂ ಪೂರ್ವಪೂರ್ವಪ್ರವಿಲಾಪನೇನ ತುರೀಯಸ್ಯ ಪ್ರತಿಪತ್ತಿರಿತಿ ಕರಣಸಾಧನಃ ಪಾದಶಬ್ದಃ ; ತುರೀಯಸ್ಯ ತು ಪದ್ಯತ ಇತಿ ಕರ್ಮಸಾಧನಃ ಪಾದಶಬ್ದಃ ॥

ಕಥಂ ಚತುಷ್ಪಾತ್ತ್ವಮಿತ್ಯಾಹ — ಜಾಗರಿತಸ್ಥಾನ ಇತಿ । ಜಾಗರಿತಂ ಸ್ಥಾನಮಸ್ಯೇತಿ ಜಾಗರಿತಸ್ಥಾನಃ, ಬಹಿಃಪ್ರಜ್ಞಃ ಸ್ವಾತ್ಮವ್ಯತಿರಿಕ್ತೇ ವಿಷಯೇ ಪ್ರಜ್ಞಾ ಯಸ್ಯ, ಸಃ ಬಹಿಃಪ್ರಜ್ಞಃ ; ಬಹಿರ್ವಿಷಯೇವ ಪ್ರಜ್ಞಾ ಯಸ್ಯಾವಿದ್ಯಾಕೃತಾವಭಾಸತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ತಥಾ ಸಪ್ತ ಅಂಗಾನ್ಯಸ್ಯ ; ‘ತಸ್ಯ ಹ ವಾ ಏತಸ್ಯಾತ್ಮನೋ ವೈಶ್ವಾನರಸ್ಯ ಮೂರ್ಧೈವ ಸುತೇಜಾಶ್ಚಕ್ಷುರ್ವಿಶ್ವರೂಪಃ ಪ್ರಾಣಃ ಪೃಥಗ್ವರ್ತ್ಮಾತ್ಮಾ ಸಂದೇಹೋ ಬಹುಲೋ ವಸ್ತಿರೇವ ರಯಿಃ ಪೃಥಿವ್ಯೇವ ಪಾದೌ’ (ಛಾ. ಉ. ೫ । ೧೮ । ೨) ಇತ್ಯಗ್ನಿಹೋತ್ರಾಹುತಿಕಲ್ಪನಾಶೇಷತ್ವೇನಾಗ್ನಿರ್ಮುಖತ್ವೇನಾಹವನೀಯ ಉಕ್ತ ಇತ್ಯೇವಂ ಸಪ್ತಾಂಗಾನಿ ಯಸ್ಯ, ಸಃ ಸಪ್ತಾಂಗಃ । ತಥಾ ಏಕೋನವಿಂಶತಿರ್ಮುಖಾನ್ಯಸ್ಯ ; ಬುದ್ಧೀಂದ್ರಿಯಾಣಿ ಕರ್ಮೇಂದ್ರಿಯಾಣಿ ಚ ದಶ, ವಾಯವಶ್ಚ ಪ್ರಾಣಾದಯಃ ಪಂಚ, ಮನೋ ಬುದ್ಧಿರಹಂಕಾರಶ್ಚಿತ್ತಮಿತಿ, ಮುಖಾನೀವ ಮುಖಾನಿ ತಾನಿ ; ಉಪಲಬ್ಧಿದ್ವಾರಾಣೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಸ ಏವಂವಿಶಿಷ್ಟೋ ವೈಶ್ವಾನರಃ ಯಥೋಕ್ತೈರ್ದ್ವಾರೈಃ ಶಬ್ದಾದೀನ್ಸ್ಥೂಲಾನ್ವಿಷಯಾನ್ಭುಂಕ್ತ ಇತಿ ಸ್ಥೂಲಭುಕ್ । ವಿಶ್ವೇಷಾಂ ನರಾಣಾಮನೇಕಧಾ ಸುಖಾದಿನಯನಾದ್ವಿಶ್ವಾನರಃ, ಯದ್ವಾ ವಿಶ್ವಶ್ಚಾಸೌ ನರಶ್ಚೇತಿ ವಿಶ್ವಾನರಃ, ವಿಶ್ವಾನರ ಏವ ವೈಶ್ವಾನರಃ, ಸರ್ವಪಿಂಡಾತ್ಮಾನನ್ಯತ್ವಾತ್ ; ಸ ಪ್ರಥಮಃ ಪಾದಃ । ಏತತ್ಪೂರ್ವಕತ್ವಾದುತ್ತರಪಾದಾಧಿಗಮಸ್ಯ ಪ್ರಾಥಮ್ಯಮಸ್ಯ । ಕಥಮ್ ‘ಅಯಮಾತ್ಮಾ ಬ್ರಹ್ಮ’ ಇತಿ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮನೋಽಸ್ಯ ಚತುಷ್ಪಾತ್ತ್ವೇ ಪ್ರಕೃತೇ ದ್ಯುಲೋಕಾದೀನಾಂ ಮೂರ್ಧಾದ್ಯಂಗತ್ವಮಿತಿ ? ನೈಷ ದೋಷಃ, ಸರ್ವಸ್ಯ ಪ್ರಪಂಚಸ್ಯ ಸಾಧಿದೈವಿಕಸ್ಯ ಅನೇನಾತ್ಮನಾ ಚತುಷ್ಪಾತ್ತ್ವಸ್ಯ ವಿವಕ್ಷಿತತ್ವಾತ್ । ಏವಂ ಚ ಸತಿ ಸರ್ವಪ್ರಪಂಚೋಪಶಮೇ ಅದ್ವೈತಸಿದ್ಧಿಃ । ಸರ್ವಭೂತಸ್ಥಶ್ಚ ಆತ್ಮಾ ಏಕೋ ದೃಷ್ಟಃ ಸ್ಯಾತ್ ; ಸರ್ವಭೂತಾನಿ ಚಾತ್ಮನಿ । ‘ಯಸ್ತು ಸರ್ವಾಣಿ ಭೂತಾನಿ’ (ಈ. ಉ. ೬) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತ್ಯರ್ಥಶ್ಚೈವಮುಪಸಂಹೃತಃ ಸ್ಯಾತ್ ; ಅನ್ಯಥಾ ಹಿ ಸ್ವದೇಹಪರಿಚ್ಛಿನ್ನ ಏವ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮಾ ಸಾಙ್‍ಖ್ಯಾದಿಭಿರಿವ ದೃಷ್ಟಃ ಸ್ಯಾತ್ ; ತಥಾ ಚ ಸತಿ ಅದ್ವೈತಮಿತಿ ಶ್ರುತಿಕೃತೋ ವಿಶೇಷೋ ನ ಸ್ಯಾತ್ , ಸಾಙ್‍ಖ್ಯಾದಿದರ್ಶನೇನಾವಿಶೇಷಾತ್ । ಇಷ್ಯತೇ ಚ ಸರ್ವೋಪನಿಷದಾಂ ಸರ್ವಾತ್ಮೈಕ್ಯಪ್ರತಿಪಾದಕತ್ವಮ್ ; ತತೋ ಯುಕ್ತಮೇವಾಸ್ಯ ಆಧ್ಯಾತ್ಮಿಕಸ್ಯ ಪಿಂಡಾತ್ಮನೋ ದ್ಯುಲೋಕಾದ್ಯಂಗತ್ವೇನ ವಿರಾಡಾತ್ಮನಾಧಿದೈವಿಕೇನೈಕತ್ವಮಿತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ಸಪ್ತಾಂಗತ್ವವಚನಮ್ । ‘ಮೂರ್ಧಾ ತೇ ವ್ಯಪತಿಷ್ಯತ್’ (ಛಾ. ಉ. ೫ । ೧೨ । ೨) ಇತ್ಯಾದಿಲಿಂಗದರ್ಶನಾಚ್ಚ । ವಿರಾಜೈಕತ್ವಮುಪಲಕ್ಷಣಾರ್ಥಂ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಾವ್ಯಾಕೃತಾತ್ಮನೋಃ । ಉಕ್ತಂ ಚೈತನ್ಮಧುಬ್ರಾಹ್ಮಣೇ — ‘ಯಶ್ಚಾಯಮಸ್ಯಾಂ ಪೃಥಿವ್ಯಾಂ ತೇಜೋಮಯೋಽಮೃತಮಯಃ ಪುರುಷೋ ಯಶ್ಚಾಯಮಧ್ಯಾತ್ಮಮ್’ (ಬೃ. ಉ. ೨ । ೫ । ೧) ಇತ್ಯಾದಿ । ಸುಷುಪ್ತಾವ್ಯಾಕೃತಯೋಸ್ತ್ವೇಕತ್ವಂ ಸಿದ್ಧಮೇವ, ನಿರ್ವಿಶೇಷತ್ವಾತ್ । ಏವಂ ಚ ಸತ್ಯೇತತ್ಸಿದ್ಧಂ ಭವಿಷ್ಯತಿ — ಸರ್ವದ್ವೈತೋಪಶಮೇ ಚಾದ್ವೈತಮಿತಿ ॥

ಸ್ವಪ್ನಃ ಸ್ಥಾನಮಸ್ಯ ತೈಜಸಸ್ಯೇತಿ ಸ್ವಪ್ನಸ್ಥಾನಃ । ಜಾಗ್ರತ್ಪ್ರಜ್ಞಾ ಅನೇಕಸಾಧನಾ ಬಹಿರ್ವಿಷಯೇವಾವಭಾಸಮಾನಾ ಮನಃಸ್ಪಂದನಮಾತ್ರಾ ಸತೀ ತಥಾಭೂತಂ ಸಂಸ್ಕಾರಂ ಮನಸ್ಯಾಧತ್ತೇ ; ತನ್ಮನಃ ತಥಾ ಸಂಸ್ಕೃತಂ ಚಿತ್ರಿತ ಇವ ಪಟೋ ಬಾಹ್ಯಸಾಧನಾನಪೇಕ್ಷಮವಿದ್ಯಾಕಾಮಕರ್ಮಭಿಃ ಪ್ರೇರ್ಯಮಾಣಂ ಜಾಗ್ರದ್ವದವಭಾಸತೇ । ತಥಾ ಚೋಕ್ತಮ್ — ‘ಅಸ್ಯ ಲೋಕಸ್ಯ ಸರ್ವಾವತೋ ಮಾತ್ರಾಮಪಾದಾಯ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೩ । ೯) ಇತ್ಯಾದಿ । ತಥಾ ‘ಪರೇ ದೇವೇ ಮನಸ್ಯೇಕೀಭವತಿ’ (ಪ್ರ. ಉ. ೪ । ೨) ಇತಿ ಪ್ರಸ್ತುತ್ಯ ‘ಅತ್ರೈಷ ದೇವಃ ಸ್ವಪ್ನೇ ಮಹಿಮಾನಮನುಭವತಿ’ (ಪ್ರ. ಉ. ೪ । ೫) ಇತ್ಯಾಥರ್ವಣೇ । ಇಂದ್ರಿಯಾಪೇಕ್ಷಯಾ ಅಂತಃಸ್ಥತ್ವಾನ್ಮನಸಃ ತದ್ವಾಸನಾರೂಪಾ ಚ ಸ್ವಪ್ನೇ ಪ್ರಜ್ಞಾ ಯಸ್ಯೇತಿ ಅಂತಃಪ್ರಜ್ಞಃ, ವಿಷಯಶೂನ್ಯಾಯಾಂ ಪ್ರಜ್ಞಾಯಾಂ ಕೇವಲಪ್ರಕಾಶಸ್ವರೂಪಾಯಾಂ ವಿಷಯಿತ್ವೇನ ಭವತೀತಿ ತೈಜಸಃ । ವಿಶ್ವಸ್ಯ ಸವಿಷಯತ್ವೇನ ಪ್ರಜ್ಞಾಯಾಃ ಸ್ಥೂಲಾಯಾ ಭೋಜ್ಯತ್ವಮ್ ; ಇಹ ಪುನಃ ಕೇವಲಾ ವಾಸನಾಮಾತ್ರಾ ಪ್ರಜ್ಞಾ ಭೋಜ್ಯೇತಿ ಪ್ರವಿವಿಕ್ತೋ ಭೋಗ ಇತಿ । ಸಮಾನಮನ್ಯತ್ । ದ್ವಿತೀಯಃ ಪಾದಃ ತೈಜಸಃ ॥

ದರ್ಶನಾದರ್ಶನವೃತ್ತ್ಯೋಃ ಸ್ವಾಪಸ್ಯ ತುಲ್ಯತ್ವಾತ್ಸುಷುಪ್ತಗ್ರಹಣಾರ್ಥಂ ಯತ್ರ ಸುಪ್ತ ಇತ್ಯಾದಿವಿಶೇಷಣಮ್ । ಅಥವಾ, ತ್ರಿಷ್ವಪಿ ಸ್ಥಾನೇಷು ತತ್ತ್ವಾಪ್ರತಿಬೋಧಲಕ್ಷಣಃ ಸ್ವಾಪೋಽವಿಶಿಷ್ಟ ಇತಿ ಪೂರ್ವಾಭ್ಯಾಂ ಸುಷುಪ್ತಂ ವಿಭಜತೇ — ಯತ್ರ ಯಸ್ಮಿನ್ಸ್ಥಾನೇ ಕಾಲೇ ವಾ ಸುಪ್ತೋ ನ ಕಂಚನ ಕಾಮಂ ಕಾಮಯತೇ ನ ಕಂಚನ ಸ್ವಪ್ನಂ ಪಶ್ಯತಿ । ನ ಹಿ ಸುಷುಪ್ತೇ ಪೂರ್ವಯೋರಿವಾನ್ಯಥಾಗ್ರಹಣಲಕ್ಷಣಂ ಸ್ವಪ್ನದರ್ಶನಂ ಕಾಮೋ ವಾ ಕಶ್ಚನ ವಿದ್ಯತೇ । ತದೇತತ್ಸುಷುಪ್ತಂ ಸ್ಥಾನಮಸ್ಯೇತಿ ಸುಷುಪ್ತಸ್ಥಾನಃ । ಸ್ಥಾನದ್ವಯಪ್ರವಿಭಕ್ತಂ ಮನಃಸ್ಪಂದಿತಂ ದ್ವೈತಜಾತಂ ತಥಾ ರೂಪಾಪರಿತ್ಯಾಗೇನಾವಿವೇಕಾಪನ್ನಂ ನೈಶತಮೋಗ್ರಸ್ತಮಿವಾಹಃ ಸಪ್ರಪಂಚಮೇಕೀಭೂತಮಿತ್ಯುಚ್ಯತೇ । ಅತ ಏವ ಸ್ವಪ್ನಜಾಗ್ರನ್ಮನಃಸ್ಪಂದನಾನಿ ಪ್ರಜ್ಞಾನಾನಿ ಘನೀಭೂತಾನೀವ ; ಸೇಯಮವಸ್ಥಾ ಅವಿವೇಕರೂಪತ್ವಾತ್ಪ್ರಜ್ಞಾನಘನ ಉಚ್ಯತೇ । ಯಥಾ ರಾತ್ರೌ ನೈಶೇನ ತಮಸಾ ಅವಿಭಜ್ಯಮಾನಂ ಸರ್ವಂ ಘನಮಿವ, ತದ್ವತ್ಪ್ರಜ್ಞಾನಘನ ಏವ । ಏವಶಬ್ದಾನ್ನ ಜಾತ್ಯಂತರಂ ಪ್ರಜ್ಞಾನವ್ಯತಿರೇಕೇಣಾಸ್ತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಮನಸೋ ವಿಷಯವಿಷಯ್ಯಾಕಾರಸ್ಪಂದನಾಯಾಸದುಃಖಾಭಾವಾತ್ ಆನಂದಮಯಃ ಆನಂದಪ್ರಾಯಃ ; ನಾನಂದ ಏವ, ಅನಾತ್ಯಂತಿಕತ್ವಾತ್ । ಯಥಾ ಲೋಕೇ ನಿರಾಯಾಸಃ ಸ್ಥಿತಃ ಸುಖ್ಯಾನಂದಭುಗುಚ್ಯತೇ । ಅತ್ಯಂತಾನಾಯಾಸರೂಪಾ ಹೀಯಂ ಸ್ಥಿತಿರನೇನಾತ್ಮನಾನುಭೂಯತ ಇತ್ಯಾನಂದಭುಕ್ , ‘ಏಷೋಽಸ್ಯ ಪರಮ ಆನಂದಃ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೩ । ೩೨) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ । ಸ್ವಪ್ನಾದಿಪ್ರತಿಬೋಧಂ ಚೇತಃ ಪ್ರತಿ ದ್ವಾರೀಭೂತತ್ವಾತ್ ಚೇತೋಮುಖಃ ; ಬೋಧಲಕ್ಷಣಂ ವಾ ಚೇತೋ ದ್ವಾರಂ ಮುಖಮಸ್ಯ ಸ್ವಪ್ನಾದ್ಯಾಗಮನಂ ಪ್ರತೀತಿ ಚೇತೋಮುಖಃ । ಭೂತಭವಿಷ್ಯಜ್ಜ್ಞಾತೃತ್ವಂ ಸರ್ವವಿಷಯಜ್ಞಾತೃತ್ವಮಸ್ಯೈವೇತಿ ಪ್ರಾಜ್ಞಃ । ಸುಷುಪ್ತೋಽಪಿ ಹಿ ಭೂತಪೂರ್ವಗತ್ಯಾ ಪ್ರಾಜ್ಞ ಉಚ್ಯತೇ । ಅಥವಾ, ಪ್ರಜ್ಞಪ್ತಿಮಾತ್ರಮಸ್ಯೈವ ಅಸಾಧಾರಣಂ ರೂಪಮಿತಿ ಪ್ರಾಜ್ಞಃ ; ಇತರಯೋರ್ವಿಶಿಷ್ಟಮಪಿ ವಿಜ್ಞಾನಮಸ್ತೀತಿ । ಸೋಽಯಂ ಪ್ರಾಜ್ಞಸ್ತೃತೀಯಃ ಪಾದಃ ॥

ಏಷಃ ಹಿ ಸ್ವರೂಪಾವಸ್ಥಃ ಸರ್ವೇಶ್ವರಃ ಸಾಧಿದೈವಿಕಸ್ಯ ಭೇದಜಾತಸ್ಯ ಸರ್ವಸ್ಯ ಈಶ್ವರಃ ಈಶಿತಾ ; ನೈತಸ್ಮಾಜ್ಜಾತ್ಯಂತರಭೂತೋಽನ್ಯೇಷಾಮಿವ, ‘ಪ್ರಾಣಬಂಧನಂ ಹಿ ಸೋಮ್ಯ ಮನಃ’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೮ । ೨) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ । ಅಯಮೇವ ಹಿ ಸರ್ವಸ್ಯ ಸರ್ವಭೇದಾವಸ್ಥೋ ಜ್ಞಾತೇತಿ ಏಷಃ ಸರ್ವಜ್ಞಃ । ಅತ ಏವ ಏಷಃ ಅಂತರ್ಯಾಮೀ, ಅಂತರನುಪ್ರವಿಶ್ಯ ಸರ್ವೇಷಾಂ ಭೂತಾನಾಂ ಯಮಯಿತಾ ನಿಯಂತಾಪ್ಯೇಷ ಏವ । ಅತ ಏವ ಯಥೋಕ್ತಂ ಸಭೇದಂ ಜಗತ್ಪ್ರಸೂಯತ ಇತಿ ಏಷಃ ಯೋನಿಃ ಸರ್ವಸ್ಯ । ಯತ ಏವಮ್ , ಪ್ರಭವಶ್ಚಾಪ್ಯಯಶ್ಚ ಪ್ರಭವಾಪ್ಯಯೌ ಹಿ ಭೂತಾನಾಮೇಷ ಏವ ॥

ಅತ್ರ ಏತಸ್ಮಿನ್ಯಥೋಕ್ತೇಽರ್ಥೇ ಏತೇ ಶ್ಲೋಕಾ ಭವಂತಿ — ಬಹಿಃಪ್ರಜ್ಞ ಇತಿ । ಪರ್ಯಾಯೇಣ ತ್ರಿಸ್ಥಾನತ್ವಾತ್ ಸೋಽಹಮಿತಿ ಸ್ಮೃತ್ಯಾ ಪ್ರತಿಸಂಧಾನಾಚ್ಚ ಸ್ಥಾನತ್ರಯವ್ಯತಿರಿಕ್ತತ್ವಮೇಕತ್ವಂ ಶುದ್ಧತ್ವಮಸಂಗತ್ವಂ ಚ ಸಿದ್ಧಮಿತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ, ಮಹಾಮತ್ಸ್ಯಾದಿದೃಷ್ಟಾಂತಶ್ರುತೇಃ ॥

ಜಾಗರಿತಾವಸ್ಥಾಯಾಮೇವ ವಿಶ್ವಾದೀನಾಂ ತ್ರಯಾಣಾಮನುಭವಪ್ರದರ್ಶನಾರ್ಥೋಽಯಂ ಶ್ಲೋಕಃ — ದಕ್ಷಿಣಾಕ್ಷೀತಿ । ದಕ್ಷಿಣಮಕ್ಷ್ಯೇವ ಮುಖಮ್ , ತಸ್ಮಿನ್ಪ್ರಾಧಾನ್ಯೇನ ದ್ರಷ್ಟಾ ಸ್ಥೂಲಾನಾಂ ವಿಶ್ವಃ ಅನುಭೂಯತೇ, ‘ಇಂಧೋ ಹ ವೈ ನಾಮೈಷ ಯೋಽಯಂ ದಕ್ಷಿಣೇಽಕ್ಷನ್ಪುರುಷಃ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೨ । ೨) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ । ಇಂಧೋ ದೀಪ್ತಿಗುಣೋ ವೈಶ್ವಾನರ ಆದೀತ್ಯಾಂತರ್ಗತೋ ವೈರಾಜ ಆತ್ಮಾ ಚಕ್ಷುಷಿ ಚ ದ್ರಷ್ಟೈಕಃ । ನನ್ವನ್ಯೋ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಃ, ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞೋ ದಕ್ಷಿಣೇಽಕ್ಷಿಣ್ಯಕ್ಷ್ಣೋರ್ನಿಯಂತಾ ದ್ರಷ್ಟಾ ಚಾನ್ಯೋ ದೇಹಸ್ವಾಮೀ ; ನ, ಸ್ವತೋ ಭೇದಾನಭ್ಯುಪಗಮಾತ್ ; ‘ಏಕೋ ದೇವಃ ಸರ್ವಭೂತೇಷು ಗೂಢಃ’ (ಶ್ವೇ. ಉ. ೬ । ೧೧) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ, ‘ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಂ ಚಾಪಿ ಮಾಂ ವಿದ್ಧಿ ಸರ್ವಕ್ಷೇತ್ರೇಷು ಭಾರತ’ (ಭ. ಗೀ. ೧೩ । ೨) ‘ಅವಿಭಕ್ತಂ ಚ ಭೂತೇಷು ವಿಭಕ್ತಮಿವ ಚ ಸ್ಥಿತಮ್’ (ಭ. ಗೀ. ೧೩ । ೧೬) ಇತಿ ಸ್ಮೃತೇಶ್ಚ ; ಸರ್ವೇಷು ಕರಣೇಷ್ವವಿಶೇಷೇಷ್ವಪಿ ದಕ್ಷಿಣಾಕ್ಷಿಣ್ಯುಪಲಬ್ಧಿಪಾಟವದರ್ಶನಾತ್ತತ್ರ ವಿಶೇಷೇಣ ನಿರ್ದೇಶೋಽಸ್ಯ ವಿಶ್ವಸ್ಯ । ದಕ್ಷಿಣಾಕ್ಷಿಗತೋ ದೃಷ್ಟ್ವಾ ರೂಪಂ ನಿಮೀಲಿತಾಕ್ಷಸ್ತದೇವ ಸ್ಮರನ್ಮನಸ್ಯಂತಃ ಸ್ವಪ್ನ ಇವ ತದೇವ ವಾಸನಾರೂಪಾಭಿವ್ಯಕ್ತಂ ಪಶ್ಯತಿ । ಯಥಾ ತತ್ರ ತಥಾ ಸ್ವಪ್ನೇ ; ಅತಃ ಮನಸಿ ಅಂತಸ್ತು ತೈಜಸೋಽಪಿ ವಿಶ್ವ ಏವ । ಆಕಾಶೇ ಚ ಹೃದಿ ಸ್ಮರಣಾಖ್ಯವ್ಯಾಪಾರೋಪರಮೇ ಪ್ರಾಜ್ಞ ಏಕೀಭೂತೋ ಘನಪ್ರಜ್ಞ ಏವ ಭವತಿ, ಮನೋವ್ಯಾಪಾರಾಭಾವಾತ್ । ದರ್ಶನಸ್ಮರಣೇ ಏವ ಹಿ ಮನಃಸ್ಪಂದಿತಮ್ ; ತದಭಾವೇ ಹೃದ್ಯೇವಾವಿಶೇಷೇಣ ಪ್ರಾಣಾತ್ಮನಾವಸ್ಥಾನಮ್ , ‘ಪ್ರಾಣೋ ಹ್ಯೇವೈತಾನ್ಸರ್ವಾನ್ಸಂವೃಂಕ್ತೇ’ (ಛಾ. ಉ. ೪ । ೩ । ೩) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ । ತೈಜಸಃ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಃ, ಮನಃಸ್ಥತ್ವಾತ್ ; ‘ಲಿಂಗಂ ಮನಃ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೪ । ೬) ‘ಮನೋಮಯೋಽಯಂ ಪುರುಷಃ’ (ಬೃ. ಉ. ೫ । ೬ । ೧) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಭ್ಯಃ । ನನು, ವ್ಯಾಕೃತಃ ಪ್ರಾಣಃ ಸುಷುಪ್ತೇ ; ತದಾತ್ಮಕಾನಿ ಕರಣಾನಿ ಭವಂತಿ ; ಕಥಮವ್ಯಾಕೃತತಾ ? ನೈಷ ದೋಷಃ, ಅವ್ಯಾಕೃತಸ್ಯ ದೇಶಕಾಲವಿಶೇಷಾಭಾವಾತ್ । ಯದ್ಯಪಿ ಪ್ರಾಣಾಭಿಮಾನೇ ಸತಿ ವ್ಯಾಕೃತತೈವ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ; ತಥಾಪಿ ಪಿಂಡಪರಿಚ್ಛಿನ್ನವಿಶೇಷಾಭಿಮಾನನಿರೋಧಃ ಪ್ರಾಣೇ ಭವತೀತ್ಯವ್ಯಾಕೃತ ಏವ ಪ್ರಾಣಃ ಸುಷುಪ್ತೇ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಾಭಿಮಾನವತಾಮ್ । ಯಥಾ ಪ್ರಾಣಲಯೇ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಾಭಿಮಾನಿನಾಂ ಪ್ರಾಣೋಽವ್ಯಾಕೃತಃ, ತಥಾ ಪ್ರಾಣಾಭಿಮಾನಿನೋಽಪ್ಯವಿಶೇಷಾಪತ್ತಾವವ್ಯಾಕೃತತಾ ಸಮಾನಾ, ಪ್ರಸವಬೀಜಾತ್ಮಕತ್ವಂ ಚ । ತದಧ್ಯಕ್ಷಶ್ಚೈಕೋಽವ್ಯಾಕೃತಾವಸ್ಥಃ । ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಾಭಿಮಾನಿನಾಮಧ್ಯಕ್ಷಾಣಾಂ ಚ ತೇನೈಕತ್ವಮಿತಿ ಪೂರ್ವೋಕ್ತಂ ವಿಶೇಷಣಮೇಕೀಭೂತಃ ಪ್ರಜ್ಞಾನಘನ ಇತ್ಯಾದ್ಯುಪಪನ್ನಮ್ । ತಸ್ಮಿನ್ನೇತಸ್ಮಿನ್ನುಕ್ತಹೇತುಸತ್ತ್ವಾಚ್ಚ । ಕಥಂ ಪ್ರಾಣಶಬ್ದತ್ವಮವ್ಯಾಕೃತಸ್ಯ ? ‘ಪ್ರಾಣಬಂಧನಂ ಹಿ ಸೋಮ್ಯ ಮನಃ’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೮ । ೨) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ । ನನು, ತತ್ರ ‘ಸದೇವ ಸೋಮ್ಯ’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೨ । ೧) ಇತಿ ಪ್ರಕೃತಂ ಸದ್ಬ್ರಹ್ಮ ಪ್ರಾಣಶಬ್ದವಾಚ್ಯಮ್ ; ನೈಷ ದೋಷಃ, ಬೀಜಾತ್ಮಕತ್ವಾಭ್ಯುಪಗಮಾತ್ಸತಃ । ಯದ್ಯಪಿ ಸದ್ಬ್ರಹ್ಮ ಪ್ರಾಣಶಬ್ದವಾಚ್ಯಂ ತತ್ರ, ತಥಾಪಿ ಜೀವಪ್ರಸವಬೀಜಾತ್ಮಕತ್ವಮಪರಿತ್ಯಜ್ಯೈವ ಪ್ರಾಣಶಬ್ದತ್ವಂ ಸತಃ ಸಚ್ಛಬ್ದವಾಚ್ಯತಾ ಚ । ಯದಿ ಹಿ ನಿರ್ಬೀಜರೂಪಂ ವಿವಕ್ಷಿತಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಭವಿಷ್ಯತ್ , ‘ನೇತಿ ನೇತಿ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೫ । ೩) ‘ಯತೋ ವಾಚೋ ನಿವರ್ತಂತೇ’ (ತೈ. ಉ. ೨ । ೯ । ೧) ‘ಅನ್ಯದೇವ ತದ್ವಿದಿತಾದಥೋ ಅವಿದಿತಾದಧಿ’ (ಕೇ. ಉ. ೧ । ೪) ಇತ್ಯವಕ್ಷ್ಯತ್ ; ‘ನ ಸತ್ತನ್ನಾಸದುಚ್ಯತೇ’ (ಭ. ಗೀ. ೧೩ । ೧೨) ಇತಿ ಸ್ಮೃತೇಃ । ನಿರ್ಬೀಜತಯೈವ ಚೇತ್ , ಸತಿ ಪ್ರಲೀನಾನಾಂ ಸಂಪನ್ನಾನಾಂ ಸುಷುಪ್ತಿಪ್ರಲಯಯೋಃ ಪುನರುತ್ಥಾನಾನುಪಪತ್ತಿಃ ಸ್ಯಾತ್ ; ಮುಕ್ತಾನಾಂ ಚ ಪುನರುತ್ಪತ್ತಿಪ್ರಸಂಗಃ, ಬೀಜಾಭಾವಾವಿಶೇಷಾತ್ , ಜ್ಞಾನದಾಹ್ಯಬೀಜಾಭಾವೇ ಚ ಜ್ಞಾನಾನರ್ಥಕ್ಯಪ್ರಸಂಗಃ ; ತಸ್ಮಾತ್ಸಬೀಜತ್ವಾಭ್ಯುಪಗಮೇನೈವ ಸತಃ ಪ್ರಾಣತ್ವವ್ಯಪದೇಶಃ, ಸರ್ವಶ್ರುತಿಷು ಚ ಕಾರಣತ್ವವ್ಯಪದೇಶಃ । ಅತ ಏವ ‘ಅಕ್ಷರಾತ್ಪರತಃ ಪರಃ’ (ಮು. ಉ. ೨ । ೧ । ೨) ‘ಸಬಾಹ್ಯಾಭ್ಯಂತರೋ ಹ್ಯಜಃ’ (ಮು. ಉ. ೨ । ೧ । ೨) ‘ಯತೋ ವಾಚೋ ನಿವರ್ತಂತೇ’ (ತೈ. ಉ. ೨ । ೯ । ೧) ‘ನೇತಿ ನೇತಿ’ (ಬೃ. ಉ. ೨ । ೩ । ೬) ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಬೀಜತ್ವಾಪನಯನೇನ ವ್ಯಪದೇಶಃ । ತಾಮಬೀಜಾವಸ್ಥಾಂ ತಸ್ಯೈವ ಪ್ರಾಜ್ಞಶಬ್ದವಾಚ್ಯಸ್ಯ ತುರೀಯತ್ವೇನ ದೇಹಾದಿಸಂಬಂಧಜಾಗ್ರದಾದಿರಹಿತಾಂ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕೀಂ ಪೃಥಗ್ವಕ್ಷ್ಯತಿ । ಬೀಜಾವಸ್ಥಾಪಿ ‘ನ ಕಿಂಚಿದವೇದಿಷಮ್’ ಇತ್ಯುತ್ಥಿತಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಯದರ್ಶನಾದ್ದೇಹೇಽನುಭೂಯತ ಏವೇತಿ ತ್ರಿಧಾ ದೇಹೇ ವ್ಯವಸ್ಥಿತ ಇತ್ಯುಚ್ಯತೇ ॥

ತ್ರಿಷು ಧಾಮಸು ಜಾಗ್ರದಾದಿಷು ಸ್ಥೂಲಪ್ರವಿವಿಕ್ತಾನಂದಾಖ್ಯಂ ಯದ್ಭೋಜ್ಯಮೇಕಂ ತ್ರಿಧಾಭೂತಮ್ ; ಯಶ್ಚ ವಿಶ್ವತೈಜಸಪ್ರಾಜ್ಞಾಖ್ಯೋ ಭೋಕ್ತೈಕಃ ‘ಸೋಽಹಮ್’ ಇತ್ಯೇಕತ್ವೇನ ಪ್ರತಿಸಂಧಾನಾತ್ ದ್ರಷ್ಟೃತ್ವಾವಿಶೇಷಾಚ್ಚ ಪ್ರಕೀರ್ತಿತಃ ; ಯೋ ವೇದ ಏತದುಭಯಂ ಭೋಜ್ಯಭೋಕ್ತೃತಯಾ ಅನೇಕಧಾ ಭಿನ್ನಮ್ , ಸಃ ಭುಂಜಾನಃ ನ ಲಿಪ್ಯತೇ, ಭೋಜ್ಯಸ್ಯ ಸರ್ವಸ್ಯೈಕಭೋಕ್ತೃಭೋಜ್ಯತ್ವಾತ್ । ನ ಹಿ ಯಸ್ಯ ಯೋ ವಿಷಯಃ, ಸ ತೇನ ಹೀಯತೇ ವರ್ಧತೇ ವಾ । ನ ಹ್ಯಗ್ನಿಃ ಸ್ವವಿಷಯಂ ದಗ್ಧ್ವಾ ಕಾಷ್ಠಾದಿ, ತದ್ವತ್ ॥

ಸತಾಂ ವಿದ್ಯಮಾನಾನಾಂ ಸ್ವೇನ ಅವಿದ್ಯಾಕೃತನಾಮರೂಪಮಾಯಾಸ್ವರೂಪೇಣ ಸರ್ವಭಾವಾನಾಂ ವಿಶ್ವತೈಜಸಪ್ರಾಜ್ಞಭೇದಾನಾಂ ಪ್ರಭವಃ ಉತ್ಪತ್ತಿಃ । ವಕ್ಷ್ಯತಿ ಚ — ‘ವಂಧ್ಯಾಪುತ್ರೋ ನ ತತ್ತ್ವೇನ ಮಾಯಯಾ ವಾಪಿ ಜಾಯತೇ’ (ಮಾ. ಕಾ. ೩ । ೨೮) ಇತಿ । ಯದಿ ಹ್ಯಸತಾಮೇವ ಜನ್ಮ ಸ್ಯಾತ್ , ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽವ್ಯವಹಾರ್ಯಸ್ಯ ಗ್ರಹಣದ್ವಾರಾಭಾವಾದಸತ್ತ್ವಪ್ರಸಂಗಃ । ದೃಷ್ಟಂ ಚ ರಜ್ಜುಸರ್ಪಾದೀನಾಮವಿದ್ಯಾಕೃತಮಾಯಾಬೀಜೋತ್ಪನ್ನಾನಾಂ ರಜ್ಜ್ವಾದ್ಯಾತ್ಮನಾ ಸತ್ತ್ವಮ್ । ನ ಹಿ ನಿರಾಸ್ಪದಾ ರಜ್ಜುಸರ್ಪಮೃಗತೃಷ್ಣಿಕಾದಯಃ ಕ್ವಚಿದುಪಲಭ್ಯಂತೇ ಕೇನಚಿತ್ । ಯಥಾ ರಜ್ಜ್ವಾಂ ಪ್ರಾಕ್ಸರ್ಪೋತ್ಪತ್ತೇಃ ರಜ್ಜ್ವಾತ್ಮನಾ ಸರ್ಪಃ ಸನ್ನೇವಾಸೀತ್ , ಏವಂ ಸರ್ವಭಾವಾನಾಮುತ್ಪತ್ತೇಃ ಪ್ರಾಕ್ಪ್ರಾಣಬೀಜಾತ್ಮನೈವ ಸತ್ತ್ವಮಿತಿ । ಶ್ರುತಿರಪಿ ವಕ್ತಿ ‘ಬ್ರಹ್ಮೈವೇದಮ್’ (ಮು. ಉ. ೨ । ೨ । ೧೨) ‘ಆತ್ಮೈವೇದಮಗ್ರ ಆಸೀತ್’ (ಬೃ. ಉ. ೧ । ೪ । ೧) ಇತಿ । ಅತಃ ಸರ್ವಂ ಜನಯತಿ ಪ್ರಾಣಃ ಚೇತೋಂಶೂನ್ ಅಂಶವ ಇವ ರವೇಶ್ಚಿದಾತ್ಮಕಸ್ಯ ಪುರುಷಸ್ಯ ಚೇತೋರೂಪಾ ಜಲಾರ್ಕಸಮಾಃ ಪ್ರಾಜ್ಞತೈಜಸವಿಶ್ವಭೇದೇನ ದೇವಮನುಷ್ಯತಿರ್ಯಗಾದಿದೇಹಭೇದೇಷು ವಿಭಾವ್ಯಮಾನಾಶ್ಚೇತೋಂಶವೋ ಯೇ, ತಾನ್ ಪುರುಷಃ ಪೃಥಕ್ ಸೃಜತಿ ವಿಷಯಭಾವವಿಲಕ್ಷಣಾನಗ್ನಿವಿಸ್ಫುಲಿಂಗವತ್ಸಲಕ್ಷಣಾನ್ ಜಲಾರ್ಕವಚ್ಚ ಜೀವಲಕ್ಷಣಾಂಸ್ತ್ವಿತರಾನ್ಸರ್ವಭಾವಾನ್ ಪ್ರಾಣೋ ಬೀಜಾತ್ಮಾ ಜನಯತಿ, ‘ಯಥೋರ್ಣನಾಭಿಃ. . . ಯಥಾಗ್ನೇಃ ಕ್ಷುದ್ರಾ ವಿಸ್ಫುಲಿಂಗಾಃ’ (ಬೃ. ಉ. ೨ । ೧ । ೨೦) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತೇಃ ॥

ವಿಭೂತಿರ್ವಿಸ್ತಾರ ಈಶ್ವರಸ್ಯ ಸೃಷ್ಟಿರಿತಿ ಸೃಷ್ಟಿಚಿಂತಕಾ ಮನ್ಯಂತೇ ; ನ ತು ಪರಮಾರ್ಥಚಿಂತಕಾನಾಂ ಸೃಷ್ಟಾವಾದರ ಇತ್ಯರ್ಥಃ, ‘ಇಂದ್ರೋ ಮಾಯಾಭಿಃ ಪುರುರೂಪ ಈಯತೇ’ (ಬೃ. ಉ. ೨ । ೫ । ೧೯) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ । ನ ಹಿ ಮಾಯಾವಿನಂ ಸೂತ್ರಮಾಕಾಶೇ ನಿಃಕ್ಷಿಪ್ಯ ತೇನ ಸಾಯುಧಮಾರುಹ್ಯ ಚಕ್ಷುರ್ಗೋಚರತಾಮತೀತ್ಯ ಯುದ್ಧೇನ ಖಂಡಶಶ್ಛಿನ್ನಂ ಪತಿತಂ ಪುನರುತ್ಥಿತಂ ಚ ಪಶ್ಯತಾಂ ತತ್ಕೃತಮಾಯಾದಿಸತತ್ತ್ವಚಿಂತಾಯಾಮಾದರೋ ಭವತಿ । ತಥೈವಾಯಂ ಮಾಯಾವಿನಃ ಸೂತ್ರಪ್ರಸಾರಣಸಮಃ ಸುಷುಪ್ತಸ್ವಪ್ನಾದಿವಿಕಾಸಃ ; ತದಾರೂಢಮಾಯಾವಿಸಮಶ್ಚ ತತ್ಸ್ಥಪ್ರಾಜ್ಞತೈಜಸಾದಿಃ ; ಸೂತ್ರತದಾರೂಢಾಭ್ಯಾಮನ್ಯಃ ಪರಮಾರ್ಥಮಾಯಾವೀ । ಸ ಏವ ಭೂಮಿಷ್ಠೋ ಮಾಯಾಚ್ಛನ್ನಃ ಅದೃಶ್ಯಮಾನ ಏವ ಸ್ಥಿತೋ ಯಥಾ, ತಥಾ ತುರೀಯಾಖ್ಯಂ ಪರಮಾರ್ಥತತ್ತ್ವಮ್ । ಅತಸ್ತಚ್ಚಿಂತಾಯಾಮೇವಾದರೋ ಮುಮುಕ್ಷೂಣಾಮಾರ್ಯಾಣಾಮ್ , ನ ನಿಷ್ಪ್ರಯೋಜನಾಯಾಂ ಸೃಷ್ಟಾವಾದರ ಇತ್ಯತಃ ಸೃಷ್ಟಿಚಿಂತಕಾನಾಮೇವೈತೇ ವಿಕಲ್ಪಾ ಇತ್ಯಾಹ — ಸ್ವಪ್ನಮಾಯಾಸರೂಪೇತಿ । ಸ್ವಪ್ನಸರೂಪಾ ಮಾಯಾಸರೂಪಾ ಚೇತಿ ॥

ಇಚ್ಛಾಮಾತ್ರಂ ಪ್ರಭೋಃ ಸತ್ಯಸಂಕಲ್ಪತ್ವಾತ್ ಸೃಷ್ಟಿಃ ಘಟಾದೀನಾಂ ಸಂಕಲ್ಪನಾಮಾತ್ರಮ್ , ನ ಸಂಕಲ್ಪನಾತಿರಿಕ್ತಮ್ । ಕಾಲಾದೇವ ಸೃಷ್ಟಿರಿತಿ ಕೇಚಿತ್ ॥

ಭೋಗಾರ್ಥಮ್ , ಕ್ರೀಡಾರ್ಥಮಿತಿ ಚ ಅನ್ಯೇ ಸೃಷ್ಟಿಂ ಮನ್ಯಂತೇ । ಅನಯೋಃ ಪಕ್ಷಯೋರ್ದೂಷಣಂ ದೇವಸ್ಯೈಷ ಸ್ವಭಾವೋಽಯಮಿತಿ ದೇವಸ್ಯ ಸ್ವಭಾವಪಕ್ಷಮಾಶ್ರಿತ್ಯ, ಸರ್ವೇಷಾಂ ವಾ ಪಕ್ಷಾಣಾಮ್ — ಆಪ್ತಕಾಮಸ್ಯ ಕಾ ಸ್ಪೃಹೇತಿ । ನ ಹಿ ರಜ್ಜ್ವಾದೀನಾಮವಿದ್ಯಾಸ್ವಭಾವವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ಸರ್ಪಾದ್ಯಾಭಾಸತ್ವೇ ಕಾರಣಂ ಶಕ್ಯಂ ವಕ್ತುಮ್ ॥

ಚತುರ್ಥಃ ಪಾದಃ ಕ್ರಮಪ್ರಾಪ್ತೋ ವಕ್ತವ್ಯ ಇತ್ಯಾಹ — ನಾಂತಃಪ್ರಜ್ಞಮಿತ್ಯಾದಿನಾ । ಸರ್ವಶಬ್ದಪ್ರವೃತ್ತಿನಿಮಿತ್ತಶೂನ್ಯತ್ವಾತ್ತಸ್ಯ ಶಬ್ದಾನಭಿಧೇಯತ್ವಮಿತಿ ವಿಶೇಷಪ್ರತಿಷೇಧೇನೈವ ತುರೀಯಂ ನಿರ್ದಿದಿಕ್ಷತಿ । ಶೂನ್ಯಮೇವ ತರ್ಹಿ ; ತನ್ನ, ಮಿಥ್ಯಾವಿಕಲ್ಪಸ್ಯ ನಿರ್ನಿಮಿತ್ತತ್ವಾನುಪಪತ್ತೇಃ ; ನ ಹಿ ರಜತಸರ್ಪಪುರುಷಮೃಗತೃಷ್ಣಿಕಾದಿವಿಕಲ್ಪಾಃ ಶುಕ್ತಿಕಾರಜ್ಜುಸ್ಥಾಣೂಷರಾದಿವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ಅವಸ್ತ್ವಾಸ್ಪದಾಃ ಶಕ್ಯಾಃ ಕಲ್ಪಯಿತುಮ್ । ಏವಂ ತರ್ಹಿ ಪ್ರಾಣಾದಿಸರ್ವವಿಕಲ್ಪಾಸ್ಪದತ್ವಾತ್ತುರೀಯಸ್ಯ ಶಬ್ದವಾಚ್ಯತ್ವಮಿತಿ ನ ಪ್ರತಿಷೇಧೈಃ ಪ್ರತ್ಯಾಯ್ಯತ್ವಮುದಕಾಧಾರಾದೇರಿವ ಘಟಾದೇಃ ; ನ, ಪ್ರಾಣಾದಿವಿಕಲ್ಪಸ್ಯಾವಸ್ತುತ್ವಾಚ್ಛುಕ್ತಿಕಾದಿಷ್ವಿವ ರಜತಾದೇಃ ; ನ ಹಿ ಸದಸತೋಃ ಸಂಬಂಧಃ ಶಬ್ದಪ್ರವೃತ್ತಿನಿಮಿತ್ತಭಾಕ್ , ಅವಸ್ತುತ್ವಾತ್ ; ನಾಪಿ ಪ್ರಮಾಣಾಂತರವಿಷಯತ್ವಂ ಸ್ವರೂಪೇಣ ಗವಾದಿವತ್ , ಆತ್ಮನೋ ನಿರುಪಾಧಿಕತ್ವಾತ್ ; ಗವಾದಿವನ್ನಾಪಿ ಜಾತಿಮತ್ತ್ವಮ್ , ಅದ್ವಿತೀಯತ್ವೇನ ಸಾಮಾನ್ಯವಿಶೇಷಾಭಾವಾತ್ ; ನಾಪಿ ಕ್ರಿಯಾವತ್ತ್ವಂ ಪಾಚಕಾದಿವತ್ , ಅವಿಕ್ರಿಯತ್ವಾತ್ ; ನಾಪಿ ಗುಣವತ್ತ್ವಂ ನೀಲಾದಿವತ್ , ನಿರ್ಗುಣತ್ವಾತ್ ; ಅತೋ ನಾಭಿಧಾನೇನ ನಿರ್ದೇಶಮರ್ಹತಿ । ಶಶವಿಷಾಣಾದಿಸಮತ್ವಾನ್ನಿರರ್ಥಕತ್ವಂ ತರ್ಹಿ ; ನ, ಆತ್ಮತ್ವಾವಗಮೇ ತುರೀಯಸ್ಯಾನಾತ್ಮತೃಷ್ಣಾವ್ಯಾವೃತ್ತಿಹೇತುತ್ವಾತ್ ಶುಕ್ತಿಕಾವಗಮ ಇವ ರಜತತೃಷ್ಣಾಯಾಃ ; ನ ಹಿ ತುರೀಯಸ್ಯಾತ್ಮತ್ವಾವಗಮೇ ಸತಿ ಅವಿದ್ಯಾತೃಷ್ಣಾದಿದೋಷಾಣಾಂ ಸಂಭವೋಽಸ್ತಿ ; ನ ಚ ತುರೀಯಸ್ಯಾತ್ಮತ್ವಾನವಗಮೇ ಕಾರಣಮಸ್ತಿ, ಸರ್ವೋಪನಿಷದಾಂ ತಾದರ್ಥ್ಯೇನೋಪಕ್ಷಯಾತ್ — ‘ತತ್ತ್ವಮಸಿ’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೮ । ೭) ‘ಅಯಮಾತ್ಮಾ ಬ್ರಹ್ಮ’ (ಬೃ. ಉ. ೨ । ೫ । ೧೯) ‘ತತ್ಸತ್ಯಂ ಸ ಆತ್ಮಾ’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೮ । ೭) ‘ಯತ್ಸಾಕ್ಷಾದಪರೋಕ್ಷಾದ್ಬ್ರಹ್ಮ’ (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೪ । ೧) ‘ಸಬಾಹ್ಯಾಭ್ಯಂತರೋ ಹ್ಯಜಃ’ (ಮು. ಉ. ೨ । ೧ । ೨) ‘ಆತ್ಮೈವೇದಂ ಸರ್ವಮ್’ (ಛಾ. ಉ. ೭ । ೨೫ । ೨) ಇತ್ಯಾದೀನಾಮ್ । ಸೋಽಯಮಾತ್ಮಾ ಪರಮಾರ್ಥಾಪರಮಾರ್ಥರೂಪಶ್ಚತುಷ್ಪಾದಿತ್ಯುಕ್ತಃ । ತಸ್ಯಾಪರಮಾರ್ಥರೂಪಮವಿದ್ಯಾಕೃತಂ ರಜ್ಜುಸರ್ಪಾದಿಸಮಮುಕ್ತಂ ಪಾದತ್ರಯಲಕ್ಷಣಂ ಬೀಜಾಂಕುರಸ್ಥಾನೀಯಮ್ । ಅಥೇದಾನೀಮಬೀಜಾತ್ಮಕಂ ಪರಮಾರ್ಥಸ್ವರೂಪಂ ರಜ್ಜುಸ್ಥಾನೀಯಂ ಸರ್ಪಾದಿಸ್ಥಾನೀಯೋಕ್ತಸ್ಥಾನತ್ರಯನಿರಾಕರಣೇನಾಹ — ನಾಂತಃಪ್ರಜ್ಞಮಿತ್ಯಾದಿನಾ । ನನ್ವಾತ್ಮನಶ್ಚತುಷ್ಪಾತ್ತ್ವಂ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಯ ಪಾದತ್ರಯಕಥನೇನೈವ ಚತುರ್ಥಸ್ಯಾಂತಃಪ್ರಜ್ಞಾದಿಭ್ಯೋಽನ್ಯತ್ವೇ ಸಿದ್ಧೇ ‘ನಾಂತಃಪ್ರಜ್ಞಮ್’ ಇತ್ಯಾದಿಪ್ರತಿಷೇಧೋಽನರ್ಥಕಃ ; ನ, ಸರ್ಪಾದಿವಿಕಲ್ಪಪ್ರತಿಷೇಧೇನೈವ ರಜ್ಜುಸ್ವರೂಪಪ್ರತಿಪತ್ತಿವತ್ತ್ರ್ಯವಸ್ಥಸ್ಯೈವಾತ್ಮನಸ್ತುರೀಯತ್ವೇನ ಪ್ರತಿಪಿಪಾದಯಿಷಿತತ್ವಾತ್ , ‘ತತ್ತ್ವಮಸಿ’ ಇತಿವತ್ । ಯದಿ ಹಿ ತ್ರ್ಯವಸ್ಥಾತ್ಮವಿಲಕ್ಷಣಂ ತುರೀಯಮನ್ಯತ್ , ತತ್ಪ್ರತಿಪತ್ತಿದ್ವಾರಾಭಾವಾತ್ ಶಾಸ್ತ್ರೋಪದೇಶಾನರ್ಥಕ್ಯಂ ಶೂನ್ಯತಾಪತ್ತಿರ್ವಾ । ರಜ್ಜುರಿವ ಸರ್ಪಾದಿಭಿರ್ವಿಕಲ್ಪ್ಯಮಾನಾ ಸ್ಥಾನತ್ರಯೇಽಪ್ಯಾತ್ಮೈಕ ಏವ ಅಂತಃಪ್ರಜ್ಞಾದಿತ್ವೇನ ವಿಕಲ್ಪ್ಯತೇ ಯದಾ, ತದಾ ಅಂತಃಪ್ರಜ್ಞಾದಿತ್ವಪ್ರತಿಷೇಧವಿಜ್ಞಾನಪ್ರಮಾಣಸಮಕಾಲಮೇವ ಆತ್ಮನ್ಯನರ್ಥಪ್ರಪಂಚನಿವೃತ್ತಿಲಕ್ಷಣಂ ಫಲಂ ಪರಿಸಮಾಪ್ತಮಿತಿ ತುರೀಯಾಧಿಗಮೇ ಪ್ರಮಾಣಾಂತರಂ ಸಾಧನಾಂತರಂ ವಾ ನ ಮೃಗ್ಯಮ್ ; ರಜ್ಜುಸರ್ಪವಿವೇಕಸಮಕಾಲ ಇವ ರಜ್ಜ್ವಾಂ ಸರ್ಪನಿವೃತ್ತಿಫಲೇ ಸತಿ ರಜ್ಜ್ವಧಿಗಮಸ್ಯ । ಯೇಷಾಂ ಪುನಸ್ತಮೋಪನಯನವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ಘಟಾಧಿಗಮೇ ಪ್ರಮಾಣಂ ವ್ಯಾಪ್ರಿಯತೇ, ತೇಷಾಂ ಛೇದ್ಯಾವಯವಸಂಬಂಧವಿಯೋಗವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ಅನ್ಯತರಾವಯವೇಽಪಿ ಚ್ಛಿದಿರ್ವ್ಯಾಪ್ರಿಯತ ಇತ್ಯುಕ್ತಂ ಸ್ಯಾತ್ । ಯದಾ ಪುನರ್ಘಟತಮಸೋರ್ವಿವೇಕಕರಣೇ ಪ್ರವೃತ್ತಂ ಪ್ರಮಾಣಮನುಪಾದಿತ್ಸಿತತಮೋನಿವೃತ್ತಿಫಲಾವಸಾನಂ ಛಿದಿರಿವ ಚ್ಛೇದ್ಯಾವಯವಸಂಬಂಧವಿವೇಕಕರಣೇ ಪ್ರವೃತ್ತಾ ತದವಯವದ್ವೈಧೀಭಾವಫಲಾವಸಾನಾ, ತದಾ ನಾಂತರೀಯಕಂ ಘಟವಿಜ್ಞಾನಂ ನ ಪ್ರಮಾಣಫಲಮ್ । ನ ಚ ತದ್ವದಪ್ಯಾತ್ಮನ್ಯಧ್ಯಾರೋಪಿತಾಂತಃಪ್ರಜ್ಞತ್ವಾದಿವಿವೇಕಕರಣೇ ಪ್ರವೃತ್ತಸ್ಯ ಪ್ರತಿಷೇಧವಿಜ್ಞಾನಪ್ರಮಾಣಸ್ಯ ಅನುಪಾದಿತ್ಸಿತಾಂತಃಪ್ರಜ್ಞತ್ವಾದಿನಿವೃತ್ತಿವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ತುರೀಯೇ ವ್ಯಾಪಾರೋಪಪತ್ತಿಃ, ಅಂತಃಪ್ರಜ್ಞತ್ವಾದಿ ನಿವೃತ್ತಿಸಮಕಾಲಮೇವ ಪ್ರಮಾತೃತ್ವಾದಿಭೇದನಿವೃತ್ತೇಃ । ತಥಾ ಚ ವಕ್ಷ್ಯತಿ — ‘ಜ್ಞಾತೇ ದ್ವೈತಂ ನ ವಿದ್ಯತೇ’ (ಮಾ. ಕಾ. ೧ । ೧೮) ಇತಿ । ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ದ್ವೈತನಿವೃತ್ತಿಕ್ಷಣವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ಕ್ಷಣಾಂತರಾನವಸ್ಥಾನಾತ್ , ಅವಸ್ಥಾನೇ ವಾ ಅನವಸ್ಥಾಪ್ರಸಂಗಾದ್ದ್ವೈತಾನಿವೃತ್ತಿಃ ; ತಸ್ಮಾತ್ಪ್ರತಿಷೇಧವಿಜ್ಞಾನಪ್ರಮಾಣವ್ಯಾಪಾರಸಮಕಾಲೈವ ಆತ್ಮನ್ಯಧ್ಯಾರೋಪಿತಾಂತಃಪ್ರಜ್ಞತ್ವಾದ್ಯನರ್ಥನಿವೃತ್ತಿರಿತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ । ನಾಂತಃಪ್ರಜ್ಞಮಿತಿ ತೈಜಸಪ್ರತಿಷೇಧಃ ; ನಬಹಿಃಪ್ರಜ್ಞಮಿತಿ ವಿಶ್ವಪ್ರತಿಷೇಧಃ ; ನೋಭಯತಃಪ್ರಜ್ಞಮಿತಿ ಜಾಗರಿತಸ್ವಪ್ನಯೋರಂತರಾಲಾವಸ್ಥಾಪ್ರತಿಷೇಧಃ ; ನಪ್ರಜ್ಞಾನಘನಮಿತಿ ಸುಷುಪ್ತಾವಸ್ಥಾಪ್ರತಿಷೇಧಃ, ಬೀಜಭಾವಾವಿವೇಕಸ್ವರೂಪತ್ವಾತ್ ; ನಪ್ರಜ್ಞಮಿತಿ ಯುಗಪತ್ಸರ್ವವಿಷಯಜ್ಞಾತೃತ್ವಪ್ರತಿಷೇಧಃ ; ನಾಪ್ರಜ್ಞಮಿತ್ಯಚೈತನ್ಯಪ್ರತಿಷೇಧಃ । ಕಥಂ ಪುನರಂತಃಪ್ರಜ್ಞತ್ವಾದೀನಾಮಾತ್ಮನಿ ಗಮ್ಯಮಾನಾನಾಂ ರಜ್ಜ್ವಾದೌ ಸರ್ಪಾದಿವತ್ಪ್ರತಿಷೇಧಾದಸತ್ತ್ವಂ ಗಮ್ಯತ ಇತಿ, ಉಚ್ಯತೇ ; ಜ್ಞಸ್ವರೂಪಾವಿಶೇಷೇಽಪಿ ಇತರೇತರವ್ಯಭಿಚಾರಾದಸತ್ಯತ್ವಂ ರಜ್ಜ್ವಾದಾವಿವ ಸರ್ಪಧಾರಾದಿವಿಕಲ್ಪಭೇದವತ್ ; ಸರ್ವತ್ರಾವ್ಯಭಿಚಾರಾಜ್ಜ್ಞಸ್ವರೂಪಸ್ಯ ಸತ್ಯತ್ವಮ್ । ಸುಷುಪ್ತೇ ವ್ಯಭಿಚರತೀತಿ ಚೇತ್ ; ನ, ಸುಷುಪ್ತಸ್ಯಾನುಭೂಯಮಾನತ್ವಾತ್ , ‘ನ ಹಿ ವಿಜ್ಞಾತುರ್ವಿಜ್ಞಾತೇರ್ವಿಪರಿಲೋಪೋ ವಿದ್ಯತೇ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೩ । ೩೦) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ ; ಅತ ಏವ ಅದೃಶ್ಯಮ್ । ಯಸ್ಮಾದದೃಶ್ಯಮ್ , ತಸ್ಮಾದವ್ಯವಹಾರ್ಯಮ್ । ಅಗ್ರಾಹ್ಯಂ ಕರ್ಮೇಂದ್ರಿಯೈಃ । ಅಲಕ್ಷಣಮ್ ಅಲಿಂಗಮಿತ್ಯೇತತ್ , ಅನನುಮೇಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅತ ಏವ ಅಚಿಂತ್ಯಮ್ । ಅತ ಏವ ಅವ್ಯಪದೇಶ್ಯಂ ಶಬ್ದೈಃ । ಏಕಾತ್ಮಪ್ರತ್ಯಯಸಾರಂ ಜಾಗ್ರದಾದಿಸ್ಥಾನೇಷು ಏಕ ಏವಾಯಮಾತ್ಮಾ ಇತ್ಯವ್ಯಭಿಚಾರೀ ಯಃ ಪ್ರತ್ಯಯಃ, ತೇನಾನುಸರಣೀಯಮ್ ; ಅಥವಾ, ಏಕ ಆತ್ಮಪ್ರತ್ಯಯಃ ಸಾರಃ ಪ್ರಮಾಣಂ ಯಸ್ಯ ತುರೀಯಸ್ಯಾಧಿಗಮೇ, ತತ್ತುರೀಯಮೇಕಾತ್ಮಪ್ರತ್ಯಯಸಾರಮ್ , ‘ಆತ್ಮೇತ್ಯೇವೋಪಾಸೀತ’ (ಬೃ. ಉ. ೧ । ೪ । ೭) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ । ಅಂತಃಪ್ರಜ್ಞತ್ವಾದಿಸ್ಥಾನಿಧರ್ಮಪ್ರತಿಷೇಧಃ ಕೃತಃ । ಪ್ರಪಂಚೋಪಶಮಮಿತಿ ಜಾಗ್ರದಾದಿಸ್ಥಾನಧರ್ಮಾಭಾವ ಉಚ್ಯತೇ । ಅತ ಏವ ಶಾಂತಮ್ ಅವಿಕ್ರಿಯಮ್ , ಶಿವಂ ಯತಃ ಅದ್ವೈತಂ ಭೇದವಿಕಲ್ಪರಹಿತಂ ಚತುರ್ಥಂ ತುರೀಯಂ ಮನ್ಯಂತೇ, ಪ್ರತೀಯಮಾನಪಾದತ್ರಯರೂಪವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಾತ್ । ಸ ಆತ್ಮಾ ಸ ವಿಜ್ಞೇಯಃ ಇತಿ । ಪ್ರತೀಯಮಾನಸರ್ಪದಂಡಭೂಚ್ಛಿದ್ರಾದಿವ್ಯತಿರಿಕ್ತಾ ಯಥಾ ರಜ್ಜುಃ, ತಥಾ ‘ತತ್ತ್ವಮಸಿ’ ಇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಾರ್ಥಃ ಆತ್ಮಾ ‘ಅದೃಷ್ಟೋ ದ್ರಷ್ಟಾ’ (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೭ । ೨೩) ‘ನ ಹಿ ದ್ರಷ್ಟುದೃಷ್ಟೇರ್ವಿಪರಿಲೋಪೋ ವಿದ್ಯತೇ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೩ । ೨೩) ಇತ್ಯಾದಿಭಿರುಕ್ತೋ ಯಃ, ಸ ವಿಜ್ಞೇಯ ಇತಿ ಭೂತಪೂರ್ವಗತ್ಯಾ । ಜ್ಞಾತೇ ದ್ವೈತಾಭಾವಃ ॥

ಅತ್ರೈತೇ ಶ್ಲೋಕಾ ಭವಂತಿ । ಪ್ರಾಜ್ಞತೈಜಸವಿಶ್ವಲಕ್ಷಣಾನಾಂ ಸರ್ವದುಃಖಾನಾಂ ನಿವೃತ್ತೇಃ ಈಶಾನಃ ತುರೀಯ ಆತ್ಮಾ । ಈಶಾನ ಇತ್ಯಸ್ಯ ಪದಸ್ಯ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಂ ಪ್ರಭುರಿತಿ ; ದುಃಖನಿವೃತ್ತಿಂ ಪ್ರತಿ ಪ್ರಭುರ್ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ, ತದ್ವಿಜ್ಞಾನನಿಮಿತ್ತತ್ವಾದ್ದುಃಖನಿವೃತ್ತೇಃ । ಅವ್ಯಯಃ ನ ವ್ಯೇತಿ, ಸ್ವರೂಪಾನ್ನ ವ್ಯಭಿಚರತಿ ನ ಚ್ಯವತ ಇತ್ಯೇತತ್ । ಕುತಃ ? ಯಸ್ಮಾತ್ ಅದ್ವೈತಃ, ಸರ್ವಭಾವಾನಾಮ್ — ಸರ್ಪಾದೀನಾಂ ರಜ್ಜುರದ್ವಯಾ ಸತ್ಯಾ ಚ ; ಏವಂ ತುರೀಯಃ, ‘ನ ಹಿ ದ್ರಷ್ಟುರ್ದೃಷ್ಟೇರ್ವಿಪರಿಲೋಪೋ ವಿದ್ಯತೇ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೩ । ೨೩) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ — ಅತೋ ರಜ್ಜುಸರ್ಪವನ್ಮೃಷಾತ್ವಾತ್ । ಸ ಏಷ ದೇವಃ ದ್ಯೋತನಾತ್ ತುರ್ಯಃ ಚತುರ್ಥಃ ವಿಭುಃ ವ್ಯಾಪೀ ಸ್ಮೃತಃ ॥

ವಿಶ್ವಾದೀನಾಂ ಸಾಮಾನ್ಯವಿಶೇಷಭಾವೋ ನಿರೂಪ್ಯತೇ ತುರ್ಯಯಾಥಾತ್ಮ್ಯಾವಧಾರಣಾರ್ಥಮ್ — ಕಾರ್ಯಂ ಕ್ರಿಯತ ಇತಿ ಫಲಭಾವಃ, ಕಾರಣಂ ಕರೋತೀತಿ ಬೀಜಭಾವಃ । ತತ್ತ್ವಾಗ್ರಹಣಾನ್ಯಥಾಗ್ರಹಣಾಭ್ಯಾಂ ಬೀಜಫಲಭಾವಾಭ್ಯಾಂ ತೌ ಯಥೋಕ್ತೌ ವಿಶ್ವತೈಜಸೌ ಬದ್ಧೌ ಸಂಗೃಹೀತೌ ಇಷ್ಯೇತೇ । ಪ್ರಾಜ್ಞಸ್ತು ಬೀಜಭಾವೇನೈವ ಬದ್ಧಃ । ತತ್ತ್ವಾಪ್ರತಿಬೋಧಮಾತ್ರಮೇವ ಹಿ ಬೀಜಂ ಪ್ರಾಜ್ಞತ್ವೇ ನಿಮಿತ್ತಮ್ । ತತಃ ದ್ವೌ ತೌ ಬೀಜಫಲಭಾವೌ ತತ್ತ್ವಾಗ್ರಹಣಾನ್ಯಥಾಗ್ರಹಣೇ ತುರೀಯೇ ನ ಸಿಧ್ಯತಃ ನ ವಿದ್ಯೇತೇ, ನ ಸಂಭವತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥

ಕಥಂ ಪುನಃ ಕಾರಣಬದ್ಧತ್ವಂ ಪ್ರಾಜ್ಞಸ್ಯ ತುರೀಯೇ ವಾ ತತ್ತ್ವಾಗ್ರಹಣಾನ್ಯಥಾಗ್ರಹಣಲಕ್ಷಣೌ ಬಂಧೌ ನ ಸಿಧ್ಯತ ಇತಿ ? ಯಸ್ಮಾತ್ — ಆತ್ಮಾನಮ್ , ವಿಲಕ್ಷಣಮ್ , ಅವಿದ್ಯಾಬೀಜಪ್ರಸೂತಂ ವೇದ್ಯಂ ಬಾಹ್ಯಂ ದ್ವೈತಮ್ — ಪ್ರಾಜ್ಞೋ ನ ಕಿಂಚನ ಸಂವೇತ್ತಿ, ಯಥಾ ವಿಶ್ವತೈಜಸೌ ; ತತಶ್ಚಾಸೌ ತತ್ತ್ವಾಗ್ರಹಣೇನ ತಮಸಾ ಅನ್ಯಥಾಗ್ರಹಣಬೀಜಭೂತೇನ ಬದ್ಧೋ ಭವತಿ । ಯಸ್ಮಾತ್ ತುರ್ಯಂ ತತ್ಸರ್ವದೃಕ್ಸದಾ ತುರೀಯಾದನ್ಯಸ್ಯಾಭಾವಾತ್ ಸರ್ವದಾ ಸದೈವ ಭವತಿ, ಸರ್ವಂ ಚ ತದ್ದೃಕ್ಚೇತಿ ಸರ್ವದೃಕ್ ; ತಸ್ಮಾನ್ನ ತತ್ತ್ವಾಗ್ರಹಣಲಕ್ಷಣಂ ಬೀಜಮ್ । ತತ್ರ ತತ್ಪ್ರಸೂತಸ್ಯಾನ್ಯಥಾಗ್ರಹಣಸ್ಯಾಪ್ಯತ ಏವಾಭಾವಃ । ನ ಹಿ ಸವಿತರಿ ಸದಾಪ್ರಕಾಶಾತ್ಮಕೇ ತದ್ವಿರುದ್ಧಮಪ್ರಕಾಶನಮನ್ಯಥಾಪ್ರಕಾಶನಂ ವಾ ಸಂಭವತಿ, ‘ನ ಹಿ ದ್ರಷ್ಟುರ್ದೃಷ್ಟೇರ್ವಿಪರಿಲೋಪೋ ವಿದ್ಯತೇ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೩ । ೨೩) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ । ಅಥವಾ, ಜಾಗ್ರತ್ಸ್ವಪ್ನಯೋಃ ಸರ್ವಭೂತಾವಸ್ಥಃ ಸರ್ವವಸ್ತುದೃಗಾಭಾಸಸ್ತುರೀಯ ಏವೇತಿ ಸರ್ವದೃಕ್ಸದಾ, ‘ನಾನ್ಯದತೋಽಸ್ತಿ ದ್ರಷ್ಟೃ’ (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೮ । ೧೧) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತೇಃ ॥

ನಿಮಿತ್ತಾಂತರಪ್ರಾಪ್ತಾಶಂಕಾನಿವೃತ್ತ್ಯರ್ಥೋಽಯಂ ಶ್ಲೋಕಃ — ಕಥಂ ದ್ವೈತಾಗ್ರಹಣಸ್ಯ ತುಲ್ಯತ್ವೇ ಕಾರಣಬದ್ಧತ್ವಂ ಪ್ರಾಜ್ಞಸ್ಯೈವ, ನ ತುರೀಯಸ್ಯೇತಿ ಪ್ರಾಪ್ತಾ ಆಶಂಕಾ ನಿವರ್ತ್ಯತೇ ; ಯಸ್ಮಾತ್ ಬೀಜನಿದ್ರಾಯುತಃ, ತತ್ತ್ವಾಪ್ರತಿಬೋಧೋ ನಿದ್ರಾ ; ಸೈವ ಚ ವಿಶೇಷಪ್ರತಿಬೋಧಪ್ರಸವಸ್ಯ ಬೀಜಮ್ ; ಸಾ ಬೀಜನಿದ್ರಾ ; ತಯಾ ಯುತಃ ಪ್ರಾಜ್ಞಃ । ಸದಾಸರ್ವದೃಕ್ಸ್ವಭಾವತ್ವಾತ್ತತ್ತ್ವಾಪ್ರತಿಬೋಧಲಕ್ಷಣಾ ಬೀಜನಿದ್ರಾ ತುರ್ಯೇ ನ ವಿದ್ಯತೇ ; ಅತೋ ನ ಕಾರಣಬಂಧಸ್ತಸ್ಮಿನ್ನಿತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ ॥

ಸ್ವಪ್ನಃ ಅನ್ಯಥಾಗ್ರಹಣಂ ಸರ್ಪ ಇವ ರಜ್ಜ್ವಾಮ್ , ನಿದ್ರೋಕ್ತಾ ತತ್ತ್ವಾಪ್ರತಿಬೋಧಲಕ್ಷಣಂ ತಮ ಇತಿ ; ತಾಭ್ಯಾಂ ಸ್ವಪ್ನನಿದ್ರಾಭ್ಯಾಂ ಯುತೌ ವಿಶ್ವತೈಜಸೌ ; ಅತಸ್ತೌ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಬದ್ಧಾವಿತ್ಯುಕ್ತೌ । ಪ್ರಾಜ್ಞಸ್ತು ಸ್ವಪ್ನವರ್ಜಿತಯಾ ಕೇವಲಯೈವ ನಿದ್ರಯಾ ಯುತ ಇತಿ ಕಾರಣಬದ್ಧ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ನೋಭಯಂ ಪಶ್ಯಂತಿ ತುರೀಯೇ ನಿಶ್ಚಿತಾಃ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ ಇತ್ಯರ್ಥಃ, ವಿರುದ್ಧತ್ವಾತ್ಸವಿತರೀವ ತಮಃ । ಅತೋ ನ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಬದ್ಧ ಇತ್ಯುಕ್ತಸ್ತುರೀಯಃ ॥

ಕದಾ ತುರೀಯೇ ನಿಶ್ಚಿತೋ ಭವತೀತ್ಯುಚ್ಯತೇ — ಸ್ವಪ್ನಜಾಗರಿತಯೋಃ ಅನ್ಯಥಾ ರಜ್ಜ್ವಾಂ ಸರ್ಪವತ್ ಗೃಹ್ಣತಃ ತತ್ತ್ವಂ ಸ್ವಪ್ನೋ ಭವತಿ ; ನಿದ್ರಾ ತತ್ತ್ವಮಜಾನತಃ ತಿಸೃಷ್ವವಸ್ಥಾಸು ತುಲ್ಯಾ । ಸ್ವಪ್ನನಿದ್ರಯೋಸ್ತುಲ್ಯತ್ವಾದ್ವಿಶ್ವತೈಜಸಯೋರೇಕರಾಶಿತ್ವಮ್ । ಅನ್ಯಥಾಗ್ರಹಣಪ್ರಾಧಾನ್ಯಾಚ್ಚ ಗುಣಭೂತಾ ನಿದ್ರೇತಿ ತಸ್ಮಿನ್ವಿಪರ್ಯಾಸಃ ಸ್ವಪ್ನಃ । ತೃತೀಯೇ ತು ಸ್ಥಾನೇ ತತ್ತ್ವಾಗ್ರಹಣಲಕ್ಷಣಾ ನಿದ್ರೈವ ಕೇವಲಾ ವಿಪರ್ಯಾಸಃ । ಅತಃ ತಯೋಃ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಸ್ಥಾನಯೋಃ ಅನ್ಯಥಾಗ್ರಹಣತತ್ತ್ವಾಗ್ರಹಣಲಕ್ಷಣವಿಪರ್ಯಾಸೇ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಬಂಧರೂಪೇ ಪರಮಾರ್ಥತತ್ತ್ವಪ್ರತಿಬೋಧತಃ ಕ್ಷೀಣೇ ತುರೀಯಂ ಪದಮಶ್ನುತೇ ; ತದಾ ಉಭಯಲಕ್ಷಣಂ ಬಂಧನಂ ತತ್ರಾಪಶ್ಯಂಸ್ತುರೀಯೇ ನಿಶ್ಚಿತೋ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ ॥

ಯೋಽಯಂ ಸಂಸಾರೀ ಜೀವಃ, ಸಃ ಉಭಯಲಕ್ಷಣೇನ ತತ್ತ್ವಾಪ್ರತಿಬೋಧರೂಪೇಣ ಬೀಜಾತ್ಮನಾ, ಅನ್ಯಥಾಗ್ರಹಣಲಕ್ಷಣೇನ ಚಾನಾದಿಕಾಲಪ್ರವೃತ್ತೇನ ಮಾಯಾಲಕ್ಷಣೇನ ಸ್ವಾಪೇನ, ಮಮಾಯಂ ಪಿತಾ ಪುತ್ರೋಽಯಂ ನಪ್ತಾ ಕ್ಷೇತ್ರಂ ಗೃಹಂ ಪಶವಃ, ಅಹಮೇಷಾಂ ಸ್ವಾಮೀ ಸುಖೀ ದುಃಖೀ ಕ್ಷಯಿತೋಽಹಮನೇನ ವರ್ಧಿತಶ್ಚಾನೇನ ಇತ್ಯೇವಂಪ್ರಕಾರಾನ್ಸ್ವಪ್ನಾನ್ ಸ್ಥಾನದ್ವಯೇಽಪಿ ಪಶ್ಯನ್ಸುಪ್ತಃ, ಯದಾ ವೇದಾಂತಾರ್ಥತತ್ತ್ವಾಭಿಜ್ಞೇನ ಪರಮಕಾರುಣಿಕೇನ ಗುರುಣಾ ‘ನಾಸ್ಯೇವಂ ತ್ವಂ ಹೇತುಫಲಾತ್ಮಕಃ, ಕಿಂತು ತತ್ತ್ವಮಸಿ’ ಇತಿ ಪ್ರತಿಬೋಧ್ಯಮಾನಃ, ತದೈವಂ ಪ್ರತಿಬುಧ್ಯತೇ । ಕಥಮ್ ? ನಾಸ್ಮಿನ್ಬಾಹ್ಯಮಾಭ್ಯಂತರಂ ವಾ ಜನ್ಮಾದಿಭಾವವಿಕಾರೋಽಸ್ತಿ, ಅತಃ ಅಜಮ್ ‘ಸಬಾಹ್ಯಾಭ್ಯಂತರೋ ಹ್ಯಜಃ’ (ಮು. ಉ. ೨ । ೧ । ೨) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ, ಸರ್ವಭಾವವಿಕಾರವರ್ಜಿತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಯಸ್ಮಾಜ್ಜನ್ಮಾದಿಕಾರಣಭೂತಮ್ , ನಾಸ್ಮಿನ್ನವಿದ್ಯಾತಮೋಬೀಜಂ ನಿದ್ರಾ ವಿದ್ಯತ ಇತಿ ಅನಿದ್ರಮ್ ; ಅನಿದ್ರಂ ಹಿ ತತ್ತುರೀಯಮ್ ; ಅತ ಏವ ಅಸ್ವಪ್ನಮ್ , ತನ್ನಿಮಿತ್ತತ್ವಾದನ್ಯಥಾಗ್ರಹಣಸ್ಯ । ಯಸ್ಮಾಚ್ಚ ಅನಿದ್ರಮಸ್ವಪ್ನಮ್ , ತಸ್ಮಾದಜಮ್ ಅದ್ವೈತಂ ತುರೀಯಮಾತ್ಮಾನಂ ಬುಧ್ಯತೇ ತದಾ ॥

ಪ್ರಪಂಚನಿವೃತ್ತ್ಯಾ ಚೇತ್ಪ್ರತಿಬುಧ್ಯತೇ, ಅನಿವೃತ್ತೇ ಪ್ರಪಂಚೇ ಕಥಮದ್ವೈತಮಿತಿ, ಉಚ್ಯತೇ । ಸತ್ಯಮೇವಂ ಸ್ಯಾತ್ಪ್ರಪಂಚೋ ಯದಿ ವಿದ್ಯೇತ ; ರಜ್ಜ್ವಾಂ ಸರ್ಪ ಇವ ಕಲ್ಪಿತತ್ವಾನ್ನ ತು ಸ ವಿದ್ಯತೇ । ವಿದ್ಯಮಾನಶ್ಚೇತ್ ನಿವರ್ತೇತ, ನ ಸಂಶಯಃ । ನ ಹಿ ರಜ್ಜ್ವಾಂ ಭ್ರಾಂತಿಬುದ್ಧ್ಯಾ ಕಲ್ಪಿತಃ ಸರ್ಪೋ ವಿದ್ಯಮಾನಃ ಸನ್ವಿವೇಕತೋ ನಿವೃತ್ತಃ ; ನ ಚ ಮಾಯಾ ಮಾಯಾವಿನಾ ಪ್ರಯುಕ್ತಾ ತದ್ದರ್ಶಿನಾಂ ಚಕ್ಷುರ್ಬಂಧಾಪಗಮೇ ವಿದ್ಯಮಾನಾ ಸತೀ ನಿವೃತ್ತಾ ; ತಥೇದಂ ಪ್ರಪಂಚಾಖ್ಯಂ ಮಾಯಾಮಾತ್ರಂ ದ್ವೈತಮ್ ; ರಜ್ಜುವನ್ಮಾಯಾವಿವಚ್ಚ ಅದ್ವೈತಂ ಪರಮಾರ್ಥತಃ ; ತಸ್ಮಾನ್ನ ಕಶ್ಚಿತ್ಪ್ರಪಂಚಃ ಪ್ರವೃತ್ತೋ ನಿವೃತ್ತೋ ವಾಸ್ತೀತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ ॥

ನನು ಶಾಸ್ತಾ ಶಾಸ್ತ್ರಂ ಶಿಷ್ಯ ಇತ್ಯಯಂ ವಿಕಲ್ಪಃ ಕಥಂ ನಿವೃತ್ತ ಇತಿ, ಉಚ್ಯತೇ — ವಿಕಲ್ಪೋ ವಿನಿವರ್ತೇತ ಯದಿ ಕೇನಚಿತ್ಕಲ್ಪಿತಃ ಸ್ಯಾತ್ । ಯಥಾ ಅಯಂ ಪ್ರಪಂಚೋ ಮಾಯಾರಜ್ಜುಸರ್ಪವತ್ , ತಥಾ ಅಯಂ ಶಿಷ್ಯಾದಿಭೇದವಿಕಲ್ಪೋಽಪಿ ಪ್ರಾಕ್ಪ್ರತಿಬೋಧಾದೇವೋಪದೇಶನಿಮಿತ್ತಃ ; ಅತ ಉಪದೇಶಾದಯಂ ವಾದಃ — ಶಿಷ್ಯಃ ಶಾಸ್ತಾ ಶಾಸ್ತ್ರಮಿತಿ । ಉಪದೇಶಕಾರ್ಯೇ ತು ಜ್ಞಾನೇ ನಿರ್ವೃತ್ತೇ ಜ್ಞಾತೇ ಪರಮಾರ್ಥತತ್ತ್ವೇ, ದ್ವೈತಂ ನ ವಿದ್ಯತೇ ॥

ಅಭಿಧೇಯಪ್ರಾಧಾನ್ಯೇನ ಓಂಕಾರಶ್ಚತುಷ್ಪಾದಾತ್ಮೇತಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತೋ ಯಃ, ಸೋಽಯಮ್ ಆತ್ಮಾ ಅಧ್ಯಕ್ಷರಮ್ ಅಕ್ಷರಮಧಿಕೃತ್ಯ ಅಭಿಧಾನಪ್ರಾಧಾನ್ಯೇನ ವರ್ಣ್ಯಮಾನೋಽಧ್ಯಕ್ಷರಮ್ । ಕಿಂ ಪುನಸ್ತದಕ್ಷರಮಿತ್ಯಾಹ — ಓಂಕಾರಃ । ಸೋಽಯಮೋಂಕಾರಃ ಪಾದಶಃ ಪ್ರವಿಭಜ್ಯಮಾನಃ, ಅಧಿಮಾತ್ರಂ ಮಾತ್ರಾಮಧಿಕೃತ್ಯ ವರ್ತತ ಇತ್ಯಧಿಮಾತ್ರಮ್ । ಕಥಮ್ ? ಆತ್ಮನೋ ಯೇ ಪಾದಾಃ, ತೇ ಓಂಕಾರಸ್ಯ ಮಾತ್ರಾಃ । ಕಾಸ್ತಾಃ ? ಅಕಾರ ಉಕಾರೋ ಮಕಾರ ಇತಿ ॥

ತತ್ರ ವಿಶೇಷನಿಯಮಃ ಕ್ರಿಯತೇ — ಜಾಗರಿತಸ್ಥಾನಃ ವೈಶ್ವಾನರಃ ಯಃ, ಸ ಓಂಕಾರಸ್ಯ ಅಕಾರಃ ಪ್ರಥಮಾ ಮಾತ್ರಾ । ಕೇನ ಸಾಮಾನ್ಯೇನೇತ್ಯಾಹ — ಆಪ್ತೇಃ ; ಆಪ್ತಿರ್ವ್ಯಾಪ್ತಿಃ ; ಅಕಾರೇಣ ಸರ್ವಾ ವಾಗ್ವ್ಯಾಪ್ತಾ, ‘ಅಕಾರೋ ವೈ ಸರ್ವಾ ವಾಕ್’ (ಐ. ಆ. ೨ । ೩ । ೧೯) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ । ತಥಾ ವೈಶ್ವಾನರೇಣ ಜಗತ್ , ‘ತಸ್ಯ ಹ ವಾ ಏತಸ್ಯಾತ್ಮನೋ ವೈಶ್ವಾನರಸ್ಯ ಮೂರ್ಧೈವ ಸುತೇಜಾಃ’ (ಛಾ. ಉ. ೫ । ೧೮ । ೨) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತೇಃ । ಅಭಿಧಾನಾಭಿಧೇಯಯೋರೇಕತ್ವಂ ಚಾವೋಚಾಮ । ಆದಿರಸ್ಯ ವಿದ್ಯತ ಇತ್ಯಾದಿಮತ್ ; ಯಥೈವ ಆದಿಮದಕಾರಾಖ್ಯಮಕ್ಷರಮ್ , ತಥಾ ವೈಶ್ವಾನರಃ ; ತಸ್ಮಾದ್ವಾ ಸಾಮಾನ್ಯಾದಕಾರತ್ವಂ ವೈಶ್ವಾನರಸ್ಯ । ತದೇಕತ್ವವಿದಃ ಫಲಮಾಹ — ಆಪ್ನೋತಿ ಹ ವೈ ಸರ್ವಾನ್ಕಾಮಾನ್ , ಆದಿಃ ಪ್ರಥಮಶ್ಚ ಭವತಿ ಮಹತಾಮ್ , ಯ ಏವಂ ವೇದ, ಯಥೋಕ್ತಮೇಕತ್ವಂ ವೇದೇತ್ಯರ್ಥಃ ॥

ಸ್ವಪ್ನಸ್ಥಾನಃ ತೈಜಸಃ ಯಃ, ಸ ಓಂಕಾರಸ್ಯ ಉಕಾರಃ ದ್ವಿತೀಯಾ ಮಾತ್ರಾ । ಕೇನ ಸಾಮಾನ್ಯೇನೇತ್ಯಾಹ — ಉತ್ಕರ್ಷಾತ್ ; ಅಕಾರಾದುತ್ಕೃಷ್ಟ ಇವ ಹ್ಯುಕಾರಃ ; ತಥಾ ತೈಜಸೋ ವಿಶ್ವಾತ್ । ಉಭಯತ್ವಾದ್ವಾ ; ಅಕಾರಮಕಾರಯೋರ್ಮಧ್ಯಸ್ಥ ಉಕಾರಃ ; ತಥಾ ವಿಶ್ವಪ್ರಾಜ್ಞಯೋರ್ಮಧ್ಯೇ ತೈಜಸಃ ; ಅತ ಉಭಯಭಾಕ್ತ್ವಸಾಮಾನ್ಯಾತ್ । ವಿದ್ವತ್ಫಲಮುಚ್ಯತೇ — ಉತ್ಕರ್ಷತಿ ಹ ವೈ ಜ್ಞಾನಸಂತತಿಂ ವಿಜ್ಞಾನಸಂತತಿಂ ವರ್ಧಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ ; ಸಮಾನಃ ತುಲ್ಯಶ್ಚ, ಮಿತ್ರಪಕ್ಷಸ್ಯೇವ ಶತ್ರುಪಕ್ಷಾಣಾಮಪ್ಯಪ್ರದ್ವೇಷ್ಯೋ ಭವತಿ ; ಅಬ್ರಹ್ಮವಿಚ್ಚ ಅಸ್ಯ ಕುಲೇ ನ ಭವತಿ, ಯ ಏವಂ ವೇದ ॥

ಸುಷುಪ್ತಸ್ಥಾನಃ ಪ್ರಾಜ್ಞಃ ಯಃ, ಸ ಓಂಕಾರಸ್ಯ ಮಕಾರಃ ತೃತೀಯಾ ಮಾತ್ರಾ । ಕೇನ ಸಾಮಾನ್ಯೇನೇತ್ಯಾಹ — ಸಾಮಾನ್ಯಮಿದಮತ್ರ — ಮಿತೇಃ ; ಮಿತಿರ್ಮಾನಮ್ ; ಮೀಯೇತೇ ಇವ ಹಿ ವಿಶ್ವತೈಜಸೌ ಪ್ರಾಜ್ಞೇನ ಪ್ರಲಯೋತ್ಪತ್ತ್ಯೋಃ ಪ್ರವೇಶನಿರ್ಗಮಾಭ್ಯಾಂ ಪ್ರಸ್ಥೇನೇವ ಯವಾಃ ; ತಥಾ ಓಂಕಾರಸಮಾಪ್ತೌ ಪುನಃ ಪ್ರಯೋಗೇ ಚ ಪ್ರವಿಶ್ಯ ನಿರ್ಗಚ್ಛತ ಇವ ಅಕಾರೋಕಾರೌ ಮಕಾರೇ । ಅಪೀತೇರ್ವಾ ; ಅಪೀತಿರಪ್ಯಯ ಏಕೀಭಾವಃ ; ಓಂಕಾರೋಚ್ಚಾರಣೇ ಹಿ ಅಂತ್ಯೇಽಕ್ಷರೇ ಏಕೀಭೂತಾವಿವ ಅಕಾರೋಕಾರೌ ; ತಥಾ ವಿಶ್ವತೈಜಸೌ ಸುಷುಪ್ತಕಾಲೇ ಪ್ರಾಜ್ಞೇ । ಅತೋ ವಾ ಸಾಮಾನ್ಯಾದೇಕತ್ವಂ ಪ್ರಾಜ್ಞಮಕಾರಯೋಃ । ವಿದ್ವತ್ಫಲಮಾಹ — ಮಿನೋತಿ ಹ ವೈ ಇದಂ ಸರ್ವಮ್ , ಜಗದ್ಯಾಥಾತ್ಮ್ಯಂ ಜಾನಾತೀತ್ಯರ್ಥಃ ; ಅಪೀತಿಶ್ಚ ಜಗತ್ಕಾರಣಾತ್ಮಾ ಚ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಅತ್ರಾವಾಂತರಫಲವಚನಂ ಪ್ರಧಾನಸಾಧನಸ್ತುತ್ಯರ್ಥಮ್ ॥

ಅತ್ರ ಏತೇ ಶ್ಲೋಕಾ ಭವಂತಿ । ವಿಶ್ವಸ್ಯ ಅತ್ವಮ್ ಅಕಾರಮಾತ್ರತ್ವಂ ಯದಾ ವಿವಕ್ಷ್ಯತೇ, ತದಾ ಆದಿತ್ವಸಾಮಾನ್ಯಮ್ ಉಕ್ತನ್ಯಾಯೇನ ಉತ್ಕಟಮ್ ಉದ್ಭೂತಂ ದೃಶ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅತ್ವವಿವಕ್ಷಾಯಾಮಿತ್ಯಸ್ಯ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಮ್ — ಮಾತ್ರಾಸಂಪ್ರತಿಪತ್ತೌ ಇತಿ । ವಿಶ್ವಸ್ಯ ಅಕಾರಮಾತ್ರತ್ವಂ ಯದಾ ಸಂಪ್ರತಿಪದ್ಯತೇ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಆಪ್ತಿಸಾಮಾನ್ಯಮೇವ ಚ, ಉತ್ಕಟಮಿತ್ಯನುವರ್ತತೇ, ಚ - ಶಬ್ದಾತ್ ॥

ತೈಜಸಸ್ಯ ಉತ್ವವಿಜ್ಞಾನೇ ಉಕಾರತ್ವವಿವಕ್ಷಾಯಾಮ್ ಉತ್ಕರ್ಷೋ ದೃಶ್ಯತೇ ಸ್ಫುಟಂ ಸ್ಪಷ್ಟಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಉಭಯತ್ವಂ ಚ ಸ್ಫುಟಮೇವೇತಿ । ಪೂರ್ವವತ್ಸರ್ವಮ್ ॥

ಮಕಾರತ್ವೇ ಪ್ರಾಜ್ಞಸ್ಯ ಮಿತಿಲಯಾವುತ್ಕೃಷ್ಟೇ ಸಾಮಾನ್ಯೇ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥

ಯಥೋಕ್ತಸ್ಥಾನತ್ರಯೇ ಯಃ ತುಲ್ಯಮುಕ್ತಂ ಸಾಮಾನ್ಯಂ ವೇತ್ತಿ, ಏವಮೇವೈತದಿತಿ ನಿಶ್ಚಿತಃ ಸನ್ ಸಃ ಪೂಜ್ಯಃ ವಂದ್ಯಶ್ಚ ಬ್ರಹ್ಮವಿತ್ ಲೋಕೇ ಭವತಿ ॥

ಯಥೋಕ್ತೈಃ ಸಾಮಾನ್ಯೈಃ ಆತ್ಮಪಾದಾನಾಂ ಮಾತ್ರಾಭಿಃ ಸಹ ಏಕತ್ವಂ ಕೃತ್ವಾ ಯಥೋಕ್ತೋಂಕಾರಂ ಪ್ರತಿಪದ್ಯತೇ ಯೋ ಧ್ಯಾಯೀ, ತಮ್ ಅಕಾರಃ ನಯತೇ ವಿಶ್ವಂ ಪ್ರಾಪಯತಿ । ಅಕಾರಾಲಂಬನಮೋಂಕಾರಂ ವಿದ್ವಾನ್ವೈಶ್ವಾನರೋ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ತಥಾ ಉಕಾರಃ ತೈಜಸಮ್ ; ಮಕಾರಶ್ಚಾಪಿ ಪುನಃ ಪ್ರಾಜ್ಞಮ್ , ಚ - ಶಬ್ದಾನ್ನಯತ ಇತ್ಯನುವರ್ತತೇ । ಕ್ಷೀಣೇ ತು ಮಕಾರೇ ಬೀಜಭಾವಕ್ಷಯಾತ್ ಅಮಾತ್ರೇ ಓಂಕಾರೇ ಗತಿಃ ನ ವಿದ್ಯತೇ ಕ್ವಚಿದಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥

ಅಮಾತ್ರಃ ಮಾತ್ರಾ ಯಸ್ಯ ನ ಸಂತಿ, ಸಃ ಅಮಾತ್ರಃ ಓಂಕಾರಃ ಚತುರ್ಥಃ ತುರೀಯಃ ಆತ್ಮೈವ ಕೇವಲಃ ಅಭಿಧಾನಾಭಿಧೇಯರೂಪಯೋರ್ವಾಙ್ಮನಸಯೋಃ ಕ್ಷೀಣತ್ವಾತ್ ಅವ್ಯವಹಾರ್ಯಃ ; ಪ್ರಪಂಚೋಪಶಮಃ ಶಿವಃ ಅದ್ವೈತಃ ಸಂವೃತ್ತಃ ಏವಂ ಯಥೋಕ್ತವಿಜ್ಞಾನವತಾ ಪ್ರಯುಕ್ತ ಓಂಕಾರಸ್ತ್ರಿಮಾತ್ರಸ್ತ್ರಿಪಾದ ಆತ್ಮೈವ ; ಸಂವಿಶತಿ ಆತ್ಮನಾ ಸ್ವೇನೈವ ಸ್ವಂ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕಮಾತ್ಮಾನಮ್ , ಯ ಏವಂ ವೇದ ; ಪರಮಾರ್ಥದರ್ಶನಾತ್ ಬ್ರಹ್ಮವಿತ್ ತೃತೀಯಂ ಬೀಜಭಾವಂ ದಗ್ಧ್ವಾ ಆತ್ಮಾನಂ ಪ್ರವಿಷ್ಟ ಇತಿ ನ ಪುನರ್ಜಾಯತೇ, ತುರೀಯಸ್ಯಾಬೀಜತ್ವಾತ್ । ನ ಹಿ ರಜ್ಜುಸರ್ಪಯೋರ್ವಿವೇಕೇ ರಜ್ಜ್ವಾಂ ಪ್ರವಿಷ್ಟಃ ಸರ್ಪಃ ಬುದ್ಧಿಸಂಸ್ಕಾರಾತ್ಪುನಃ ಪೂರ್ವವತ್ತದ್ವಿವೇಕಿನಾಮುತ್ಥಾಸ್ಯತಿ । ಮಂದಮಧ್ಯಮಧಿಯಾಂ ತು ಪ್ರತಿಪನ್ನಸಾಧಕಭಾವಾನಾಂ ಸನ್ಮಾರ್ಗಗಾಮಿನಾಂ ಸಂನ್ಯಾಸಿನಾಂ ಮಾತ್ರಾಣಾಂ ಪಾದಾನಾಂ ಚ ಕ್ಲೃಪ್ತಸಾಮಾನ್ಯವಿದಾಂ ಯಥಾವದುಪಾಸ್ಯಮಾನ ಓಂಕಾರೋ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರತಿಪತ್ತಯೇ ಆಲಂಬನೀಭವತಿ । ತಥಾ ಚ ವಕ್ಷ್ಯತಿ — ‘ಆಶ್ರಮಾಸ್ತ್ರಿವಿಧಾಃ’ (ಮಾ. ಕಾ. ೩ । ೧೬) ಇತ್ಯಾದಿ ॥

ಪೂರ್ವವದತ್ರೈತೇ ಶ್ಲೋಕಾ ಭವಂತಿ । ಯಥೋಕ್ತೈಃ ಸಾಮಾನ್ಯೈಃ ಪಾದಾ ಏವ ಮಾತ್ರಾಃ, ಮಾತ್ರಾಶ್ಚ ಪಾದಾಃ ; ತಸ್ಮಾತ್ ಓಂಕಾರಂ ಪಾದಶಃ ವಿದ್ಯಾತ್ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಏವಮೋಂಕಾರೇ ಜ್ಞಾತೇ ದೃಷ್ಟಾರ್ಥಮದೃಷ್ಟಾರ್ಥಂ ವಾ ನ ಕಿಂಚಿದಪಿ ಪ್ರಯೋಜನಂ ಚಿಂತಯೇತ್ , ಕೃತಾರ್ಥತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥

ಯುಂಜೀತ ಸಮಾದಧ್ಯಾತ್ ಯಥಾವ್ಯಾಖ್ಯಾತೇ ಪರಮಾರ್ಥರೂಪೇ ಪ್ರಣವೇ ಚೇತಃ ಮನಃ ; ಯಸ್ಮಾತ್ಪ್ರಣವಃ ಬ್ರಹ್ಮ ನಿರ್ಭಯಮ್ ; ನ ಹಿ ತತ್ರ ಸದಾಯುಕ್ತಸ್ಯ ಭಯಂ ವಿದ್ಯತೇ ಕ್ವಚಿತ್ , ‘ವಿದ್ವಾನ್ನ ಬಿಭೇತಿ ಕುತಶ್ಚನ’ (ತೈ. ಉ. ೨ । ೯ । ೧) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ ॥

ಪರಾಪರೇ ಬ್ರಹ್ಮಣೀ ಪ್ರಣವಃ ; ಪರಮಾರ್ಥತಃ ಕ್ಷೀಣೇಷು ಮಾತ್ರಾಪಾದೇಷು ಪರ ಏವಾತ್ಮಾ ಬ್ರಹ್ಮ ಇತಿ ; ನ ಪೂರ್ವಂ ಕಾರಣಮಸ್ಯ ವಿದ್ಯತ ಇತ್ಯಪೂರ್ವಃ ; ನಾಸ್ಯ ಅಂತರಂ ಭಿನ್ನಜಾತೀಯಂ ಕಿಂಚಿದ್ವಿದ್ಯತ ಇತಿ ಅನಂತರಃ, ತಥಾ ಬಾಹ್ಯಮನ್ಯತ್ ನ ವಿದ್ಯತ ಇತ್ಯಬಾಹ್ಯಃ ; ಅಪರಂ ಕಾರ್ಯಮಸ್ಯ ನ ವಿದ್ಯತ ಇತ್ಯನಪರಃ, ಸಬಾಹ್ಯಾಭ್ಯಂತರೋ ಹ್ಯಜಃ ಸೈಂಧವಘನವತ್ಪ್ರಜ್ಞಾನಘನ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥

ಆದಿಮಧ್ಯಾಂತಾ ಉತ್ಪತ್ತಿಸ್ಥಿತಿಪ್ರಲಯಾಃ ಸರ್ವಸ್ಯ ಪ್ರಣವ ಏವ । ಮಾಯಾಹಸ್ತಿರಜ್ಜುಸರ್ಪಮೃಗತೃಷ್ಣಿಕಾಸ್ವಪ್ನಾದಿವದುತ್ಪದ್ಯಮಾನಸ್ಯ ವಿಯದಾದಿಪ್ರಪಂಚಸ್ಯ ಯಥಾ ಮಾಯಾವ್ಯಾದಯಃ, ಏವಂ ಹಿ ಪ್ರಣವಮಾತ್ಮಾನಂ ಮಾಯಾವ್ಯಾದಿಸ್ಥಾನೀಯಂ ಜ್ಞಾತ್ವಾ ತತ್ಕ್ಷಣಾದೇವ ತದಾತ್ಮಭಾವಂ ವ್ಯಶ್ನುತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥

ಸರ್ವಸ್ಯ ಪ್ರಾಣಿಜಾತಸ್ಯ ಸ್ಮೃತಿಪ್ರತ್ಯಯಾಸ್ಪದೇ ಹೃದಯೇ ಸ್ಥಿತಮೀಶ್ವರಂ ಪ್ರಣವಂ ವಿದ್ಯಾತ್ ಸರ್ವವ್ಯಾಪಿನಂ ವ್ಯೋಮವತ್ ಓಂಕಾರಮಾತ್ಮಾನಮಸಂಸಾರಿಣಂ ಧೀರಃ ಧೀಮಾನ್ಬುದ್ಧಿಮಾನ್ ಆತ್ಮತತ್ತ್ವಂ ಮತ್ವಾ ಜ್ಞಾತ್ವಾ ನ ಶೋಚತಿ, ಶೋಕನಿಮಿತ್ತಾನುಪಪತ್ತೇಃ, ‘ತರತಿ ಶೋಕಮಾತ್ಮವಿತ್’ (ಛಾ. ಉ. ೭ । ೧ । ೩) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಭ್ಯಃ ॥

ಅಮಾತ್ರಃ ತುರೀಯ ಓಂಕಾರಃ, ಮೀಯತೇ ಅನಯೇತಿ ಮಾತ್ರಾ ಪರಿಚ್ಛಿತ್ತಿಃ, ಸಾ ಅನಂತಾ ಯಸ್ಯ ಸಃ ಅನಂತಮಾತ್ರಃ ; ನೈತಾವತ್ತ್ವಮಸ್ಯ ಪರಿಚ್ಛೇತ್ತುಂ ಶಕ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಸರ್ವದ್ವೈತೋಪಶಮತ್ವಾದೇವ ಶಿವಃ । ಓಂಕಾರೋ ಯಥಾವ್ಯಾಖ್ಯಾತೋ ವಿದಿತೋ ಯೇನ, ಸ ಏವ ಪರಮಾರ್ಥತತ್ತ್ವಸ್ಯ ಮನನಾನ್ಮುನಿಃ ; ನೇತರೋ ಜನಃ ಶಾಸ್ತ್ರವಿದಪೀತ್ಯರ್ಥಃ ॥

‘ಜ್ಞಾತೇ ದ್ವೈತಂ ನ ವಿದ್ಯತೇ’ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ ‘ಏಕಮೇವಾದ್ವಿತೀಯಮ್’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೨ । ೧) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಭ್ಯಃ । ಆಗಮಮಾತ್ರಂ ತತ್ । ತತ್ರ ಉಪಪತ್ತ್ಯಾಪಿ ದ್ವೈತಸ್ಯ ವೈತಥ್ಯಂ ಶಕ್ಯತೇಽವಧಾರಯಿತುಮಿತಿ ದ್ವಿತೀಯಂ ಪ್ರಕರಣಮಾರಭ್ಯತೇ — ವೈತಥ್ಯಮಿತ್ಯಾದಿನಾ । ವಿತಥಸ್ಯ ಭಾವೋ ವೈತಥ್ಯಮ್ ; ಅಸತ್ಯತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಕಸ್ಯ ? ಸರ್ವೇಷಾಂ ಬಾಹ್ಯಾಧ್ಯಾತ್ಮಿಕಾನಾಂ ಭಾವಾನಾಂ ಪದಾರ್ಥಾನಾಂ ಸ್ವಪ್ನೇ ಉಪಲಭ್ಯಮಾನಾನಾಮ್ , ಆಹುಃ ಕಥಯಂತಿ ಮನೀಷಿಣಃ ಪ್ರಮಾಣಕುಶಲಾಃ । ವೈತಥ್ಯೇ ಹೇತುಮಾಹ — ಅಂತಃಸ್ಥಾನಾತ್ , ಅಂತಃ ಶರೀರಸ್ಯ ಮಧ್ಯೇ ಸ್ಥಾನಂ ಯೇಷಾಮ್ ; ತತ್ರ ಹಿ ಭಾವಾ ಉಪಲಭ್ಯಂತೇ ಪರ್ವತಹಸ್ತ್ಯಾದಯಃ, ನ ಬಹಿಃ ಶರೀರಾತ್ ; ತಸ್ಮಾತ್ ತೇ ವಿತಥಾ ಭವಿತುಮರ್ಹಂತಿ । ನನು ಅಪವರಕಾದ್ಯಂತರುಪಲಭ್ಯಮಾನೈರ್ಘಟಾದಿಭಿರನೈಕಾಂತಿಕೋ ಹೇತುರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ — ಸಂವೃತತ್ವೇನ ಹೇತುನೇತಿ । ಅಂತಃ ಸಂವೃತಸ್ಥಾನಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ನ ಹ್ಯಂತಃ ಸಂವೃತೇ ದೇಹಾಂತರ್ನಾಡೀಷು ಪರ್ವತಹಸ್ತ್ಯಾದೀನಾಂ ಸಂಭವೋಽಸ್ತಿ ; ನ ಹಿ ದೇಹೇ ಪರ್ವತೋಽಸ್ತಿ ॥

ಸ್ವಪ್ನದೃಶ್ಯಾನಾಂ ಭಾವಾನಾಮಂತಃ ಸಂವೃತಸ್ಥಾನಮಿತ್ಯೇತದಸಿದ್ಧಮ್ , ಯಸ್ಮಾತ್ಪ್ರಾಚ್ಯೇಷು ಸುಪ್ತ ಉದಕ್ಷು ಸ್ವಪ್ನಾನ್ಪಶ್ಯನ್ನಿವ ದೃಶ್ಯತ ಇತ್ಯೇತದಾಶಂಕ್ಯಾಹ — ನ ದೇಹಾದ್ಬಹಿರ್ದೇಶಾಂತರಂ ಗತ್ವಾ ಸ್ವಪ್ನಾನ್ಪಶ್ಯತಿ ; ಯಸ್ಮಾತ್ಸುಪ್ತಮಾತ್ರ ಏವ ದೇಹದೇಶಾದ್ಯೋಜನಶತಾಂತರಿತೇ ಮಾಸಮಾತ್ರಪ್ರಾಪ್ಯೇ ದೇಶೇ ಸ್ವಪ್ನಾನ್ಪಶ್ಯನ್ನಿವ ದೃಶ್ಯತೇ ; ನ ಚ ತದ್ದೇಶಪ್ರಾಪ್ತೇರಾಗಮನಸ್ಯ ಚ ದೀರ್ಘಃ ಕಾಲೋಽಸ್ತಿ ; ಅತಃ ಅದೀರ್ಘತ್ವಾಚ್ಚ ಕಾಲಸ್ಯ ನ ಸ್ವಪ್ನದೃಗ್ದೇಶಾಂತರಂ ಗಚ್ಛತಿ । ಕಿಂಚ, ಪ್ರತಿಬುದ್ಧಶ್ಚ ವೈ ಸರ್ವಃ ಸ್ವಪ್ನದೃಕ್ ಸ್ವಪ್ನದರ್ಶನದೇಶೇ ನ ವಿದ್ಯತೇ । ಯದಿ ಚ ಸ್ವಪ್ನೇ ದೇಶಾಂತರಂ ಗಚ್ಛೇತ್ , ಯಸ್ಮಿಂದೇಶೇ ಸ್ವಪ್ನಾನ್ಪಶ್ಯೇತ್ , ತತ್ರೈವ ಪ್ರತಿಬುಧ್ಯೇತ । ನ ಚೈತದಸ್ತಿ । ರಾತ್ರೌ ಸುಪ್ತಃ ಅಹನೀವ ಭಾವಾನ್ಪಶ್ಯತಿ ; ಬಹುಭಿಃ ಸಂಗತೋ ಭವತಿ ; ಯೈಶ್ಚ ಸಂಗತಃ ಸ ತೈರ್ಗೃಹ್ಯೇತ, ನ ಚ ಗೃಹ್ಯತೇ ; ಗೃಹೀತಶ್ಚೇತ್ತ್ವಾಮದ್ಯ ತತ್ರೋಪಲಬ್ಧವಂತೋ ವಯಮಿತಿ ಬ್ರೂಯುಃ ; ನ ಚೈತದಸ್ತಿ । ತಸ್ಮಾನ್ನ ದೇಶಾಂತರಂ ಗಚ್ಛತಿ ಸ್ವಪ್ನೇ ॥

ಇತಶ್ಚ ಸ್ವಪ್ನದೃಶ್ಯಾ ಭಾವಾ ವಿತಥಾಃ, ಯತಃ ಅಭಾವಶ್ಚ ರಥಾದೀನಾಂ ಸ್ವಪ್ನದೃಶ್ಯಾನಾಂ ಶ್ರೂಯತೇ, ನ್ಯಾಯಪೂರ್ವಕಂ ಯುಕ್ತಿತಃ ಶ್ರುತೌ ‘ನ ತತ್ರ ರಥಾಃ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೩ । ೧೦) ಇತ್ಯತ್ರ । ತೇನ ಅಂತಃಸ್ಥಾನಸಂವೃತತ್ವಾದಿಹೇತುನಾ ಪ್ರಾಪ್ತಂ ವೈತಥ್ಯಂ ತದನುವಾದಿನ್ಯಾ ಶ್ರುತ್ಯಾ ಸ್ವಪ್ನೇ ಸ್ವಯಂಜ್ಯೋತಿಷ್ಟ್ವಪ್ರತಿಪಾದನಪರಯಾ ಪ್ರಕಾಶಿತಮಾಹುಃ ಬ್ರಹ್ಮವಿದಃ ॥

ಜಾಗ್ರದ್ದೃಶ್ಯಾನಾಂ ಭಾವಾನಾಂ ವೈತಥ್ಯಮಿತಿ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾ । ದೃಶ್ಯತ್ವಾದಿತಿ ಹೇತುಃ । ಸ್ವಪ್ನದೃಶ್ಯಭಾವವದಿತಿ ದೃಷ್ಟಾಂತಃ । ಯಥಾ ತತ್ರ ಸ್ವಪ್ನೇ ದೃಶ್ಯಾನಾಂ ಭಾವಾನಾಂ ವೈತಥ್ಯಮ್ , ತಥಾ ಜಾಗರಿತೇಽಪಿ ದೃಶ್ಯತ್ವಮವಿಶಿಷ್ಟಮಿತಿ ಹೇತೂಪನಯಃ । ತಸ್ಮಾಜ್ಜಾಗರಿತೇಽಪಿ ವೈತಥ್ಯಂ ಸ್ಮೃತಮಿತಿ ನಿಗಮನಮ್ । ಅಂತಃಸ್ಥಾನಾತ್ಸಂವೃತತ್ವೇನ ಚ ಸ್ವಪ್ನದೃಶ್ಯಾನಾಂ ಭಾವಾನಾಂ ಜಾಗ್ರದ್ದೃಶ್ಯೇಭ್ಯೋ ಭೇದಃ । ದೃಶ್ಯತ್ವಮಸತ್ಯತ್ವಂ ಚಾವಿಶಿಷ್ಟಮುಭಯತ್ರ ॥

ಪ್ರಸಿದ್ಧೇನೈವ ಭೇದಾನಾಂ ಗ್ರಾಹ್ಯತ್ವೇನ ಹೇತುನಾ ಸಮತ್ವೇನ ಸ್ವಪ್ನಜಾಗರಿತಸ್ಥಾನಯೋರೇಕತ್ವಮಾಹುರ್ವಿವೇಕಿನ ಇತಿ ಪೂರ್ವಪ್ರಮಾಣಸಿದ್ಧಸ್ಯೈವ ಫಲಮ್ ॥

ಇತಶ್ಚ ವೈತಥ್ಯಂ ಜಾಗ್ರದ್ದೃಶ್ಯಾನಾಂ ಭೇದಾನಾಮ್ ಆದ್ಯಂತಯೋರಭಾವಾತ್ , ಯದಾದಾವಂತೇ ಚ ನಾಸ್ತಿ ವಸ್ತು ಮೃಗತೃಷ್ಣಿಕಾದಿ, ತನ್ಮಧ್ಯೇಽಪಿ ನಾಸ್ತೀತಿ ನಿಶ್ಚಿತಂ ಲೋಕೇ ; ತಥೇಮೇ ಜಾಗ್ರದ್ದೃಶ್ಯಾ ಭೇದಾಃ ಆದ್ಯಂತಯೋರಭಾವಾತ್ ವಿತಥೈರೇವ ಮೃಗತೃಷ್ಣಿಕಾದಿಭಿಃ ಸದೃಶತ್ವಾದ್ವಿತಥಾ ಏವ ; ತಥಾಪಿ ಅವಿತಥಾ ಇವ ಲಕ್ಷಿತಾ ಮೂಢೈರನಾತ್ಮವಿದ್ಭಿಃ ॥

ಸ್ವಪ್ನದೃಶ್ಯವಜ್ಜಾಗರಿತದೃಶ್ಯಾನಾಮಪ್ಯಸತ್ತ್ವಮಿತಿ ಯದುಕ್ತಮ್ ತದಯುಕ್ತಮ್ ; ಯಸ್ಮಾಜ್ಜಾಗ್ರದ್ದೃಶ್ಯಾ ಅನ್ನಪಾನವಾಹನಾದಯಃ ಕ್ಷುತ್ಪಿಪಾಸಾದಿನಿವೃತ್ತಿಂ ಕುರ್ವಂತೋ ಗಮನಾಗಮನಾದಿ ಕಾರ್ಯಂ ಚ ಸಪ್ರಯೋಜನಾ ದೃಷ್ಟಾಃ । ನ ತು ಸ್ವಪ್ನದೃಶ್ಯಾನಾಂ ತದಸ್ತಿ । ತಸ್ಮಾತ್ಸ್ವಪ್ನದೃಶ್ಯವಜ್ಜಾಗ್ರದ್ದೃಶ್ಯಾನಾಮಸತ್ತ್ವಂ ಮನೋರಥಮಾತ್ರಮಿತಿ । ತನ್ನ । ಕಸ್ಮಾತ್ ? ಯಸ್ಮಾದ್ಯಾ ಸಪ್ರಯೋಜನತಾ ದೃಷ್ಟಾ ಅನ್ನಪಾನಾದೀನಾಮ್ , ಸಾ ಸ್ವಪ್ನೇ ವಿಪ್ರತಿಪದ್ಯತೇ । ಜಾಗರಿತೇ ಹಿ ಭುಕ್ತ್ವಾ ಪೀತ್ವಾ ಚ ತೃಪ್ತೋ ವಿನಿವರ್ತಿತತೃಟ್ ಸುಪ್ತಮಾತ್ರ ಏವ ಕ್ಷುತ್ಪಿಪಾಸಾದ್ಯಾರ್ತಮಹೋರಾತ್ರೋಪೋಷಿತಮಭುಕ್ತವಂತಮಾತ್ಮಾನಂ ಮನ್ಯತೇ, ಯಥಾ ಸ್ವಪ್ನೇ ಭುಕ್ತ್ವಾ ಪೀತ್ವಾ ಚ ಅತೃಪ್ತೋತ್ಥಿತಃ, ತಥಾ । ತಸ್ಮಾಜ್ಜಾಗ್ರದ್ದೃಶ್ಯಾನಾಂ ಸ್ವಪ್ನೇ ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತಿರ್ದೃಷ್ಟಾ । ಅತೋ ಮನ್ಯಾಮಹೇ ತೇಷಾಮಪ್ಯಸತ್ತ್ವಂ ಸ್ವಪ್ನದೃಶ್ಯವದನಾಶಂಕನೀಯಮಿತಿ । ತಸ್ಮಾದಾದ್ಯಂತವತ್ತ್ವಮುಭಯತ್ರ ಸಮಾನಮಿತಿ ಮಿಥ್ಯೈವ ಖಲು ತೇ ಸ್ಮೃತಾಃ ॥

ಸ್ವಪ್ನಜಾಗ್ರದ್ಭೇದಯೋಃ ಸಮತ್ವಾಜ್ಜಾಗ್ರದ್ಭೇದಾನಾಮಸತ್ತ್ವಮಿತಿ ಯದುಕ್ತಮ್ , ತದಸತ್ । ಕಸ್ಮಾತ್ ? ದೃಷ್ಟಾಂತಸ್ಯಾಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ । ಕಥಮ್ ? ನ ಹಿ ಜಾಗ್ರದ್ದೃಶ್ಯಾ ಯೇ, ತೇ ಭೇದಾಃ ಸ್ವಪ್ನೇ ದೃಶ್ಯಂತೇ । ಕಿಂ ತರ್ಹಿ ? ಅಪೂರ್ವಂ ಸ್ವಪ್ನೇ ಪಶ್ಯತಿ ಚತುರ್ದಂತಂ ಗಜಮಾರೂಢೋಽಷ್ಟಭುಜಮಾತ್ಮಾನಮ್ । ಅನ್ಯದಪ್ಯೇವಂಪ್ರಕಾರಮಪೂರ್ವಂ ಪಶ್ಯತಿ ಸ್ವಪ್ನೇ । ತನ್ನಾನ್ಯೇನಾಸತಾ ಸಮಮಿತಿ ಸದೇವ । ಅತೋ ದೃಷ್ಟಾಂತೋಽಸಿದ್ಧಃ । ತಸ್ಮಾತ್ಸ್ವಪ್ನವಜ್ಜಾಗರಿತಸ್ಯಾಸತ್ತ್ವಮಿತ್ಯಯುಕ್ತಮ್ । ತನ್ನ । ಸ್ವಪ್ನೇ ದೃಷ್ಟಮಪೂರ್ವಂ ಯನ್ಮನ್ಯಸೇ, ನ ತತ್ಸ್ವತಃ ಸಿದ್ಧಮ್ । ಕಿಂ ತರ್ಹಿ ? ಅಪೂರ್ವಂ ಸ್ಥಾನಿಧರ್ಮೋ ಹಿ, ಸ್ಥಾನಿನೋ ದ್ರಷ್ಟುರೇವ ಹಿ ಸ್ವಪ್ನಸ್ಥಾನವತೋ ಧರ್ಮಃ ; ಯಥಾ ಸ್ವರ್ಗನಿವಾಸಿನಾಮಿಂದ್ರಾದೀನಾಂ ಸಹಸ್ರಾಕ್ಷತ್ವಾದಿ, ತಥಾ ಸ್ವಪ್ನದೃಶೋಽಪೂರ್ವೋಽಯಂ ಧರ್ಮಃ, ನ ಸ್ವತಃಸಿದ್ಧೋ ದ್ರಷ್ಟುಃ ಸ್ವರೂಪವತ್ । ತಾನ್ ಏವಂಪ್ರಕಾರಾನಪೂರ್ವಾನ್ಸ್ವಚಿತ್ತವಿಕಲ್ಪಾನ್ ಅಯಂ ಸ್ಥಾನೀ ಯಃ ಸ್ವಪ್ನದೃಕ್ಸ್ವಪ್ನಸ್ಥಾನಂ ಗತ್ವಾ ಪ್ರೇಕ್ಷತೇ । ಯಥೈವ ಇಹ ಲೋಕೇ ಸುಶಿಕ್ಷಿತದೇಶಾಂತರಮಾರ್ಗಸ್ತೇನ ಮಾರ್ಗೇಣ ದೇಶಾಂತರಂ ಗತ್ವಾ ಪದಾರ್ಥಾನ್ಪಶ್ಯತಿ, ತದ್ವತ್ । ತಸ್ಮಾದ್ಯಥಾ ಸ್ಥಾನಿಧರ್ಮಾಣಾಂ ರಜ್ಜುಸರ್ಪಮೃಗತೃಷ್ಣಿಕಾದೀನಾಮಸತ್ತ್ವಮ್ , ತಥಾ ಸ್ವಪ್ನದೃಶ್ಯಾನಾಮಪ್ಯಪೂರ್ವಾಣಾಂ ಸ್ಥಾನಿಧರ್ಮತ್ವಮೇವೇತ್ಯಸತ್ತ್ವಮ್ ; ಅತೋ ನ ಸ್ವಪ್ನದೃಷ್ಟಾಂತಸ್ಯಾಸಿದ್ಧತ್ವಮ್ ॥

ಅಪೂರ್ವತ್ವಾಶಂಕಾಂ ನಿರಾಕೃತ್ಯ ಸ್ವಪ್ನದೃಷ್ಟಾಂತಸ್ಯ ಪುನಃ ಸ್ವಪ್ನತುಲ್ಯತಾಂ ಜಾಗ್ರದ್ಭೇದಾನಾಂ ಪ್ರಪಂಚಯನ್ನಾಹ — ಸ್ವಪ್ನವೃತ್ತಾವಪಿ ಸ್ವಪ್ನಸ್ಥಾನೇಽಪಿ ಅಂತಶ್ಚೇತಸಾ ಮನೋರಥಸಂಕಲ್ಪಿತಮಸತ್ ; ಸಂಕಲ್ಪಾನಂತರಸಮಕಾಲಮೇವಾದರ್ಶನಾತ್ । ತತ್ರೈವ ಸ್ವಪ್ನೇ ಬಹಿಶ್ಚೇತಸಾ ಗೃಹೀತಂ ಚಕ್ಷುರಾದಿದ್ವಾರೇಣೋಪಲಬ್ಧಂ ಘಟಾದಿ ಸದಿತ್ಯೇವಮಸತ್ಯಮಿತಿ ನಿಶ್ಚಿತೇಽಪಿ ಸದಸದ್ವಿಭಾಗೋ ದೃಷ್ಟಃ । ಉಭಯೋರಪ್ಯಂತರ್ಬಹಿಶ್ಚೇತಃ ಕಲ್ಪಿತಯೋರ್ವೈತಥ್ಯಮೇವ ದೃಷ್ಟಮ್ ॥

ಸದಸತೋರ್ವೈತಥ್ಯಂ ಯುಕ್ತಮ್ , ಅಂತರ್ಬಹಿಶ್ಚೇತಃಕಲ್ಪಿತತ್ವಾವಿಶೇಷಾದಿತಿ । ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮನ್ಯತ್ ॥

ಚೋದಕ ಆಹ — ಸ್ವಪ್ನಜಾಗ್ರತ್ಸ್ಥಾನಯೋರ್ಭೇದಾನಾಂ ಯದಿ ವೈತಥ್ಯಮ್ , ಕ ಏತಾನಂತರ್ಬಹಿಶ್ಚೇತಃಕಲ್ಪಿತಾನ್ಬುಧ್ಯತೇ । ಕೋ ವೈ ತೇಷಾಂ ವಿಕಲ್ಪಕಃ ; ಸ್ಮೃತಿಜ್ಞಾನಯೋಃ ಕ ಆಲಂಬನಮಿತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ ; ನ ಚೇನ್ನಿರಾತ್ಮವಾದ ಇಷ್ಟಃ ॥

ಸ್ವಯಂ ಸ್ವಮಾಯಯಾ ಸ್ವಮಾತ್ಮಾನಮಾತ್ಮಾ ದೇವಃ ಆತ್ಮನ್ಯೇವ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಂ ಭೇದಾಕಾರಂ ಕಲ್ಪಯತಿ ರಜ್ಜ್ವಾದಾವಿವ ಸರ್ಪಾದೀನ್ , ಸ್ವಯಮೇವ ಚ ತಾನ್ಬುಧ್ಯತೇ ಭೇದಾನ್ , ತದ್ವದೇವೇತ್ಯೇವಂ ವೇದಾಂತನಿಶ್ಚಯಃ । ನಾನ್ಯೋಽಸ್ತಿ ಜ್ಞಾನಸ್ಮೃತ್ಯಾಶ್ರಯಃ । ನ ಚ ನಿರಾಸ್ಪದೇ ಏವ ಜ್ಞಾನಸ್ಮೃತೀ ವೈನಾಶಿಕಾನಾಮಿವೇತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ ॥

ಸಂಕಲ್ಪಯನ್ಕೇನ ಪ್ರಕಾರೇಣ ಕಲ್ಪಯತೀತ್ಯುಚ್ಯತೇ — ವಿಕರೋತಿ ನಾನಾ ಕರೋತಿ ಅಪರಾನ್ ಲೌಕಿಕಾನ್ ಭಾವಾನ್ ಪದಾರ್ಥಾಞ್ಶಬ್ದಾದೀನನ್ಯಾಂಶ್ಚ ಅಂತಶ್ಚಿತ್ತೇ ವಾಸನಾರೂಪೇಣ ವ್ಯವಸ್ಥಿತಾನವ್ಯಾಕೃತಾನ್ ನಿಯತಾಂಶ್ಚ ಪೃಥಿವ್ಯಾದೀನನಿಯತಾಂಶ್ಚ ಕಲ್ಪನಾಕಾಲಾನ್ ಬಹಿಶ್ಚಿತ್ತಃ ಸನ್ , ತಥಾ ಅಂತಶ್ಚಿತ್ತೋ ಮನೋರಥಾದಿಲಕ್ಷಣಾನಿತ್ಯೇವಂ ಕಲ್ಪಯತಿ, ಪ್ರಭುಃ ಈಶ್ವರಃ, ಆತ್ಮೇತ್ಯರ್ಥಃ ॥

ಸ್ವಪ್ನವಚ್ಚಿತ್ತಪರಿಕಲ್ಪಿತಂ ಸರ್ವಮಿತ್ಯೇತದಾಶಂಕ್ಯತೇ — ಯಸ್ಮಾಚ್ಚಿತ್ತಪರಿಕಲ್ಪಿತೈರ್ಮನೋರಥಾದಿಲಕ್ಷಣೈಶ್ಚಿತ್ತಪರಿಚ್ಛೇದ್ಯೈರ್ವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಂ ಬಾಹ್ಯಾನಾಮನ್ಯೋನ್ಯಪರಿಚ್ಛೇದ್ಯತ್ವಮಿತಿ, ಸಾ ನ ಯುಕ್ತಾಶಂಕಾ । ಚಿತ್ತಕಾಲಾ ಹಿ ಯೇಽಂತಸ್ತು ಚಿತ್ತಪರಿಚ್ಛೇದ್ಯಾಃ, ನಾನ್ಯಶ್ಚಿತ್ತಕಾಲವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ಪರಿಚ್ಛೇದಕಃ ಕಾಲೋ ಯೇಷಾಮ್ , ತೇ ಚಿತ್ತಕಾಲಾಃ ; ಕಲ್ಪನಾಕಾಲ ಏವೋಪಲಭ್ಯಂತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ದ್ವಯಕಾಲಾಶ್ಚ ಭೇದಕಾಲಾ ಅನ್ಯೋನ್ಯಪರಿಚ್ಛೇದ್ಯಾಃ, ಯಥಾ ಆಗೋದೋಹನಮಾಸ್ತೇ ; ಯಾವದಾಸ್ತೇ ತಾವದ್ಗಾಂ ದೋಗ್ಧಿ ; ಯಾವದ್ಗಾಂ ದೋಗ್ಧಿ ತಾವದಾಸ್ತೇ, ತಾವಾನಯಮೇತಾವಾನ್ಸ ಇತಿ ಪರಸ್ಪರಪರಿಚ್ಛೇದ್ಯಪರಿಚ್ಛೇದಕತ್ವಂ ಬಾಹ್ಯಾನಾಂ ಭೇದಾನಾಮ್ , ತೇ ದ್ವಯಕಾಲಾಃ । ಅಂತಶ್ಚಿತ್ತಕಾಲಾ ಬಾಹ್ಯಾಶ್ಚ ದ್ವಯಕಾಲಾಃ ಕಲ್ಪಿತಾ ಏವ ತೇ ಸರ್ವೇ । ನ ಬಾಹ್ಯೋ ದ್ವಯಕಾಲತ್ವವಿಶೇಷಃ ಕಲ್ಪಿತತ್ವವ್ಯತಿರೇಕೇಣಾನ್ಯಹೇತುಕಃ । ಅತ್ರಾಪಿ ಹಿ ಸ್ವಪ್ನದೃಷ್ಟಾಂತೋ ಭವತ್ಯೇವ ॥

ಯದಪಿ ಅಂತರವ್ಯಕ್ತತ್ವಂ ಭಾವಾನಾಂ ಮನೋವಾಸನಾಮಾತ್ರಾಭಿವ್ಯಕ್ತಾನಾಂ ಸ್ಫುಟತ್ವಂ ವಾ ಬಹಿಶ್ಚಕ್ಷುರಾದೀಂದ್ರಿಯಾಂತರೇ ವಿಶೇಷಃ, ನಾಸೌ ಭೇದಾನಾಮಸ್ತಿತ್ವಕೃತಃ, ಸ್ವಪ್ನೇಽಪಿ ತಥಾ ದರ್ಶನಾತ್ । ಕಿಂ ತರ್ಹಿ ? ಇಂದ್ರಿಯಾಂತರಕೃತ ಏವ । ಅತಃ ಕಲ್ಪಿತಾ ಏವ ಜಾಗ್ರದ್ಭಾವಾ ಅಪಿ ಸ್ವಪ್ನಭಾವವದಿತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ ॥

ಬಾಹ್ಯಾಧ್ಯಾತ್ಮಿಕಾನಾಂ ಭಾವಾನಾಮಿತರೇತರನಿಮಿತ್ತನೈಮಿತ್ತಿಕತಯಾ ಕಲ್ಪನಾಯಾಃ ಕಿಂ ಮೂಲಮಿತ್ಯುಚ್ಯತೇ — ಜೀವಂ ಹೇತುಫಲಾತ್ಮಕಮ್ ‘ಅಹಂ ಕರೋಮಿ, ಮಮ ಸುಖದುಃಖೇ’ ಇತ್ಯೇವಂಲಕ್ಷಣಮ್ । ಅನೇವಂಲಕ್ಷಣ ಏವ ಶುದ್ಧ ಆತ್ಮನಿ ರಜ್ಜ್ವಾಮಿವ ಸರ್ಪಂ ಕಲ್ಪಯತೇ ಪೂರ್ವಮ್ । ತತಸ್ತಾದರ್ಥ್ಯೇನ ಕ್ರಿಯಾಕಾರಕಫಲಭೇದೇನ ಪ್ರಾಣಾದೀನ್ನಾನಾವಿಧಾನ್ಭಾವಾನ್ಬಾಹ್ಯಾನಾಧ್ಯಾತ್ಮಿಕಾಂಶ್ಚೈವ ಕಲ್ಪಯತೇ । ತತ್ರ ಕಲ್ಪನಾಯಾಂ ಕೋ ಹೇತುರಿತ್ಯುಚ್ಯತೇ — ಯೋಽಸೌ ಸ್ವಯಂ ಕಲ್ಪಿತೋ ಜೀವಃ ಸರ್ವಕಲ್ಪನಾಯಾಮಧಿಕೃತಃ, ಸಃ ಯಥಾವಿದ್ಯಃ ಯಾದೃಶೀ ವಿದ್ಯಾ ವಿಜ್ಞಾನಮಸ್ಯೇತಿ ಯಥಾವಿದ್ಯಃ, ತಥಾವಿಧೈವ ಸ್ಮೃತಿಸ್ತಸ್ಯೇತಿ ತಥಾಸ್ಮೃತಿರ್ಭವತಿ ಸ ಇತಿ । ಅತೋ ಹೇತುಕಲ್ಪನಾವಿಜ್ಞಾನಾತ್ಫಲವಿಜ್ಞಾನಮ್ , ತತೋ ಹೇತುಫಲಸ್ಮೃತಿಃ, ತತಸ್ತದ್ವಿಜ್ಞಾನಮ್ , ತತಃ ತದರ್ಥಕ್ರಿಯಾಕಾರಕತತ್ಫಲಭೇದವಿಜ್ಞಾನಾನಿ, ತೇಭ್ಯಸ್ತತ್ಸ್ಮೃತಿಃ, ತತ್ಸ್ಮೃತೇಶ್ಚ ಪುನಸ್ತದ್ವಿಜ್ಞಾನಾನಿ ಇತ್ಯೇವಂ ಬಾಹ್ಯಾನಾಧ್ಯಾತ್ಮಿಕಾಂಶ್ಚ ಇತರೇತರನಿಮಿತ್ತನೈಮಿತ್ತಿಕಭಾವೇನಾನೇಕಧಾ ಕಲ್ಪಯತೇ ॥

ತತ್ರ ಜೀವಕಲ್ಪನಾ ಸರ್ವಕಲ್ಪನಾಮೂಲಮಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ ; ಸೈವ ಜೀವಕಲ್ಪನಾ ಕಿಂನಿಮಿತ್ತೇತಿ ದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಪ್ರತಿಪಾದಯತಿ — ಯಥಾ ಲೋಕೇ ಸ್ವೇನ ರೂಪೇಣ ಅನಿಶ್ಚಿತಾ ಅನವಧಾರಿತಾ ಏವಮೇವೇತಿ ರಜ್ಜುಃ ಮಂದಾಂಧಕಾರೇ ಕಿಂ ಸರ್ಪ ಉದಕಧಾರಾ ದಂಡ ಇತಿ ವಾ ಅನೇಕಧಾ ವಿಕಲ್ಪಿತಾ ಭವತಿ ಪೂರ್ವಂ ಸ್ವರೂಪಾನಿಶ್ಚಯನಿಮಿತ್ತಮ್ । ಯದಿ ಹಿ ಪೂರ್ವಮೇವ ರಜ್ಜುಃ ಸ್ವರೂಪೇಣ ನಿಶ್ಚಿತಾ ಸ್ಯಾತ್ , ನ ಸರ್ಪಾದಿವಿಕಲ್ಪೋಽಭವಿಷ್ಯತ್ , ಯಥಾ ಸ್ವಹಸ್ತಾಂಗುಲ್ಯಾದಿಷು ; ಏಷ ದೃಷ್ಟಾಂತಃ । ತದ್ವದ್ಧೇತುಫಲಾದಿಸಂಸಾರಧರ್ಮಾನರ್ಥವಿಲಕ್ಷಣತಯಾ ಸ್ವೇನ ವಿಶುದ್ಧವಿಜ್ಞಪ್ತಿಮಾತ್ರಸತ್ತಾದ್ವಯರೂಪೇಣಾನಿಶ್ಚಿತತ್ವಾಜ್ಜೀವಪ್ರಾಣಾದ್ಯನಂತಭಾವಭೇದೈರಾತ್ಮಾ ವಿಕಲ್ಪಿತ ಇತ್ಯೇಷ ಸರ್ವೋಪನಿಷದಾಂ ಸಿದ್ಧಾಂತಃ ॥

ರಜ್ಜುರೇವೇತಿ ನಿಶ್ಚಯೇ ಸರ್ಪಾದಿವಿಕಲ್ಪನಿವೃತ್ತೌ ರಜ್ಜುರೇವೇತಿ ಚಾದ್ವೈತಂ ಯಥಾ, ತಥಾ ನೇತಿ ನೇತೀತಿ ಸರ್ವಸಂಸಾರಧರ್ಮಶೂನ್ಯಪ್ರತಿಪಾದಕಶಾಸ್ತ್ರಜನಿತವಿಜ್ಞಾನಸೂರ್ಯಾಲೋಕಕೃತಾತ್ಮವಿನಿಶ್ಚಯಃ ‘ಆತ್ಮೈವೇದಂ ಸರ್ವಮಪೂರ್ವೋಽನಪರೋಽನಂತರೋಽಬಾಹ್ಯಃ ಸಬಾಹ್ಯಾಭ್ಯಂತರೋ ಹ್ಯಜೋಽಜರೋಽಮೃತೋಽಭಯ ಏಕ ಏವಾದ್ವಯಃ’ ಇತಿ ॥

ಯದಿ ಆತ್ಮೈಕ ಏವೇತಿ ನಿಶ್ಚಯಃ, ಕಥಂ ಪ್ರಾಣಾದಿಭಿರನಂತೈರ್ಭಾವೈರೇತೈಃ ಸಂಸಾರಲಕ್ಷಣೈರ್ವಿಕಲ್ಪಿತ ಇತಿ ? ಉಚ್ಯತೇ ಶೃಣು — ಮಾಯೈಷಾ ತಸ್ಯಾತ್ಮನೋ ದೇವಸ್ಯ । ಯಥಾ ಮಾಯಾವಿನಾ ವಿಹಿತಾ ಮಾಯಾ ಗಗನಮತಿವಿಮಲಂ ಕುಸುಮಿತೈಃ ಸಪಲಾಶೈಸ್ತರುಭಿರಾಕೀರ್ಣಮಿವ ಕರೋತಿ, ತಥಾ ಇಯಮಪಿ ದೇವಸ್ಯ ಮಾಯಾ, ಯಯಾ ಅಯಂ ಸ್ವಯಮಪಿ ಮೋಹಿತ ಇವ ಮೋಹಿತೋ ಭವತಿ । ‘ಮಮ ಮಾಯಾ ದುರತ್ಯಯಾ’ (ಭ. ಗೀ. ೭ । ೧೪) ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ ॥

ಪ್ರಾಣಃ ಪ್ರಾಜ್ಞೋ ಬೀಜಾತ್ಮಾ, ತತ್ಕಾರ್ಯಭೇದಾ ಹೀತರೇ ಸ್ಥಿತ್ಯಂತಾಃ । ಅನ್ಯೇ ಚ ಸರ್ವೇ ಲೌಕಿಕಾಃ ಸರ್ವಪ್ರಾಣಿಪರಿಕಲ್ಪಿತಾ ಭೇದಾ ರಜ್ಜ್ವಾಮಿವ ಸರ್ಪಾದಯಃ । ತಚ್ಛೂನ್ಯೇ ಆತ್ಮನ್ಯಾತ್ಮಸ್ವರೂಪಾನಿಶ್ಚಯಹೇತೋರವಿದ್ಯಯಾ ಕಲ್ಪಿತಾ ಇತಿ ಪಿಂಡಿತೋಽರ್ಥಃ । ಪ್ರಾಣಾದಿಶ್ಲೋಕಾನಾಂ ಪ್ರತ್ಯೇಕಂ ಪದಾರ್ಥವ್ಯಾಖ್ಯಾನೇ ಫಲ್ಗುಪ್ರಯೋಜನತ್ವಾತ್ಸಿದ್ಧಪದಾರ್ಥತ್ವಾಚ್ಚ ಯತ್ನೋ ನ ಕೃತಃ ॥

ಕಿಂ ಬಹುನಾ ? ಪ್ರಾಣಾದೀನಾಮನ್ಯತಮಮುಕ್ತಮನುಕ್ತಂ ವಾ ಅನ್ಯಂ ಯಂ ಭಾವಂ ಪದಾರ್ಥಂ ದರ್ಶಯೇದ್ಯಸ್ಯಾಚಾರ್ಯೋಽನ್ಯೋ ವಾ ಆಪ್ತಃ ಇದಮೇವ ತತ್ತ್ವಮಿತಿ, ಸ ತಂ ಭಾವಮಾತ್ಮಭೂತಂ ಪಶ್ಯತ್ಯಯಮಹಮಿತಿ ವಾ ಮಮೇತಿ ವಾ, ತಂ ಚ ದ್ರಷ್ಟಾರಂ ಸ ಭಾವೋಽವತಿ, ಯೋ ದರ್ಶಿತೋ ಭಾವಃ, ಅಸೌ ಸ ಭೂತ್ವಾ ರಕ್ಷತಿ ; ಸ್ವೇನಾತ್ಮನಾ ಸರ್ವತೋ ನಿರುಣದ್ಧಿ । ತಸ್ಮಿನ್ಗ್ರಹಸ್ತದ್ಗ್ರಹಸ್ತದಭಿನಿವೇಶಃ ಇದಮೇವ ತತ್ತ್ವಮಿತಿ ಸ ತಂ ಗ್ರಹೀತಾರಮುಪೈತಿ, ತಸ್ಯಾತ್ಮಭಾವಂ ನಿಗಚ್ಛತೀತ್ಯರ್ಥಃ ॥

ಏತೈಃ ಪ್ರಾಣಾದಿಭಿಃ ಆತ್ಮನೋಽಪೃಥಗ್ಭೂತೈರಪೃಥಗ್ಭಾವೈಃ ಏಷಃ ಆತ್ಮಾ ರಜ್ಜುರಿವ ಸರ್ಪಾದಿವಿಕಲ್ಪನಾರೂಪೈಃ ಪೃಥಗೇವೇತಿ ಲಕ್ಷಿತಃ ಅಭಿಲಕ್ಷಿತಃ ನಿಶ್ಚಿತಃ ಮೂಢೈರಿತ್ಯರ್ಥಃ । ವಿವೇಕಿನಾಂ ತು ರಜ್ಜ್ವಾಮಿವ ಕಲ್ಪಿತಾಃ ಸರ್ಪಾದಯೋ ನಾತ್ಮವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ಪ್ರಾಣಾದಯಃ ಸಂತೀತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ ; ‘ಇದಂ ಸರ್ವಂ ಯದಯಮಾತ್ಮಾ’ (ಬೃ. ಉ. ೨ । ೪ । ೬) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ । ಏವಮಾತ್ಮವ್ಯತಿರೇಕೇಣಾಸತ್ತ್ವಂ ರಜ್ಜುಸರ್ಪವದಾತ್ಮನಿ ಕಲ್ಪಿತಾನಾಮಾತ್ಮಾನಂ ಚ ಕೇವಲಂ ನಿರ್ವಿಕಲ್ಪಂ ಯೋ ವೇದ ತತ್ತ್ವೇನ ಶ್ರುತಿತೋ ಯುಕ್ತಿತಶ್ಚ, ಸಃ ಅವಿಶಂಕಿತೋ ವೇದಾರ್ಥಂ ವಿಭಾಗತಃ ಕಲ್ಪಯೇತ್ ಕಲ್ಪಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ — ಇದಮೇವಂಪರಂ ವಾಕ್ಯಮ್ ಅದೋಽನ್ಯಪರಮ್ ಇತಿ । ನ ಹ್ಯನಧ್ಯಾತ್ಮವಿದ್ವೇದಾನ್ಜ್ಞಾತುಂ ಶಕ್ನೋತಿ ತತ್ತ್ವತಃ, ‘ನ ಹ್ಯನಧ್ಯಾತ್ಮವಿತ್ಕಶ್ಚಿತ್ಕ್ರಿಯಾಫಲಮುಪಾಶ್ನುತೇ’ (ಮನು. ೬ । ೮೨) ಇತಿ ಹಿ ಮಾನವಂ ವಚನಮ್ ॥

ಯದೇತದ್ದ್ವೈತಸ್ಯಾಸತ್ತ್ವಮುಕ್ತಂ ಯುಕ್ತಿತಃ, ತದೇತದ್ವೇದಾಂತಪ್ರಮಾಣಾವಗತಮಿತ್ಯಾಹ — ಸ್ವಪ್ನಶ್ಚ ಮಾಯಾ ಚ ಸ್ವಪ್ನಮಾಯೇ ಅಸದ್ವಸ್ತ್ವಾತ್ಮಿಕೇ ಸತ್ಯೌ ಸದ್ವಸ್ತ್ವಾತ್ಮಿಕೇ ಇವ ಲಕ್ಷ್ಯೇತೇ ಅವಿವೇಕಿಭಿಃ । ಯಥಾ ಚ ಪ್ರಸಾರಿತಪಣ್ಯಾಪಣಗೃಹಪ್ರಾಸಾದಸ್ತ್ರೀಪುಂಜನಪದವ್ಯವಹಾರಾಕೀರ್ಣಮಿವ ಗಂಧರ್ವನಗರಂ ದೃಶ್ಯಮಾನಮೇವ ಸತ್ ಅಕಸ್ಮಾದಭಾವತಾಂ ಗತಂ ದೃಷ್ಟಮ್ , ಯಥಾ ಚ ಸ್ವಪ್ನಮಾಯೇ ದೃಷ್ಟೇ ಅಸದ್ರೂಪೇ, ತಥಾ ವಿಶ್ವಮಿದಂ ದ್ವೈತಂ ಸಮಸ್ತಮಸದ್ದೃಷ್ಟಮ್ । ಕ್ವೇತ್ಯಾಹ — ವೇದಾಂತೇಷು, ‘ನೇಹ ನಾನಾಸ್ತಿ ಕಿಂಚನ’ (ಕ. ಉ. ೨ । ೧ । ೧೧) ‘ಇಂದ್ರೋ ಮಾಯಾಭಿಃ’ (ಬೃ. ಉ. ೨ । ೫ । ೧೯) ‘ಆತ್ಮೈವೇದಮಗ್ರ ಆಸೀತ್’ (ಬೃ. ಉ. ೧ । ೪ । ೧) ‘ಬ್ರಹ್ಮೈವೇದಮಗ್ರ ಆಸೀತ್’ (ಬೃ. ಉ. ೧ । ೪ । ೧೦) ‘ದ್ವಿತೀಯಾದ್ವೈ ಭಯಂ ಭವತಿ’ (ಬೃ. ಉ. ೧ । ೪ । ೨) ‘ನ ತು ತದ್ದ್ವಿತೀಯಮಸ್ತಿ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೩ । ೨೩) ‘ಯತ್ರ ತ್ವಸ್ಯ ಸರ್ವಮಾತ್ಮೈವಾಭೂತ್’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೫ । ೧೫) ಇತ್ಯಾದಿಷು ವಿಚಕ್ಷಣೈಃ ನಿಪುಣತರವಸ್ತುದರ್ಶಿಭಿಃ ಪಂಡಿತೈರಿತ್ಯರ್ಥಃ ; ‘ತಮಃ ಶ್ವಭ್ರನಿಭಂ ದೃಷ್ಟಂ ವರ್ಷಬುದ್ಬುದಸಂನಿಭಮ್ । ನಾಶಪ್ರಾಯಂ ಸುಖಾದ್ಧೀನಂ ನಾಶೋತ್ತರಮಭಾವಗಮ್’ (ಮೋ. ಧ. ೩೦೧ । ೬೦) ಇತಿ ವ್ಯಾಸಸ್ಮೃತೇಃ ॥

ಪ್ರಕರಣಾರ್ಥೋಪಸಂಹಾರಾರ್ಥೋಽಯಂ ಶ್ಲೋಕಃ — ಯದಾ ವಿತಥಂ ದ್ವೈತಮ್ ಆತ್ಮೈವೈಕಃ ಪರಮಾರ್ಥತಃ ಸನ್ , ತದಾ ಇದಂ ನಿಷ್ಪನ್ನಂ ಭವತಿ — ಸರ್ವೋಽಯಂ ಲೌಕಿಕೋ ವೈದಿಕಶ್ಚ ವ್ಯವಹಾರೋಽವಿದ್ಯಾವಿಷಯ ಏವೇತಿ । ತದಾ ನ ನಿರೋಧಃ, ನಿರೋಧನಂ ನಿರೋಧಃ ಪ್ರಲಯಃ, ಉತ್ಪತ್ತಿಃ ಜನನಮ್ , ಬದ್ಧಃ ಸಂಸಾರೀ ಜೀವಃ, ಸಾಧಕಃ ಸಾಧನವಾನ್ಮೋಕ್ಷಸ್ಯ, ಮುಮುಕ್ಷುಃ ಮೋಚನಾರ್ಥೀ, ಮುಕ್ತಃ ವಿಮುಕ್ತಬಂಧಃ । ಉತ್ಪತ್ತಿಪ್ರಲಯಯೋರಭಾವಾದ್ಬದ್ಧಾದಯೋ ನ ಸಂತೀತ್ಯೇಷಾ ಪರಮಾರ್ಥತಾ । ಕಥಮುತ್ಪತ್ತಿಪ್ರಲಯಯೋರಭಾವ ಇತಿ, ಉಚ್ಯತೇ — ದ್ವೈತಸ್ಯಾಸತ್ತ್ವಾತ್ । ‘ಯತ್ರ ಹಿ ದ್ವೈತಮಿವ ಭವತಿ’ (ಬೃ. ಉ. ೨ । ೪ । ೧೪) ‘ಯ ಇಹ ನಾನೇವ ಪಶ್ಯತಿ’ (ಕ. ಉ. ೨ । ೧ । ೧೦) ‘ಆತ್ಮೈವೇದಂ ಸರ್ವಮ್’ (ಛಾ. ಉ. ೭ । ೨೫ । ೨) ‘ಬ್ರಹ್ಮೈವೇದಂ ಸರ್ವಮ್’ ‘ಏಕಮೇವಾದ್ವಿತೀಯಮ್’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೨ । ೧) ‘ಇದಂ ಸರ್ವಂ ಯದಯಮಾತ್ಮಾ’ (ಬೃ. ಉ. ೨ । ೪ । ೬) ಇತ್ಯಾದಿನಾನಾಶ್ರುತಿಭ್ಯೋ ದ್ವೈತಸ್ಯಾಸತ್ತ್ವಂ ಸಿದ್ಧಮ್ । ಸತೋ ಹ್ಯುತ್ಪತ್ತಿಃ ಪ್ರಲಯೋ ವಾ ಸ್ಯಾತ್ , ನಾಸತಃ ಶಶವಿಷಾಣಾದೇಃ । ನಾಪ್ಯದ್ವೈತಮುತ್ಪದ್ಯತೇ ಪ್ರಲೀಯತೇ ವಾ । ಅದ್ವೈತಂ ಚ, ಉತ್ಪತ್ತಿಪ್ರಲಯವಚ್ಚೇತಿ ವಿಪ್ರತಿಷಿದ್ಧಮ್ । ಯಸ್ತು ಪುನರ್ದ್ವೈತಸಂವ್ಯವಹಾರಃ, ಸ ರಜ್ಜುಸರ್ಪವದಾತ್ಮನಿ ಪ್ರಾಣಾದಿಲಕ್ಷಣಃ ಕಲ್ಪಿತ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ ; ನ ಹಿ ಮನೋವಿಕಲ್ಪನಾಯಾ ರಜ್ಜುಸರ್ಪಾದಿಲಕ್ಷಣಾಯಾ ರಜ್ಜ್ವಾಂ ಪ್ರಲಯ ಉತ್ಪತ್ತಿರ್ವಾ ; ನ ಚ ಮನಸಿ ರಜ್ಜುಸರ್ಪಸ್ಯೋತ್ಪತ್ತಿಃ ಪ್ರಲಯೋ ವಾ, ನ ಚೋಭಯತೋ ವಾ । ತಥಾ ಮಾನಸತ್ವಾವಿಶೇಷಾದ್ದ್ವೈತಸ್ಯ । ನ ಹಿ ನಿಯತೇ ಮನಸಿ ಸುಷುಪ್ತೇ ವಾ ದ್ವೈತಂ ಗೃಹ್ಯತೇ ; ಅತೋ ಮನೋವಿಕಲ್ಪನಾಮಾತ್ರಂ ದ್ವೈತಮಿತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ । ತಸ್ಮಾತ್ಸೂಕ್ತಮ್ — ದ್ವೈತಸ್ಯಾಸತ್ತ್ವಾನ್ನಿರೋಧಾದ್ಯಭಾವಃ ಪರಮಾರ್ಥತೇತಿ । ಯದ್ಯೇವಂ ದ್ವೈತಾಭಾವೇ ಶಾಸ್ತ್ರವ್ಯಾಪಾರಃ, ನಾದ್ವೈತೇ, ವಿರೋಧಾತ್ ; ತಥಾ ಚ ಸತ್ಯದ್ವೈತಸ್ಯ ವಸ್ತುತ್ವೇ ಪ್ರಮಾಣಾಭಾವಾಚ್ಛೂನ್ಯವಾದಪ್ರಸಂಗಃ, ದ್ವೈತಸ್ಯ ಚಾಭಾವಾತ್ ; ನ, ರಜ್ಜುವತ್ಸರ್ಪಾದಿಕಲ್ಪನಾಯಾ ನಿರಾಸ್ಪದತ್ವೇಽನುಪಪತ್ತಿರಿತಿ ಪ್ರತ್ಯುಕ್ತಮೇತತ್ಕಥಮುಜ್ಜೀವಯಸೀತಿ, ಆಹ — ರಜ್ಜುರಪಿ ಸರ್ಪವಿಕಲ್ಪಸ್ಯಾಸ್ಪದಭೂತಾ ಕಲ್ಪಿತೈವೇತಿ ದೃಷ್ಟಾಂತಾನುಪಪತ್ತಿಃ ; ನ, ವಿಕಲ್ಪನಾಕ್ಷಯೇ ಅವಿಕಲ್ಪಿತಸ್ಯಾವಿಕಲ್ಪಿತತ್ವಾದೇವ ಸತ್ತ್ವೋಪಪತ್ತೇಃ ; ರಜ್ಜುಸರ್ಪವದಸತ್ತ್ವಮಿತಿ ಚೇತ್ , ನ ಏಕಾಂತೇನಾವಿಕಲ್ಪಿತತ್ವಾತ್ ಅವಿಕಲ್ಪಿತರಜ್ಜ್ವಂಶವತ್ಪ್ರಾಕ್ಸರ್ಪಾಭಾವವಿಜ್ಞಾನಾತ್ , ವಿಕಲ್ಪಯಿತುಶ್ಚ ಪ್ರಾಗ್ವಿಕಲ್ಪನೋತ್ಪತ್ತೇಃ ಸಿದ್ಧತ್ವಾಭ್ಯುಪಗಮಾದೇವಾಸತ್ತ್ವಾನುಪಪತ್ತಿಃ । ಕಥಂ ಪುನಃ ಸ್ವರೂಪೇ ವ್ಯಾಪಾರಾಭಾವೇ ಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯ ದ್ವೈತವಿಜ್ಞಾನನಿವರ್ತಕತ್ವಮ್ ? ನೈಷ ದೋಷಃ, ರಜ್ಜ್ವಾಂ ಸರ್ಪಾದಿವದಾತ್ಮನಿ ದ್ವೈತಸ್ಯಾವಿದ್ಯಾಧ್ಯಸ್ತತ್ವಾತ್ ಕಥಂ ಸುಖ್ಯಹಂ ದುಃಖೀ ಮೂಢೋ ಜಾತೋ ಮೃತೋ ಜೀರ್ಣೋ ದೇಹವಾನ್ ಪಶ್ಯಾಮಿ ವ್ಯಕ್ತಾವ್ಯಕ್ತಃ ಕರ್ತಾ ಫಲೀ ಸಂಯುಕ್ತೋ ವಿಯುಕ್ತಃ ಕ್ಷೀಣೋ ವೃದ್ಧೋಽಹಂ ಮಮೈತೇ ಇತ್ಯೇವಮಾದಯಃ ಸರ್ವೇ ಆತ್ಮನ್ಯಧ್ಯಾರೋಪ್ಯಂತೇ । ಆತ್ಮಾ ಏತೇಷ್ವನುಗತಃ, ಸರ್ವತ್ರಾವ್ಯಭಿಚಾರಾತ್ , ಯಥಾ ಸರ್ಪಧಾರಾದಿಭೇದೇಷು ರಜ್ಜುಃ । ಯದಾ ಚೈವಂ ವಿಶೇಷ್ಯಸ್ವರೂಪಪ್ರತ್ಯಯಸ್ಯ ಸಿದ್ಧತ್ವಾನ್ನ ಕರ್ತವ್ಯತ್ವಂ ಶಾಸ್ತ್ರೇಣ । ಅಕೃತಕರ್ತೃ ಚ ಶಾಸ್ತ್ರಂ ಕೃತಾನುಕಾರಿತ್ವೇ ಅಪ್ರಮಾಣಮ್ । ಯತಃ ಅವಿದ್ಯಾಧ್ಯಾರೋಪಿತಸುಖಿತ್ವಾದಿವಿಶೇಷಪ್ರತಿಬಂಧಾದೇವಾತ್ಮನಃ ಸ್ವರೂಪೇಣಾನವಸ್ಥಾನಮ್ , ಸ್ವರೂಪಾವಸ್ಥಾನಂ ಚ ಶ್ರೇಯಃ ಇತಿ ಸುಖಿತ್ವಾದಿನಿವರ್ತಕಂ ಶಾಸ್ತ್ರಮಾತ್ಮನ್ಯಸುಖಿತ್ವಾದಿಪ್ರತ್ಯಯಕರಣೇನ ನೇತಿ ನೇತ್ಯಸ್ಥೂಲಾದಿವಾಕ್ಯೈಃ ; ಆತ್ಮಸ್ವರೂಪವದಸುಖಿತ್ವಾದಿರಪಿ ಸುಖಿತ್ವಾದಿಭೇದೇಷು ನಾನುವೃತ್ತೋಽಸ್ತಿ ಧರ್ಮಃ । ಯದ್ಯನುವೃತ್ತಃ ಸ್ಯಾತ್ , ನಾಧ್ಯಾರೋಪ್ಯೇತ ಸುಖಿತ್ವಾದಿಲಕ್ಷಣೋ ವಿಶೇಷಃ, ಯಥೋಷ್ಣತ್ವಗುಣವಿಶೇಷವತ್ಯಗ್ನೌ ಶೀತತಾ ; ತಸ್ಮಾನ್ನಿರ್ವಿಶೇಷ ಏವಾತ್ಮನಿ ಸುಖಿತ್ವಾದಯೋ ವಿಶೇಷಾಃ ಕಲ್ಪಿತಾಃ । ಯತ್ತ್ವಸುಖಿತ್ವಾದಿಶಾಸ್ತ್ರಮಾತ್ಮನಃ, ತತ್ಸುಖಿತ್ವಾದಿವಿಶೇಷನಿವೃತ್ತ್ಯರ್ಥಮೇವೇತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ । ‘ಸಿದ್ಧಂ ತು ನಿವರ್ತಕತ್ವಾತ್’ ಇತ್ಯಾಗಮವಿದಾಂ ಸೂತ್ರಮ್ ॥

ಪೂರ್ವಶ್ಲೋಕಾರ್ಥಸ್ಯ ಹೇತುಮಾಹ — ಯಥಾ ರಜ್ಜ್ವಾಮಸದ್ಭಿಃ ಸರ್ಪಧಾರಾದಿಭಿಃ ಅದ್ವಯೇನ ಚ ರಜ್ಜುದ್ರವ್ಯೇಣ ಸತಾ ಅಯಂ ಸರ್ಪ ಇತಿ ಧಾರೇಯಂ ದಂಡೋಽಯಮಿತಿ ವಾ ರಜ್ಜುದ್ರವ್ಯಮೇವ ಕಲ್ಪ್ಯತೇ, ಏವಂ ಪ್ರಾಣಾದಿಭಿರನಂತೈಃ ಅಸದ್ಭಿರೇವ ಅವಿದ್ಯಮಾನೈಃ, ನ ಪರಮಾರ್ಥತಃ । ನ ಹ್ಯಪ್ರಚಲಿತೇ ಮನಸಿ ಕಶ್ಚಿದ್ಭಾವ ಉಪಲಕ್ಷಯಿತುಂ ಶಕ್ಯತೇ ಕೇನಚಿತ್ ; ನ ಚಾತ್ಮನಃ ಪ್ರಚಲನಮಸ್ತಿ । ಪ್ರಚಲಿತಸ್ಯೈವೋಪಲಭ್ಯಮಾನಾ ಭಾವಾ ನ ಪರಮಾರ್ಥತಃ ಸಂತಃ ಕಲ್ಪಯಿತುಂ ಶಕ್ಯಾಃ । ಅತಃ ಅಸದ್ಭಿರೇವ ಪ್ರಾಣಾದಿಭಿರ್ಭಾವೈರದ್ವಯೇನ ಚ ಪರಮಾರ್ಥಸತಾ ಆತ್ಮನಾ ರಜ್ಜುವತ್ಸರ್ವವಿಕಲ್ಪಾಸ್ಪದಭೂತೇನ ಅಯಂ ಸ್ವಯಮೇವಾತ್ಮಾ ಕಲ್ಪಿತಃ ಸದೈಕಸ್ವಭಾವೋಽಪಿ ಸನ್ । ತೇ ಚಾಪಿ ಪ್ರಾಣಾದಿಭಾವಾಃ ಅದ್ವಯೇನೈವ ಸತಾ ಆತ್ಮನಾ ವಿಕಲ್ಪಿತಾಃ ; ನ ಹಿ ನಿರಾಸ್ಪದಾ ಕಾಚಿತ್ಕಲ್ಪನಾ ಉಪಪದ್ಯತೇ ; ಅತಃ ಸರ್ವಕಲ್ಪನಾಸ್ಪದತ್ವಾತ್ಸ್ವೇನಾತ್ಮನಾ ಅದ್ವಯಸ್ಯ ಅವ್ಯಭಿಚಾರಾತ್ ಕಲ್ಪನಾವಸ್ಥಾಯಾಮಪಿ ಅದ್ವಯತಾ ಶಿವಾ ; ಕಲ್ಪನಾ ಏವ ತ್ವಶಿವಾಃ, ರಜ್ಜುಸರ್ಪಾದಿವತ್ತ್ರಾಸಾದಿಕಾರಿಣ್ಯೋ ಹಿ ತಾಃ । ಅದ್ವಯತಾ ಅಭಯಾ ; ಅತಃ ಸೈವ ಶಿವಾ ॥

ಕುತಶ್ಚಾದ್ವಯತಾ ಶಿವಾ ? ನಾನಾಭೂತಂ ಪ್ರಥಕ್ತ್ವಮ್ ಅನ್ಯಸ್ಯ ಅನ್ಯಸ್ಮಾತ್ ಯತ್ರ ದೃಷ್ಟಮ್ , ತತ್ರಾಶಿವಂ ಭವೇತ್ । ನ ಹ್ಯತ್ರಾದ್ವಯೇ ಪರಮಾರ್ಥಸತ್ಯಾತ್ಮನಿ ಪ್ರಾಣಾದಿಸಂಸಾರಜಾತಮಿದಂ ಜಗತ್ ಆತ್ಮಭಾವೇನ ಪರಮಾರ್ಥಸ್ವರೂಪೇಣ ನಿರೂಪ್ಯಮಾಣಂ ನಾನಾ ವಸ್ತ್ವಂತರಭೂತಂ ಭವತಿ ; ಯಥಾ ರಜ್ಜುಸ್ವರೂಪೇಣ ಪ್ರಕಾಶೇನ ನಿರೂಪ್ಯಮಾಣೋ ನ ನಾನಾಭೂತಃ ಕಲ್ಪಿತಃ ಸರ್ಪೋಽಸ್ತಿ, ತದ್ವತ್ । ನಾಪಿ ಸ್ವೇನ ಪ್ರಾಣಾದ್ಯಾತ್ಮನಾ ಇದಂ ವಿದ್ಯತೇ ಕದಾಚಿದಪಿ, ರಜ್ಜುಸರ್ಪವತ್ಕಲ್ಪಿತತ್ವಾದೇವ । ತಥಾ ಅನ್ಯೋನ್ಯಂ ನ ಪೃಥಕ್ ಪ್ರಾಣಾದಿ ವಸ್ತು, ಯಥಾ ಅಶ್ವಾನ್ಮಹಿಷಃ ಪೃಥಗ್ವಿದ್ಯತೇ, ಏವಮ್ । ಅತಃ ಅಸತ್ತ್ವಾತ್ ನಾಪಿ ಅಪೃಥಕ್ ವಿದ್ಯತೇಽನ್ಯೋನ್ಯಂ ಪರೇಣ ವಾ ಕಿಂಚಿದಿತಿ । ಏವಂ ಪರಮಾರ್ಥತತ್ತ್ವವಿದೋ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾ ವಿದುಃ । ಅತಃ ಅಶಿವಹೇತುತ್ವಾಭಾವಾದದ್ವಯತೈವ ಶಿವೇತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ ॥

ತದೇತತ್ಸಮ್ಯಗ್ದರ್ಶನಂ ಸ್ತೂಯತೇ — ವಿಗತರಾಗಭಯಕ್ರೋಧಾದಿಸರ್ವದೋಷೈಃ ಸರ್ವದಾ ಮುನಿಭಿಃ ಮನನಶೀಲೈರ್ವಿವೇಕಿಭಿಃ ವೇದಪಾರಗೈಃ ಅವಗತವೇದಾಂತಾರ್ಥತತ್ತ್ವೈರ್ಜ್ಞಾನಿಭಿಃ ನಿರ್ವಿಕಲ್ಪಃ ಸರ್ವವಿಕಲ್ಪಶೂನ್ಯಃ ಅಯಮ್ ಆತ್ಮಾ ದೃಷ್ಟಃ ಉಪಲಬ್ಧೋ ವೇದಾಂತಾರ್ಥತತ್ಪರೈಃ, ಪ್ರಪಂಚೋಪಶಮಃ, ಪ್ರಪಂಚೋ ದ್ವೈತಭೇದವಿಸ್ತಾರಃ, ತಸ್ಯೋಪಶಮೋಽಭಾವೋ ಯಸ್ಮಿನ್ , ಸ ಆತ್ಮಾ ಪ್ರಪಂಚೋಪಶಮಃ, ಅತ ಏವ ಅದ್ವಯಃ ವಿಗತದೋಷೈರೇವ ಪಂಡಿತೈರ್ವೇದಾಂತಾರ್ಥತತ್ಪರೈಃ ಸಂನ್ಯಾಸಿಭಿಃ ಅಯಮಾತ್ಮಾ ದ್ರಷ್ಟುಂ ಶಕ್ಯಃ, ನಾನ್ಯೈಃ ರಾಗಾದಿಕಲುಷಿತಚೇತೋಭಿಃ ಸ್ವಪಕ್ಷಪಾತಿದರ್ಶನೈಸ್ತಾರ್ಕಿಕಾದಿಭಿರಿತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ ॥

ಯಸ್ಮಾತ್ಸರ್ವಾನರ್ಥೋಪಶಮರೂಪತ್ವಾದದ್ವಯಂ ಶಿವಮಭಯಮ್ , ಅತಃ ಏವಂ ವಿದಿತ್ವೈನಮ್ ಅದ್ವೈತೇ ಸ್ಮೃತಿಂ ಯೋಜಯೇತ್ ; ಅದ್ವೈತಾವಗಮಾಯೈವ ಸ್ಮೃತಿಂ ಕುರ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ತಚ್ಚ ಅದ್ವೈತಮ್ ಅವಗಮ್ಯ ‘ಅಹಮಸ್ಮಿ ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮ’ ಇತಿ ವಿದಿತ್ವಾ ಅಶನಾಯಾದ್ಯತೀತಂ ಸಾಕ್ಷಾದಪರೋಕ್ಷಾದಜಮಾತ್ಮಾನಂ ಸರ್ವಲೋಕವ್ಯವಹಾರಾತೀತಂ ಜಡವತ್ ಲೋಕಮಾಚರೇತ್ ; ಅಪ್ರಖ್ಯಾಪಯನ್ನಾತ್ಮಾನಮಹಮೇವಂವಿಧ ಇತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ ॥

ಕಯಾ ಚರ್ಯಯಾ ಲೋಕಮಾಚರೇದಿತಿ, ಆಹ — ಸ್ತುತಿನಮಸ್ಕಾರಾದಿಸರ್ವಕರ್ಮವಿವರ್ಜಿತಃ ತ್ಯಕ್ತಸರ್ವಬಾಹ್ಯೈಷಣಃ ಪ್ರತಿಪನ್ನಪರಮಹಂಸಪಾರಿವ್ರಾಜ್ಯ ಇತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ, ‘ಏತಂ ವೈ ತಮಾತ್ಮಾನಂ ವಿದಿತ್ವಾ’ (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೫ । ೧) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತೇಃ, ‘ತದ್ಬುದ್ಧಯಸ್ತದಾತ್ಮಾನಸ್ತನ್ನಿಷ್ಠಾಸ್ತತ್ಪರಾಯಣಾಃ’ (ಭ. ಗೀ. ೫ । ೧೭) ಇತ್ಯಾದಿಸ್ಮೃತೇಶ್ಚ । ಚಲಂ ಶರೀರಮ್ , ಪ್ರತಿಕ್ಷಣಮನ್ಯಥಾಭಾವಾತ್ ; ಅಚಲಮ್ ಆತ್ಮತತ್ತ್ವಮ್ । ಯದಾ ಕದಾಚಿದ್ಭೋಜನಾದಿಸಂವ್ಯವಹಾರನಿಮಿತ್ತಮಾಕಾಶವದಚಲಂ ಸ್ವರೂಪಮಾತ್ಮತತ್ತ್ವಮ್ ಆತ್ಮನೋ ನಿಕೇತಮಾಶ್ರಯಮಾತ್ಮಸ್ಥಿತಿಂ ವಿಸ್ಮೃತ್ಯ ಅಹಮಿತಿ ಮನ್ಯತೇ ಯದಾ, ತದಾ ಚಲೋ ದೇಹೋ ನಿಕೇತೋ ಯಸ್ಯ ಸೋಽಯಮೇವಂ ಚಲಾಚಲನಿಕೇತೋ ವಿದ್ವಾನ್ನ ಪುನರ್ಬಾಹ್ಯವಿಷಯಾಶ್ರಯಃ । ಸ ಚ ಯಾದೃಚ್ಛಿಕೋ ಭವೇತ್ , ಯದೃಚ್ಛಾಪ್ರಾಪ್ತಕೌಪೀನಾಚ್ಛಾದನಗ್ರಾಸಮಾತ್ರದೇಹಸ್ಥಿತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥

ಬಾಹ್ಯಂ ಪೃಥಿವ್ಯಾದಿ ತತ್ತ್ವಮಾಧ್ಯಾತ್ಮಿಕಂ ಚ ದೇಹಾದಿಲಕ್ಷಣಂ ರಜ್ಜುಸರ್ಪಾದಿವತ್ಸ್ವಪ್ನಮಾಯಾದಿವಚ್ಚ ಅಸತ್ , ‘ವಾಚಾರಂಭಣಂ ವಿಕಾರೋ ನಾಮಧೇಯಮ್’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೧ । ೪) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತೇಃ । ಆತ್ಮಾ ಚ ಸಬಾಹ್ಯಾಭ್ಯಂತರೋ ಹ್ಯಜೋಽಪೂರ್ವೋಽನಪರೋಽನಂತರೋಽಬಾಹ್ಯಃ ಕೃತ್ಸ್ನಃ ತಥಾ ಆಕಾಶವತ್ಸರ್ವಗತಃ ಸೂಕ್ಷ್ಮೋಽಚಲೋ ನಿರ್ಗುಣೋ ನಿಷ್ಕಲೋ ನಿಷ್ಕ್ರಿಯಃ ‘ತತ್ಸತ್ಯಂ ಸ ಆತ್ಮಾ ತತ್ತ್ವಮಸಿ’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೮ । ೭) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ, ಇತ್ಯೇವಂ ತತ್ತ್ವಂ ದೃಷ್ಟ್ವಾ ತತ್ತ್ವೀಭೂತಸ್ತದಾರಾಮೋ ನ ಬಾಹ್ಯರಮಣಃ ; ಯಥಾ ಅತತ್ತ್ವದರ್ಶೀ ಕಶ್ಚಿತ್ತಮಾತ್ಮತ್ವೇನ ಪ್ರತಿಪನ್ನಶ್ಚಿತ್ತಚಲನಮನು ಚಲಿತಮಾತ್ಮಾನಂ ಮನ್ಯಮಾನಃ ತತ್ತ್ವಾಚ್ಚಲಿತಂ ದೇಹಾದಿಭೂತಮಾತ್ಮಾನಂ ಕದಾಚಿನ್ಮನ್ಯತೇ ಪ್ರಚ್ಯುತೋಽಹಮಾತ್ಮತತ್ತ್ವಾದಿದಾನೀಮಿತಿ, ಸಮಾಹಿತೇ ತು ಮನಸಿ ಕದಾಚಿತ್ತತ್ತ್ವಭೂತಂ ಪ್ರಸನ್ನಮಾತ್ಮಾನಂ ಮನ್ಯತೇ ಇದಾನೀಮಸ್ಮಿ ತತ್ತ್ವೀಭೂತ ಇತಿ ; ನ ತಥಾ ಆತ್ಮವಿದ್ಭವೇತ್ , ಆತ್ಮನ ಏಕರೂಪತ್ವಾತ್ , ಸ್ವರೂಪಪ್ರಚ್ಯವನಾಸಂಭವಾಚ್ಚ । ಸದೈವ ಬ್ರಹ್ಮಾಸ್ಮೀತ್ಯಪ್ರಚ್ಯುತೋ ಭವೇತ್ತತ್ತ್ವಾತ್ , ಸದಾ ಅಪ್ರಚ್ಯುತಾತ್ಮತತ್ತ್ವದರ್ಶನೋ ಭವೇದಿತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ ; ‘ಶುನಿ ಚೈವ ಶ್ವಪಾಕೇ ಚ’ (ಭ. ಗೀ. ೫ । ೧೮) ‘ಸಮಂ ಸರ್ವೇಷು ಭೂತೇಷು’ (ಭ. ಗೀ. ೧೩ । ೨೭) ಇತ್ಯಾದಿಸ್ಮೃತೇಃ ॥

ಓಂಕಾರನಿರ್ಣಯೇ ಉಕ್ತಃ ಪ್ರಪಂಚೋಪಶಮಃ ಶಿವೋಽದ್ವೈತ ಆತ್ಮೇತಿ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಮಾತ್ರೇಣ, ‘ಜ್ಞಾತೇ ದ್ವೈತಂ ನ ವಿದ್ಯತೇ’ (ಮಾ. ಕಾ. ೧ । ೧೮) ಇತಿ ಚ । ತತ್ರ ದ್ವೈತಾಭಾವಸ್ತು ವೈತಥ್ಯಪ್ರಕರಣೇನ ಸ್ವಪ್ನಮಾಯಾಗಂಧರ್ವನಗರಾದಿದೃಷ್ಟಾಂತೈರ್ದೃಶ್ಯತ್ವಾದ್ಯಂತವತ್ತ್ವಾದಿಹೇತುಭಿಸ್ತರ್ಕೇಣ ಚ ಪ್ರತಿಪಾದಿತಃ । ಅದ್ವೈತಂ ಕಿಮಾಗಮಮಾತ್ರೇಣ ಪ್ರತಿಪತ್ತವ್ಯಮ್ , ಆಹೋಸ್ವಿತ್ತರ್ಕೇಣಾಪೀತ್ಯತ ಆಹ — ಶಕ್ಯತೇ ತರ್ಕೇಣಾಪಿ ಜ್ಞಾತುಮ್ ; ತತ್ಕಥಮಿತ್ಯದ್ವೈತಪ್ರಕರಣಮಾರಭ್ಯತೇ । ಉಪಾಸ್ಯೋಪಾಸನಾದಿಭೇದಜಾತಂ ಸರ್ವಂ ವಿತಥಮ್ , ಕೇವಲಶ್ಚಾತ್ಮಾ ಅದ್ವಯಃ ಪರಮಾರ್ಥ ಇತಿ ಸ್ಥಿತಮತೀತೇ ಪ್ರಕರಣೇ ; ಯತಃ ಉಪಾಸನಾಶ್ರಿತಃ ಉಪಾಸನಾಮಾತ್ಮನೋ ಮೋಕ್ಷಸಾಧನತ್ವೇನ ಗತಃ ಉಪಾಸಕೋಽಹಂ ಮಮೋಪಾಸ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮ । ತದುಪಾಸನಂ ಕೃತ್ವಾ ಜಾತೇ ಬ್ರಹ್ಮಣೀದಾನೀಂ ವರ್ತಮಾನಃ ಅಜಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಶರೀರಪಾತಾದೂರ್ಧ್ವಂ ಪ್ರತಿಪತ್ಸ್ಯೇ ಪ್ರಾಗುತ್ಪತ್ತೇಶ್ಚಾಜಮಿದಂ ಸರ್ವಮಹಂ ಚ । ಯದಾತ್ಮಕೋಽಹಂ ಪ್ರಾಗುತ್ಪತ್ತೇರಿದಾನೀಂ ಜಾತೋ ಜಾತೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಚ ವರ್ತಮಾನ ಉಪಾಸನಯಾ ಪುನಸ್ತದೇವ ಪ್ರತಿಪತ್ಸ್ಯೇ ಇತ್ಯೇವಮುಪಾಸನಾಶ್ರಿತೋ ಧರ್ಮಃ ಸಾಧಕಃ ಯೇನೈವಂ ಕ್ಷುದ್ರಬ್ರಹ್ಮವಿತ್ , ತೇನಾಸೌ ಕಾರಣೇನ ಕೃಪಣೋ ದೀನೋಽಲ್ಪಕಃ ಸ್ಮೃತೋ ನಿತ್ಯಾಜಬ್ರಹ್ಮದರ್ಶಿಭಿರ್ಮಹಾತ್ಮಭಿರಿತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ, ‘ಯದ್ವಾಚಾನಭ್ಯುದಿತಂ ಯೇನ ವಾಗಭ್ಯುದ್ಯತೇ । ತದೇವ ಬ್ರಹ್ಮ ತ್ವಂ ವಿದ್ಧಿ ನೇದಂ ಯದಿದಮುಪಾಸತೇ’ (ಕೇ. ಉ. ೧ । ೫) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತೇಸ್ತಲವಕಾರಾಣಾಮ್ ॥

ಸಬಾಹ್ಯಾಭ್ಯಂತರಮಜಮಾತ್ಮಾನಂ ಪ್ರತಿಪತ್ತುಮಶಕ್ನುವನ್ ಅವಿದ್ಯಯಾ ದೀನಮಾತ್ಮಾನಂ ಮನ್ಯಮಾನಃ ಜಾತೋಽಹಂ ಜಾತೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ವರ್ತೇ ತದುಪಾಸನಾಶ್ರಿತಃ ಸನ್ಬ್ರಹ್ಮ ಪ್ರತಿಪತ್ಸ್ಯೇ ಇತ್ಯೇವಂ ಪ್ರತಿಪನ್ನಃ ಕೃಪಣೋ ಭವತಿ ಯಸ್ಮಾತ್ , ಅತೋ ವಕ್ಷ್ಯಾಮಿ ಅಕಾರ್ಪಣ್ಯಮ್ ಅಕೃಪಣಭಾವಮಜಂ ಬ್ರಹ್ಮ । ತದ್ಧಿ ಕಾರ್ಪಣ್ಯಾಸ್ಪದಮ್ , ‘ಯತ್ರಾನ್ಯೋಽನ್ಯತ್ಪಶ್ಯತ್ಯನ್ಯಚ್ಛೃಣೋತ್ಯನ್ಯದ್ವಿಜಾನಾತಿ ತದಲ್ಪಮ್’ (ಛಾ. ಉ. ೭ । ೨೪ । ೧) ‘ಮರ್ತ್ಯಂ ತತ್’ ‘ವಾಚಾರಂಭಣಂ ವಿಕಾರೋ ನಾಮಧೇಯಮ್’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೧ । ೪) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಭ್ಯಃ । ತದ್ವಿಪರೀತಂ ಸಬಾಹ್ಯಾಭ್ಯಂತರಮಜಮಕಾರ್ಪಣ್ಯಂ ಭೂಮಾಖ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮ ; ಯತ್ಪ್ರಾಪ್ಯಾವಿದ್ಯಾಕೃತಸರ್ವಕಾರ್ಪಣ್ಯನಿವೃತ್ತಿಃ, ತದಕಾರ್ಪಣ್ಯಂ ವಕ್ಷ್ಯಾಮೀತ್ಯರ್ಥಃ । ತತ್ ಅಜಾತಿ ಅವಿದ್ಯಮಾನಾ ಜಾತಿರಸ್ಯ । ಸಮತಾಂ ಗತಂ ಸರ್ವಸಾಮ್ಯಂ ಗತಮ್ ; ಕಸ್ಮಾತ್ ? ಅವಯವವೈಷಮ್ಯಾಭಾವಾತ್ । ಯದ್ಧಿ ಸಾವಯವಂ ವಸ್ತು, ತದವಯವವೈಷಮ್ಯಂ ಗಚ್ಛಜ್ಜಾಯತ ಇತ್ಯುಚ್ಯತೇ ; ಇದಂ ತು ನಿರವಯವತ್ವಾತ್ಸಮತಾಂ ಗತಮಿತಿ ನ ಕೈಶ್ಚಿದವಯವೈಃ ಸ್ಫುಟತಿ ; ಅತಃ ಅಜಾತಿ ಅಕಾರ್ಪಣ್ಯಂ ಸಮಂತತಃ ಸಮಂತಾತ್ , ಯಥಾ ನ ಜಾಯತೇ ಕಿಂಚಿತ್ ಅಲ್ಪಮಪಿ ನ ಸ್ಫುಟತಿ ರಜ್ಜುಸರ್ಪವದವಿದ್ಯಾಕೃತದೃಷ್ಟ್ಯಾ ಜಾಯಮಾನಂ ಯೇನ ಪ್ರಕಾರೇಣ ನ ಜಾಯತೇ ಸರ್ವತಃ ಅಜಮೇವ ಬ್ರಹ್ಮ ಭವತಿ, ತಥಾ ತಂ ಪ್ರಕಾರಂ ಶೃಣ್ವಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥

ಅಜಾತಿ ಬ್ರಹ್ಮಾಕಾರ್ಪಣ್ಯಂ ವಕ್ಷ್ಯಾಮೀತಿ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾತಮ್ ; ತತ್ಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಂ ಹೇತುಂ ದೃಷ್ಟಾಂತಂ ಚ ವಕ್ಷ್ಯಾಮೀತ್ಯಾಹ — ಆತ್ಮಾ ಪರಃ ಹಿ ಯಸ್ಮಾತ್ ಆಕಾಶವತ್ ಸೂಕ್ಷ್ಮೋ ನಿರವಯವಃ ಸರ್ವಗತ ಆಕಾಶವದುಕ್ತಃ ಜೀವೈಃ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞೈಃ ಘಟಾಕಾಶೈರಿವ ಘಟಾಕಾಶತುಲ್ಯೈಃ ಉದಿತಃ ಉಕ್ತಃ ; ಸ ಏವ ಆಕಾಶಸಮಃ ಪರ ಆತ್ಮಾ । ಅಥವಾ ಘಟಾಕಾಶೈರ್ಯಥಾ ಆಕಾಶ ಉದಿತಃ ಉತ್ಪನ್ನಃ, ತಥಾ ಪರೋ ಜೀವಾತ್ಮಭಿರುತ್ಪನ್ನಃ ; ಜೀವಾತ್ಮನಾಂ ಪರಸ್ಮಾದಾತ್ಮನ ಉತ್ಪತ್ತಿರ್ಯಾ ಶ್ರೂಯತೇ ವೇದಾಂತೇಷು, ಸಾ ಮಹಾಕಾಶಾದ್ಘಟಾಕಾಶೋತ್ಪತ್ತಿಸಮಾ, ನ ಪರಮಾರ್ಥತ ಇತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ । ತಸ್ಮಾದೇವಾಕಾಶಾದ್ಘಟಾದಯಃ ಸಂಘಾತಾ ಯಥಾ ಉತ್ಪದ್ಯಂತೇ, ಏವಮಾಕಾಶಸ್ಥಾನೀಯಾತ್ಪರಮಾತ್ಮನಃ ಪೃಥಿವ್ಯಾದಿಭೂತಸಂಘಾತಾ ಆಧ್ಯಾತ್ಮಿಕಾಶ್ಚ ಕಾರ್ಯಕರಣಲಕ್ಷಣಾ ರಜ್ಜುಸರ್ಪವದ್ವಿಕಲ್ಪಿತಾ ಜಾಯಂತೇ ; ಅತ ಉಚ್ಯತೇ — ಘಟಾದಿವಚ್ಚ ಸಂಘಾತೈರುದಿತ ಇತಿ । ಯದಾ ಮಂದಬುದ್ಧಿಪ್ರತಿಪಿಪಾದಯಿಷಯಾ ಶ್ರುತ್ಯಾ ಆತ್ಮನೋ ಜಾತಿರುಚ್ಯತೇ ಜೀವಾದೀನಾಮ್ , ತದಾ ಜಾತಾವುಪಗಮ್ಯಮಾನಾಯಾಮ್ ಏತತ್ ನಿದರ್ಶನಂ ದೃಷ್ಟಾಂತಃ ಯಥೋದಿತಾಕಾಶವದಿತ್ಯಾದಿಃ ॥

ಯಥಾ ಘಟಾದ್ಯುತ್ಪತ್ತ್ಯಾ ಘಟಾಕಾಶಾದ್ಯುತ್ಪತ್ತಿಃ, ಯಥಾ ಚ ಘಟಾದಿಪ್ರಲಯೇನ ಘಟಾಕಾಶಾದಿಪ್ರಲಯಃ, ತದ್ವದ್ದೇಹಾದಿಸಂಘಾತೋತ್ಪತ್ತ್ಯಾ ಜೀವೋತ್ಪತ್ತಿಃ ತತ್ಪ್ರಲಯೇನ ಚ ಜೀವಾನಾಮ್ ಇಹ ಆತ್ಮನಿ ಪ್ರಲಯಃ, ನ ಸ್ವತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥

ಸರ್ವದೇಹೇಷ್ವಾತ್ಮೈಕತ್ವೇ ಏಕಸ್ಮಿನ್ ಜನನಮರಣಸುಖದುಃಖಾದಿಮತ್ಯಾತ್ಮನಿ ಸರ್ವಾತ್ಮನಾಂ ತತ್ಸಂಬಂಧಃ ಕ್ರಿಯಾಫಲಸಾಂಕರ್ಯಂ ಚ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಯೇ ತ್ವಾಹುರ್ದ್ವೈತಿನಃ, ತಾನ್ಪ್ರತೀದಮುಚ್ಯತೇ — ಯಥಾ ಏಕಸ್ಮಿನ್ ಘಟಾಕಾಶೇ ರಜೋಧೂಮಾದಿಭಿಃ ಯುತೇ ಸಂಯುಕ್ತೇ, ನ ಸರ್ವೇ ಘಟಾಕಾಶಾದಯಃ ತದ್ರಜೋಧೂಮಾದಿಭಿಃ ಸಂಯುಜ್ಯಂತೇ, ತದ್ವತ್ ಜೀವಾಃ ಸುಖಾದಿಭಿಃ । ನನು, ಏಕ ಏವಾತ್ಮಾ ; ಬಾಢಮ್ ; ನನು ನ ಶ್ರುತಂ ತ್ವಯಾ ಆಕಾಶವತ್ಸರ್ವಸಂಘಾತೇಷ್ವೇಕ ಏವಾತ್ಮೇತಿ ? ಯದ್ಯೇಕ ಏವಾತ್ಮಾ, ತರ್ಹಿ ಸರ್ವತ್ರ ಸುಖೀ ದುಃಖೀ ಚ ಸ್ಯಾತ್ ; ನ ಚೇದಂ ಸಾಂಖ್ಯಸ್ಯ ಚೋದ್ಯಂ ಸಂಭವತಿ ; ನ ಹಿ ಸಾಂಖ್ಯ ಆತ್ಮನಃ ಸುಖದುಃಖಾದಿಮತ್ತ್ವಮಿಚ್ಛತಿ, ಬುದ್ಧಿಸಮವಾಯಾಭ್ಯುಪಗಮಾತ್ಸುಖದುಃಖಾದೀನಾಮ್ ; ನ ಚೋಪಲಬ್ಧಿಸ್ವರೂಪಸ್ಯಾತ್ಮನೋ ಭೇದಕಲ್ಪನಾಯಾಂ ಪ್ರಮಾಣಮಸ್ತಿ । ಭೇದಾಭಾವೇ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯ ಪಾರಾರ್ಥ್ಯಾನುಪಪತ್ತಿರಿತಿ ಚೇತ್ , ನ ; ಪ್ರಧಾನಕೃತಸ್ಯಾರ್ಥಸ್ಯಾತ್ಮನ್ಯಸಮವಾಯಾತ್ ; ಯದಿ ಹಿ ಪ್ರಧಾನಕೃತೋ ಬಂಧೋ ಮೋಕ್ಷೋ ವಾ ಅರ್ಥಃ ಪುರುಷೇಷು ಭೇದೇನ ಸಮವೈತಿ, ತತಃ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯ ಪಾರಾರ್ಥ್ಯಮಾತ್ಮೈಕತ್ವೇ ನೋಪಪದ್ಯತ ಇತಿ ಯುಕ್ತಾ ಪುರುಷಭೇದಕಲ್ಪನಾ ; ನ ಚ ಸಾಂಖ್ಯೈರ್ಬಂಧೋ ಮೋಕ್ಷೋ ವಾರ್ಥಃ ಪುರುಷಸಮವೇತೋಽಭ್ಯುಪಗಮ್ಯತೇ, ನಿರ್ವಿಶೇಷಾಶ್ಚ ಚೇತನಮಾತ್ರಾ ಆತ್ಮಾನೋಽಭ್ಯುಪಗಮ್ಯಂತೇ ; ಅತಃ ಪುರುಷಸತ್ತಾಮಾತ್ರಪ್ರಯುಕ್ತಮೇವ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯ ಪಾರಾರ್ಥ್ಯಂ ಸಿದ್ಧಮ್ , ನ ತು ಪುರುಷಭೇದಪ್ರಯುಕ್ತಮಿತಿ ; ಅತಃ ಪುರುಷಭೇದಕಲ್ಪನಾಯಾಂ ನ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯ ಪಾರಾರ್ಥ್ಯಂ ಹೇತುಃ ; ನ ಚಾನ್ಯತ್ಪುರುಷಭೇದಕಲ್ಪನಾಯಾಂ ಪ್ರಮಾಣಮಸ್ತಿ ಸಾಙ್‍ಖ್ಯಾನಾಮ್ । ಪರಸತ್ತಾಮಾತ್ರಮೇವ ಚೈತನ್ನಿಮಿತ್ತೀಕೃತ್ಯ ಸ್ವಯಂ ಬಧ್ಯತೇ ಮುಚ್ಯತೇ ಚ ಪ್ರಧಾನಮ್ ; ಪರಶ್ಚೋಪಲಬ್ಧಿಮಾತ್ರಸತ್ತಾಸ್ವರೂಪೇಣ ಪ್ರಧಾನಪ್ರವೃತ್ತೌ ಹೇತುಃ, ನ ಕೇನಚಿದ್ವಿಶೇಷೇಣೇತಿ, ಕೇವಲಮೂಢತಯೈವ ಪುರುಷಭೇದಕಲ್ಪನಾ ವೇದಾರ್ಥಪರಿತ್ಯಾಗಶ್ಚ । ಯೇ ತ್ವಾಹುರ್ವೈಶೇಷಿಕಾದಯಃ ಇಚ್ಛಾದಯ ಆತ್ಮಸಮವಾಯಿನ ಇತಿ ; ತದಪ್ಯಸತ್ , ಸ್ಮೃತಿಹೇತೂನಾಂ ಸಂಸ್ಕಾರಾಣಾಮಪ್ರದೇಶವತ್ಯಾತ್ಮನ್ಯಸಮವಾಯಾತ್ , ಆತ್ಮಮನಃಸಂಯೋಗಾಚ್ಚ ಸ್ಮೃತ್ಯುತ್ಪತ್ತೇಃ ಸ್ಮೃತಿನಿಯಮಾನುಪಪತ್ತಿಃ, ಯುಗಪದ್ವಾ ಸರ್ವಸ್ಮೃತ್ಯುತ್ಪತ್ತಿಪ್ರಸಂಗಃ । ನ ಚ ಭಿನ್ನಜಾತೀಯಾನಾಂ ಸ್ಪರ್ಶಾದಿಹೀನಾನಾಮಾತ್ಮನಾಂ ಮನಆದಿಭಿಃ ಸಂಬಂಧೋ ಯುಕ್ತಃ । ನ ಚ ದ್ರವ್ಯಾದ್ರೂಪಾದಯೋ ಗುಣಾಃ ಕರ್ಮಸಾಮಾನ್ಯವಿಶೇಷಸಮವಾಯಾ ವಾ ಭಿನ್ನಾಃ ಸಂತಿ । ಪರೇಷಾಂ ಯದಿ ಹ್ಯತ್ಯಂತಭಿನ್ನಾ ಏವ ದ್ರವ್ಯಾತ್ಸ್ಯುಃ ಇಚ್ಛಾದಯಶ್ಚಾತ್ಮನಃ, ತಥಾ ಸತಿ ದ್ರವ್ಯೇಣ ತೇಷಾಂ ಸಂಬಂಧಾನುಪಪತ್ತಿಃ । ಅಯುತಸಿದ್ಧಾನಾಂ ಸಮವಾಯಲಕ್ಷಣಃ ಸಂಬಂಧೋ ನ ವಿರುಧ್ಯತ ಇತಿ ಚೇತ್ , ನ ; ಇಚ್ಛಾದಿಭ್ಯೋಽನಿತ್ಯೇಭ್ಯ ಆತ್ಮನೋ ನಿತ್ಯಸ್ಯ ಪೂರ್ವಸಿದ್ಧತ್ವಾನ್ನಾಯುತಸಿದ್ಧತ್ವೋಪಪತ್ತಿಃ । ಆತ್ಮನಾ ಅಯುತಸಿದ್ಧತ್ವೇ ಚ ಇಚ್ಛಾದೀನಾಮಾತ್ಮಗತಮಹತ್ತ್ವವನ್ನಿತ್ಯತ್ವಪ್ರಸಂಗಃ । ಸ ಚಾನಿಷ್ಟಃ, ಆತ್ಮನೋಽನಿರ್ಮೋಕ್ಷಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ಸಮವಾಯಸ್ಯ ಚ ದ್ರವ್ಯಾದನ್ಯತ್ವೇ ಸತಿ ದ್ರವ್ಯೇಣ ಸಂಬಂಧಾಂತರಂ ವಾಚ್ಯಮ್ , ಯಥಾ ದ್ರವ್ಯಗುಣಯೋಃ । ಸಮವಾಯೋ ನಿತ್ಯಸಂಬಂಧ ಏವೇತಿ ನ ವಾಚ್ಯಮಿತಿ ಚೇತ್ , ತಥಾ ಸತಿ ಸಮವಾಯಸಂಬಂಧವತಾಂ ನಿತ್ಯಸಂಬಂಧಪ್ರಸಂಗಾತ್ಪೃಥಕ್ತ್ವಾನುಪಪತ್ತಿಃ । ಅತ್ಯಂತಪೃಥಕ್ತ್ವೇ ಚ ದ್ರವ್ಯಾದೀನಾಂ ಸ್ಪರ್ಶವದಸ್ಪರ್ಶದ್ರವ್ಯಯೋರಿವ ಷಷ್ಠ್ಯರ್ಥಾನುಪಪತ್ತಿಃ । ಇಚ್ಛಾದ್ಯುಪಜನಾಪಾಯವದ್ಗುಣವತ್ತ್ವೇ ಚ ಆತ್ಮನೋಽನಿತ್ಯತ್ವಪ್ರಸಂಗಃ । ದೇಹಫಲಾದಿವತ್ಸಾವಯವತ್ವಂ ವಿಕ್ರಿಯಾವತ್ತ್ವಂ ಚ ದೇಹಾದಿವದೇವೇತಿ ದೋಷಾವಪರಿಹಾರ್ಯೌ । ಯಥಾ ತ್ವಾಕಾಶಸ್ಯ ಅವಿದ್ಯಾಧ್ಯಾರೋಪಿತಘಟಾದ್ಯುಪಾಧಿಕೃತರಜೋಧೂಮಮಲವತ್ತ್ವಾದಿದೋಷವತ್ತ್ವಮ್ , ತಥಾ ಆತ್ಮನಃ ಅವಿದ್ಯಾಧ್ಯಾರೋಪಿತಬುದ್ಧ್ಯಾದ್ಯುಪಾಧಿಕೃತಸುಖದುಃಖಾದಿದೋಷವತ್ತ್ವೇ ಬಂಧಮೋಕ್ಷಾದಯೋ ವ್ಯಾವಹಾರಿಕಾ ನ ವಿರುಧ್ಯಂತೇ ; ಸರ್ವವಾದಿಭಿರವಿದ್ಯಾಕೃತವ್ಯವಹಾರಾಭ್ಯುಪಗಮಾತ್ ಪರಮಾರ್ಥಾನಭ್ಯುಪಗಮಾಚ್ಚ । ತಸ್ಮಾದಾತ್ಮಭೇದಪರಿಕಲ್ಪನಾ ವೃಥೈವ ತಾರ್ಕಿಕೈಃ ಕ್ರಿಯತ ಇತಿ ॥

ಕಥಂ ಪುನರಾತ್ಮಭೇದನಿಮಿತ್ತ ಇವ ವ್ಯವಹಾರ ಏಕಸ್ಮಿನ್ನಾತ್ಮನ್ಯವಿದ್ಯಾಕೃತ ಉಪಪದ್ಯತ ಇತಿ, ಉಚ್ಯತೇ । ಯಥಾ ಇಹಾಕಾಶೇ ಏಕಸ್ಮಿನ್ಘಟಕರಕಾಪವರಕಾದ್ಯಾಕಾಶಾನಾಮಲ್ಪತ್ವಮಹತ್ತ್ವಾದಿರೂಪಾಣಿ ಭಿದ್ಯಂತೇ, ತಥಾ ಕಾರ್ಯಮುದಕಾಹರಣಧಾರಣಶಯನಾದಿ, ಸಮಾಖ್ಯಾಶ್ಚ ಘಟಾಕಾಶಃ ಕರಕಾಕಾಶ ಇತ್ಯಾದ್ಯಾಃ ತತ್ಕೃತಾಶ್ಚ ಭಿನ್ನಾ ದೃಶ್ಯಂತೇ, ತತ್ರ ತತ್ರ ವೈ ವ್ಯವಹಾರವಿಷಯೇ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಸರ್ವೋಽಯಮಾಕಾಶೇ ರೂಪಾದಿಭೇದಕೃತೋ ವ್ಯವಹಾರಃ ಅಪರಮಾರ್ಥ ಏವ । ಪರಮಾರ್ಥತಸ್ತ್ವಾಕಾಶಸ್ಯ ನ ಭೇದೋಽಸ್ತಿ । ನ ಚಾಕಾಶಭೇದನಿಮಿತ್ತೋ ವ್ಯವಹಾರೋಽಸ್ತಿ ಅಂತರೇಣ ಪರೋಪಾಧಿಕೃತಂ ದ್ವಾರಮ್ । ಯಥೈತತ್ , ತದ್ವದ್ದೇಹೋಪಾಧಿಭೇದಕೃತೇಷು ಜೀವೇಷು ಘಟಾಕಾಶಸ್ಥಾನೀಯೇಷ್ವಾತ್ಮಸು ನಿರೂಪಣಾತ್ಕೃತಃ ಬುದ್ಧಿಮದ್ಭಿಃ ನಿರ್ಣಯಃ ನಿಶ್ಚಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥

ನನು ತತ್ರ ಪರಮಾರ್ಥಕೃತ ಏವ ಘಟಾಕಾಶಾದಿಷು ರೂಪಕಾರ್ಯಾದಿಭೇದವ್ಯವಹಾರ ಇತಿ ; ನೈತದಸ್ತಿ, ಯಸ್ಮಾತ್ಪರಮಾರ್ಥಾಕಾಶಸ್ಯ ಘಟಾಕಾಶೋ ನ ವಿಕಾರಃ, ಯಥಾ ಸುವರ್ಣಸ್ಯ ರುಚಕಾದಿಃ, ಯಥಾ ವಾ ಅಪಾಂ ಫೇನಬುದ್ಬುದಹಿಮಾದಿಃ ; ನಾಪ್ಯವಯವಃ, ಯಥಾ ವೃಕ್ಷಸ್ಯ ಶಾಖಾದಿಃ । ನ ತಥಾ ಆಕಾಶಸ್ಯ ಘಟಾಕಾಶೋ ವಿಕಾರಾವಯವೌ ಯಥಾ, ತಥಾ ನೈವಾತ್ಮನಃ ಪರಸ್ಯ ಪರಮಾರ್ಥಸತೋ ಮಹಾಕಾಶಸ್ಥಾನೀಯಸ್ಯ ಘಟಾಕಾಶಸ್ಥಾನೀಯೋ ಜೀವಃ ಸದಾ ಸರ್ವದಾ ಯಥೋಕ್ತದೃಷ್ಟಾಂತವನ್ನ ವಿಕಾರಃ, ನಾಪ್ಯವಯವಃ । ಅತ ಆತ್ಮಭೇದಕೃತೋ ವ್ಯವಹಾರೋ ಮೃಷೈವೇತ್ಯರ್ಥಃ ॥

ಯಸ್ಮಾದ್ಯಥಾ ಘಟಾಕಾಶಾದಿಭೇದಬುದ್ಧಿನಿಬಂಧನೋ ರೂಪಕಾರ್ಯಾದಿಭೇದವ್ಯವಹಾರಃ, ತಥಾ ದೇಹೋಪಾಧಿಜೀವಭೇದಕೃತೋ ಜನ್ಮಮರಣಾದಿವ್ಯವಹಾರಃ, ತಸ್ಮಾತ್ತತ್ಕೃತಮೇವ ಕ್ಲೇಶಕರ್ಮಫಲಮಲವತ್ತ್ವಮಾತ್ಮನಃ, ನ ಪರಮಾರ್ಥತ ಇತ್ಯೇತಮರ್ಥಂ ದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಪ್ರತಿಪಿಪಾದಯಿಷನ್ನಾಹ — ಯಥಾ ಭವತಿ ಲೋಕೇ ಬಾಲಾನಾಮ್ ಅವಿವೇಕಿನಾಂ ಗಗನಮ್ ಆಕಾಶಂ ಘನರಜೋಧೂಮಾದಿಮಲೈಃ ಮಲಿನಂ ಮಲವತ್ , ನ ಗಗನಯಾಥಾತ್ಮ್ಯವಿವೇಕವತಾಮ್ , ತಥಾ ಭವತಿ ಆತ್ಮಾ ಪರೋಽಪಿ — ಯೋ ವಿಜ್ಞಾತಾ ಪ್ರತ್ಯಕ್ — ಕ್ಲೇಶಕರ್ಮಫಲಮಲೈರ್ಮಲಿನಃ ಅಬುದ್ಧಾನಾಂ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮವಿವೇಕರಹಿತಾನಾಮ್ , ನಾತ್ಮವಿವೇಕವತಾಮ್ । ನ ಹ್ಯೂಷರದೇಶಃ ತೃಡ್ವತ್ಪ್ರಾಣ್ಯಧ್ಯಾರೋಪಿತೋದಕಫೇನತರಂಗಾದಿಮಾನ್ , ತಥಾ ನಾತ್ಮಾ ಅಬುಧಾರೋಪಿತಕ್ಲೇಶಾದಿಮಲೈಃ ಮಲಿನೋ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ ॥

ಪುನರಪ್ಯುಕ್ತಮೇವಾರ್ಥಂ ಪ್ರಪಂಚಯತಿ — ಘಟಾಕಾಶಜನ್ಮನಾಶಗಮನಾಗಮನಸ್ಥಿತಿವತ್ಸರ್ವಶರೀರೇಷ್ವಾತ್ಮನೋ ಜನ್ಮಮರಣಾದಿರಾಕಾಶೇನಾವಿಲಕ್ಷಣಃ ಪ್ರತ್ಯೇತವ್ಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥

ಘಟಾದಿಸ್ಥಾನೀಯಾಸ್ತು ದೇಹಾದಿಸಂಘಾತಾಃ ಸ್ವಪ್ನದೃಶ್ಯದೇಹಾದಿವನ್ಮಾಯಾವಿಕೃತದೇಹಾದಿವಚ್ಚ ಆತ್ಮಮಾಯಾವಿಸರ್ಜಿತಾಃ, ಆತ್ಮನೋ ಮಾಯಾ ಅವಿದ್ಯಾ, ತಯಾ ಪ್ರತ್ಯುಪಸ್ಥಾಪಿತಾಃ, ನ ಪರಮಾರ್ಥತಃ ಸಂತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಯದಿ ಆಧಿಕ್ಯಮಧಿಕಭಾವಃ ತಿರ್ಯಗ್ದೇಹಾದ್ಯಪೇಕ್ಷಯಾ ದೇವಾದಿಕಾರ್ಯಕರಣಸಂಘಾತಾನಾಮ್ , ಯದಿ ವಾ ಸರ್ವೇಷಾಂ ಸಮತೈವ, ತೇಷಾಂ ನ ಹ್ಯುಪಪತ್ತಿಸಂಭವಃ, ಸಂಭವಪ್ರತಿಪಾದಕೋ ಹೇತುಃ ನ ವಿದ್ಯತೇ ನಾಸ್ತಿ ; ಹಿ ಯಸ್ಮಾತ್ , ತಸ್ಮಾದವಿದ್ಯಾಕೃತಾ ಏವ, ನ ಪರಮಾರ್ಥತಃ ಸಂತೀತ್ಯರ್ಥಃ ॥

ಉತ್ಪತ್ತ್ಯಾದಿವರ್ಜಿತಸ್ಯಾದ್ವಯಸ್ಯಾಸ್ಯಾತ್ಮತತ್ತ್ವಸ್ಯ ಶ್ರುತಿಪ್ರಮಾಣಕತ್ವಪ್ರದರ್ಶನಾರ್ಥಂ ವಾಕ್ಯಾನ್ಯುಪನ್ಯಸ್ಯಂತೇ — ರಸಾದಯಃ ಅನ್ನರಸಮಯಃ ಪ್ರಾಣಮಯ ಇತ್ಯೇವಮಾದಯಃ ಕೋಶಾ ಇವ ಕೋಶಾಃ ಅಸ್ಯಾದೇಃ, ಉತ್ತರೋತ್ತರಾಪೇಕ್ಷಯಾ ಬಹಿರ್ಭಾವಾತ್ಪೂರ್ವಪೂರ್ವಸ್ಯ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಾಃ ವಿಸ್ಪಷ್ಟಮಾಖ್ಯಾತಾಃ ತೈತ್ತಿರೀಯಕೇ ತೈತ್ತಿರೀಯಕಶಾಖೋಪನಿಷದ್ವಲ್ಲ್ಯಾಮ್ , ತೇಷಾಂ ಕೋಶಾನಾಮಾತ್ಮಾ ಯೇನಾತ್ಮನಾ ಪಂಚಾಪಿ ಕೋಶಾ ಆತ್ಮವಂತೋಽಂತರತಮೇನ । ಸ ಹಿ ಸರ್ವೇಷಾಂ ಜೀವನನಿಮಿತ್ತತ್ವಾಜ್ಜೀವಃ । ಕೋಽಸಾವಿತ್ಯಾಹ — ಪರ ಏವಾತ್ಮಾ ಯಃ ಪೂರ್ವಮ್ ‘ಸತ್ಯಂ ಜ್ಞಾನಮನಂತಂ ಬ್ರಹ್ಮ’ (ತೈ. ಉ. ೨ । ೧ । ೧) ಇತಿ ಪ್ರಕೃತಃ ; ಯಸ್ಮಾದಾತ್ಮನಃ ಸ್ವಪ್ನಮಾಯಾದಿವದಾಕಾಶಾದಿಕ್ರಮೇಣ ರಸಾದಯಃ ಕೋಶಲಕ್ಷಣಾಃ ಸಂಘಾತಾ ಆತ್ಮಮಾಯಾವಿಸರ್ಜಿತಾ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಸ ಆತ್ಮಾ ಅಸ್ಮಾಭಿಃ ಯಥಾ ಖಂ ತಥೇತಿ ಸಂಪ್ರಕಾಶಿತಃ, ‘ಆತ್ಮಾ ಹ್ಯಾಕಾಶವತ್’ (ಮಾ. ಕಾ. ೩ । ೩) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ಲೋಕೈಃ । ನ ತಾರ್ಕಿಕಪರಿಕಲ್ಪಿತಾತ್ಮವತ್ಪುರುಷಬುದ್ಧಿಪ್ರಮಾಣಗಮ್ಯ ಇತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ ॥

ಕಿಂಚ, ಅಧಿದೈವತಮಧ್ಯಾತ್ಮಂ ಚ ತೇಜೋಮಯೋಽಮೃತಮಯಃ ಪುರುಷಃ ಪೃಥಿವ್ಯಾದ್ಯಂತರ್ಗತೋ ಯೋ ವಿಜ್ಞಾತಾ ಪರ ಏವಾತ್ಮಾ ಬ್ರಹ್ಮ ಸರ್ವಮಿತಿ ದ್ವಯೋರ್ದ್ವಯೋಃ ಆ ದ್ವೈತಕ್ಷಯಾತ್ ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಪ್ರಕಾಶಿತಮ್ ; ಕ್ವೇತ್ಯಾಹ — ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಖ್ಯಂ ಮಧು ಅಮೃತಮ್ , ಅಮೃತತ್ವಂ ಮೋದನಹೇತುತ್ವಾತ್ , ತದ್ವಿಜ್ಞಾಯತೇ ಯಸ್ಮಿನ್ನಿತಿ ಮಧುಜ್ಞಾನಂ ಮಧುಬ್ರಾಹ್ಮಣಮ್ , ತಸ್ಮಿನ್ನಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಕಿಮಿವೇತ್ಯಾಹ — ಪೃಥಿವ್ಯಾಮ್ ಉದರೇ ಚೈವ ಯಥಾ ಏಕ ಆಕಾಶಃ ಅನುಮಾನೇನ ಪ್ರಕಾಶಿತಃ ಲೋಕೇ, ತದ್ವದಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥

ಯದ್ಯುಕ್ತಿತಃ ಶ್ರುತಿತಶ್ಚ ನಿರ್ಧಾರಿತಂ ಜೀವಸ್ಯ ಪರಸ್ಯ ಚಾತ್ಮನೋಽನನ್ಯತ್ವಮ್ ಅಭೇದೇನ ಪ್ರಶಸ್ಯತೇ ಸ್ತೂಯತೇ ಶಾಸ್ತ್ರೇಣ ವ್ಯಾಸಾದಿಭಿಶ್ಚ, ಯಚ್ಚ ಸರ್ವಪ್ರಾಣಿಸಾಧಾರಣಂ ಸ್ವಾಭಾವಿಕಂ ಶಾಸ್ತ್ರಬಹಿರ್ಮುಖೈಃ ಕುತಾರ್ಕಿಕೈರ್ವಿರಚಿತಂ ನಾನಾತ್ವದರ್ಶನಂ ನಿಂದ್ಯತೇ, ‘ನ ತು ತದ್ದ್ವಿತೀಯಮಸ್ತಿ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೩ । ೨೩) ‘ದ್ವಿತೀಯಾದ್ವೈ ಭಯಂ ಭವತಿ’ (ಬೃ. ಉ. ೧ । ೪ । ೨) ‘ಉದರಮಂತರಂ ಕುರುತೇ, ಅಥ ತಸ್ಯ ಭಯಂ ಭವತಿ’ (ತೈ. ಉ. ೨ । ೭ । ೧) ‘ಇದಂ ಸರ್ವಂ ಯದಯಮಾತ್ಮಾ’ (ಬೃ. ಉ. ೨ । ೪ । ೬) ‘ಮೃತ್ಯೋಃ ಸ ಮೃತ್ಯುಮಾಪ್ನೋತಿ ಯ ಇಹ ನಾನೇವ ಪಶ್ಯತಿ’ (ಕ. ಉ. ೨ । ೪ । ೧೦) ಇತ್ಯೇವಮಾದಿವಾಕ್ಯೈರನ್ಯೈಶ್ಚ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಭಿಃ ಯಚ್ಚೈತತ್ , ತದೇವಂ ಹಿ ಸಮಂಜಸಮ್ ಋಜ್ವವಬೋಧಂ ನ್ಯಾಯ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಯಾಸ್ತು ತಾರ್ಕಿಕಪರಿಕಲ್ಪಿತಾಃ ಕುದೃಷ್ಟಯಃ, ತಾಃ ಅನೃಜ್ವ್ಯೋ ನಿರೂಪ್ಯಮಾಣಾ ನ ಘಟನಾಂ ಪ್ರಾಂಚಂತೀತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ ॥

ನನು ಶ್ರುತ್ಯಾಪಿ ಜೀವಪರಮಾತ್ಮನೋಃ ಪೃಥಕ್ತ್ವಂ ಯತ್ ಪ್ರಾಗುತ್ಪತ್ತೇಃ ಉತ್ಪತ್ತ್ಯರ್ಥೋಪನಿಷದ್ವಾಕ್ಯೇಭ್ಯಃ ಪೂರ್ವಂ ಪ್ರಕೀರ್ತಿತಂ ಕರ್ಮಕಾಂಡೇ ಅನೇಕಶಃ ಕಾಮಭೇದತಃ ಇದಂಕಾಮಃ ಅದಃಕಾಮ ಇತಿ, ಪರಶ್ಚ ‘ಸ ದಾಧಾರ ಪೃಥಿವೀಂ ದ್ಯಾಮ್’ (ಋ. ೧೦ । ೧೨೧ । ೧) ಇತ್ಯಾದಿಮಂತ್ರವರ್ಣೈಃ ; ತತ್ರ ಕಥಂ ಕರ್ಮಜ್ಞಾನಕಾಂಡವಾಕ್ಯವಿರೋಧೇ ಜ್ಞಾನಕಾಂಡವಾಕ್ಯಾರ್ಥಸ್ಯೈವೈಕತ್ವಸ್ಯ ಸಾಮಂಜಸ್ಯಮವಧಾರ್ಯತ ಇತಿ । ಅತ್ರೋಚ್ಯತೇ — ‘ಯತೋ ವಾ ಇಮಾನಿ ಭೂತಾನಿ ಜಾಯಂತೇ’ (ತೈ. ಉ. ೩ । ೧ । ೧) ‘ಯಥಾಗ್ನೇಃ ಕ್ಷುದ್ರಾ ವಿಸ್ಫುಲಿಂಗಾಃ’ (ಬೃ. ಉ. ೨ । ೧ । ೨೦) ‘ತಸ್ಮಾದ್ವಾ ಏತಸ್ಮಾದಾತ್ಮನ ಆಕಾಶಃ ಸಂಭೂತಃ’ (ತೈ. ಉ. ೨ । ೧ । ೧) ‘ತದೈಕ್ಷತ ತತ್ತೇಜೋಽಸೃಜತ’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೨ । ೩) ಇತ್ಯಾದ್ಯುತ್ಪತ್ತ್ಯರ್ಥೋಪನಿಷದ್ವಾಕ್ಯೇಭ್ಯಃ ಪ್ರಾಕ್ಪೃಥಕ್ತ್ವಂ ಕರ್ಮಕಾಂಡೇ ಪ್ರಕೀರ್ತಿತಂ ಯತ್ , ತನ್ನ ಪರಮಾರ್ಥತಃ । ಕಿಂ ತರ್ಹಿ ? ಗೌಣಮ್ ; ಮಹಾಕಾಶಘಟಾಕಾಶಾದಿಭೇದವತ್ , ಯಥಾ ಓದನಂ ಪಚತೀತಿ ಭವಿಷ್ಯದ್ವೃತ್ತ್ಯಾ, ತದ್ವತ್ । ನ ಹಿ ಭೇದವಾಕ್ಯಾನಾಂ ಕದಾಚಿದಪಿ ಮುಖ್ಯಭೇದಾರ್ಥಕತ್ವಮುಪಪದ್ಯತೇ, ಸ್ವಾಭಾವಿಕಾವಿದ್ಯಾವತ್ಪ್ರಾಣಿಭೇದದೃಷ್ಟ್ಯನುವಾದಿತ್ವಾದಾತ್ಮಭೇದವಾಕ್ಯಾನಾಮ್ । ಇಹ ಚ ಉಪನಿಷತ್ಸು ಉತ್ಪತ್ತಿಪ್ರಲಯಾದಿವಾಕ್ಯೈರ್ಜೀವಪರಾತ್ಮನೋರೇಕತ್ವಮೇವ ಪ್ರತಿಪಿಪಾದಯಿಷಿತಮ್ ‘ತತ್ತ್ವಮಸಿ’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೮ । ೭) ‘ಅನ್ಯೋಽಸಾವನ್ಯೋಽಹಮಸ್ಮೀತಿ ನ ಸ ವೇದ’ (ಬೃ. ಉ. ೧ । ೪ । ೧೦) ಇತ್ಯಾದಿಭಿಃ ; ಅತ ಉಪನಿಷತ್ಸ್ವೇಕತ್ವಂ ಶ್ರುತ್ಯಾ ಪ್ರತಿಪಿಪಾದಯಿಷಿತಂ ಭವಿಷ್ಯತೀತಿ ಭಾವಿನೀಮಿವ ವೃತ್ತಿಮಾಶ್ರಿತ್ಯ ಲೋಕೇ ಭೇದದೃಷ್ಟ್ಯನುವಾದೋ ಗೌಣ ಏವೇತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ । ಅಥವಾ, ‘ತದೈಕ್ಷತ. . . ತತ್ತೇಜೋಽಸೃಜತ’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೨ । ೩) ಇತ್ಯಾದ್ಯುತ್ಪತ್ತೇಃ ಪ್ರಾಕ್ ‘ಏಕಮೇವಾದ್ವಿತೀಯಮ್’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೨ । ೨) ಇತ್ಯೇಕತ್ವಂ ಪ್ರಕೀರ್ತಿತಮ್ ; ತದೇವ ಚ ‘ತತ್ಸತ್ಯಂ ಸ ಆತ್ಮಾ, ತತ್ತ್ವಮಸಿ’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೮ । ೭) ಇತ್ಯೇಕತ್ವಂ ಭವಿಷ್ಯತೀತಿ ತಾಂ ಭವಿಷ್ಯದ್ವೃತ್ತಿಮಪೇಕ್ಷ್ಯ ಯಜ್ಜೀವಾತ್ಮನೋಃ ಪೃಥಕ್ತ್ವಂ ಯತ್ರ ಕ್ವಚಿದ್ವಾಕ್ಯೇ ಗಮ್ಯಮಾನಮ್ , ತದ್ಗೌಣಮ್ ; ಯಥಾ ಓದನಂ ಪಚತೀತಿ, ತದ್ವತ್ ॥

ನನು ಯದ್ಯುತ್ಪತ್ತೇಃ ಪ್ರಾಗಜಂ ಸರ್ವಮೇಕಮೇವಾದ್ವಿತೀಯಮ್ , ತಥಾಪಿ ಉತ್ಪತ್ತೇರೂರ್ಧ್ವಂ ಜಾತಮಿದಂ ಸರ್ವಂ ಜೀವಾಶ್ಚ ಭಿನ್ನಾ ಇತಿ । ಮೈವಮ್ , ಅನ್ಯಾರ್ಥತ್ವಾದುತ್ಪತ್ತಿಶ್ರುತೀನಾಮ್ । ಪೂರ್ವಮಪಿ ಪರಿಹೃತ ಏವಾಯಂ ದೋಷಃ — ಸ್ವಪ್ನವದಾತ್ಮಮಾಯಾವಿಸರ್ಜಿತಾಃ ಸಂಘಾತಾಃ, ಘಟಾಕಾಶೋತ್ಪತ್ತಿಭೇದಾದಿವಜ್ಜೀವಾನಾಮುತ್ಪತ್ತಿಭೇದಾದಿರಿತಿ । ಇತ ಏವ ಉತ್ಪತ್ತಿಭೇದಾದಿಶ್ರುತಿಭ್ಯ ಆಕೃಷ್ಯ ಇಹ ಪುನರುತ್ಪತ್ತಿಶ್ರುತೀನಾಮೈದಂಪರ್ಯಪ್ರತಿಪಿಪಾದಯಿಷಯೋಪನ್ಯಾಸಃ ಮೃಲ್ಲೋಹವಿಸ್ಫುಲಿಂಗಾದಿದೃಷ್ಟಾಂತೋಪನ್ಯಾಸೈಃ ಸೃಷ್ಟಿಃ ಯಾ ಚ ಉದಿತಾ ಪ್ರಕಾಶಿತಾ ಕಲ್ಪಿತಾ ಅನ್ಯಥಾನ್ಯಥಾ ಚ, ಸ ಸರ್ವಃ ಸೃಷ್ಟಿಪ್ರಕಾರೋ ಜೀವಪರಮಾತ್ಮೈಕತ್ವಬುದ್ಧ್ಯವತಾರಾಯೋಪಾಯೋಽಸ್ಮಾಕಮ್ , ಯಥಾ ಪ್ರಾಣಸಂವಾದೇ ವಾಗಾದ್ಯಾಸುರಪಾಪ್ಮವೇಧಾದ್ಯಾಖ್ಯಾಯಿಕಾ ಕಲ್ಪಿತಾ ಪ್ರಾಣವೈಶಿಷ್ಟ್ಯಬೋಧಾವತಾರಾಯ ; ತದಪ್ಯಸಿದ್ಧಮಿತಿ ಚೇತ್ ; ನ, ಶಾಖಾಭೇದೇಷ್ವನ್ಯಥಾನ್ಯಥಾ ಚ ಪ್ರಾಣಾದಿಸಂವಾದಶ್ರವಣಾತ್ । ಯದಿ ಹಿ ವಾದಃ ಪರಮಾರ್ಥ ಏವಾಭೂತ್ , ಏಕರೂಪ ಏವ ಸಂವಾದಃ ಸರ್ವಶಾಖಾಸ್ವಶ್ರೋಷ್ಯತ, ವಿರುದ್ಧಾನೇಕಪ್ರಕಾರೇಣ ನಾಶ್ರೋಷ್ಯತ ; ಶ್ರೂಯತೇ ತು ; ತಸ್ಮಾನ್ನ ತಾದರ್ಥ್ಯಂ ಸಂವಾದಶ್ರುತೀನಾಮ್ । ತಥೋತ್ಪತ್ತಿವಾಕ್ಯಾನಿ ಪ್ರತ್ಯೇತವ್ಯಾನಿ । ಕಲ್ಪಸರ್ಗಭೇದಾತ್ಸಂವಾದಶ್ರುತೀನಾಮುತ್ಪತ್ತಿಶ್ರುತೀನಾಂ ಚ ಪ್ರತಿಸರ್ಗಮನ್ಯಥಾತ್ವಮಿತಿ ಚೇತ್ ; ನ, ನಿಷ್ಪ್ರಯೋಜನತ್ವಾದ್ಯಥೋಕ್ತಬುದ್ಧ್ಯವತಾರಪ್ರಯೋಜನವ್ಯತಿರೇಕೇಣ । ನ ಹ್ಯನ್ಯಪ್ರಯೋಜನವತ್ತ್ವಂ ಸಂವಾದೋತ್ಪತ್ತಿಶ್ರುತೀನಾಂ ಶಕ್ಯಂ ಕಲ್ಪಯಿತುಮ್ । ತಥಾತ್ವಪ್ರತ್ತಿಪತ್ತಯೇ ಧ್ಯಾನಾರ್ಥಮಿತಿ ಚೇತ್ ; ನ, ಕಲಹೋತ್ಪತ್ತಿಪ್ರಲಯಾನಾಂ ಪ್ರತಿಪತ್ತೇರನಿಷ್ಟತ್ವಾತ್ । ತಸ್ಮಾದುತ್ಪತ್ತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಯ ಆತ್ಮೈಕತ್ವಬುದ್ಧ್ಯವತಾರಾಯೈವ, ನಾನ್ಯಾರ್ಥಾಃ ಕಲ್ಪಯಿತುಂ ಯುಕ್ತಾಃ । ಅತೋ ನಾಸ್ತ್ಯುತ್ಪತ್ತ್ಯಾದಿಕೃತೋ ಭೇದಃ ಕಥಂಚನ ॥

ಯದಿ ಹಿ ಪರ ಏವಾತ್ಮಾ ನಿತ್ಯಶುದ್ಧಬುದ್ಧಮುಕ್ತಸ್ವಭಾವ ಏಕಃ ಪರಮಾರ್ಥತಃ ಸನ್ ‘ಏಕಮೇವಾದ್ವಿತೀಯಮ್’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೨ । ೨) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಭ್ಯಃ, ಅಸದನ್ಯತ್ , ಕಿಮರ್ಥೇಯಮುಪಾಸನೋಪದಿಷ್ಟಾ ‘ಆತ್ಮಾ ವಾ ಅರೇ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಃ’ (ಬೃ. ಉ. ೨ । ೪ । ೫) ‘ಯ ಆತ್ಮಾಪಹತಪಾಪ್ಮಾ’ (ಛಾ. ಉ. ೮ । ೭ । ೧) ‘ಸ ಕ್ರತುಂ ಕುರ್ವೀತ’ (ಛಾ. ಉ. ೩ । ೧೪ । ೧) ‘ಆತ್ಮೇತ್ಯೇವೋಪಾಸೀತ’ (ಬೃ. ಉ. ೧ । ೪ । ೭) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಭ್ಯಃ, ಕರ್ಮಾಣಿ ಚಾಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದೀನಿ ? ಶೃಣು ತತ್ರ ಕಾರಣಮ್ — ಆಶ್ರಮಾಃ ಆಶ್ರಮಿಣೋಽಧಿಕೃತಾಃ, ವರ್ಣಿನಶ್ಚ ಮಾರ್ಗಗಾಃ, ಆಶ್ರಮಶಬ್ದಸ್ಯ ಪ್ರದರ್ಶನಾರ್ಥತ್ವಾತ್ , ತ್ರಿವಿಧಾಃ । ಕಥಮ್ ? ಹೀನಮಧ್ಯಮೋತ್ಕೃಷ್ಟದೃಷ್ಟಯಃ ಹೀನಾ ನಿಕೃಷ್ಟಾ ಮಧ್ಯಮಾ ಉತ್ಕೃಷ್ಟಾ ಚ ದೃಷ್ಟಿಃ ದರ್ಶನಸಾಮರ್ಥ್ಯಂ ಯೇಷಾಂ ತೇ, ಮಂದಮಧ್ಯಮೋತ್ತಮಬುದ್ಧಿಸಾಮರ್ಥ್ಯೋಪೇತಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಉಪಾಸನಾ ಉಪದಿಷ್ಟಾ ಇಯಂ ತದರ್ಥಂ ಮಂದಮಧ್ಯಮದೃಷ್ಟ್ಯಾಶ್ರಮಾದ್ಯರ್ಥಂ ಕರ್ಮಾಣಿ ಚ । ನ ಚಾತ್ಮೈಕ ಏವಾದ್ವಿತೀಯ ಇತಿ ನಿಶ್ಚಿತೋತ್ತಮದೃಷ್ಟ್ಯರ್ಥಮ್ । ದಯಾಲುನಾ ದೇವೇನಾನುಕಂಪಯಾ ಸನ್ಮಾರ್ಗಗಾಃ ಸಂತಃ ಕಥಮಿಮಾಮುತ್ತಮಾಮೇಕತ್ವದೃಷ್ಟಿಂ ಪ್ರಾಪ್ನುಯುರಿತಿ, ‘ಯನ್ಮನಸಾ ನ ಮನುತೇ ಯೇನಾಹುರ್ಮನೋ ಮತಮ್ । ತದೇವ ಬ್ರಹ್ಮ ತ್ವಂ ವಿದ್ಧಿ ನೇದಂ ಯದಿದಮುಪಾಸತೇ’ (ಕೇ. ಉ. ೧ । ೫) ‘ತತ್ತ್ವಮಸಿ’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೮ । ೭) ‘ಆತ್ಮೈವೇದಂ ಸರ್ವಮ್’ (ಛಾ. ಉ. ೭ । ೨೫ । ೨) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಭ್ಯಃ ॥

ಶಾಸ್ತ್ರೋಪಪತ್ತಿಭ್ಯಾಮವಧಾರಿತತ್ವಾದದ್ವಯಾತ್ಮದರ್ಶನಂ ಸಮ್ಯಗ್ದರ್ಶನಮ್ , ತದ್ಬಾಹ್ಯತ್ವಾನ್ಮಿಥ್ಯಾದರ್ಶನಮನ್ಯತ್ । ಇತಶ್ಚ ಮಿಥ್ಯಾದರ್ಶನಂ ದ್ವೈತಿನಾಂ ರಾಗದ್ವೇಷಾದಿದೋಷಾಸ್ಪದತ್ವಾತ್ । ಕಥಮ್ ? ಸ್ವಸಿದ್ಧಾಂತವ್ಯವಸ್ಥಾಸು ಸ್ವಸಿದ್ಧಾಂತರಚನಾನಿಯಮೇಷು ಕಪಿಲಕಣಾದಬುದ್ಧಾರ್ಹತಾದಿದೃಷ್ಟ್ಯನುಸಾರಿಣೋ ದ್ವೈತಿನೋ ನಿಶ್ಚಿತಾಃ, ಏವಮೇವೈಷ ಪರಮಾರ್ಥೋ ನಾನ್ಯಥೇತಿ, ತತ್ರ ತತ್ರಾನುರಕ್ತಾಃ ಪ್ರತಿಪಕ್ಷಂ ಚಾತ್ಮನಃ ಪಶ್ಯಂತಸ್ತಂ ದ್ವಿಷಂತ ಇತ್ಯೇವಂ ರಾಗದ್ವೇಷೋಪೇತಾಃ ಸ್ವಸಿದ್ಧಾಂತದರ್ಶನನಿಮಿತ್ತಮೇವ ಪರಸ್ಪರಮ್ ಅನ್ಯೋನ್ಯಂ ವಿರುಧ್ಯಂತೇ । ತೈರನ್ಯೋನ್ಯವಿರೋಧಿಭಿರಸ್ಮದೀಯೋಽಯಂ ವೈದಿಕಃ ಸರ್ವಾನನ್ಯತ್ವಾದಾತ್ಮೈಕತ್ವದರ್ಶನಪಕ್ಷೋ ನ ವಿರುಧ್ಯತೇ, ಯಥಾ ಸ್ವಹಸ್ತಪಾದಾದಿಭಿಃ । ಏವಂ ರಾಗದ್ವೇಷಾದಿದೋಷಾನಾಸ್ಪದತ್ವಾದಾತ್ಮೈಕತ್ವಬುದ್ಧಿರೇವ ಸಮ್ಯಗ್ದರ್ಶನಮಿತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ ॥

ಕೇನ ಹೇತುನಾ ತೈರ್ನ ವಿರುಧ್ಯತ ಇತ್ಯುಚ್ಯತೇ — ಅದ್ವೈತಂ ಪರಮಾರ್ಥಃ, ಹಿ ಯಸ್ಮಾತ್ ದ್ವೈತಂ ನಾನಾತ್ವಂ ತಸ್ಯಾದ್ವೈತಸ್ಯ ಭೇದಃ ತದ್ಭೇದಃ, ತಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ, ‘ಏಕಮೇವಾದ್ವಿತೀಯಮ್’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೨ । ೧) ‘ತತ್ತೇಜೋಽಸೃಜತ’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೨ । ೩) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ ; ಉಪಪತ್ತೇಶ್ಚ, ಸ್ವಚಿತ್ತಸ್ಪಂದನಾಭಾವೇ ಸಮಾಧೌ ಮೂರ್ಛಾಯಾಂ ಸುಷುಪ್ತೌ ವಾ ಅಭಾವಾತ್ । ಅತಃ ತದ್ಭೇದ ಉಚ್ಯತೇ ದ್ವೈತಮ್ । ದ್ವೈತಿನಾಂ ತು ತೇಷಾಂ ಪರಮಾರ್ಥತೋಽಪರಮಾರ್ಥತಶ್ಚ ಉಭಯಥಾಪಿ ದ್ವೈತಮೇವ ; ಯದಿ ಚ ತೇಷಾಂ ಭ್ರಾಂತಾನಾಂ ದ್ವೈತದೃಷ್ಟಿಃ ಅಸ್ಮಾಕಮದ್ವೈತದೃಷ್ಟಿರಭ್ರಾಂತಾನಾಮ್ , ತೇನಾಯಂ ಹೇತುನಾ ಅಸ್ಮತ್ಪಕ್ಷೋ ನ ವಿರುಧ್ಯತೇ ತೈಃ, ‘ಇಂದ್ರೋ ಮಾಯಾಭಿಃ’ (ಬೃ. ಉ. ೨ । ೫ । ೧೯) ‘ನ ತು ತದ್ದ್ವಿತೀಯಮಸ್ತಿ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೩ । ೨೩) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ । ಯಥಾ ಮತ್ತಗಜಾರೂಢಃ ಉನ್ಮತ್ತಂ ಭೂಮಿಷ್ಠಮ್ ‘ಪ್ರತಿಗಜಾರೂಢೋಽಹಂ ಗಜಂ ವಾಹಯ ಮಾಂ ಪ್ರತಿ’ ಇತಿ ಬ್ರುವಾಣಮಪಿ ತಂ ಪ್ರತಿ ನ ವಾಹಯತ್ಯವಿರೋಧಬುದ್ಧ್ಯಾ, ತದ್ವತ್ । ತತಃ ಪರಮಾರ್ಥತೋ ಬ್ರಹ್ಮವಿದಾತ್ಮೈವ ದ್ವೈತಿನಾಮ್ । ತೇನಾಯಂ ಹೇತುನಾ ಅಸ್ಮತ್ಪಕ್ಷೋ ನ ವಿರುಧ್ಯತೇ ತೈಃ ॥

ದ್ವೈತಮದ್ವೈತಭೇದ ಇತ್ಯುಕ್ತೇ ದ್ವೈತಮಪ್ಯದ್ವೈತವತ್ಪರಮಾರ್ಥಸದಿತಿ ಸ್ಯಾತ್ಕಸ್ಯಚಿದಾಶಂಕೇತ್ಯತ ಆಹ — ಯತ್ಪರಮಾರ್ಥಸದದ್ವೈತಮ್ , ಮಾಯಯಾ ಭಿದ್ಯತೇ ಹ್ಯೇತತ್ ತೈಮಿರಿಕಾನೇಕಚಂದ್ರವತ್ ರಜ್ಜುಃ ಸರ್ಪಧಾರಾದಿಭಿರ್ಭೇದೈರಿವ ; ನ ಪರಮಾರ್ಥತಃ, ನಿರವಯವತ್ವಾದಾತ್ಮನಃ । ಸಾವಯವಂ ಹ್ಯವಯವಾನ್ಯಥಾತ್ವೇನ ಭಿದ್ಯತೇ, ಯಥಾ ಮೃತ್ ಘಟಾದಿಭೇದೈಃ । ತಸ್ಮಾನ್ನಿರವಯವಮಜಂ ನಾನ್ಯಥಾ ಕಥಂಚನ, ಕೇನಚಿದಪಿ ಪ್ರಕಾರೇಣ ನ ಭಿದ್ಯತ ಇತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ । ತತ್ತ್ವತೋ ಭಿದ್ಯಮಾನಂ ಹಿ ಅಮೃತಮಜಮದ್ವಯಂ ಸ್ವಭಾವತಃ ಸತ್ ಮರ್ತ್ಯತಾಂ ವ್ರಜೇತ್ , ಯಥಾ ಅಗ್ನಿಃ ಶೀತತಾಮ್ । ತಚ್ಚಾನಿಷ್ಟಂ ಸ್ವಭಾವವೈಪರೀತ್ಯಗಮನಮ್ , ಸರ್ವಪ್ರಮಾಣವಿರೋಧಾತ್ । ಅಜಮದ್ವಯಮಾತ್ಮತತ್ತ್ವಂ ಮಾಯಯೈವ ಭಿದ್ಯತೇ, ನ ಪರಮಾರ್ಥತಃ । ತಸ್ಮಾನ್ನ ಪರಮಾರ್ಥಸದ್ದ್ವೈತಮ್ ॥

ಯೇ ತು ಪುನಃ ಕೇಚಿದುಪನಿಷದ್ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಾರೋ ಬ್ರಹ್ಮವಾದಿನೋ ವಾವದೂಕಾಃ ಅಜಾತಸ್ಯೈವ ಆತ್ಮತತ್ತ್ವಸ್ಯಾಮೃತಸ್ಯ ಸ್ವಭಾವತೋ ಜಾತಿಮ್ ಉತ್ಪತ್ತಿಮ್ ಇಚ್ಛಂತಿ ಪರಮಾರ್ಥತ ಏವ, ತೇಷಾಂ ಜಾತಂ ಚೇತ್ , ತದೇವ ಮರ್ತ್ಯತಾಮೇಷ್ಯತ್ಯವಶ್ಯಮ್ । ಸ ಚ ಅಜಾತೋ ಹ್ಯಮೃತೋ ಭಾವಃ ಸ್ವಭಾವತಃ ಸನ್ನಾತ್ಮಾ ಕಥಂ ಮರ್ತ್ಯತಾಮೇಷ್ಯತಿ ? ನ ಕಥಂಚನ ಮರ್ತ್ಯತ್ವಂ ಸ್ವಭಾವವೈಪರೀತ್ಯಮೇಷ್ಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ ॥

ಯಸ್ಮಾನ್ನ ಭವತಿ ಅಮೃತಂ ಮರ್ತ್ಯಂ ಲೋಕೇ ನಾಪಿ ಮರ್ತ್ಯಮಮೃತಂ ತಥಾ, ತತಃ ಪ್ರಕೃತೇಃ ಸ್ವಭಾವಸ್ಯ ಅನ್ಯಥಾಭಾವಃ ಸ್ವತಃ ಪ್ರಚ್ಯುತಿಃ ನ ಕಥಂಚಿದ್ಭವಿಷ್ಯತಿ, ಅಗ್ನೇರಿವೌಷ್ಣ್ಯಸ್ಯ ॥

ಯಸ್ಯ ಪುನರ್ವಾದಿನಃ ಸ್ವಭಾವೇನ ಅಮೃತೋ ಭಾವಃ ಮರ್ತ್ಯತಾಂ ಗಚ್ಛತಿ ಪರಮಾರ್ಥತೋ ಜಾಯತೇ, ತಸ್ಯ ಪ್ರಾಗುತ್ಪತ್ತೇಃ ಸ ಭಾವಃ ಸ್ವಭಾವತೋಽಮೃತ ಇತಿ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾ ಮೃಷೈವ । ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ? ಕೃತಕೇನಾಮೃತಃ ತಸ್ಯ ಸ್ವಭಾವಃ । ಕೃತಕೇನಾಮೃತಃ ಸ ಕಥಂ ಸ್ಥಾಸ್ಯತಿ ನಿಶ್ಚಲಃ ? ಅಮೃತಸ್ವಭಾವತಯಾ ನ ಕಥಂಚಿತ್ಸ್ಥಾಸ್ಯತಿ । ಆತ್ಮಜಾತಿವಾದಿನಃ ಸರ್ವಥಾ ಅಜಂ ನಾಮ ನಾಸ್ತ್ಯೇವ । ಸರ್ವಮೇತನ್ಮರ್ತ್ಯಮ್ ; ಅತಃ ಅನಿರ್ಮೋಕ್ಷಪ್ರಸಂಗ ಇತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ ॥

ನನ್ವಜಾತಿವಾದಿನಃ ಸೃಷ್ಟಿಪ್ರತಿಪಾದಿಕಾ ಶ್ರುತಿರ್ನ ಸಂಗಚ್ಛತೇ । ಬಾಢಮ್ ; ವಿದ್ಯತೇ ಸೃಷ್ಟಿಪ್ರತಿಪಾದಿಕಾ ಶ್ರುತಿಃ ; ಸಾ ತ್ವನ್ಯಪರಾ, ‘ಉಪಾಯಃ ಸೋಽವತಾರಯ’ (ಮಾ. ಕಾ. ೩ । ೧೫) ಇತ್ಯವೋಚಾಮ । ಇದಾನೀಮುಕ್ತೇಽಪಿ ಪರಿಹಾರೇ ಪುನಶ್ಚೋದ್ಯಪರಿಹಾರೌ ವಿವಕ್ಷಿತಾರ್ಥಂ ಪ್ರತಿ ಸೃಷ್ಟಿಶ್ರುತ್ಯಕ್ಷರಾಣಾಮಾನುಲೋಮ್ಯವಿರೋಧಶಂಕಾಮಾತ್ರಪರಿಹಾರಾರ್ಥೌ । ಭೂತತಃ ಪರಮಾರ್ಥತಃ ಸೃಜ್ಯಮಾನೇ ವಸ್ತುನಿ, ಅಭೂತತಃ ಮಾಯಯಾ ವಾ ಮಾಯಾವಿನೇವ ಸೃಜ್ಯಮಾನೇ ವಸ್ತುನಿ ಸಮಾ ತುಲ್ಯಾ ಸೃಷ್ಟಿಶ್ರುತಿಃ । ನನು ಗೌಣಮುಖ್ಯಯೋರ್ಮುಖ್ಯೇ ಶಬ್ದಾರ್ಥಪ್ರತಿಪತ್ತಿರ್ಯುಕ್ತಾ ; ನ, ಅನ್ಯಥಾಸೃಷ್ಟೇರಪ್ರಸಿದ್ಧತ್ವಾನ್ನಿಷ್ಪ್ರಯೋಜನತ್ವಾಚ್ಚ ಇತ್ಯವೋಚಾಮ । ಅವಿದ್ಯಾಸೃಷ್ಟಿವಿಷಯೈವ ಸರ್ವಾ ಗೌಣೀ ಮುಖ್ಯಾ ಚ ಸೃಷ್ಟಿಃ, ನ ಪರಮಾರ್ಥತಃ, ‘ಸಬಾಹ್ಯಾಭ್ಯಂತರೋ ಹ್ಯಜಃ’ (ಮು. ಉ. ೨ । ೧ । ೨) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ । ತಸ್ಮಾತ್ ಶ್ರುತ್ಯಾ ನಿಶ್ಚಿತಂ ಯತ್ ಏಕಮೇವಾದ್ವಿತೀಯಮಜಮಮೃತಮಿತಿ, ಯುಕ್ತಿಯುಕ್ತಂ ಚ ಯುಕ್ತ್ಯಾ ಚ ಸಂಪನ್ನಮ್ , ತದೇವೇತ್ಯವೋಚಾಮ ಪೂರ್ವೈರ್ಗ್ರಂಥೈಃ ; ತದೇವ ಶ್ರುತ್ಯರ್ಥೋ ಭವತಿ, ನೇತರತ್ಕದಾಚಿದಪಿ ಕ್ವಚಿದಪಿ ॥

ಕಥಂ ಶ್ರುತಿನಿಶ್ಚಯ ಇತ್ಯಾಹ — ಯದಿ ಹಿ ಭೂತತ ಏವ ಸೃಷ್ಟಿಃ ಸ್ಯಾತ್ , ತತಃ ಸತ್ಯಮೇವ ನಾನಾವಸ್ತ್ವಿತಿ ತದಭಾವಪ್ರದರ್ಶನಾರ್ಥ ಆಮ್ನಾಯೋ ನ ಸ್ಯಾತ್ ; ಅಸ್ತಿ ಚ ‘ನೇಹ ನಾನಾಸ್ತಿ ಕಿಂಚನ’ (ಕ. ಉ. ೨ । ೧ । ೧೧) ಇತ್ಯಾಮ್ನಾಯೋ ದ್ವೈತಭಾವಪ್ರತಿಷೇಧಾರ್ಥಃ ; ತಸ್ಮಾದಾತ್ಮೈಕತ್ವಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯರ್ಥಾ ಕಲ್ಪಿತಾ ಸೃಷ್ಟಿರಭೂತೈವ ಪ್ರಾಣಸಂವಾದವತ್ । ‘ಇಂದ್ರೋ ಮಾಯಾಭಿಃ’ (ಬೃ. ಉ. ೨ । ೫ । ೧೯) ಇತ್ಯಭೂತಾರ್ಥಪ್ರತಿಪಾದಕೇನ ಮಾಯಾಶಬ್ದೇನ ವ್ಯಪದೇಶಾತ್ । ನನು ಪ್ರಜ್ಞಾವಚನೋ ಮಾಯಾಶಬ್ದಃ ; ಸತ್ಯಮ್ , ಇಂದ್ರಿಯಪ್ರಜ್ಞಾಯಾ ಅವಿದ್ಯಾಮಯತ್ವೇನ ಮಾಯಾತ್ವಾಭ್ಯುಪಗಮಾದದೋಷಃ । ಮಾಯಾಭಿಃ ಇಂದ್ರಿಯಪ್ರಜ್ಞಾಭಿರವಿದ್ಯಾರೂಪಾಭಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ । ‘ಅಜಾಯಮಾನೋ ಬಹುಧಾ ವಿಜಾಯತೇ’ (ತೈ. ಆ. ೩ । ೧೩) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ । ತಸ್ಮಾತ್ ಜಾಯತೇ ಮಾಯಯಾ ತು ಸಃ ; ತು —ಶಬ್ದೋಽವಧಾರಣಾರ್ಥಃ ಮಾಯಯೈವೇತಿ । ನ ಹ್ಯಜಾಯಮಾನತ್ವಂ ಬಹುಧಾಜನ್ಮ ಚ ಏಕತ್ರ ಸಂಭವತಿ, ಅಗ್ನಾವಿವ ಶೈತ್ಯಮೌಷ್ಣ್ಯಂ ಚ । ಫಲವತ್ತ್ವಾಚ್ಚಾತ್ಮೈಕತ್ವದರ್ಶನಮೇವ ಶ್ರುತಿನಿಶ್ಚಿತೋಽರ್ಥಃ, ‘ತತ್ರ ಕೋ ಮೋಹಃ ಕಃ ಶೋಕ ಏಕತ್ವಮನುಪಶ್ಯತಃ’ (ಈ. ಉ. ೭) ಇತ್ಯಾದಿಮಂತ್ರವರ್ಣಾತ್ ‘ಮೃತ್ಯೋಃ ಸ ಮೃತ್ಯುಮಾಪ್ನೋತಿ’ (ಕ. ಉ. ೨ । ೪ । ೧೦) ಇತಿ ನಿಂದಿತತ್ವಾಚ್ಚ ಸೃಷ್ಟ್ಯಾದಿಭೇದದೃಷ್ಟೇಃ ॥

‘ಅಂಧಂ ತಮಃ ಪ್ರವಿಶಂತಿ ಯೇ ಸಂಭೂತಿಮುಪಾಸತೇ’ (ಈ. ಮಾ. ೯) ಇತಿ ಸಂಭೂತೇರುಪಾಸ್ಯತ್ವಾಪವಾದಾತ್ಸಂಭವಃ ಪ್ರತಿಷಿಧ್ಯತೇ ; ನ ಹಿ ಪರಮಾರ್ಥಸದ್ಭೂತಾಯಾಂ ಸಂಭೂತೌ ತದಪವಾದ ಉಪಪದ್ಯತೇ । ನನು ವಿನಾಶೇನ ಸಂಭೂತೇಃ ಸಮುಚ್ಚಯವಿಧಾನಾರ್ಥಃ ಸಂಭೂತ್ಯಪವಾದಃ, ಯಥಾ ‘ಅಂಧಂ ತಮಃ ಪ್ರವಿಶಂತಿ ಯೇಽವಿದ್ಯಾಮುಪಾಸತೇ’ (ಈ. ಮಾ. ೧೨) ಇತಿ । ಸತ್ಯಮೇವ, ದೇವತಾದರ್ಶನಸ್ಯ ಸಂಭೂತಿವಿಷಯಸ್ಯ ವಿನಾಶಶಬ್ದವಾಚ್ಯಸ್ಯ ಚ ಕರ್ಮಣಃ ಸಮುಚ್ಚಯವಿಧಾನಾರ್ಥಃ ಸಂಭೂತ್ಯಪವಾದಃ ; ತಥಾಪಿ ವಿನಾಶಾಖ್ಯಸ್ಯ ಕರ್ಮಣಃ ಸ್ವಾಭಾವಿಕಾಜ್ಞಾನಪ್ರವೃತ್ತಿರೂಪಸ್ಯ ಮೃತ್ಯೋರತಿತರಣಾರ್ಥತ್ವವತ್ ದೇವತಾದರ್ಶನಕರ್ಮಸಮುಚ್ಚಯಸ್ಯ ಪುರುಷಸಂಸ್ಕಾರಾರ್ಥಸ್ಯ ಕರ್ಮಫಲರಾಗಪ್ರವೃತ್ತಿರೂಪಸ್ಯ ಸಾಧ್ಯಸಾಧನೈಷಣಾದ್ವಯಲಕ್ಷಣಸ್ಯ ಮೃತ್ಯೋರತಿತರಣಾರ್ಥತ್ವಮ್ । ಏವಂ ಹ್ಯೇಷಣಾದ್ವಯರೂಪಾನ್ಮೃತ್ಯೋರಶುದ್ಧೇರ್ವಿಯುಕ್ತಃ ಪುರುಷಃ ಸಂಸ್ಕೃತಃ ಸ್ಯಾತ್ । ಅತೋ ಮೃತ್ಯೋರತಿತರಣಾರ್ಥಾ ದೇವತಾದರ್ಶನಕರ್ಮಸಮುಚ್ಚಯಲಕ್ಷಣಾ ಹ್ಯವಿದ್ಯಾ । ಏವಮೇವ ಏಷಣಾದ್ವಯಲಕ್ಷಣಾವಿದ್ಯಾಯಾ ಮೃತ್ಯೋರತಿತೀರ್ಣಸ್ಯ ವಿರಕ್ತಸ್ಯೋಪನಿಷಚ್ಛಾಸ್ತ್ರಾರ್ಥಾಲೋಚನಪರಸ್ಯ ನಾಂತರೀಯಿಕಾ ಪರಮಾತ್ಮೈಕತ್ವವಿದ್ಯೋತ್ಪತ್ತಿರಿತಿ ಪೂರ್ವಭಾವಿನೀಮವಿದ್ಯಾಮಪೇಕ್ಷ್ಯ ಪಶ್ಚಾದ್ಭಾವಿನೀ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾ ಅಮೃತತ್ವಸಾಧನಾ ಏಕೇನ ಪುರುಷೇಣ ಸಂಬಧ್ಯಮಾನಾ ಅವಿದ್ಯಯಾ ಸಮುಚ್ಚೀಯತ ಇತ್ಯುಚ್ಯತೇ । ಅತಃ ಅನ್ಯಾರ್ಥತ್ವಾದಮೃತತ್ವಸಾಧನಂ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಮಪೇಕ್ಷ್ಯ, ನಿಂದಾರ್ಥ ಏವ ಭವತಿ ಸಂಭೂತ್ಯಪವಾದಃ ಯದ್ಯಪ್ಯಶುದ್ಧಿವಿಯೋಗಹೇತುಃ ಅತನ್ನಿಷ್ಠತ್ವಾತ್ । ಅತ ಏವ ಸಂಭೂತೇರಪವಾದಾತ್ಸಂಭೂತೇರಾಪೇಕ್ಷಿಕಮೇವ ಸತ್ತ್ವಮಿತಿ ಪರಮಾರ್ಥಸದಾತ್ಮೈಕತ್ವಮಪೇಕ್ಷ್ಯ ಅಮೃತಾಖ್ಯಃ ಸಂಭವಃ ಪ್ರತಿಷಿಧ್ಯತೇ । ಏವಂ ಮಾಯಾನಿರ್ಮಿತಸ್ಯೈವ ಜೀವಸ್ಯ ಅವಿದ್ಯಯಾ ಪ್ರತ್ಯುಪಸ್ಥಾಪಿತಸ್ಯ ಅವಿದ್ಯಾನಾಶೇ ಸ್ವಭಾವರೂಪತ್ವಾತ್ಪರಮಾರ್ಥತಃ ಕೋ ನ್ವೇನಂ ಜನಯೇತ್ ? ನ ಹಿ ರಜ್ಜ್ವಾಮವಿದ್ಯಾಧ್ಯಾರೋಪಿತಂ ಸರ್ಪಂ ಪುನರ್ವಿವೇಕತೋ ನಷ್ಟಂ ಜನಯೇತ್ಕಶ್ಚಿತ್ ; ತಥಾ ನ ಕಶ್ಚಿದೇನಂ ಜನಯೇದಿತಿ । ಕೋ ನ್ವಿತ್ಯಾಕ್ಷೇಪಾರ್ಥತ್ವಾತ್ಕಾರಣಂ ಪ್ರತಿಷಿಧ್ಯತೇ । ಅವಿದ್ಯೋದ್ಭೂತಸ್ಯ ನಷ್ಟಸ್ಯ ಜನಯಿತೃ ಕಾರಣಂ ನ ಕಿಂಚಿದಸ್ತೀತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ ; ‘ನಾಯಂ ಕುತಶ್ಚಿನ್ನ ಬಭೂವ ಕಶ್ಚಿತ್’ (ಕ. ಉ. ೧ । ೨ । ೧೮) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ ॥

ಸರ್ವವಿಶೇಷಪ್ರತಿಷೇಧೇನ ‘ಅಥಾತ ಆದೇಶೋ ನೇತಿ ನೇತಿ’ (ಬೃ. ಉ. ೨ । ೩ । ೬) ಇತಿ ಪ್ರತಿಪಾದಿತಸ್ಯಾತ್ಮನೋ ದುರ್ಬೋಧತ್ವಂ ಮನ್ಯಮಾನಾ ಶ್ರುತಿಃ ಪುನಃ ಪುನರುಪಾಯಾಂತರತ್ವೇನ ತಸ್ಯೈವ ಪ್ರತಿಪಿಪಾದಯಿಷಯಾ ಯದ್ಯದ್ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಂ ತತ್ಸರ್ವಂ ನಿಹ್ನುತೇ । ಗ್ರಾಹ್ಯಂ ಜನಿಮದ್ಬುದ್ಧಿವಿಷಯಮಪಲಪತ್ಯರ್ಥಾತ್ ‘ಸ ಏಷ ನೇತಿ ನೇತಿ’ (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೯ । ೨೬), (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೨ । ೪), (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೪ । ೨೨), (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೫ । ೧೫) ಇತ್ಯಾತ್ಮನೋಽದೃಶ್ಯತಾಂ ದರ್ಶಯಂತೀ ಶ್ರುತಿಃ । ಉಪಾಯಸ್ಯೋಪೇಯನಿಷ್ಠತಾಮಜಾನತ ಉಪಾಯತ್ವೇನ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಸ್ಯ ಉಪೇಯವದ್ಗ್ರಾಹ್ಯತಾ ಮಾ ಭೂದಿತಿ ಅಗ್ರಾಹ್ಯಭಾವೇನ ಹೇತುನಾ ಕಾರಣೇನ ನಿಹ್ನುತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ತತಶ್ಚೈವಮುಪಾಯಸ್ಯೋಪೇಯನಿಷ್ಠತಾಮೇವ ಜಾನತ ಉಪೇಯಸ್ಯ ಚ ನಿತ್ಯೈಕರೂಪತ್ವಮಿತಿ ತಸ್ಯ ಸಬಾಹ್ಯಾಭ್ಯಂತರಮಜಮಾತ್ಮತತ್ತ್ವಂ ಪ್ರಕಾಶತೇ ಸ್ವಯಮೇವ ॥

ಏವಂ ಹಿ ಶ್ರುತಿವಾಕ್ಯಶತೈಃ ಸಬಾಹ್ಯಾಭ್ಯಂತರಮಜಮಾತ್ಮತತ್ತ್ವಮದ್ವಯಂ ನ ತತೋಽನ್ಯದಸ್ತೀತಿ ನಿಶ್ಚಿತಮೇತತ್ । ಯುಕ್ತ್ಯಾ ಚಾಧುನೈತದೇವ ಪುನರ್ನಿರ್ಧಾರ್ಯತ ಇತ್ಯಾಹ — ತತ್ರೈತತ್ಸ್ಯಾತ್ ಸದಾ ಅಗ್ರಾಹ್ಯಮೇವ ಚೇದಸದೇವಾತ್ಮತತ್ತ್ವಮಿತಿ ; ತನ್ನ, ಕಾರ್ಯಗ್ರಹಣಾತ್ । ಯಥಾ ಸತೋ ಮಾಯಾವಿನಃ ಮಾಯಯಾ ಜನ್ಮ ಕಾರ್ಯಮ್ , ಏವಂ ಜಗತೋ ಜನ್ಮ ಕಾರ್ಯಂ ಗೃಹ್ಯಮಾಣಂ ಮಾಯಾವಿನಮಿವ ಪರಮಾರ್ಥಸಂತಮಾತ್ಮಾನಂ ಜಗಜ್ಜನ್ಮ ಮಾಯಾಸ್ಪದಮೇವ ಗಮಯತಿ । ಯಸ್ಮಾತ್ ಸತೋ ಹಿ ವಿದ್ಯಮಾನಾತ್ಕಾರಣಾತ್ ಮಾಯಾನಿರ್ಮಿತಸ್ಯ ಹಸ್ತ್ಯಾದಿಕಾರ್ಯಸ್ಯೇವ ಜಗಜ್ಜನ್ಮ ಯುಜ್ಯತೇ, ನಾಸತಃ ಕಾರಣಾತ್ । ನ ತು ತತ್ತ್ವತ ಏವ ಆತ್ಮನೋ ಜನ್ಮ ಯುಜ್ಯತೇ । ಅಥವಾ, ಸತಃ ವಿದ್ಯಮಾನಸ್ಯ ವಸ್ತುನೋ ರಜ್ಜ್ವಾದೇಃ ಸರ್ಪಾದಿವತ್ ಮಾಯಯಾ ಜನ್ಮ ಯುಜ್ಯತೇ ನ ತು ತತ್ತ್ವತೋ ಯಥಾ, ತಥಾ ಅಗ್ರಾಹ್ಯಸ್ಯಾಪಿ ಸತ ಏವಾತ್ಮನೋ ರಜ್ಜುಸರ್ಪವಜ್ಜಗದ್ರೂಪೇಣ ಮಾಯಯಾ ಜನ್ಮ ಯುಜ್ಯತೇ । ನ ತು ತತ್ತ್ವತ ಏವಾಜಸ್ಯಾತ್ಮನೋ ಜನ್ಮ । ಯಸ್ಯ ಪುನಃ ಪರಮಾರ್ಥಸದಜಮಾತ್ಮತತ್ತ್ವಂ ಜಗದ್ರೂಪೇಣ ಜಾಯತೇ ವಾದಿನಃ, ನ ಹಿ ತಸ್ಯ ಅಜಂ ಜಾಯತ ಇತಿ ಶಕ್ಯಂ ವಕ್ತುಮ್ , ವಿರೋಧಾತ್ । ತತಃ ತಸ್ಯಾರ್ಥಾಜ್ಜಾತಂ ಜಾಯತ ಇತ್ಯಾಪನ್ನಮ್ । ತತಶ್ಚಾನವಸ್ಥಾಪಾತಾಜ್ಜಾಯಮಾನತ್ವಂ ನ । ತಸ್ಮಾದಜಮೇಕಮೇವಾತ್ಮತತ್ತ್ವಮಿತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ ॥

ಅಸದ್ವಾದಿನಾಮ್ ಅಸತೋ ಭಾವಸ್ಯ ಮಾಯಯಾ ತತ್ತ್ವತೋ ವಾ ನ ಕಥಂಚನ ಜನ್ಮ ಯುಜ್ಯತೇ, ಅದೃಷ್ಟತ್ವಾತ್ । ನ ಹಿ ವಂಧ್ಯಾಪುತ್ರೋ ಮಾಯಯಾ ತತ್ತ್ವತೋ ವಾ ಜಾಯತೇ । ತಸ್ಮಾದತ್ರಾಸದ್ವಾದೋ ದೂರತ ಏವಾನುಪಪನ್ನ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥

ಕಥಂ ಪುನಃ ಸತೋ ಮಾಯಯೈವ ಜನ್ಮೇತ್ಯುಚ್ಯತೇ — ಯಥಾ ರಜ್ಜ್ವಾಂ ವಿಕಲ್ಪಿತಃ ಸರ್ಪೋ ರಜ್ಜುರೂಪೇಣಾವೇಕ್ಷ್ಯಮಾಣಃ ಸನ್ , ಏವಂ ಮನಃ ಪರಮಾತ್ಮವಿಜ್ಞಪ್ತ್ಯಾತ್ಮರೂಪೇಣಾವೇಕ್ಷ್ಯಮಾಣಂ ಸತ್ ಗ್ರಾಹ್ಯಗ್ರಾಹಕರೂಪೇಣ ದ್ವಯಾಭಾಸಂ ಸ್ಪಂದತೇ ಸ್ವಪ್ನೇ ಮಾಯಯಾ, ರಜ್ಜ್ವಾಮಿವ ಸರ್ಪಃ ; ತಥಾ ತದ್ವದೇವ ಜಾಗ್ರತ್ ಜಾಗರಿತೇ ಸ್ಪಂದತೇ ಮಾಯಯಾ ಮನಃ, ಸ್ಪಂದತ ಇವೇತ್ಯರ್ಥಃ ॥

ರಜ್ಜುರೂಪೇಣ ಸರ್ಪ ಇವ ಪರಮಾರ್ಥತ ಆತ್ಮರೂಪೇಣ ಅದ್ವಯಂ ಸತ್ ದ್ವಯಾಭಾಸಂ ಮನಃ ಸ್ವಪ್ನೇ, ನ ಸಂಶಯಃ । ನ ಹಿ ಸ್ವಪ್ನೇ ಹಸ್ತ್ಯಾದಿ ಗ್ರಾಹ್ಯಂ ತದ್ಗ್ರಾಹಕಂ ವಾ ಚಕ್ಷುರಾದಿ, ದ್ವಯಂ ವಿಜ್ಞಾನವ್ಯತಿರೇಕೇಣಾಸ್ತಿ ; ಜಾಗ್ರದಪಿ ತಥೈವೇತ್ಯರ್ಥಃ ; ಪರಮಾರ್ಥಸದ್ವಿಜ್ಞಾನಮಾತ್ರಾವಿಶೇಷಾತ್ ॥

ರಜ್ಜುಸರ್ಪವದ್ವಿಕಲ್ಪನಾರೂಪಂ ದ್ವೈತರೂಪೇಣ ಮನ ಏವೇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ತತ್ರ ಕಿಂ ಪ್ರಮಾಣಮಿತಿ, ಅನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಲಕ್ಷಣಮನುಮಾನಮಾಹ । ಕಥಮ್ ? ತೇನ ಹಿ ಮನಸಾ ವಿಕಲ್ಪ್ಯಮಾನೇನ ದೃಶ್ಯಂ ಮನೋದೃಶ್ಯಮ್ ಇದಂ ದ್ವೈತಂ ಸರ್ವಂ ಮನ ಇತಿ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾ, ತದ್ಭಾವೇ ಭಾವಾತ್ ತದಭಾವೇ ಚಾಭಾವಾತ್ । ಮನಸೋ ಹಿ ಅಮನೀಭಾವೇ ನಿರುದ್ಧೇ ವಿವೇಕದರ್ಶನಾಭ್ಯಾಸವೈರಾಗ್ಯಾಭ್ಯಾಂ ರಜ್ಜ್ವಾಮಿವ ಸರ್ಪೇ ಲಯಂ ಗತೇ ವಾ ಸುಷುಪ್ತೇ ದ್ವೈತಂ ನೈವೋಪಲಭ್ಯತ ಇತಿ ಅಭಾವಾತ್ಸಿದ್ಧಂ ದ್ವೈತಸ್ಯಾಸತ್ತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥

ಕಥಂ ಪುನರಯಮಮನೀಭಾವ ಇತ್ಯುಚ್ಯತೇ — ಆತ್ಮೈವ ಸತ್ಯಮಾತ್ಮಸತ್ಯಮ್ , ಮೃತ್ತಿಕಾವತ್ , ‘ವಾಚಾರಂಭಣಂ ವಿಕಾರೋ ನಾಮಧೇಯಂ ಮೃತ್ತಿಕೇತ್ಯೇವ ಸತ್ಯಮ್’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೧ । ೪) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ । ತಸ್ಯ ಶಾಸ್ತ್ರಾಚಾರ್ಯೋಪದೇಶಮನ್ವವಬೋಧ ಆತ್ಮಸತ್ಯಾನುಬೋಧಃ । ತೇನ ಸಂಕಲ್ಪ್ಯಾಭಾವಾತ್ತನ್ನ ಸಂಕಲ್ಪಯತೇ ದಾಹ್ಯಾಭಾವೇ ಜ್ವಲನಮಿವಾಗ್ನೇಃ ಯದಾ ಯಸ್ಮಿನ್ಕಾಲೇ, ತದಾ ತಸ್ಮಿನ್ಕಾಲೇ ಅಮನಸ್ತಾಮ್ ಅಮನೋಭಾವಂ ಯಾತಿ ; ಗ್ರಾಹ್ಯಾಭಾವೇ ತತ್ ಮನಃ ಅಗ್ರಹಂ ಗ್ರಹಣವಿಕಲ್ಪನಾವರ್ಜಿತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥

ಯದ್ಯಸದಿದಂ ದ್ವೈತಮ್ , ಕೇನ ಸಮಂಜಸಮಾತ್ಮತತ್ತ್ವಂ ವಿಬುಧ್ಯತ ಇತಿ, ಉಚ್ಯತೇ — ಅಕಲ್ಪಕಂ ಸರ್ವಕಲ್ಪನಾವರ್ಜಿತಮ್ , ಅತ ಏವ ಅಜಂ ಜ್ಞಾನಂ ಜ್ಞಪ್ತಿಮಾತ್ರಂ ಜ್ಞೇಯೇನ ಪರಮಾರ್ಥಸತಾ ಬ್ರಹ್ಮಣಾ ಅಭಿನ್ನಂ ಪ್ರಚಕ್ಷತೇ ಕಥಯಂತಿ ಬ್ರಹ್ಮವಿದಃ । ‘ನ ಹಿ ವಿಜ್ಞಾತುರ್ವಿಜ್ಞಾತೇರ್ವಿಪರಿಲೋಪೋ ವಿದ್ಯತೇ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೩ । ೩೦) ಅಗ್ನ್ಯುಷ್ಣವತ್ , ‘ವಿಜ್ಞಾನಮಾನಂದಂ ಬ್ರಹ್ಮ’ (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೯ । ೨೮) ‘ಸತ್ಯಂ ಜ್ಞಾನಮನಂತಂ ಬ್ರಹ್ಮ’ (ತೈ. ಉ. ೨ । ೧ । ೧) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಭ್ಯಃ । ತಸ್ಯೈವ ವಿಶೇಷಣಮ್ — ಬ್ರಹ್ಮ ಜ್ಞೇಯಂ ಯಸ್ಯ, ಸ್ವಸ್ಥಂ ತದಿದಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಜ್ಞೇಯಮ್ ಔಷ್ಣ್ಯಸ್ಯೇವಾಗ್ನಿವದಭಿನ್ನಮ್ , ತೇನ ಆತ್ಮಸ್ವರೂಪೇಣ ಅಜೇನ ಜ್ಞಾನೇನ ಅಜಂ ಜ್ಞೇಯಮಾತ್ಮತತ್ತ್ವಂ ಸ್ವಯಮೇವ ವಿಬುಧ್ಯತೇ ಅವಗಚ್ಛತಿ । ನಿತ್ಯಪ್ರಕಾಶಸ್ವರೂಪ ಇವ ಸವಿತಾ ನಿತ್ಯವಿಜ್ಞಾನೈಕರಸಘನತ್ವಾನ್ನ ಜ್ಞಾನಾಂತರಮಪೇಕ್ಷತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥

ಆತ್ಮಸತ್ಯಾನುಬೋಧೇನ ಸಂಕಲ್ಪಮಕುರ್ವತ್ ಬಾಹ್ಯವಿಷಯಾಭಾವೇ ನಿರಿಂಧನಾಗ್ನಿವತ್ಪ್ರಶಾಂತಂ ಸತ್ ನಿಗೃಹೀತಂ ನಿರುದ್ಧಂ ಮನೋ ಭವತೀತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಏವಂ ಚ ಮನಸೋ ಹ್ಯಮನೀಭಾವೇ ದ್ವೈತಾಭಾವಶ್ಚೋಕ್ತಃ । ತಸ್ಯೈವಂ ನಿಗೃಹೀತಸ್ಯ ನಿರುದ್ಧಸ್ಯ ಮನಸಃ ನಿರ್ವಿಕಲ್ಪಸ್ಯ ಸರ್ವಕಲ್ಪನಾವರ್ಜಿತಸ್ಯ ಧೀಮತಃ ವಿವೇಕವತಃ ಪ್ರಚರಣಂ ಪ್ರಚಾರೋ ಯಃ, ಸ ತು ಪ್ರಚಾರಃ ವಿಶೇಷೇಣ ಜ್ಞೇಯೋ ವಿಜ್ಞೇಯೋ ಯೋಗಿಭಿಃ । ನನು ಸರ್ವಪ್ರತ್ಯಯಾಭಾವೇ ಯಾದೃಶಃ ಸುಷುಪ್ತಿಸ್ಥಸ್ಯ ಮನಸಃ ಪ್ರಚಾರಃ, ತಾದೃಶ ಏವ ನಿರುದ್ಧಸ್ಯಾಪಿ, ಪ್ರತ್ಯಯಾಭಾವಾವಿಶೇಷಾತ್ ; ಕಿಂ ತತ್ರ ವಿಜ್ಞೇಯಮಿತಿ । ಅತ್ರೋಚ್ಯತೇ — ನೈವಮ್ , ಯಸ್ಮಾತ್ಸುಷುಪ್ತೇ ಅನ್ಯಃ ಪ್ರಚಾರೋಽವಿದ್ಯಾಮೋಹತಮೋಗ್ರಸ್ತಸ್ಯ ಅಂತರ್ಲೀನಾನೇಕಾನರ್ಥಪ್ರವೃತ್ತಿಬೀಜವಾಸನಾವತೋ ಮನಸಃ ಆತ್ಮಸತ್ಯಾನುಬೋಧಹುತಾಶವಿಪ್ಲುಷ್ಟಾವಿದ್ಯಾದ್ಯನರ್ಥಪ್ರವೃತ್ತಿಬೀಜಸ್ಯ ನಿರುದ್ಧಸ್ಯ ಅನ್ಯ ಏವ ಪ್ರಶಾಂತಸರ್ವಕ್ಲೇಶರಜಸಃ ಸ್ವತಂತ್ರಃ ಪ್ರಚಾರಃ । ಅತೋ ನ ತತ್ಸಮಃ । ತಸ್ಮಾದ್ಯುಕ್ತಃ ಸ ವಿಜ್ಞಾತುಮಿತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ ॥

ಪ್ರಚಾರಭೇದೇ ಹೇತುಮಾಹ — ಲೀಯತೇ ಸುಷುಪ್ತೌ ಹಿ ಯಸ್ಮಾತ್ಸರ್ವಾಭಿರವಿದ್ಯಾದಿಪ್ರತ್ಯಯಬೀಜವಾಸನಾಭಿಃ ಸಹ ತಮೋರೂಪಮ್ ಅವಿಶೇಷರೂಪಂ ಬೀಜಭಾವಮಾಪದ್ಯತೇ ತದ್ವಿವೇಕವಿಜ್ಞಾನಪೂರ್ವಕಂ ನಿಗೃಹೀತಂ ನಿರುದ್ಧಂ ಸತ್ ನ ಲೀಯತೇ ತಮೋಬೀಜಭಾವಂ ನಾಪದ್ಯತೇ । ತಸ್ಮಾದ್ಯುಕ್ತಃ ಪ್ರಚಾರಭೇದಃ ಸುಷುಪ್ತಸ್ಯ ಸಮಾಹಿತಸ್ಯ ಮನಸಃ । ಯದಾ ಗ್ರಾಹ್ಯಗ್ರಾಹಕಾವಿದ್ಯಾಕೃತಮಲದ್ವಯವರ್ಜಿತಮ್ , ತದಾ ಪರಮದ್ವಯಂ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ತತ್ಸಂವೃತ್ತಮಿತ್ಯತಃ ತದೇವ ನಿರ್ಭಯಮ್ , ದ್ವೈತಗ್ರಹಣಸ್ಯ ಭಯನಿಮಿತ್ತಸ್ಯಾಭಾವಾತ್ । ಶಾಂತಮಭಯಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಯದ್ವಿದ್ವಾನ್ನ ಬಿಭೇತಿ ಕುತಶ್ಚನ । ತದೇವ ವಿಶೇಷ್ಯತೇ — ಜ್ಞಪ್ತಿರ್ಜ್ಞಾನಮ್ ಆತ್ಮಸ್ವಭಾವಚೈತನ್ಯಮ್ , ತದೇವ ಜ್ಞಾನಮಾಲೋಕಃ ಪ್ರಕಾಶೋ ಯಸ್ಯ, ತದ್ಬ್ರಹ್ಮ ಜ್ಞಾನಾಲೋಕಂ ವಿಜ್ಞಾನೈಕರಸಘನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಸಮಂತತಃ ಸಮಂತಾತ್ ; ಸರ್ವತೋ ವ್ಯೋಮವನ್ನೈರಂತರ್ಯೇಣ ವ್ಯಾಪಕಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥

ಜನ್ಮನಿಮಿತ್ತಾಭಾವಾತ್ಸಬಾಹ್ಯಾಭ್ಯಂತರಮ್ ಅಜಮ್ ; ಅವಿದ್ಯಾನಿಮಿತ್ತಂ ಹಿ ಜನ್ಮ ರಜ್ಜುಸರ್ಪವದಿತ್ಯವೋಚಾಮ । ಸಾ ಚಾವಿದ್ಯಾ ಆತ್ಮಸತ್ಯಾನುಬೋಧೇನ ನಿರುದ್ಧಾ ಯತಃ, ಅತಃ ಅಜಮ್ , ಅತ ಏವ ಅನಿದ್ರಮ್ ಅವಿದ್ಯಾಲಕ್ಷಣಾನಾದಿರ್ಮಾಯಾನಿದ್ರಾಸ್ವಾಪಾತ್ಪ್ರಬುದ್ಧಮ್ ಅದ್ವಯಸ್ವರೂಪೇಣಾತ್ಮನಾ ; ಅತಃ ಅಸ್ವಪ್ನಮ್ । ಅಪ್ರಬೋಧಕೃತೇ ಹ್ಯಸ್ಯ ನಾಮರೂಪೇ ; ಪ್ರಬೋಧಾಚ್ಚ ತೇ ರಜ್ಜುಸರ್ಪವದ್ವಿನಷ್ಟೇ । ನ ನಾಮ್ನಾಭಿಧೀಯತೇ ಬ್ರಹ್ಮ, ರೂಪ್ಯತೇ ವಾ ನ ಕೇನಚಿತ್ಪ್ರಕಾರೇಣ ಇತಿ ಅನಾಮಕಮ್ ಅರೂಪಕಂ ಚ ತತ್ , ‘ಯತೋ ವಾಚೋ ನಿವರ್ತಂತೇ’ (ತೈ. ಉ. ೨ । ೪ । ೧) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತೇಃ । ಕಿಂಚ, ಸಕೃದ್ವಿಭಾತಂ ಸದೈವ ವಿಭಾತಂ ಸದಾ ಭಾರೂಪಮ್ , ಅಗ್ರಹಣಾನ್ಯಥಾಗ್ರಹಣಾವಿರ್ಭಾವತಿರೋಭಾವವರ್ಜಿತತ್ವಾತ್ । ಗ್ರಹಣಾಗ್ರಹಣೇ ಹಿ ರಾತ್ರ್ಯಹನೀ ; ತಮಶ್ಚಾವಿದ್ಯಾಲಕ್ಷಣಂ ಸದಾ ಅಪ್ರಭಾತತ್ವೇ ಕಾರಣಮ್ ; ತದಭಾವಾನ್ನಿತ್ಯಚೈತನ್ಯಭಾರೂಪತ್ವಾಚ್ಚ ಯುಕ್ತಂ ಸಕೃದ್ವಿಭಾತಮಿತಿ । ಅತ ಏವ ಸರ್ವಂ ಚ ತತ್ ಜ್ಞಪ್ತಿಸ್ವರೂಪಂ ಚೇತಿ ಸರ್ವಜ್ಞಮ್ । ನೇಹ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯೇವಂವಿಧೇ ಉಪಚರಣಮುಪಚಾರಃ ಕರ್ತವ್ಯಃ, ಯಥಾ ಅನ್ಯೇಷಾಮಾತ್ಮಸ್ವರೂಪವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ಸಮಾಧಾನಾದ್ಯುಪಚಾರಃ । ನಿತ್ಯಶುದ್ಧಬುದ್ಧಮುಕ್ತಸ್ವಭಾವತ್ವಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಕಥಂಚನ ನ ಕಥಂಚಿದಪಿ ಕರ್ತವ್ಯಸಂಭವಃ ಅವಿದ್ಯಾನಾಶೇ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥

ಅನಾಮಕತ್ವಾದ್ಯುಕ್ತಾರ್ಥಸಿದ್ಧಯೇ ಹೇತುಮಾಹ — ಅಭಿಲಪ್ಯತೇ ಅನೇನೇತಿ ಅಭಿಲಾಪಃ ವಾಕ್ಕರಣಂ ಸರ್ವಪ್ರಕಾರಸ್ಯಾಭಿಧಾನಸ್ಯ, ತಸ್ಮಾದ್ವಿಗತಃ ; ವಾಗತ್ರೋಪಲಕ್ಷಣಾರ್ಥಾ, ಸರ್ವಬಾಹ್ಯಕರಣವರ್ಜಿತ ಇತ್ಯೇತತ್ । ತಥಾ, ಸರ್ವಚಿಂತಾಸಮುತ್ಥಿತಃ, ಚಿಂತ್ಯತೇ ಅನಯೇತಿ ಚಿಂತಾ ಬುದ್ಧಿಃ, ತಸ್ಯಾಃ ಸಮುತ್ಥಿತಃ, ಅಂತಃಕರಣವಿವರ್ಜಿತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ, ‘ಅಪ್ರಾಣೋ ಹ್ಯಮನಾಃ ಶುಭ್ರಃ ಅಕ್ಷರಾತ್ಪರತಃ ಪರಃ’ (ಮು. ಉ. ೨ । ೧ । ೨) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತೇಃ । ಯಸ್ಮಾತ್ಸರ್ವವಿಷಯವರ್ಜಿತಃ, ಅತಃ ಸುಪ್ರಶಾಂತಃ । ಸಕೃಜ್ಜ್ಯೋತಿಃ ಸದೈವ ಜ್ಯೋತಿಃ ಆತ್ಮಚೈತನ್ಯಸ್ವರೂಪೇಣ । ಸಮಾಧಿಃ ಸಮಾಧಿನಿಮಿತ್ತಪ್ರಜ್ಞಾವಗಮ್ಯತ್ವಾತ್ ; ಸಮಾಧೀಯತೇ ಅಸ್ಮಿನ್ನಿತಿ ವಾ ಸಮಾಧಿಃ । ಅಚಲಃ ಅವಿಕ್ರಿಯಃ । ಅತ ಏವ ಅಭಯಃ ವಿಕ್ರಿಯಾಭಾವಾತ್ ॥

ಯಸ್ಮಾದ್ಬ್ರಹ್ಮೈವ ‘ಸಮಾಧಿರಚಲೋಽಭಯಃ’ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ , ಅತಃ ನ ತತ್ರ ತಸ್ಮಿನ್ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಗ್ರಹಃ ಗ್ರಹಣಮುಪಾದಾನಮ್ , ನ ಉತ್ಸರ್ಗಃ ಉತ್ಸರ್ಜನಂ ಹಾನಂ ವಾ ವಿದ್ಯತೇ । ಯತ್ರ ಹಿ ವಿಕ್ರಿಯಾ ತದ್ವಿಷಯತ್ವಂ ವಾ, ತತ್ರ ಹಾನೋಪಾದಾನೇ ಸ್ಯಾತಾಮ್ ; ನ ತದ್ದ್ವಯಮಿಹ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸಂಭವತಿ, ವಿಕಾರಹೇತೋರನ್ಯಸ್ಯಾಭಾವಾನ್ನಿರವಯವತ್ವಾಚ್ಚ ; ಅತೋ ನ ತತ್ರ ಹಾನೋಪಾದಾನೇ ಸಂಭವತಃ । ಚಿಂತಾ ಯತ್ರ ನ ವಿದ್ಯತೇ, ಸರ್ವಪ್ರಕಾರೈವ ಚಿಂತಾ ನ ಸಂಭವತಿ ಯತ್ರ ಅಮನಸ್ತ್ವಾತ್ , ಕುತಸ್ತತ್ರ ಹಾನೋಪಾದಾನೇ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಯದೈವ ಆತ್ಮಸತ್ಯಾನುಬೋಧೋ ಜಾತಃ, ತದೈವ ಆತ್ಮಸಂಸ್ಥಂ ವಿಷಯಾಭಾವಾದಗ್ನ್ಯುಷ್ಣವದಾತ್ಮನ್ಯೇವ ಸ್ಥಿತಂ ಜ್ಞಾನಮ್ , ಅಜಾತಿ ಜಾತಿವರ್ಜಿತಮ್ , ಸಮತಾಂ ಗತಮ್ ಪರಂ ಸಾಮ್ಯಮಾಪನ್ನಂ ಭವತಿ । ಯದಾದೌ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾತಮ್ ‘ಅತೋ ವಕ್ಷ್ಯಾಮ್ಯಕಾರ್ಪಣ್ಯಮಜಾತಿ ಸಮತಾಂ ಗತಮ್’ (ಮಾ. ಕಾ. ೩ । ೨) ಇತಿ, ಇದಂ ತದುಪಪತ್ತಿತಃ ಶಾಸ್ತ್ರತಶ್ಚೋಕ್ತಮುಪಸಂಹ್ರಿಯತೇ — ಅಜಾತಿ ಸಮತಾಂ ಗತಮಿತಿ । ಏತಸ್ಮಾದಾತ್ಮಸತ್ಯಾನುಬೋಧಾತ್ಕಾರ್ಪಣ್ಯವಿಷಯಮನ್ಯತ್ , ‘ಯೋ ವಾ ಏತದಕ್ಷರಂ ಗಾರ್ಗ್ಯವಿದಿತ್ವಾಸ್ಮಾಲ್ಲೋಕಾತ್ಪ್ರೈತಿ ಸ ಕೃಪಣಃ’ (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೮ । ೧೦) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ । ಪ್ರಾಪ್ಯೈತತ್ಸರ್ವಃ ಕೃತಕೃತ್ಯೋ ಬ್ರಾಹ್ಮಣೋ ಭವತೀತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ ॥

ಯದ್ಯಪೀದಮಿತ್ಥಂ ಪರಮಾರ್ಥತತ್ತ್ವಮ್ , ಅಸ್ಪರ್ಶಯೋಗೋ ನಾಮ ಅಯಂ ಸರ್ವಸಂಬಂಧಾಖ್ಯಸ್ಪರ್ಶವರ್ಜಿತತ್ವಾತ್ ಅಸ್ಪರ್ಶಯೋಗೋ ನಾಮ ವೈ ಸ್ಮರ್ಯತೇ ಪ್ರಸಿದ್ಧ ಉಪನಿಷತ್ಸು । ದುಃಖೇನ ದೃಶ್ಯತ ಇತಿ ದುರ್ದರ್ಶಃ ಸರ್ವಯೋಗಿಣಾಮ್ ವೇದಾಂತವಿಜ್ಞಾನರಹಿತಾನಾಮ್ ; ಆತ್ಮಸತ್ಯಾನುಬೋಧಾಯಾಸಲಭ್ಯ ಏವೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಯೋಗಿನಃ ಬಿಭ್ಯತಿ ಹಿ ಅಸ್ಮಾತ್ಸರ್ವಭಯವರ್ಜಿತಾದಪಿ ಆತ್ಮನಾಶರೂಪಮಿಮಂ ಯೋಗಂ ಮನ್ಯಮಾನಾ ಭಯಂ ಕುರ್ವಂತಿ, ಅಭಯೇ ಅಸ್ಮಿನ್ ಭಯದರ್ಶಿನಃ ಭಯನಿಮಿತ್ತಾತ್ಮನಾಶದರ್ಶನಶೀಲಾಃ ಅವಿವೇಕಿನಃ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥

ಯೇಷಾಂ ಪುನರ್ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ರಜ್ಜುಸರ್ಪವತ್ಕಲ್ಪಿತಮೇವ ಮನ ಇಂದ್ರಿಯಾದಿ ಚ ನ ಪರಮಾರ್ಥತೋ ವಿದ್ಯತೇ, ತೇಷಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪಾಣಾಮಭಯಂ ಮೋಕ್ಷಾಖ್ಯಾ ಚ ಅಕ್ಷಯಾ ಶಾಂತಿಃ ಸ್ವಭಾವತ ಏವ ಸಿದ್ಧಾ, ನಾನ್ಯಾಯತ್ತಾ, ‘ನೋಪಚಾರಃ ಕಥಂಚನ’ (ಮಾ. ಕಾ. ೩ । ೩೬) ಇತ್ಯುಕ್ತೇಃ ; ಯೇ ತ್ವತೋಽನ್ಯೇ ಯೋಗಿನೋ ಮಾರ್ಗಗಾ ಹೀನಮಧ್ಯಮದೃಷ್ಟಯೋ ಮನೋಽನ್ಯದಾತ್ಮವ್ಯತಿರಿಕ್ತಮಾತ್ಮಸಂಬಂಧಿ ಪಶ್ಯಂತಿ, ತೇಷಾಮಾತ್ಮಸತ್ಯಾನುಬೋಧರಹಿತಾನಾಂ ಮನಸೋ ನಿಗ್ರಹಾಯತ್ತಮಭಯಂ ಸರ್ವೇಷಾಂ ಯೋಗಿನಾಮ್ । ಕಿಂಚ, ದುಃಖಕ್ಷಯೋಽಪಿ । ನ ಹ್ಯಾತ್ಮಸಂಬಂಧಿನಿ ಮನಸಿ ಪ್ರಚಲಿತೇ ದುಃಖಕ್ಷಯೋಽಸ್ತ್ಯವಿವೇಕಿನಾಮ್ । ಕಿಂಚ, ಆತ್ಮಪ್ರಬೋಧೋಽಪಿ ಮನೋನಿಗ್ರಹಾಯತ್ತ ಏವ । ತಥಾ, ಅಕ್ಷಯಾಪಿ ಮೋಕ್ಷಾಖ್ಯಾ ಶಾಂತಿಸ್ತೇಷಾಂ ಮನೋನಿಗ್ರಹಾಯತ್ತೈವ ॥

ಮನೋನಿಗ್ರಹೋಽಪಿ ತೇಷಾಮ್ ಉದಧೇಃ ಕುಶಾಗ್ರೇಣ ಏಕಬಿಂದುನಾ ಉತ್ಸೇಚನೇನ ಶೋಷಣವ್ಯವಸಾಯವತ್ ವ್ಯವಸಾಯವತಾಮನವಸನ್ನಾಂತಃಕರಣಾನಾಮನಿರ್ವೇದಾತ್ ಅಪರಿಖೇದತಃ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ ॥

ಕಿಮಪರಿಖಿನ್ನವ್ಯವಸಾಯಮಾತ್ರಮೇವ ಮನೋನಿಗ್ರಹೇ ಉಪಾಯಃ ? ನೇತ್ಯುಚ್ಯತೇ ; ಅಪರಿಖಿನ್ನವ್ಯವಸಾಯವಾನ್ಸನ್ , ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣೇನೋಪಾಯೇನ ಕಾಮಭೋಗವಿಷಯೇಷು ವಿಕ್ಷಿಪ್ತಂ ಮನೋ ನಿಗೃಹ್ಣೀಯಾತ್ ನಿರುಂಧ್ಯಾದಾತ್ಮನ್ಯೇವೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಕಿಂಚ, ಲೀಯತೇಽಸ್ಮಿನ್ನಿತಿ ಸುಷುಪ್ತೋ ಲಯಃ ; ತಸ್ಮಿನ್ ಲಯೇ ಚ ಸುಪ್ರಸನ್ನಮ್ ಆಯಾಸವರ್ಜಿತಮಪೀತ್ಯೇತತ್ , ನಿಗೃಹ್ಣೀಯಾದಿತ್ಯನುವರ್ತತೇ । ಸುಪ್ರಸನ್ನಂ ಚೇತ್ಕಸ್ಮಾನ್ನಿಗೃಹ್ಯತ ಇತಿ, ಉಚ್ಯತೇ ; ಯಸ್ಮಾತ್ ಯಥಾ ಕಾಮಃ ಅನರ್ಥಹೇತುಃ, ತಥಾ ಲಯೋಽಪಿ ; ಅತಃ ಕಾಮವಿಷಯಸ್ಯ ಮನಸೋ ನಿಗ್ರಹವಲ್ಲಯಾದಪಿ ನಿರೋದ್ಧವ್ಯತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥

ಕಃ ಸ ಉಪಾಯ ಇತಿ, ಉಚ್ಯತೇ — ಸರ್ವಂ ದ್ವೈತಮವಿದ್ಯಾವಿಜೃಂಭಿತಂ ದುಃಖಮೇವ ಇತ್ಯನುಸ್ಮೃತ್ಯ ಕಾಮಭೋಗಾತ್ ಕಾಮನಿಮಿತ್ತೋ ಭೋಗಃ ಇಚ್ಛಾವಿಷಯಃ ತಸ್ಮಾತ್ ವಿಪ್ರಸೃತಂ ಮನೋ ನಿವರ್ತಯೇತ್ ವೈರಾಗ್ಯಭಾವನಯೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಜಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಸರ್ವಮ್ ಇತ್ಯೇತಚ್ಛಾಸ್ತ್ರಾಚಾರ್ಯೋಪದೇಶತಃ ಅನುಸ್ಮೃತ್ಯ ತದ್ವಿಪರೀತಂ ದ್ವೈತಜಾತಂ ನೈವ ತು ಪಶ್ಯತಿ ಅಭಾವಾತ್ ॥

ಏವಮನೇನ ಜ್ಞಾನಾಭ್ಯಾಸವೈರಾಗ್ಯದ್ವಯೋಪಾಯೇನ ಲಯೇ ಸುಷುಪ್ತೇ ಲೀನಂ ಸಂಬೋಧಯೇತ್ ಮನಃ ಆತ್ಮವಿವೇಕದರ್ಶನೇನ ಯೋಜಯೇತ್ । ಚಿತ್ತಂ ಮನ ಇತ್ಯನರ್ಥಾಂತರಮ್ । ವಿಕ್ಷಿಪ್ತಂ ಚ ಕಾಮಭೋಗೇಷು ಶಮಯೇತ್ಪುನಃ । ಏವಂ ಪುನಃ ಪುನರಭ್ಯಾಸತೋ ಲಯಾತ್ಸಂಬೋಧಿತಂ ವಿಷಯೇಭ್ಯಶ್ಚ ವ್ಯಾವರ್ತಿತಮ್ , ನಾಪಿ ಸಾಮ್ಯಾಪನ್ನಮಂತರಾಲಾವಸ್ಥಂ ಸಕಷಾಯಂ ಸರಾಗಂ ಬೀಜಸಂಯುಕ್ತಂ ಮನ ಇತಿ ವಿಜಾನೀಯಾತ್ । ತತೋಽಪಿ ಯತ್ನತಃ ಸಾಮ್ಯಮಾಪಾದಯೇತ್ । ಯದಾ ತು ಸಮಪ್ರಾಪ್ತಂ ಭವತಿ, ಸಮಪ್ರಾಪ್ತ್ಯಭಿಮುಖೀಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ ; ತತಃ ತತ್ ನ ಚಾಲಯೇತ್ , ವಿಷಯಾಭಿಮುಖಂ ನ ಕುರ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥

ಸಮಾಧಿತ್ಸತೋ ಯೋಗಿನೋ ಯತ್ಸುಖಂ ಜಾಯತೇ, ತತ್ ನಾಸ್ವಾದಯೇತ್ ತತ್ರ ನ ರಜ್ಯೇತೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ? ನಿಃಸಂಗಃ ನಿಃಸ್ಪೃಹಃ ಪ್ರಜ್ಞಯಾ ವಿವೇಕಬುದ್ಧ್ಯಾ ಯದುಪಲಭ್ಯತೇ ಸುಖಮ್ , ತದವಿದ್ಯಾಪರಿಕಲ್ಪಿತಂ ಮೃಷೈವೇತಿ ವಿಭಾವಯೇತ್ ; ತತೋಽಪಿ ಸುಖರಾಗಾನ್ನಿಗೃಹ್ಣೀಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಯದಾ ಪುನಃ ಸುಖರಾಗಾನ್ನಿವೃತ್ತಂ ನಿಶ್ಚಲಸ್ವಭಾವಂ ಸತ್ ನಿಶ್ಚರತ್ ಬಹಿರ್ನಿರ್ಗಚ್ಛದ್ಭವತಿ ಚಿತ್ತಮ್ , ತತಸ್ತತೋ ನಿಯಮ್ಯ ಉಕ್ತೋಪಾಯೇನ ಆತ್ಮನ್ಯೇವ ಏಕೀಕುರ್ಯಾತ್ ಪ್ರಯತ್ನತಃ । ಚಿತ್ಸ್ವರೂಪಸತ್ತಾಮಾತ್ರಮೇವಾಪಾದಯೇದಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥

ಯಥೋಕ್ತೇನೋಪಾಯೇನ ನಿಗೃಹೀತಂ ಚಿತ್ತಂ ಯದಾ ಸುಷುಪ್ತೇ ನ ಲೀಯತೇ, ನ ಚ ಪುನರ್ವಿಷಯೇಷು ವಿಕ್ಷಿಪ್ಯತೇ ; ಅನಿಂಗನಮ್ ಅಚಲಂ ನಿವಾತಪ್ರದೀಪಕಲ್ಪಮ್ , ಅನಾಭಾಸಂ ನ ಕೇನಚಿತ್ಕಲ್ಪಿತೇನ ವಿಷಯಭಾವೇನಾವಭಾಸತೇ ಇತಿ ; ಯದಾ ಏವಂಲಕ್ಷಣಂ ಚಿತ್ತಮ್ , ತದಾ ನಿಷ್ಪನ್ನಂ ಬ್ರಹ್ಮ ; ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪೇಣ ನಿಷ್ಪನ್ನಂ ಚಿತ್ತಂ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ಸ್ವಸ್ಥಂ ಶಾಂತಂ ಸನಿರ್ವಾಣಮಕಥ್ಯಂ ಸುಖಮುತ್ತಮಮ್ ।

ಯಥೋಕ್ತಂ ಪರಮಾರ್ಥಸುಖಮಾತ್ಮಸತ್ಯಾನುಬೋಧಲಕ್ಷಣಂ ಸ್ವಸ್ಥಂ ಸ್ವಾತ್ಮನಿ ಸ್ಥಿತಮ್ ; ಶಾಂತಂ ಸರ್ವಾನರ್ಥೋಪಶಮರೂಪಮ್ ; ಸನಿರ್ವಾಣಮ್ , ನಿರ್ವೃತಿರ್ನಿರ್ವಾಣಂ ಕೈವಲ್ಯಮ್ , ಸಹ ನಿರ್ವಾಣೇನ ವರ್ತತೇ ; ತಚ್ಚ ಅಕಥ್ಯಂ ನ ಶಕ್ಯತೇ ಕಥಯಿತುಮ್ , ಅತ್ಯಂತಾಸಾಧಾರಣವಿಷಯತ್ವಾತ್ ; ಸುಖಮುತ್ತಮಂ ನಿರತಿಶಯಂ ಹಿ ತದ್ಯೋಗಿಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಮೇವ ; ನ ಜಾತಮಿತಿ ಅಜಮ್ , ಯಥಾ ವಿಷಯವಿಷಯಮ್ ; ಅಜೇನ ಅನುತ್ಪನ್ನೇನ ಜ್ಞೇಯೇನ ಅವ್ಯತಿರಿಕ್ತಂ ಸತ್ ಸ್ವೇನ ಸರ್ವಜ್ಞರೂಪೇಣ ಸರ್ವಜ್ಞಂ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಸುಖಂ ಪರಿಚಕ್ಷತೇ ಕಥಯಂತಿ ಬ್ರಹ್ಮವಿದಃ ॥

ಸರ್ವೋಽಪ್ಯಯಂ ಮನೋನಿಗ್ರಹಾದಿಃ ಮೃಲ್ಲೋಹಾದಿವತ್ಸೃಷ್ಟಿರುಪಾಸನಾ ಚ ಉಕ್ತಾ ಪರಮಾರ್ಥಸ್ವರೂಪಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯುಪಾಯತ್ವೇನ, ನ ಪರಮಾರ್ಥಸತ್ಯೇತಿ । ಪರಮಾರ್ಥಸತ್ಯಂ ತು ನ ಕಶ್ಚಿಜ್ಜಾಯತೇ ಜೀವಃ ಕರ್ತಾ ಭೋಕ್ತಾ ಚ ನೋತ್ಪದ್ಯತೇ ಕೇನಚಿದಪಿ ಪ್ರಕಾರೇಣ । ಅತಃ ಸ್ವಭಾವತಃ ಅಜಸ್ಯ ಅಸ್ಯ ಏಕಸ್ಯಾತ್ಮನಃ ಸಂಭವಃ ಕಾರಣಂ ನ ವಿದ್ಯತೇ ನಾಸ್ತಿ । ಯಸ್ಮಾನ್ನ ವಿದ್ಯತೇಽಸ್ಯ ಕಾರಣಮ್ , ತಸ್ಮಾನ್ನ ಕಶ್ಚಿಜ್ಜಾಯತೇ ಜೀವ ಇತ್ಯೇತತ್ । ಪೂರ್ವೇಷೂಪಾಯತ್ವೇನೋಕ್ತಾನಾಂ ಸತ್ಯಾನಾಮ್ ಏತತ್ ಉತ್ತಮಂ ಸತ್ಯಂ ಯಸ್ಮಿನ್ಸತ್ಯಸ್ವರೂಪೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಅಣುಮಾತ್ರಮಪಿ ಕಿಂಚಿನ್ನ ಜಾಯತೇ ಇತಿ ॥

ಓಂಕಾರನಿರ್ಣಯದ್ವಾರೇಣ ಆಗಮತಃ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾತಸ್ಯಾದ್ವೈತಸ್ಯ ಬಾಹ್ಯವಿಷಯಭೇದವೈತಥ್ಯಾಚ್ಚ ಸಿದ್ಧಸ್ಯ ಪುನರದ್ವೈತೇ ಶಾಸ್ತ್ರಯುಕ್ತಿಭ್ಯಾಂ ಸಾಕ್ಷಾನ್ನಿರ್ಧಾರಿತಸ್ಯ ಏತದುತ್ತಮಂ ಸತ್ಯಮಿತ್ಯುಪಸಂಹಾರಃ ಕೃತೋಽಂತೇ । ತಸ್ಯೈತಸ್ಯಾಗಮಾರ್ಥಸ್ಯ ಅದ್ವೈತದರ್ಶನಸ್ಯ ಪ್ರತಿಪಕ್ಷಭೂತಾ ದ್ವೈತಿನೋ ವೈನಾಶಿಕಾಶ್ಚ । ತೇಷಾಂ ಚಾನ್ಯೋನ್ಯವಿರೋಧಾದ್ರಾಗದ್ವೇಷಾದಿಕ್ಲೇಶಾಸ್ಪದಂ ದರ್ಶನಮಿತಿ ಮಿಥ್ಯಾದರ್ಶನತ್ವಂ ಸೂಚಿತಮ್ , ಕ್ಲೇಶಾನಾಸ್ಪದತ್ವಾತ್ಸಮ್ಯಗ್ದರ್ಶನಮಿತ್ಯದ್ವೈತದರ್ಶನಸ್ತುತಯೇ । ತದಿಹ ವಿಸ್ತರೇಣಾನ್ಯೋನ್ಯವಿರುದ್ಧತಯಾ ಅಸಮ್ಯಗ್ದರ್ಶನತ್ವಂ ಪ್ರದರ್ಶ್ಯ ತತ್ಪ್ರತಿಷೇಧೇನಾದ್ವೈತದರ್ಶನಸಿದ್ಧಿರುಪಸಂಹರ್ತವ್ಯಾ ಆವೀತನ್ಯಾಯೇನೇತ್ಯಲಾತಶಾಂತಿಪ್ರಕರಣಮಾರಭ್ಯತೇ । ತತ್ರಾದ್ವೈತದರ್ಶನಸಂಪ್ರದಾಯಕರ್ತುರದ್ವೈತಸ್ವರೂಪೇಣೈವ ನಮಸ್ಕಾರಾರ್ಥೋಽಯಮಾದ್ಯಶ್ಲೋಕಃ । ಆಚಾರ್ಯಪೂಜಾ ಹಿ ಅಭಿಪ್ರೇತಾರ್ಥಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥೇಷ್ಯತೇ ಶಾಸ್ತ್ರಾರಂಭೇ । ಆಕಾಶೇನ ಈಷದಸಮಾಪ್ತಮಾಕಾಶಕಲ್ಪಮಾಕಾಶತುಲ್ಯಮಿತ್ಯೇತತ್ । ತೇನ ಆಕಾಶಕಲ್ಪೇನ ಜ್ಞಾನೇನ । ಕಿಮ್ ? ಧರ್ಮಾನಾತ್ಮನಃ । ಕಿಂವಿಶಿಷ್ಟಾನ್ ? ಗಗನೋಪಮಾನ್ ಗಗನಮುಪಮಾ ಯೇಷಾಂ ತೇ ಗಗನೋಪಮಾಃ, ತಾನಾತ್ಮನೋ ಧರ್ಮಾನ್ । ಜ್ಞಾನಸ್ಯೈವ ಪುನರ್ವಿಶೇಷಣಮ್ — ಜ್ಞೇಯೈರ್ಧರ್ಮೈರಾತ್ಮಭಿರಭಿನ್ನಮ್ ಅಗ್ನ್ಯುಷ್ಣವತ್ ಸವಿತೃಪ್ರಕಾಶವಚ್ಚ ಯತ್ ಜ್ಞಾನಮ್ , ತೇನ ಜ್ಞೇಯಾಭಿನ್ನೇನ ಜ್ಞಾನೇನ ಆಕಾಶಕಲ್ಪೇನ ಜ್ಞೇಯಾತ್ಮಸ್ವರೂಪಾವ್ಯತಿರಿಕ್ತೇನ, ಗಗನೋಪಮಾಂಧರ್ಮಾನ್ಯಃ ಸಂಬುದ್ಧಃ ಸಂಬುದ್ಧವಾನ್ನಿತ್ಯಮೇವ ಈಶ್ವರೋ ಯೋ ನಾರಾಯಣಾಖ್ಯಃ, ತಂ ವಂದೇ ಅಭಿವಾದಯೇ । ದ್ವಿಪದಾಂ ವರಂ ದ್ವಿಪದೋಪಲಕ್ಷಿತಾನಾಂ ಪುರುಷಾಣಾಂ ವರಂ ಪ್ರಧಾನಮ್ , ಪುರುಷೋತ್ತಮಮಿತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ । ಉಪದೇಷ್ಟೃನಮಸ್ಕಾರಮುಖೇನ ಜ್ಞಾನಜ್ಞೇಯಜ್ಞಾತೃಭೇದರಹಿತಂ ಪರಮಾರ್ಥತತ್ತ್ವದರ್ಶನಮಿಹ ಪ್ರಕರಣೇ ಪ್ರತಿಪಿಪಾದಯಿಷಿತಂ ಪ್ರತಿಪಕ್ಷಪ್ರತಿಷೇಧದ್ವಾರೇಣ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾತಂ ಭವತಿ ॥

ಅಧುನಾ ಅದ್ವೈತದರ್ಶನಯೋಗಸ್ಯ ನಮಸ್ಕಾರಃ ತತ್ಸ್ತುತಯೇ — ಸ್ಪರ್ಶನಂ ಸ್ಪರ್ಶಃ ಸಂಬಂಧೋ ನ ವಿದ್ಯತೇ ಯಸ್ಯ ಯೋಗಸ್ಯ ಕೇನಚಿತ್ಕದಾಚಿದಪಿ, ಸಃ ಅಸ್ಪರ್ಶಯೋಗಃ ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವಭಾವ ಏವ ವೈ ನಾಮೇತಿ ; ಬ್ರಹ್ಮವಿದಾಮಸ್ಪರ್ಶಯೋಗ ಇತ್ಯೇವಂ ಪ್ರಸಿದ್ಧ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಸ ಚ ಸರ್ವಸತ್ತ್ವಸುಖೋ ಭವತಿ । ಕಶ್ಚಿದತ್ಯಂತಸುಖಸಾಧನವಿಶಿಷ್ಟೋಽಪಿ ದುಃಖಸ್ವರೂಪಃ, ಯಥಾ ತಪಃ । ಅಯಂ ತು ನ ತಥಾ । ಕಿಂ ತರ್ಹಿ ? ಸರ್ವಸತ್ತ್ವಾನಾಂ ಸುಖಃ । ತಥಾ ಇಹ ಭವತಿ ಕಶ್ಚಿದ್ವಿಷಯೋಪಭೋಗಃ ಸುಖೋ ನ ಹಿತಃ ; ಅಯಂ ತು ಸುಖೋ ಹಿತಶ್ಚ, ನಿತ್ಯಮಪ್ರಚಲಿತಸ್ವಭಾವತ್ವಾತ್ । ಕಿಂ ಚ ಅವಿವಾದಃ, ವಿರುದ್ಧಂ ವದನಂ ವಿವಾದಃ ಪಕ್ಷಪ್ರತಿಪಕ್ಷಪರಿಗ್ರಹೇಣ ಯಸ್ಮಿನ್ನ ವಿದ್ಯತೇ ಸಃ ಅವಿವಾದಃ । ಕಸ್ಮಾತ್ ? ಯತಃ ಅವಿರುದ್ಧಶ್ಚ ; ಯ ಈದೃಶೋ ಯೋಗಃ ದೇಶಿತಃ ಉಪದಿಷ್ಟಃ ಶಾಸ್ತ್ರೇಣ, ತಂ ನಮಾಮ್ಯಹಂ ಪ್ರಣಮಾಮೀತ್ಯರ್ಥಃ ॥

ಕಥಂ ದ್ವೈತಿನಃ ಪರಸ್ಪರಂ ವಿರುಧ್ಯಂತ ಇತಿ, ಉಚ್ಯತೇ — ಭೂತಸ್ಯ ವಿದ್ಯಮಾನಸ್ಯ ವಸ್ತುನಃ ಜಾತಿಮ್ ಉತ್ಪತ್ತಿಮ್ ಇಚ್ಛಂತಿ ವಾದಿನಃ ಕೇಚಿದೇವ ಹಿ ಸಾಂಖ್ಯಾಃ ; ನ ಸರ್ವ ಏವ ದ್ವೈತಿನಃ । ಯಸ್ಮಾತ್ ಅಭೂತಸ್ಯ ಅವಿದ್ಯಮಾನಸ್ಯ ಅಪರೇ ವೈಶೇಷಿಕಾ ನೈಯಾಯಿಕಾಶ್ಚ ಧೀರಾಃ ಧೀಮಂತಃ, ಪ್ರಾಜ್ಞಾಭಿಮಾನಿನ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ವಿವದಂತಃ ವಿರುದ್ಧಂ ವದಂತೋ ಹಿ ಅನ್ಯೋನ್ಯಮಿಚ್ಛಂತಿ ಜೇತುಮಿತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ ॥

ತೈರೇವಂ ವಿರುದ್ಧವದನೇನ ಅನ್ಯೋನ್ಯಪಕ್ಷಪ್ರತಿಷೇಧಂ ಕುರ್ವದ್ಭಿಃ ಕಿಂ ಖ್ಯಾಪಿತಂ ಭವತೀತಿ, ಉಚ್ಯತೇ — ಭೂತಂ ವಿದ್ಯಮಾನಂ ವಸ್ತು ನ ಜಾಯತೇ ಕಿಂಚಿದ್ವಿದ್ಯಮಾನತ್ವಾದೇವ ಆತ್ಮವತ್ ಇತ್ಯೇವಂ ವದನ್ ಅಸದ್ವಾದೀ ಸಾಂಖ್ಯಪಕ್ಷಂ ಪ್ರತಿಷೇಧತಿ ಸಜ್ಜನ್ಮ । ತಥಾ ಅಭೂತಮ್ ಅವಿದ್ಯಮಾನಮ್ ಅವಿದ್ಯಮಾನತ್ವಾನ್ನೈವ ಜಾಯತೇ ಶಶವಿಷಾಣವತ್ ಇತ್ಯೇವಂ ವದನ್ಸಾಂಖ್ಯೋಽಪಿ ಅಸದ್ವಾದಿಪಕ್ಷಮಸಜ್ಜನ್ಮ ಪ್ರತಿಷೇಧತಿ । ವಿವದಂತಃ ವಿರುದ್ಧಂ ವದಂತಃ ಅದ್ವಯಾಃ ಅದ್ವೈತಿನೋ ಹ್ಯೇತೇ ಅನ್ಯೋನ್ಯಸ್ಯ ಪಕ್ಷೌ ಸದಸತೋರ್ಜನ್ಮನೀ ಪ್ರತಿಷೇಧಂತಃ ಅಜಾತಿಮ್ ಅನುತ್ಪತ್ತಿಮರ್ಥಾತ್ಖ್ಯಾಪಯಂತಿ ಪ್ರಕಾಶಯಂತಿ ತೇ ॥

ತೈರೇವಂ ಖ್ಯಪ್ಯಮಾನಾಮಜಾತಿಮ್ ಏವಮಸ್ತು ಇತಿ ಅನುಮೋದಾಮಹೇ ಕೇವಲಮ್ , ನ ತೈಃ ಸಾರ್ಧಂ ವಿವದಾಮಃ ಪಕ್ಷಪ್ರತಿಪಕ್ಷಪರಿಗ್ರಹೇಣ ; ಯಥಾ ತೇ ಅನ್ಯೋನ್ಯಮಿತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ । ಅತಃ ತಮ್ ಅವಿವಾದಂ ವಿವಾದರಹಿತಂ ಪರಮಾರ್ಥದರ್ಶನಮನುಜ್ಞಾತಮಸ್ಮಾಭಿಃ ನಿಬೋಧತ ಹೇ ಶಿಷ್ಯಾಃ ॥

ಸದಸದ್ವಾದಿನಃ ಸರ್ವೇ । ಅಯಂ ತು ಪುರಸ್ತಾತ್ಕೃತಭಾಷ್ಯಃ ಶ್ಲೋಕಃ ॥

ಉಕ್ತಾರ್ಥಾನಾಂ ಶ್ಲೋಕಾನಾಮಿಹೋಪನ್ಯಾಸಃ ಪರವಾದಿಪಕ್ಷಾಣಾಮನ್ಯೋನ್ಯವಿರೋಧಖ್ಯಾಪಿತಾನುತ್ಪತ್ತ್ಯಾಮೋದನಪ್ರದರ್ಶನಾರ್ಥಃ ॥

ಯಸ್ಮಾಲ್ಲೌಕಿಕ್ಯಪಿ ಪ್ರಕೃತಿರ್ನ ವಿಪರ್ಯೇತಿ, ಕಾಸಾವಿತ್ಯಾಹ — ಸಮ್ಯಕ್ಸಿದ್ಧಿಃ ಸಂಸಿದ್ಧಿಃ, ತತ್ರ ಭವಾ ಸಾಂಸಿದ್ಧಿಕೀ ; ಯಥಾ ಯೋಗಿನಾಂ ಸಿದ್ಧಾನಾಮಣಿಮಾದ್ಯೈಶ್ವರ್ಯಪ್ರಾಪ್ತಿಃ ಪ್ರಕೃತಿಃ, ಸಾ ಭೂತಭವಿಷ್ಯತ್ಕಾಲಯೋರಪಿ ಯೋಗಿನಾಂ ನ ವಿಪರ್ಯೇತಿ । ತಥೈವ ಸಾ । ಸ್ವಾಭಾವಿಕೀ ದ್ರವ್ಯಸ್ವಭಾವತ ಏವ ಸಿದ್ಧಾ, ಯಥಾ ಅಗ್ನ್ಯಾದೀನಾಮುಷ್ಣಪ್ರಕಾಶಾದಿಲಕ್ಷಣಾ । ಸಾಪಿ ನ ಕಾಲಾಂತರೇ ವ್ಯಭಿಚರತಿ ದೇಶಾಂತರೇ ವಾ, ತಥಾ ಸಹಜಾ ಆತ್ಮನಾ ಸಹೈವ ಜಾತಾ, ಯಥಾ ಪಕ್ಷ್ಯಾದೀನಾಮಾಕಾಶಗಮನಾದಿಲಕ್ಷಣಾ । ಅನ್ಯಾಪಿ ಯಾ ಕಾಚಿತ್ ಅಕೃತಾ ಕೇನಚಿನ್ನ ಕೃತಾ, ಯಥಾ ಅಪಾಂ ನಿಮ್ನದೇಶಗಮನಾದಿಲಕ್ಷಣಾ । ಅನ್ಯಾಪಿ ಯಾ ಕಾಚಿತ್ಸ್ವಭಾವಂ ನ ಜಹಾತಿ, ಸಾ ಸರ್ವಾ ಪ್ರಕೃತಿರಿತಿ ವಿಜ್ಞೇಯಾ ಲೋಕೇ । ಮಿಥ್ಯಾಕಲ್ಪಿತೇಷು ಲೌಕಿಕೇಷ್ವಪಿ ವಸ್ತುಷು ಪ್ರಕೃತಿರ್ನಾನ್ಯಥಾ ಭವತಿ ; ಕಿಮುತ ಅಜಸ್ವಭಾವೇಷು ಪರಮಾರ್ಥವಸ್ತುಷು ? ಅಮೃತತ್ವಲಕ್ಷಣಾ ಪ್ರಕೃತಿರ್ನಾನ್ಯಥಾ ಭವೇದಿತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ ॥

ಕಿಂವಿಷಯಾ ಪುನಃ ಸಾ ಪ್ರಕೃತಿಃ, ಯಸ್ಯಾ ಅನ್ಯಥಾಭಾವೋ ವಾದಿಭಿಃ ಕಲ್ಪ್ಯತೇ ? ಕಲ್ಪನಾಯಾಂ ವಾ ಕೋ ದೋಷ ಇತ್ಯಾಹ ಜರಾಮರಣನಿರ್ಮುಕ್ತಾಃ ಜರಾಮರಣಾದಿಸರ್ವವಿಕ್ರಿಯಾವರ್ಜಿತಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಕೇ ? ಸರ್ವೇ ಧರ್ಮಾಃ ಸರ್ವೇ ಆತ್ಮಾನ ಇತ್ಯೇತತ್ । ಸ್ವಭಾವತಃ ಪ್ರಕೃತಿತ ಏವ । ಅತ ಏವಂಸ್ವಭಾವಾಃ ಸಂತೋ ಧರ್ಮಾ ಜರಾಮರಣಮಿಚ್ಛಂತ ಇವೇಚ್ಛಂತಃ ರಜ್ಜ್ವಾಮಿವ ಸರ್ಪಮಾತ್ಮನಿ ಕಲ್ಪಯಂತಃ ಚ್ಯವಂತೇ, ಸ್ವಭಾವತಶ್ಚಲಂತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ತನ್ಮನೀಷಯಾ ಜರಾಮರಣಚಿಂತಯಾ ತದ್ಭಾವಭಾವಿತತ್ವದೋಷೇಣೇತ್ಯರ್ಥಃ ॥

ಕಥಂ ಸಜ್ಜಾತಿವಾದಿಭಿಃ ಸಾಂಖ್ಯೈರನುಪಪನ್ನಮುಚ್ಯತೇ ಇತಿ, ಆಹ ವೈಶೇಷಿಕಃ — ಕಾರಣಂ ಮೃದ್ವದುಪಾದಾನಲಕ್ಷಣಂ ಯಸ್ಯ ವಾದಿನಃ ವೈ ಕಾರ್ಯಮ್ , ಕಾರಣಮೇವ ಕಾರ್ಯಾಕಾರೇಣ ಪರಿಣಮತೇ ಯಸ್ಯ ವಾದಿನ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ತಸ್ಯ ಅಜಮೇವ ಸತ್ ಪ್ರಧಾನಾದಿ ಕಾರಣಂ ಮಹದಾದಿಕಾರ್ಯರೂಪೇಣ ಜಾಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಮಹದಾದ್ಯಾಕಾರೇಣ ಚೇಜ್ಜಾಯಮಾನಂ ಪ್ರಧಾನಮ್ , ಕಥಮಜಮುಚ್ಯತೇ ತೈಃ ? ವಿಪ್ರತಿಷಿದ್ಧಂ ಚೇದಮ್ — ಜಾಯತೇ ಅಜಂ ಚೇತಿ । ನಿತ್ಯಂ ಚ ತೈರುಚ್ಯತೇ । ಪ್ರಧಾನಂ ಭಿನ್ನಂ ವಿದೀರ್ಣಮ್ ; ಸ್ಫುಟಿತಮೇಕದೇಶೇನ ಸತ್ ಕಥಂ ನಿತ್ಯಂ ಭವೇದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ನ ಹಿ ಸಾವಯವಂ ಘಟಾದಿ ಏಕದೇಶೇನ ಸ್ಫುಟನಧರ್ಮಿ ನಿತ್ಯಂ ದೃಷ್ಟಂ ಲೋಕೇ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ವಿದೀರ್ಣಂ ಚ ಸ್ಯಾದೇಕದೇಶೇನಾಜಂ ನಿತ್ಯಂ ಚೇತ್ಯೇತತ್ ವಿಪ್ರತಿಷಿದ್ಧಂ ತೈರಭಿಧೀಯತ ಇತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ ॥

ಉಕ್ತಸ್ಯೈವಾರ್ಥಸ್ಯ ಸ್ಪಷ್ಟೀಕರಣಾರ್ಥಮಾಹ — ಕಾರಣಾತ್ ಅಜಾತ್ ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಯದಿ ಅನನ್ಯತ್ವಮಿಷ್ಟಂ ತ್ವಯಾ, ತತಃ ಕಾರ್ಯಮಪ್ಯಜಮಿತಿ ಪ್ರಾಪ್ತಮ್ । ಇದಂ ಚಾನ್ಯದ್ವಿಪ್ರತಿಷಿದ್ಧಂ ಕಾರ್ಯಮಜಂ ಚೇತಿ ತವ । ಕಿಂಚಾನ್ಯತ್ , ಕಾರ್ಯಕಾರಣಯೋರನನ್ಯತ್ವೇ ಜಾಯಮಾನಾದ್ಧಿ ವೈ ಕಾರ್ಯಾತ್ ಕಾರಣಮ್ ಅನನ್ಯನ್ನಿತ್ಯಂ ಧ್ರುವಂ ಚ ತೇ ಕಥಂ ಭವೇತ್ ? ನ ಹಿ ಕುಕ್ಕುಟ್ಯಾ ಏಕದೇಶಃ ಪಚ್ಯತೇ, ಏಕದೇಶಃ ಪ್ರಸವಾಯ ಕಲ್ಪ್ಯತೇ ॥

ಕಿಂಚಾನ್ಯತ್ , ಯತ್ ಅಜಾತ್ ಅನುತ್ಪನ್ನಾದ್ವಸ್ತುನಃ ಜಾಯತೇ ಯಸ್ಯ ವಾದಿನಃ ಕಾರ್ಯಮ್ , ದೃಷ್ಟಾಂತಃ ತಸ್ಯ ನಾಸ್ತಿ ವೈ ; ದೃಷ್ಟಾಂತಾಭಾವೇ ಅರ್ಥಾದಜಾನ್ನ ಕಿಂಚಿಜ್ಜಾಯತೇ ಇತಿ ಸಿದ್ಧಂ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಯದಾ ಪುನಃ ಜಾತಾತ್ ಜಾಯಮಾನಸ್ಯ ವಸ್ತುನಃ ಅಭ್ಯುಪಗಮಃ, ತದಪಿ ಅನ್ಯಸ್ಮಾಜ್ಜಾತಾತ್ತದಪ್ಯನ್ಯಸ್ಮಾದಿತಿ ನ ವ್ಯವಸ್ಥಾ ಪ್ರಸಜ್ಯತೇ । ಅನವಸ್ಥಾ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥

‘ಯತ್ರ ತ್ವಸ್ಯ ಸರ್ವಮಾತ್ಮೈವಾಭೂತ್’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೫ । ೧೫) ಇತಿ ಪರಮಾರ್ಥತೋ ದ್ವೈತಾಭಾವಃ ಶ್ರುತ್ಯೋಕ್ತಃ ; ತಮಾಶ್ರಿತ್ಯಾಹ — ಹೇತೋಃ ಧರ್ಮಾದೇಃ ಆದಿಃ ಕಾರಣಂ ದೇಹಾದಿಸಂಘಾತಃ ಫಲಂ ಯೇಷಾಂ ವಾದಿನಾಮ್ ; ತಥಾ ಆದಿಃ ಕಾರಣಂ ಹೇತುರ್ಧರ್ಮಾದಿಃ ಫಲಸ್ಯ ಚ ದೇಹಾದಿಸಂಘಾತಸ್ಯ ; ಏವಂ ಹೇತುಫಲಯೋರಿತರೇತರಕಾರ್ಯಕಾರಣತ್ವೇನ ಆದಿಮತ್ತ್ವಂ ಬ್ರುವದ್ಭಿಃ ಏವಂ ಹೇತೋಃ ಫಲಸ್ಯ ಚ ಅನಾದಿತ್ವಂ ಕಥಂ ತೈರುಪವರ್ಣ್ಯತೇ ವಿಪ್ರತಿಷಿದ್ಧಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ನ ಹಿ ನಿತ್ಯಸ್ಯ ಕೂಟಸ್ಥಸ್ಯಾತ್ಮನೋ ಹೇತುಫಲಾತ್ಮಕತಾ ಸಂಭವತಿ ॥

ಕಥಂ ತೈರ್ವಿರುದ್ಧಮಭ್ಯುಪಗಮ್ಯತ ಇತಿ, ಉಚ್ಯತೇ — ಹೇತುಜನ್ಯಾದೇವ ಫಲಾತ್ ಹೇತೋರ್ಜನ್ಮಾಭ್ಯುಪಗಚ್ಛತಾಂ ತೇಷಾಮೀದೃಶೋ ವಿರೋಧ ಉಕ್ತೋ ಭವತಿ, ಯಥಾ ಪುತ್ರಾಜ್ಜನ್ಮ ಪಿತುಃ ॥

ಯಥೋಕ್ತೋ ವಿರೋಧೋ ನ ಯುಕ್ತೋಽಭ್ಯುಪಗಂತುಮಿತಿ ಚೇನ್ಮನ್ಯಸೇ, ಸಂಭವೇ ಉತ್ಪತ್ತೌ ಹೇತುಫಲಯೋಃ ಕ್ರಮಃ ಏಷಿತವ್ಯಃ ಅನ್ವೇಷ್ಟವ್ಯಃ ತ್ವಯಾ — ಹೇತುಃ ಪೂರ್ವಂ ಪಶ್ಚಾತ್ಫಲಂ ಚೇತಿ । ಇತಶ್ಚ ಯುಗಪತ್ಸಂಭವೇ ಯಸ್ಮಾದ್ಧೇತುಫಲಯೋಃ ಕಾರ್ಯಕಾರಣತ್ವೇನ ಅಸಂಬಂಧಃ, ಯಥಾ ಯುಗಪತ್ಸಂಭವತೋಃ ಸವ್ಯೇತರಗೋವಿಷಾಣಯೋಃ ॥

ಕಥಮಸಂಬಂಧ ಇತ್ಯಾಹ — ಜನ್ಯಾತ್ಸ್ವತೋಽಲಬ್ಧಾತ್ಮಕಾತ್ ಫಲಾತ್ ಉತ್ಪದ್ಯಮಾನಃ ಸನ್ ಶಶವಿಷಾಣಾದೇರಿವಾಸತೋ ನ ಹೇತುಃ ಪ್ರಸಿಧ್ಯತಿ ಜನ್ಮ ನ ಲಭತೇ । ಅಲಬ್ಧಾತ್ಮಕಃ ಅಪ್ರಸಿದ್ಧಃ ಸನ್ ಶಶವಿಷಾಣಾದಿಕಲ್ಪಃ ತವ ಸ ಕಥಂ ಫಲಮುತ್ಪಾದಯಿಷ್ಯತಿ ? ನ ಹಿ ಇತರೇತರಾಪೇಕ್ಷಸಿದ್ಧ್ಯೋಃ ಶಶವಿಷಾಣಕಲ್ಪಯೋಃ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಭಾವೇನ ಸಂಬಂಧಃ ಕ್ವಚಿದ್ದೃಷ್ಟಃ ಅನ್ಯಥಾ ವೇತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ ॥

ಅಸಂಬಂಧತಾದೋಷೇಣಾಪಾಕೃತೇಽಪಿ ಹೇತುಫಲಯೋಃ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಭಾವೇ, ಯದಿ ಹೇತುಫಲಯೋರನ್ಯೋನ್ಯಸಿದ್ಧಿರಭ್ಯುಪಗಮ್ಯತ ಏವ ತ್ವಯಾ, ಕತರತ್ಪೂರ್ವನಿಷ್ಪನ್ನಂ ಹೇತುಫಲಯೋಃ ? ಯಸ್ಯ ಪಶ್ಚಾದ್ಭಾವಿನಃ ಸಿದ್ಧಿಃ ಸ್ಯಾತ್ಪೂರ್ವಸಿದ್ಧಾಪೇಕ್ಷಯಾ, ತದ್ಬ್ರೂಹೀತ್ಯರ್ಥಃ ॥

ಅಥ ಏತನ್ನ ಶಕ್ಯತೇ ವಕ್ತುಮಿತಿ ಮನ್ಯಸೇ, ಸೇಯಮಶಕ್ತಿಃ ಅಪರಿಜ್ಞಾನಂ ತತ್ತ್ವಾವಿವೇಕಃ, ಮೂಢತೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಥ ವಾ, ಯೋಽಯಂ ತ್ವಯೋಕ್ತಃ ಕ್ರಮಃ ಹೇತೋಃ ಫಲಸ್ಯ ಸಿದ್ಧಿಃ ಫಲಾಚ್ಚ ಹೇತೋಃ ಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ಇತರೇತರಾನಂತರ್ಯಲಕ್ಷಣಃ, ತಸ್ಯ ಕೋಪಃ ವಿಪರ್ಯಾಸೋಽನ್ಯಥಾಭಾವಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ । ಏವಂ ಹೇತುಫಲಯೋಃ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಭಾವಾನುಪಪತ್ತೇಃ ಅಜಾತಿಃ ಸರ್ವಸ್ಯಾನುತ್ಪತ್ತಿಃ ಪರಿದೀಪಿತಾ ಪ್ರಕಾಶಿತಾ ಅನ್ಯೋನ್ಯಪಕ್ಷದೋಷಂ ಬ್ರುವದ್ಭಿರ್ವಾದಿಭಿಃ ಬುದ್ಧೈಃ ಪಂಡಿತೈರಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥

ನನು ಹೇತುಫಲಯೋಃ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಭಾವ ಇತ್ಯಸ್ಮಾಭಿರುಕ್ತಂ ಶಬ್ದಮಾತ್ರಮಾಶ್ರಿತ್ಯ ಚ್ಛಲಮಿದಂ ತ್ವಯೋಕ್ತಮ್ — ‘ಪುತ್ರಾಜ್ಜನ್ಮ ಪಿತುರ್ಯಥಾ’ (ಮಾ. ಕಾ. ೪ । ೧೫) ‘ವಿಷಾಣವಚ್ಚಾಸಂಬಂಧಃ’ (ಮಾ. ಕಾ. ೪ । ೧೬) ಇತ್ಯಾದಿ । ನ ಹ್ಯಸ್ಮಾಭಿಃ ಅಸಿದ್ಧಾದ್ಧೇತೋಃ ಫಲಸಿದ್ಧಿಃ, ಅಸಿದ್ಧಾದ್ವಾ ಫಲಾದ್ಧೇತುಸಿದ್ಧಿರಭ್ಯುಪಗತಾ । ಕಿಂ ತರ್ಹಿ ? ಬೀಜಾಂಕುರವತ್ಕಾರ್ಯಕಾರಣಭಾವೋಽಭ್ಯುಪಗಮ್ಯತ ಇತಿ । ಅತ್ರೋಚ್ಯತೇ — ಬೀಜಾಂಕುರಾಖ್ಯೋ ದೃಷ್ಟಾಂತೋ ಯಃ, ಸ ಸಾಧ್ಯೇನ ಸಮಃ ತುಲ್ಯೋ ಮಮೇತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ । ನನು ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಃ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಭಾವೋ ಬೀಜಾಂಕುರಯೋರನಾದಿಃ ; ನ, ಪೂರ್ವಸ್ಯ ಪೂರ್ವಸ್ಯ ಅಪರಭಾವಾದಾದಿಮತ್ತ್ವಾಭ್ಯುಪಗಮಾತ್ । ಯಥಾ ಇದಾನೀಮುತ್ಪನ್ನೋಽಪರೋಽಂಕುರೋ ಬೀಜಾದಾದಿಮಾನ್ ಬೀಜಂ ಚಾಪರಮನ್ಯಸ್ಮಾದಂಕುರಾದಿತಿ ಕ್ರಮೇಣೋತ್ಪನ್ನತ್ವಾದಾದಿಮತ್ । ಏವಂ ಪೂರ್ವಃ ಪೂರ್ವೋಽಂಕುರೋ ಬೀಜಂ ಚ ಪೂರ್ವಂ ಪೂರ್ವಮಾದಿಮದೇವೇತಿ ಪ್ರತ್ಯೇಕಂ ಸರ್ವಸ್ಯ ಬೀಜಾಂಕುರಜಾತಸ್ಯಾದಿಮತ್ತ್ವಾತ್ಕಸ್ಯಚಿದಪ್ಯನಾದಿತ್ವಾನುಪಪತ್ತಿಃ । ಏವಂ ಹೇತುಫಲಯೋಃ । ಅಥ ಬೀಜಾಂಕುರಸಂತತೇರನಾದಿಮತ್ತ್ವಮಿತಿ ಚೇತ್ ; ನ, ಏಕತ್ವಾನುಪಪತ್ತೇಃ ; ನ ಹಿ ಬೀಜಾಂಕುರವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ಬೀಜಾಂಕುರಸಂತತಿರ್ನಾಮೈಕಾ ಅಭ್ಯುಪಗಮ್ಯತೇ ಹೇತುಫಲಸಂತತಿರ್ವಾ ತದನಾದಿತ್ವವಾದಿಭಿಃ । ತಸ್ಮಾತ್ಸೂಕ್ತಮ್ ‘ಹೇತೋಃ ಫಲಸ್ಯ ಚಾನಾದಿಃ ಕಥಂ ತೈರುಪವರ್ಣ್ಯತೇ’ ಇತಿ । ತಥಾ ಚ ಅನ್ಯದಪ್ಯನುಪಪತ್ತೇರ್ನ ಚ್ಛಲಮಿತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ । ನ ಚ ಲೋಕೇ ಸಾಧ್ಯಸಮೋ ಹೇತುಃ ಸಾಧ್ಯಸ್ಯ ಸಿದ್ಧೌ ಸಿದ್ಧಿನಿಮಿತ್ತಂ ಯುಜ್ಯತೇ ಪ್ರಯುಜ್ಯತೇ ಪ್ರಮಾಣಕುಶಲೈರಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಹೇತುರಿತಿ ದೃಷ್ಟಾಂತೋಽತ್ರಭಿಪ್ರೇತಃ, ಗಮಕತ್ವಾತ್ ; ಪ್ರಕೃತೋ ಹಿ ದೃಷ್ಟಾಂತಃ, ನ ಹೇತುರಿತಿ ॥

ಕಥಂ ಬುದ್ಧೈರಜಾತಿಃ ಪರಿದೀಪಿತೇತಿ, ಆಹ — ಯದೇತತ್ ಹೇತುಫಲಯೋಃ ಪೂರ್ವಾಪರಾಪರಿಜ್ಞಾನಮ್ , ತಚ್ಚೈತತ್ ಅಜಾತೇಃ ಪರಿದೀಪಕಮ್ ಅವಬೋಧಕಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಜಾಯಮಾನೋ ಹಿ ಚೇದ್ಧರ್ಮೋ ಗೃಹ್ಯತೇ, ಕಥಂ ತಸ್ಮಾತ್ಪೂರ್ವಂ ಕಾರಣಂ ನ ಗೃಹ್ಯತೇ ? ಅವಶ್ಯಂ ಹಿ ಜಾಯಮಾನಸ್ಯ ಗ್ರಹೀತ್ರಾ ತಜ್ಜನಕಂ ಗ್ರಹೀತವ್ಯಮ್ , ಜನ್ಯಜನಕಯೋಃ ಸಂಬಂಧಸ್ಯಾನಪೇತತ್ವಾತ್ ; ತಸ್ಮಾದಜಾತಿಪರಿದೀಪಕಂ ತದಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥

ಇತಶ್ಚ ನ ಜಾಯತೇ ಕಿಂಚಿತ್ ಯಜ್ಜಾಯಮಾನಂ ವಸ್ತು ಸ್ವತಃ ಪರತಃ ಉಭಯತೋ ವಾ ಸತ್ ಅಸತ್ ಸದಸದ್ವಾ ನ ಜಾಯತೇ, ನ ತಸ್ಯ ಕೇನಚಿದಪಿ ಪ್ರಕಾರೇಣ ಜನ್ಮ ಸಂಭವತಿ । ನ ತಾವತ್ಸ್ವಯಮೇವಾಪರಿನಿಷ್ಪನ್ನಾತ್ಸ್ವತಃ ಸ್ವರೂಪಾತ್ಸ್ವಯಮೇವ ಜಾಯತೇ, ಯಥಾ ಘಟಸ್ತಸ್ಮಾದೇವ ಘಟಾತ್ । ನಾಪಿ ಪರತಃ ಅನ್ಯಸ್ಮಾದನ್ಯಃ, ಯಥಾ ಘಟಾತ್ಪಟಃ । ತಥಾ ನೋಭಯತಃ, ವಿರೋಧಾತ್ , ಯಥಾ ಘಟಪಟಾಭ್ಯಾಂ ಘಟಃ ಪಟೋ ವಾ ನ ಜಾಯತೇ । ನನು ಮೃದೋ ಘಟೋ ಜಾಯತೇ ಪಿತುಶ್ಚ ಪುತ್ರಃ ; ಸತ್ಯಮ್ , ಅಸ್ತಿ ಜಾಯತ ಇತಿ ಪ್ರತ್ಯಯಃ ಶಬ್ದಶ್ಚ ಮೂಢಾನಾಮ್ । ತಾವೇವ ತು ಶಬ್ದಪ್ರತ್ಯಯೌ ವಿವೇಕಿಭಿಃ ಪರೀಕ್ಷ್ಯೇತೇ — ಕಿಂ ಸತ್ಯಮೇವ ತೌ, ಉತ ಮೃಷಾ ಇತಿ ; ಯಾವತಾ ಪರೀಕ್ಷ್ಯಮಾಣೇ ಶಬ್ದಪ್ರತ್ಯಯವಿಷಯಂ ವಸ್ತು ಘಟಪುತ್ರಾದಿಲಕ್ಷಣಂ ಶಬ್ದಮಾತ್ರಮೇವ ತತ್ , ‘ವಾಚಾರಂಭಣಮ್’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೪ । ೪) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ । ಸಚ್ಚೇತ್ ನ ಜಾಯತೇ, ಸತ್ತ್ವಾತ್ , ಮೃತ್ಪಿತ್ರಾದಿವತ್ । ಯದ್ಯಸತ್ , ತಥಾಪಿ ನ ಜಾಯತೇ, ಅಸತ್ತ್ವಾದೇವ, ಶಶವಿಷಾಣಾದಿವತ್ । ಅಥ ಸದಸತ್ , ತಥಾಪಿ ನ ಜಾಯತೇ ವಿರುದ್ಧಸ್ಯೈಕಸ್ಯಾಸಂಭವಾತ್ । ಅತೋ ನ ಕಿಂಚಿದ್ವಸ್ತು ಜಾಯತ ಇತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ । ಯೇಷಾಂ ಪುನರ್ಜನಿರೇವ ಜಾಯತ ಇತಿ ಕ್ರಿಯಾಕಾರಕಫಲೈಕತ್ವಮಭ್ಯುಪಗಮ್ಯತೇ ಕ್ಷಣಿಕತ್ವಂ ಚ ವಸ್ತುನಃ, ತೇ ದೂರತ ಏವ ನ್ಯಾಯಾಪೇತಾಃ । ಇದಮಿತ್ಥಮಿತ್ಯವಧಾರಣಕ್ಷಣಾಂತರಾನವಸ್ಥಾನಾತ್ , ಅನನುಭೂತಸ್ಯ ಸ್ಮೃತ್ಯನುಪಪತ್ತೇಶ್ಚ ॥

ಕಿಂಚ, ಹೇತುಫಲಯೋರನಾದಿತ್ವಮಭ್ಯುಪಗಚ್ಛತಾ ತ್ವಯಾ ಬಲಾದ್ಧೇತುಫಲಯೋರಜನ್ಮೈವಾಭ್ಯುಪಗತಂ ಸ್ಯಾತ್ । ಕಥಮ್ ? ಅನಾದೇಃ ಆದಿರಹಿತಾತ್ಫಲಾತ್ ಹೇತುಃ ನ ಜಾಯತೇ । ನ ಹ್ಯನುತ್ಪನ್ನಾದನಾದೇಃ ಫಲಾದ್ಧೇತೋರ್ಜನ್ಮೇಷ್ಯತೇ ತ್ವಯಾ, ಫಲಂ ಚಾಪಿ ಆದಿರಹಿತಾದನಾದೇರ್ಹೇತೋರಜಾತ್ಸ್ವಭಾವತ ಏವ ನಿರ್ನಿಮಿತ್ತಂ ಜಾಯತ ಇತಿ ನಾಭ್ಯುಪಗಮ್ಯತೇ । ತಸ್ಮಾದನಾದಿತ್ವಮಭ್ಯುಪಗಚ್ಛತಾ ತ್ವಯಾ ಹೇತುಫಲಯೋರಜನ್ಮೈವಾಭ್ಯುಪಗಮ್ಯತೇ । ಯಸ್ಮಾತ್ ಆದಿಃ ಕಾರಣಂ ನ ವಿದ್ಯತೇ ಯಸ್ಯ ಲೋಕೇ, ತಸ್ಯ ಹ್ಯಾದಿಃ ಪೂರ್ವೋಕ್ತಾ ಜಾತಿರ್ನ ವಿದ್ಯತೇ । ಕಾರಣವತ ಏವ ಹ್ಯಾದಿರಭ್ಯುಪಗಮ್ಯತೇ, ನ ಅಕಾರಣವತಃ ॥

ಉಕ್ತಸ್ಯೈವಾರ್ಥಸ್ಯ ದೃಢೀಕರಣಚಿಕೀರ್ಷಯಾ ಪುನರಾಕ್ಷಿಪತಿ — ಪ್ರಜ್ಞಾನಂ ಪ್ರಜ್ಞಪ್ತಿಃ ಶಬ್ದಾದಿಪ್ರತೀತಿಃ, ತಸ್ಯಾಃ ಸನಿಮಿತ್ತತ್ವಮ್ , ನಿಮಿತ್ತಂ ಕಾರಣಂ ವಿಷಯ ಇತ್ಯೇತತ್ ; ಸನಿಮಿತ್ತತ್ವಂ ಸವಿಷಯತ್ವಂ ಸ್ವಾತ್ಮವ್ಯತಿರಿಕ್ತವಿಷಯತೇತ್ಯೇತತ್ , ಪ್ರತಿಜಾನೀಮಹೇ । ನ ಹಿ ನಿರ್ವಿಷಯಾ ಪ್ರಜ್ಞಪ್ತಿಃ ಶಬ್ದಾದಿಪ್ರತೀತಿಃ ಸ್ಯಾತ್ , ತಸ್ಯಾಃ ಸನಿಮಿತ್ತತ್ವಾತ್ । ಅನ್ಯಥಾ ನಿರ್ವಿಷಯತ್ವೇ ಶಬ್ದಸ್ಪರ್ಶನೀಲಪೀತಲೋಹಿತಾದಿಪ್ರತ್ಯಯವೈಚಿತ್ರ್ಯಸ್ಯ ದ್ವಯಸ್ಯ ನಾಶತಃ ನಾಶೋಽಭಾವಃ ಪ್ರಸಜ್ಯೇತೇತ್ಯರ್ಥಃ । ನ ಚ ಪ್ರತ್ಯಯವೈಚಿತ್ರ್ಯಸ್ಯ ದ್ವಯಸ್ಯಾಭಾವೋಽಸ್ತಿ, ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತ್ವಾತ್ । ಅತಃ ಪ್ರತ್ಯಯವೈಚಿತ್ರ್ಯಸ್ಯ ದ್ವಯಸ್ಯ ದರ್ಶನಾತ್ , ಪರೇಷಾಂ ತಂತ್ರಂ ಪರತಂತ್ರಮಿತ್ಯನ್ಯಶಾಸ್ತ್ರಮ್ , ತಸ್ಯ ಪರತಂತ್ರಸ್ಯ ಪರತಂತ್ರಾಶ್ರಯಸ್ಯ ಬಾಹ್ಯಾರ್ಥಸ್ಯ ಪ್ರಜ್ಞಾನವ್ಯತಿರಿಕ್ತಸ್ಯ ಅಸ್ತಿತಾ ಮತಾ ಅಭಿಪ್ರೇತಾ । ನ ಹಿ ಪ್ರಜ್ಞಪ್ತೇಃ ಪ್ರಕಾಶಮಾತ್ರಸ್ವರೂಪಾಯಾ ನೀಲಪೀತಾದಿಬಾಹ್ಯಾಲಂಬನವೈಚಿತ್ರ್ಯಮಂತರೇಣ ಸ್ವಭಾವಭೇದೇನೈತದ್ವೈಚಿತ್ರ್ಯಂ ಸಂಭವತಿ । ಸ್ಫಟಿಕಸ್ಯೇವ ನೀಲಾದ್ಯುಪಾಧ್ಯಾಶ್ರಯೈರ್ವಿನಾ ವೈಚಿತ್ರ್ಯಂ ನ ಘಟತ ಇತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ । ಇತಶ್ಚ ಪರತಂತ್ರಾಶ್ರಯಸ್ಯ ಬಾಹ್ಯಾರ್ಥಸ್ಯ ಜ್ಞಾನವ್ಯತಿರಿಕ್ತಸ್ಯಾಸ್ತಿತಾ । ಸಂಕ್ಲೇಶನಂ ಸಂಕ್ಲೇಶಃ, ದುಃಖಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಉಪಲಭ್ಯತೇ ಹಿ ಅಗ್ನಿದಾಹಾದಿನಿಮಿತ್ತಂ ದುಃಖಮ್ । ಯದ್ಯಗ್ನ್ಯಾದಿಬಾಹ್ಯಂ ದಾಹಾದಿನಿಮಿತ್ತಂ ವಿಜ್ಞಾನವ್ಯತಿರಿಕ್ತಂ ನ ಸ್ಯಾತ್ , ತತೋ ದಾಹಾದಿದುಃಖಂ ನೋಪಲಭ್ಯೇತ । ಉಪಲಭ್ಯತೇ ತು । ಅತಃ ತೇನ ಮನ್ಯಾಮಹೇ ಅಸ್ತಿ ಬಾಹ್ಯೋಽರ್ಥ ಇತಿ । ನ ಹಿ ವಿಜ್ಞಾನಮಾತ್ರೇ ಸಂಕ್ಲೇಶೋ ಯುಕ್ತಃ, ಅನ್ಯತ್ರಾದರ್ಶನಾದಿತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ ॥

ಅತ್ರೋಚ್ಯತೇ — ಬಾಢಮೇವಂ ಪ್ರಜ್ಞಪ್ತೇಃ ಸನಿಮಿತ್ತತ್ವಂ ದ್ವಯಸಂಕ್ಲೇಶೋಪಲಬ್ಧಿಯುಕ್ತಿದರ್ಶನಾದಿಷ್ಯತೇ ತ್ವಯಾ । ಸ್ಥಿರೀಭವ ತಾವತ್ತ್ವಂ ಯುಕ್ತಿದರ್ಶನಂ ವಸ್ತುನಸ್ತಥಾತ್ವಾಭ್ಯುಪಗಮೇ ಕಾರಣಮಿತ್ಯತ್ರ । ಬ್ರೂಹಿ ಕಿಂ ತತ ಇತಿ । ಉಚ್ಯತೇ — ನಿಮಿತ್ತಸ್ಯ ಪ್ರಜ್ಞಪ್ತ್ಯಾಲಂಬನಾಭಿಮತಸ್ಯ ತವ ಘಟಾದೇರನಿಮಿತ್ತತ್ವಮನಾಲಂಬನತ್ವಂ ವೈಚಿತ್ರ್ಯಾಹೇತುತ್ವಮಿಷ್ಯತೇಽಸ್ಮಾಭಿಃ । ಕಥಮ್ ? ಭೂತದರ್ಶನಾತ್ ಪರಮಾರ್ಥದರ್ಶನಾದಿತ್ಯೇತತ್ । ನ ಹಿ ಘಟೋ ಯಥಾಭೂತಮೃದ್ರೂಪದರ್ಶನೇ ಸತಿ ತದ್ವ್ಯತಿರೇಕೇಣಾಸ್ತಿ, ಯಥಾ ಅಶ್ವಾನ್ಮಹಿಷಃ, ಪಟೋ ವಾ ತಂತುವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ತಂತವಶ್ಚಾಂಶುವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ಇತ್ಯೇವಮುತ್ತರೋತ್ತರಭೂತದರ್ಶನ ಆ ಶಬ್ದಪ್ರತ್ಯಯನಿರೋಧಾನ್ನೈವ ನಿಮಿತ್ತಮುಪಲಭಾಮಹೇ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಥ ವಾ, ಅಭೂತದರ್ಶನಾದ್ಬಾಹ್ಯಾರ್ಥಸ್ಯ ಅನಿಮಿತ್ತತ್ವಮಿಷ್ಯತೇ ರಜ್ಜ್ವಾದಾವಿವ ಸರ್ಪಾದೇರಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಭ್ರಾಂತಿದರ್ಶನವಿಷಯತ್ವಾಚ್ಚ ನಿಮಿತ್ತಸ್ಯಾನಿಮಿತ್ತತ್ವಂ ಭವೇತ್ ; ತದಭಾವೇ ಅಭಾನಾತ್ । ನ ಹಿ ಸುಷುಪ್ತಸಮಾಹಿತಮುಕ್ತಾನಾಂ ಭ್ರಾಂತಿದರ್ಶನಾಭಾವೇ ಆತ್ಮವ್ಯತಿರಿಕ್ತೋ ಬಾಹ್ಯೋಽರ್ಥ ಉಪಲಭ್ಯತೇ । ನ ಹ್ಯುನ್ಮತ್ತಾವಗತಂ ವಸ್ತ್ವನುನ್ಮತ್ತೈರಪಿ ತಥಾಭೂತಂ ಗಮ್ಯತೇ । ಏತೇನ ದ್ವಯದರ್ಶನಂ ಸಂಕ್ಲೇಶೋಪಲಬ್ಧಿಶ್ಚ ಪ್ರತ್ಯುಕ್ತಾ ॥

ಯಸ್ಮಾನ್ನಾಸ್ತಿ ಬಾಹ್ಯಂ ನಿಮಿತ್ತಮ್ , ಅತಃ ಚಿತ್ತಂ ನ ಸ್ಪೃಶತ್ಯರ್ಥಂ ಬಾಹ್ಯಾಲಂಬನವಿಷಯಮ್ , ನಾಪ್ಯರ್ಥಾಭಾಸಮ್ , ಚಿತ್ತತ್ವಾತ್ , ಸ್ವಪ್ನಚಿತ್ತವತ್ । ಅಭೂತೋ ಹಿ ಜಾಗರಿತೇಽಪಿ ಸ್ವಪ್ನಾರ್ಥವದೇವ ಬಾಹ್ಯಃ ಶಬ್ದಾದ್ಯರ್ಥೋ ಯತಃ ಉಕ್ತಹೇತುತ್ವಾಚ್ಚ । ನಾಪ್ಯರ್ಥಾಭಾಸಶ್ಚಿತ್ತಾತ್ಪೃಥಕ್ । ಚಿತ್ತಮೇವ ಹಿ ಘಟಾದ್ಯರ್ಥವದವಭಾಸತೇ ಯಥಾ ಸ್ವಪ್ನೇ ॥

ನನು ವಿಪರ್ಯಾಸಸ್ತರ್ಹಿ ಅಸತಿ ಘಟಾದೌ ಘಟಾದ್ಯಾಭಾಸತಾ ಚಿತ್ತಸ್ಯ ; ತಥಾ ಚ ಸತಿ ಅವಿಪರ್ಯಾಸಃ ಕ್ವಚಿದ್ವಕ್ತವ್ಯ ಇತಿ ; ಅತ್ರೋಚ್ಯತೇ — ನಿಮಿತ್ತಂ ವಿಷಯಮ್ ಅತೀತಾನಾಗತವರ್ತಮಾನಾಧ್ವಸು ತ್ರಿಷ್ವಪಿ ಸದಾ ಚಿತ್ತಂ ನ ಸಂಸ್ಪೃಶೇದೇವ ಹಿ । ಯದಿ ಹಿ ಕ್ವಚಿತ್ಸಂಸ್ಪೃಶೇತ್ , ಸಃ ಅವಿಪರ್ಯಾಸಃ ಪರಮಾರ್ಥ ಇತ್ಯತಸ್ತದಪೇಕ್ಷಯಾ ಅಸತಿ ಘಟೇ ಘಟಾಭಾಸತಾ ವಿಪರ್ಯಾಸಃ ಸ್ಯಾತ್ ; ನ ತು ತದಸ್ತಿ ಕದಾಚಿದಪಿ ಚಿತ್ತಸ್ಯಾರ್ಥಸಂಸ್ಪರ್ಶನಮ್ । ತಸ್ಮಾತ್ ಅನಿಮಿತ್ತಃ ವಿಪರ್ಯಾಸಃ ಕಥಂ ತಸ್ಯ ಚಿತ್ತಸ್ಯ ಭವಿಷ್ಯತಿ ? ನ ಕಥಂಚಿದ್ವಿಪರ್ಯಾಸೋಽಸ್ತೀತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ । ಅಯಮೇವ ಹಿ ಸ್ವಭಾವಶ್ಚಿತ್ತಸ್ಯ, ಯದುತ ಅಸತಿ ನಿಮಿತ್ತೇ ಘಟಾದೌ ತದ್ವದವಭಾಸನಮ್ ॥

‘ಪ್ರಜ್ಞಪ್ತೇಃ ಸನಿಮಿತ್ತತ್ವಮ್’ (ಮಾ. ಕಾ. ೪ । ೨೫) ಇತ್ಯಾದಿ ಏತದಂತಂ ವಿಜ್ಞಾನವಾದಿನೋ ಬೌದ್ಧಸ್ಯ ವಚನಂ ಬಾಹ್ಯಾರ್ಥವಾದಿಪಕ್ಷಪ್ರತಿಷೇಧಪರಮ್ ಆಚಾರ್ಯೇಣಾನುಮೋದಿತಮ್ । ತದೇವ ಹೇತುಂ ಕೃತ್ವಾ ತತ್ಪಕ್ಷಪ್ರತಿಷೇಧಾಯ ತದಿದಮುಚ್ಯತೇ — ತಸ್ಮಾದಿತ್ಯಾದಿ । ಯಸ್ಮಾದಸತ್ಯೇವ ಘಟಾದೌ ಘಟಾದ್ಯಾಭಾಸತಾ ಚಿತ್ತಸ್ಯ ವಿಜ್ಞಾನವಾದಿನಾ ಅಭ್ಯುಪಗತಾ, ತದನುಮೋದಿತಮಸ್ಮಾಭಿರಪಿ ಭೂತದರ್ಶನಾತ್ ; ತಸ್ಮಾತ್ತಸ್ಯಾಪಿ ಚಿತ್ತಸ್ಯ ಜಾಯಮಾನಾವಭಾಸತಾ ಅಸತ್ಯೇವ ಜನ್ಮನಿ ಯುಕ್ತಾ ಭವಿತುಮಿತಿ ಅತೋ ನ ಜಾಯತೇ ಚಿತ್ತಮ್ । ಯಥಾ ಚಿತ್ತದೃಶ್ಯಂ ನ ಜಾಯತೇ ಅತಸ್ತಸ್ಯ ಚಿತ್ತಸ್ಯ ಯೇ ಜಾತಿಂ ಪಶ್ಯಂತಿ ವಿಜ್ಞಾನವಾದಿನಃ ಕ್ಷಣಿಕತ್ವದುಃಖಿತ್ವಶೂನ್ಯತ್ವಾನಾತ್ಮತ್ವಾದಿ ಚ ; ತೇನೈವ ಚಿತ್ತೇನ ಚಿತ್ತಸ್ವರೂಪಂ ದ್ರಷ್ಟುಮಶಕ್ಯಂ ಪಶ್ಯಂತಃ ಖೇ ವೈ ಪಶ್ಯಂತಿ ತೇ ಪದಂ ಪಕ್ಷ್ಯಾದೀನಾಮ್ । ಅತ ಇತರೇಭ್ಯೋಽಪಿ ದ್ವೈತಿಭ್ಯೋಽತ್ಯಂತಸಾಹಸಿಕಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಯೇಽಪಿ ಶೂನ್ಯವಾದಿನಃ ಪಶ್ಯಂತ ಏವ ಸರ್ವಶೂನ್ಯತಾಂ ಸ್ವದರ್ಶನಸ್ಯಾಪಿ ಶೂನ್ಯತಾಂ ಪ್ರತಿಜಾನತೇ, ತೇ ತತೋಽಪಿ ಸಾಹಸಿಕತರಾಃ ಖಂ ಮುಷ್ಟಿನಾಪಿ ಜಿಘೃಕ್ಷಂತಿ ॥

ಉಕ್ತೈರ್ಹೇತುಭಿರಜಮೇಕಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ , ಯತ್ಪುನರಾದೌ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾತಮ್ , ತತ್ಫಲೋಪಸಂಹಾರಾರ್ಥೋಽಯಂ ಶ್ಲೋಕಃ — ಅಜಾತಂ ಯಚ್ಚಿತ್ತಂ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಜಾಯತ ಇತಿ ವಾದಿಭಿಃ ಪರಿಕಲ್ಪ್ಯತೇ, ತತ್ ಅಜಾತಂ ಜಾಯತೇ ಯಸ್ಮಾತ್ ಅಜಾತಿಃ ಪ್ರಕೃತಿಃ ತಸ್ಯ ; ತತಃ ತಸ್ಮಾತ್ ಅಜಾತರೂಪಾಯಾಃ ಪ್ರಕೃತೇರನ್ಯಥಾಭಾವೋ ಜನ್ಮ ನ ಕಥಂಚಿದ್ಭವಿಷ್ಯತಿ ॥

ಅಯಂ ಚಾಪರ ಆತ್ಮನಃ ಸಂಸಾರಮೋಕ್ಷಯೋಃ ಪರಮಾರ್ಥಸದ್ಭಾವವಾದಿನಾಂ ದೋಷ ಉಚ್ಯತೇ — ಅನಾದೇಃ ಅತೀತಕೋಟಿರಹಿತಸ್ಯ ಸಂಸಾರಸ್ಯ ಅಂತವತ್ತ್ವಂ ಸಮಾಪ್ತಿಃ ನ ಸೇತ್ಸ್ಯತಿ ಯುಕ್ತಿತಃ ಸಿದ್ಧಿಂ ನೋಪಯಾಸ್ಯತಿ । ನ ಹ್ಯನಾದಿಃ ಸನ್ ಅಂತವಾನ್ಕಶ್ಚಿತ್ಪದಾರ್ಥೋ ದೃಷ್ಟೋ ಲೋಕೇ । ಬೀಜಾಂಕುರಸಂಬಂಧನೈರಂತರ್ಯವಿಚ್ಛೇದೋ ದೃಷ್ಟ ಇತಿ ಚೇತ್ ; ನ, ಏಕವಸ್ತ್ವಭಾವೇನಾಪೋದಿತತ್ವಾತ್ । ತಥಾ ಅನಂತತಾಪಿ ವಿಜ್ಞಾನಪ್ರಾಪ್ತಿಕಾಲಪ್ರಭವಸ್ಯ ಮೋಕ್ಷಸ್ಯ ಆದಿಮತೋ ನ ಭವಿಷ್ಯತಿ, ಘಟಾದಿಷ್ವದರ್ಶನಾತ್ । ಘಟಾದಿವಿನಾಶವದವಸ್ತುತ್ವಾದದೋಷ ಇತಿ ಚೇತ್ , ತಥಾ ಚ ಮೋಕ್ಷಸ್ಯ ಪರಮಾರ್ಥಸದ್ಭಾವಪ್ರತಿಜ್ಞಾಹಾನಿಃ ; ಅಸತ್ತ್ವಾದೇವ ಶಶವಿಷಾಣಸ್ಯೇವ ಆದಿಮತ್ತ್ವಾಭಾವಶ್ಚ ॥

ವೈತಥ್ಯೇ ಕೃತವ್ಯಾಖ್ಯಾನೌ ಶ್ಲೋಕಾವಿಹ ಸಂಸಾರಮೋಕ್ಷಾಭಾವಪ್ರಸಂಗೇನ ಪಠಿತೌ ॥

‘ನಿಮಿತ್ತಸ್ಯಾನಿಮಿತ್ತತ್ವಮಿಷ್ಯತೇ ಭೂತದರ್ಶನಾತ್’ (ಮಾ. ಕಾ. ೪ । ೨೫) ಇತ್ಯಯಮರ್ಥಃ ಪ್ರಪಂಚ್ಯತೇ ಏತೈಃ ಶ್ಲೋಕೈಃ ॥

ಜಾಗರಿತೇ ಗತ್ಯಾಗಮನಕಾಲೌ ನಿಯತೌ, ದೇಶಃ ಪ್ರಮಾಣತೋ ಯಃ, ತಸ್ಯ ಅನಿಯಮಾತ್ ನಿಯಮಸ್ಯಾಭಾವಾತ್ ಸ್ವಪ್ನೇ ನ ದೇಶಾಂತರಗಮನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥

ಮಿತ್ರಾದ್ಯೈಃ ಸಹ ಸಂಮಂತ್ರ್ಯ ತದೇವ ಮಂತ್ರಣಂ ಪ್ರತಿಬುದ್ಧೋ ನ ಪ್ರಪದ್ಯತೇ, ಗೃಹೀತಂ ಚ ಯತ್ಕಿಂಚಿದ್ಧಿರಣ್ಯಾದಿ ನ ಪ್ರಾಪ್ನೋತಿ ; ತತಶ್ಚ ನ ದೇಶಾಂತರಂ ಗಚ್ಛತಿ ಸ್ವಪ್ನೇ ॥

ಸ್ವಪ್ನೇ ಚ ಅಟಂದೃಶ್ಯತೇ ಯಃ ಕಾಯಃ, ಸಃ ಅವಸ್ತುಕಃ ತತೋಽನ್ಯಸ್ಯ ಸ್ವಾಪದೇಶಸ್ಥಸ್ಯ ಪೃಥಕ್ಕಾಯಾಂತರಸ್ಯ ದರ್ಶನಾತ್ । ಯಥಾ ಸ್ವಪ್ನದೃಶ್ಯಃ ಕಾಯಃ ಅಸನ್ , ತಥಾ ಸರ್ವಂ ಚಿತ್ತದೃಶ್ಯಮ್ ಅವಸ್ತುಕಂ ಜಾಗರಿತೇಽಪಿ ಚಿತ್ತದೃಶ್ಯತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಸ್ವಪ್ನಸಮತ್ವಾದಸಜ್ಜಾಗರಿತಮಪೀತಿ ಪ್ರಕರಣಾರ್ಥಃ ॥

ಇತಶ್ಚ ಅಸತ್ತ್ವಂ ಜಾಗ್ರದ್ವಸ್ತುನಃ ಜಾಗರಿತವತ್ ಜಾಗರಿತಸ್ಯೇವ ಗ್ರಹಣಾತ್ ಗ್ರಾಹ್ಯಗ್ರಾಹಕರೂಪೇಣ ಸ್ವಪ್ನಸ್ಯ, ತಜ್ಜಾಗರಿತಂ ಹೇತುಃ ಅಸ್ಯ ಸ್ವಪ್ನಸ್ಯ ಸ ಸ್ವಪ್ನಃ ತದ್ಧೇತುಃ ಜಾಗರಿತಕಾರ್ಯಮ್ ಇಷ್ಯತೇ । ತದ್ಧೇತುತ್ವಾತ್ ಜಾಗರಿತಕಾರ್ಯತ್ವಾತ್ ತಸ್ಯೈವ ಸ್ವಪ್ನದೃಶ ಏವ ಸಜ್ಜಾಗರಿತಮ್ , ನ ತ್ವನ್ಯೇಷಾಮ್ ; ಯಥಾ ಸ್ವಪ್ನ ಇತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ । ಯಥಾ ಸ್ವಪ್ನಃ ಸ್ವಪ್ನದೃಶ ಏವ ಸನ್ ಸಾಧಾರಣವಿದ್ಯಮಾನವಸ್ತುವದವಭಾಸತೇ, ತಥಾ ತತ್ಕಾರಣತ್ವಾತ್ಸಾಧಾರಣವಿದ್ಯಮಾನವಸ್ತುವದವಭಾಸನಮ್ , ನ ತು ಸಾಧಾರಣಂ ವಿದ್ಯಮಾನವಸ್ತು ಸ್ವಪ್ನವದೇವೇತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ ॥

ನನು ಸ್ವಪ್ನಕಾರಣತ್ವೇಽಪಿ ಜಾಗರಿತವಸ್ತುನೋ ನ ಸ್ವಪ್ನವದವಸ್ತುತ್ವಮ್ । ಅತ್ಯಂತಚಲೋ ಹಿ ಸ್ವಪ್ನಃ ಜಾಗರಿತಂ ತು ಸ್ಥಿರಂ ಲಕ್ಷ್ಯತೇ । ಸತ್ಯಮೇವಮವಿವೇಕಿನಾಂ ಸ್ಯಾತ್ । ವಿವೇಕಿನಾಂ ತು ನ ಕಸ್ಯಚಿದ್ವಸ್ತುನ ಉತ್ಪಾದಃ ಪ್ರಸಿದ್ಧಃ । ಅತಃ ಅಪ್ರಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ ಉತ್ಪಾದಸ್ಯ ಆತ್ಮೈವ ಸರ್ವಮಿತಿ ಅಜಂ ಸರ್ವಮ್ ಉದಾಹೃತಂ ವೇದಾಂತೇಷು ‘ಸಬಾಹ್ಯಾಭ್ಯಂತರೋ ಹ್ಯಜಃ’ (ಮು. ಉ. ೨ । ೧ । ೨) ಇತಿ । ಯದಪಿ ಮನ್ಯಸೇ ಜಾಗರಿತಾತ್ಸತಃ ಅಸನ್ಸ್ವಪ್ನೋ ಜಾಯತ ಇತಿ, ತದಸತ್ । ನ ಭೂತಾತ್ ವಿದ್ಯಮಾನಾತ್ ಅಭೂತಸ್ಯ ಅಸತಃ ಸಂಭವೋಽಸ್ತಿ ಲೋಕೇ । ನ ಹ್ಯಸತಃ ಶಶವಿಷಾಣಾದೇಃ ಸಂಭವೋ ದೃಷ್ಟಃ ಕಥಂಚಿದಪಿ ॥

ನನು ಉಕ್ತಂ ತ್ವಯೈವ ಸ್ವಪ್ನೋ ಜಾಗರಿತಕಾರ್ಯಮಿತಿ ; ತತ್ಕಥಮುತ್ಪಾದೋಽಪ್ರಸಿದ್ಧ ಇತಿ ಉಚ್ಯತೇ ? ಶೃಣು ತತ್ರ ಯಥಾ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಭಾವೋಽಸ್ಮಾಭಿರಭಿಪ್ರೇತ ಇತಿ । ಅಸತ್ ಅವಿದ್ಯಮಾನಂ ರಜ್ಜುಸರ್ಪವದ್ವಿಕಲ್ಪಿತಂ ವಸ್ತು ಜಾಗರಿತೇ ದೃಷ್ಟ್ವಾ ತದ್ಭಾವಭಾವಿತಸ್ತನ್ಮಯಃ ಸ್ವಪ್ನೇಽಪಿ ಜಾಗರಿತವತ್ ಗ್ರಾಹ್ಯಗ್ರಾಹಕರೂಪೇಣ ವಿಕಲ್ಪಯನ್ಪಶ್ಯತಿ, ತಥಾ ಅಸತ್ಸ್ವಪ್ನೇಽಪಿ ದೃಷ್ಟ್ವಾ ಚ ಪ್ರತಿಬುದ್ಧೋ ನ ಪಶ್ಯತಿ ಅವಿಕಲ್ಪಯನ್ , ಚ - ಶಬ್ದಾತ್ । ತಥಾ ಜಾಗರಿತೇಽಪಿ ದೃಷ್ಟ್ವಾ ಸ್ವಪ್ನೇ ನ ಪಶ್ಯತಿ ಕದಾಚಿದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ತಸ್ಮಾಜ್ಜಾಗರಿತಂ ಸ್ವಪ್ನಹೇತುರಿತ್ಯುಚ್ಯತೇ, ನ ತು ಪರಮಾರ್ಥಸದಿತಿ ಕೃತ್ವಾ ॥

ಪರಮಾರ್ಥತಸ್ತು ನ ಕಸ್ಯಚಿತ್ಕೇನಚಿದಪಿ ಪ್ರಕಾರೇಣ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಭಾವ ಉಪಪದ್ಯತೇ । ಕಥಮ್ ? ನಾಸ್ತಿ ಅಸದ್ಧೇತುಕಮ್ ಅಸತ್ ಶಶವಿಷಾಣಾದಿ ಹೇತುಃ ಕಾರಣಂ ಯಸ್ಯ ಅಸತ ಏವ ಖಪುಷ್ಪಾದೇಃ, ತತ್ ಅಸದ್ಧೇತುಕಮ್ ಅಸತ್ ನ ವಿದ್ಯತೇ । ತಥಾ ಸದಪಿ ಘಟಾದಿವಸ್ತು ಅಸದ್ಧೇತುಕಮ್ ಶಶವಿಷಾಣಾದಿಕಾರ್ಯಂ ನಾಸ್ತಿ । ತಥಾ ಸಚ್ಚ ವಿದ್ಯಮಾನಂ ಘಟಾದಿ ವಸ್ತ್ವಂತರಕಾರ್ಯಂ ನಾಸ್ತಿ । ಸತ್ಕಾರ್ಯಮ್ ಅಸತ್ ಕುತ ಏವ ಸಂಭವತಿ ? ನ ಚಾನ್ಯಃ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಭಾವಃ ಸಂಭವತಿ ಶಕ್ಯೋ ವಾ ಕಲ್ಪಯಿತುಮ್ । ಅತೋ ವಿವೇಕಿನಾಮಸಿದ್ಧ ಏವ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಭಾವಃ ಕಸ್ಯಚಿದಿತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ ॥

ಪುನರಪಿ ಜಾಗ್ರತ್ಸ್ವಪ್ನಯೋರಸತೋರಪಿ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಭಾವಾಶಂಕಾಮಪನಯನ್ನಾಹ — ವಿಪರ್ಯಾಸಾತ್ ಅವಿವೇಕತಃ ಯಥಾ ಜಾಗ್ರತ್ ಜಾಗರಿತೇ ಅಚಿಂತ್ಯಾನ್ಭಾವಾನ್ ಅಶಕ್ಯಚಿಂತನಾನ್ ರಜ್ಜುಸರ್ಪಾದೀನ್ ಭೂತವತ್ ಪರಮಾರ್ಥವತ್ ಸ್ಪೃಶೇತ್ ; ಸ್ಪೃಶನ್ನಿವ ವಿಕಲ್ಪಯೇದಿತ್ಯರ್ಥಃ, ಕಶ್ಚಿದ್ಯಥಾ, ತಥಾ ಸ್ವಪ್ನೇ ವಿಪರ್ಯಾಸಾತ್ ಹಸ್ತ್ಯಾದೀನ್ಪಶ್ಯನ್ನಿವ ವಿಕಲ್ಪಯತಿ । ತತ್ರೈವ ಪಶ್ಯತಿ, ನ ತು ಜಾಗರಿತಾದುತ್ಪದ್ಯಮಾನಾನಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥

ಯಾಪಿ ಬುದ್ಧೈಃ ಅದ್ವೈತವಾದಿಭಿಃ ಜಾತಿಃ ದೇಶಿತಾ ಉಪದಿಷ್ಟಾ, ಉಪಲಂಭನಮುಪಲಂಭಃ, ತಸ್ಮಾತ್ ಉಪಲಬ್ಧೇರಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಸಮಾಚಾರಾತ್ ವರ್ಣಾಶ್ರಮಾದಿಧರ್ಮಸಮಾಚರಣಾಚ್ಚ ತಾಭ್ಯಾಂ ಹೇತುಭ್ಯಾಮ್ ಅಸ್ತಿವಸ್ತುತ್ವವಾದಿನಾಮ್ ಅಸ್ತಿ ವಸ್ತುಭಾವ ಇತ್ಯೇವಂವದನಶೀಲಾನಾಂ ದೃಢಾಗ್ರಹವತಾಂ ಶ್ರದ್ದಧಾನಾಂ ಮಂದವಿವೇಕಿನಾಮರ್ಥೋಪಾಯತ್ವೇನ ಸಾ ದೇಶಿತಾ ಜಾತಿಃ ತಾಂ ಗೃಹ್ಣಂತು ತಾವತ್ । ವೇದಾಂತಾಭ್ಯಾಸಿನಾಂ ತು ಸ್ವಯಮೇವ ಅಜಾದ್ವಯಾತ್ಮವಿಷಯೋ ವಿವೇಕೋ ಭವಿಷ್ಯತೀತಿ ; ನ ತು ಪರಮಾರ್ಥಬುದ್ಧ್ಯಾ । ತೇ ಹಿ ಶ್ರೋತ್ರಿಯಾಃ ಸ್ಥೂಲಬುದ್ಧಿತ್ವಾತ್ ಅಜಾತೇಃ ಅಜಾತಿವಸ್ತುನಃ ಸದಾ ತ್ರಸ್ಯಂತಿ ಆತ್ಮನಾಶಂ ಮನ್ಯಮಾನಾ ಅವಿವೇಕಿನ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ‘ಉಪಾಯಃ ಸೋಽವತಾರಾಯ’ (ಮಾ. ಕಾ. ೩ । ೧೫) ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ ॥

ಯೇ ಚ ಏವಮುಪಲಂಭಾತ್ಸಮಾಚಾರಾಚ್ಚ ಅಜಾತೇಃ ಅಜಾತಿವಸ್ತುನಃ ತ್ರಸಂತಃ ಅಸ್ತಿ ವಸ್ತ್ವಿತಿ ಅದ್ವಯಾದಾತ್ಮನಃ, ವಿಯಂತಿ ವಿರುದ್ಧಂ ಯಂತಿ ದ್ವೈತಂ ಪ್ರತಿಪದ್ಯಂತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ತೇಷಾಮ್ ಅಜಾತೇಃ ತ್ರಸತಾಂ ಶ್ರದ್ದಧಾನಾನಾಂ ಸನ್ಮಾರ್ಗಾವಲಂಬಿನಾಂ ಜಾತಿದೋಷಾಃ ಜಾತ್ಯುಪಲಂಭಕೃತಾ ದೋಷಾಃ ನ ಸೇತ್ಸ್ಯಂತಿ ಸಿದ್ಧಿಂ ನೋಪಯಾಸ್ಯಂತಿ, ವಿವೇಕಮಾರ್ಗಪ್ರವೃತ್ತತ್ವಾತ್ । ಯದ್ಯಪಿ ಕಶ್ಚಿದ್ದೋಷಃ ಸ್ಯಾತ್ , ಸೋಽಪ್ಯಲ್ಪ ಏವ ಭವಿಷ್ಯತಿ, ಸಮ್ಯಗ್ದರ್ಶನಾಪ್ರತಿಪತ್ತಿಹೇತುಕ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥

ನನು ಉಪಲಂಭಸಮಾಚಾರಯೋಃ ಪ್ರಮಾಣತ್ವಾದಸ್ತ್ಯೇವ ದ್ವೈತಂ ವಸ್ತ್ವಿತಿ ; ನ, ಉಪಲಂಭಸಮಾಚಾರಯೋರ್ವ್ಯಭಿಚಾರಾತ್ । ಕಥಂ ವ್ಯಭಿಚಾರ ಇತಿ, ಉಚ್ಯತೇ — ಉಪಲಭ್ಯತೇ ಹಿ ಮಾಯಾಹಸ್ತೀ ಹಸ್ತೀವ, ಹಸ್ತಿನಮಿವಾತ್ರ ಸಮಾಚರಂತಿ ಬಂಧನಾರೋಹಣಾದಿಹಸ್ತಿಸಂಬಂಧಿಭಿರ್ಧರ್ಮೈಃ, ಹಸ್ತೀತಿ ಚೋಚ್ಯತೇ ಅಸನ್ನಪಿ ಯಥಾ, ತಥೈವ ಉಪಲಂಭಾತ್ಸಮಾಚಾರಾತ್ ದ್ವೈತಂ ಭೇದರೂಪಂ ಅಸ್ತಿ ವಸ್ತು ಇತ್ಯುಚ್ಯತೇ । ತಸ್ಮಾನ್ನೋಪಲಂಭಸಮಾಚಾರೌ ದ್ವೈತವಸ್ತುಸದ್ಭಾವೇ ಹೇತೂ ಭವತ ಇತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ ॥

ಕಿಂ ಪುನಃ ಪರಮಾರ್ಥಸದ್ವಸ್ತು, ಯದಾಸ್ಪದಾ ಜಾತ್ಯಾದ್ಯಸದ್ಬುದ್ಧಯ ಇತ್ಯಾಹ — ಅಜಾತಿ ಸತ್ ಜಾತಿವದವಭಾಸತ ಇತಿ ಜಾತ್ಯಾಭಾಸಮ್ , ತದ್ಯಥಾ ದೇವದತ್ತೋ ಜಾಯತ ಇತಿ । ಚಲಾಭಾಸಂ ಚಲಮಿವಾಭಾಸತ ಇತಿ, ಯಥಾ ಸ ಏವ ದೇವದತ್ತೋ ಗಚ್ಛತೀತಿ । ವಸ್ತ್ವಾಭಾಸಂ ವಸ್ತು ದ್ರವ್ಯಂ ಧರ್ಮಿ, ತದ್ವದವಭಾಸತ ಇತಿ ವಸ್ತ್ವಾಭಾಸಮ್ , ಯಥಾ ಸ ಏವ ದೇವದತ್ತೋ ಗೌರೋ ದೀರ್ಘ ಇತಿ । ಜಾಯತೇ ದೇವದತ್ತಃ ಸ್ಪಂದತೇ ದೀರ್ಘೋ ಗೌರ ಇತ್ಯೇವಮವಭಾಸತೇ । ಪರಮಾರ್ಥತಸ್ತು ಅಜಮಚಲಮವಸ್ತುತ್ವಮದ್ರವ್ಯಂ ಚ । ಕಿಂ ತದೇವಂಪ್ರಕಾರಮ್ ? ವಿಜ್ಞಾನಂ ವಿಜ್ಞಪ್ತಿಃ, ಜಾತ್ಯಾದಿರಹಿತತ್ವಾಚ್ಛಾಂತಮ್ ಅತ ಏವ ಅದ್ವಯಂ ಚ ತದಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥

ಏವಂ ಯಥೋಕ್ತೇಭ್ಯೋ ಹೇತುಭ್ಯಃ ನ ಜಾಯತೇ ಚಿತ್ತಮ್ । ಏವಂ ಧರ್ಮಾಃ ಆತ್ಮಾನಃ ಅಜಾಃ ಸ್ಮೃತಾಃ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಭಿಃ । ಧರ್ಮಾ ಇತಿ ಬಹುವಚನಂ ದೇಹಭೇದಾನುವಿಧಾಯಿತ್ವಾದದ್ವಯಸ್ಯೈವ ಉಪಚಾರತಃ । ಏವಮೇವ ಯಥೋಕ್ತಂ ವಿಜ್ಞಾನಂ ಜಾತ್ಯಾದಿರಹಿತಮದ್ವಯಮಾತ್ಮತತ್ತ್ವಂ ವಿಜಾನಂತಃ ತ್ಯಕ್ತಬಾಹ್ಯೈಷಣಾಃ ಪುನರ್ನ ಪತಂತಿ ಅವಿದ್ಯಾಧ್ವಾಂತಸಾಗರೇ ವಿಪರ್ಯಯೇ ; ‘ತತ್ರ ಕೋ ಮೋಹಃ ಕಃ ಶೋಕ ಏಕತ್ವಮನುಪಶ್ಯತಃ’ (ಈ. ಉ. ೭) ಇತ್ಯಾದಿಮಂತ್ರವರ್ಣಾತ್ ॥

ಯಥೋಕ್ತಂ ಪರಮಾರ್ಥದರ್ಶನಂ ಪ್ರಪಂಚಯಿಷ್ಯನ್ನಾಹ — ಯಥಾ ಹಿ ಲೋಕೇ ಋಜುವಕ್ರಾದಿಪ್ರಕಾರಾಭಾಸಮ್ ಅಲಾತಸ್ಪಂದಿತಮ್ ಉಲ್ಕಾಚಲನಮ್ , ತಥಾ ಗ್ರಹಣಗ್ರಾಹಕಾಭಾಸಂ ವಿಷಯಿವಿಷಯಾಭಾಸಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಕಿಂ ತತ್ ? ವಿಜ್ಞಾನಸ್ಪಂದಿತಂ ಸ್ಪಂದಿತಮಿವ ಸ್ಪಂದಿತಮವಿದ್ಯಯಾ । ನ ಹ್ಯಚಲಸ್ಯ ವಿಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಸ್ಪಂದನಮಸ್ತಿ, ‘ಅಜಾಚಲಮ್’ (ಮಾ. ಕಾ. ೪ । ೪೫) ಇತಿ ಹ್ಯುಕ್ತಮ್ ॥

ಅಸ್ಪಂದಮಾನಂ ಸ್ಪಂದನವರ್ಜಿತಂ ತದೇವ ಅಲಾತಮ್ ಋಜ್ವಾದ್ಯಾಕಾರೇಣಾಜಾಯಮಾನಮ್ ಅನಾಭಾಸಮ್ ಅಜಂ ಯಥಾ, ತಥಾ ಅವಿದ್ಯಯಾ ಸ್ಪಂದಮಾನಮ್ ಅವಿದ್ಯೋಪರಮೇ ಅಸ್ಪಂದಮಾನಂ ಜಾತ್ಯಾದ್ಯಾಕಾರೇಣ ಅನಾಭಾಸಮ್ ಅಜಮ್ ಅಚಲಂ ಭವಿಷ್ಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ ॥

ಕಿಂ ಚ, ತಸ್ಮಿನ್ನೇವ ಅಲಾತೇ ಸ್ಪಂದಮಾನೇ ಋಜುವಕ್ರಾದ್ಯಾಭಾಸಾಃ ಅಲಾತಾದನ್ಯತಃ ಕುತಶ್ಚಿದಾಗತ್ಯಾಲಾತೇ ನೈವ ಭವಂತೀತಿ ನಾನ್ಯತೋಭುವಃ । ನ ಚ ತಸ್ಮಾನ್ನಿಃಸ್ಪಂದಾದಲಾತಾದನ್ಯತ್ರ ನಿರ್ಗತಾಃ । ನ ಚ ನಿಃಸ್ಪಂದಮಲಾತಮೇವ ಪ್ರವಿಶಂತಿ ತೇ ॥

ಕಿಂ ಚ, ನ ನಿರ್ಗತಾ ಅಲಾತಾತ್ ತೇ ಆಭಾಸಾಃ ಗೃಹಾದಿವ, ದ್ರವ್ಯತ್ವಾಭಾವಯೋಗತಃ, ದ್ರವ್ಯಸ್ಯ ಭಾವೋ ದ್ರವ್ಯತ್ವಮ್ , ತದಭಾವಃ ದ್ರವ್ಯತ್ವಾಭಾವಃ, ದ್ರವ್ಯತ್ವಾಭಾವಯೋಗತಃ ದ್ರವ್ಯತ್ವಾಭಾವಯುಕ್ತೇಃ ವಸ್ತುತ್ವಾಭಾವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ವಸ್ತುನೋ ಹಿ ಪ್ರವೇಶಾದಿ ಸಂಭವತಿ, ನಾವಸ್ತುನಃ । ವಿಜ್ಞಾನೇಽಪಿ ಜಾತ್ಯಾದ್ಯಾಭಾಸಾಃ ತಥೈವ ಸ್ಯುಃ, ಆಭಾಸಸ್ಯ ಅವಿಶೇಷತಃ ತುಲ್ಯತ್ವಾತ್ ॥

ಕಥಂ ತುಲ್ಯತ್ವಮಿತ್ಯಾಹ — ಅಲಾತೇನ ಸಮಾನಂ ಸರ್ವಂ ವಿಜ್ಞಾನಸ್ಯ ; ಸದಾ ಅಚಲತ್ವಂ ತು ವಿಜ್ಞಾನಸ್ಯ ವಿಶೇಷಃ । ಜಾತ್ಯಾದ್ಯಾಭಾಸಾ ವಿಜ್ಞಾನೇ ಅಚಲೇ ಕಿಂಕೃತಾ ಇತ್ಯಾಹ — ಕಾರ್ಯಕಾರಣತಾಭಾವಾತ್ ಜನ್ಯಜನಕತ್ವಾನುಪಪತ್ತೇರಭಾವರೂಪತ್ವಾತ್ ಅಚಿಂತ್ಯಾಃ ತೇ ಯತಃ ಸದೈವ । ಯಥಾ ಅಸತ್ಸು ಋಜ್ವಾದ್ಯಾಭಾಸೇಷು ಋಜ್ವಾದಿಬುದ್ಧಿರ್ದೃಷ್ಟಾ ಅಲಾತಮಾತ್ರೇ, ತಥಾ ಅಸತ್ಸ್ವೇವ ಜಾತ್ಯಾದಿಷು ವಿಜ್ಞಾನಮಾತ್ರೇ ಜಾತ್ಯಾದಿಬುದ್ಧಿರ್ಮೃಷೈವೇತಿ ಸಮುದಾಯಾರ್ಥಃ ॥

ಅಜಮೇಕಮಾತ್ಮತತ್ತ್ವಮಿತಿ ಸ್ಥಿತಮ್ । ತತ್ರ ಯೈರಪಿ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಭಾವಃ ಕಲ್ಪ್ಯತೇ, ತೇಷಾಂ ದ್ರವ್ಯಂ ದ್ರವ್ಯಸ್ಯಾನ್ಯಸ್ಯಾನ್ಯತ್ ಹೇತುಃ ಕಾರಣಂ ಸ್ಯಾತ್ , ನ ತು ತಸ್ಯೈವ ತತ್ । ನಾಪ್ಯದ್ರವ್ಯಂ ಕಸ್ಯಚಿತ್ಕಾರಣಂ ಸ್ವತಂತ್ರಂ ದೃಷ್ಟಂ ಲೋಕೇ । ನ ಚ ದ್ರವ್ಯತ್ವಂ ಧರ್ಮಾಣಾಮ್ ಆತ್ಮನಾಮ್ ಉಪಪದ್ಯತೇ ಅನ್ಯತ್ವಂ ವಾ ಕುತಶ್ಚಿತ್ , ಯೇನ ಅನ್ಯಸ್ಯ ಕಾರಣತ್ವಂ ಕಾರ್ಯತ್ವಂ ವಾ ಪ್ರತಿಪದ್ಯೇತ । ಅತಃ ಅದ್ರವ್ಯತ್ವಾದನನ್ಯತ್ವಾಚ್ಚ ನ ಕಸ್ಯಚಿತ್ಕಾರ್ಯಂ ಕಾರಣಂ ವಾ ಆತ್ಮೇತ್ಯರ್ಥಃ ॥

ಏವಂ ಯಥೋಕ್ತೇಭ್ಯೋ ಹೇತುಭ್ಯಃ ಆತ್ಮವಿಜ್ಞಾನಸ್ವರೂಪಮೇವ ಚಿತ್ತಮಿತಿ, ನ ಚಿತ್ತಜಾಃ ಬಾಹ್ಯಧರ್ಮಾಃ, ನಾಪಿ ಬಾಹ್ಯಧರ್ಮಜಂ ಚಿತ್ತಮ್ , ವಿಜ್ಞಾನಸ್ವರೂಪಾಭಾಸಮಾತ್ರತ್ವಾತ್ಸರ್ವಧರ್ಮಾಣಾಮ್ । ಏವಂ ನ ಹೇತೋಃ ಫಲಂ ಜಾಯತೇ, ನಾಪಿ ಫಲಾದ್ಧೇತುರಿತಿ ಹೇತುಫಲಯೋರಜಾತಿಂ ಹೇತುಫಲಾಜಾತಿಂ ಪ್ರವಿಶಂತಿ ಅಧ್ಯವಸ್ಯಂತಿ । ಆತ್ಮನಿ ಹೇತುಫಲಯೋರಭಾವಮೇವ ಪ್ರತಿಪದ್ಯಂತೇ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥

ಯೇ ಪುನರ್ಹೇತುಫಲಯೋರಭಿನಿವಿಷ್ಟಾಃ, ತೇಷಾಂ ಕಿಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ, ಉಚ್ಯತೇ — ಧರ್ಮಾಧರ್ಮಾಖ್ಯಸ್ಯ ಹೇತೋಃ ಅಹಂ ಕರ್ತಾ ಮಮ ಧರ್ಮಾಧರ್ಮೌ ತತ್ಫಲಂ ಕಾಲಾಂತರೇ ಕ್ವಚಿತ್ಪ್ರಾಣಿನಿಕಾಯೇ ಜಾತೋ ಭೋಕ್ಷ್ಯೇ ಇತಿ ಯಾವದ್ಧೇತುಫಲಯೋರಾವೇಶಃ ಹೇತುಫಲಾಗ್ರಹ ಆತ್ಮನ್ಯಧ್ಯಾರೋಪಣಮ್ , ತಚ್ಚಿತ್ತತೇತ್ಯರ್ಥಃ ; ತಾವದ್ಧೇತುಫಲಯೋರುದ್ಭವಃ ಧರ್ಮಾಧರ್ಮಯೋಸ್ತತ್ಫಲಸ್ಯ ಚಾನುಚ್ಛೇದೇನ ಪ್ರವೃತ್ತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಯದಾ ಪುನರ್ಮಂತ್ರೌಷಧಿವೀರ್ಯೇಣೇವ ಗ್ರಹಾವೇಶೋ ಯಥೋಕ್ತಾದ್ವೈತದರ್ಶನೇನ ಅವಿದ್ಯೋದ್ಭೂತಹೇತುಫಲಾವೇಶೋಪನೀತೋ ಭವತಿ, ತದಾ ತಸ್ಮಿನ್ಕ್ಷೀಣೇ ನಾಸ್ತಿ ಹೇತುಫಲೋದ್ಭವಃ ॥

ಯದಿ ಹೇತುಫಲೋದ್ಭವಃ, ತದಾ ಕೋ ದೋಷ ಇತಿ, ಉಚ್ಯತೇ — ಯಾವತ್ ಸಮ್ಯಗ್ದರ್ಶನೇನ ಹೇತುಫಲಾವೇಶಃ ನ ನಿವರ್ತತೇ, ಅಕ್ಷೀಣಃ ಸಂಸಾರಃ ತಾವತ್ ಆಯಾತಃ ದೀರ್ಘೋ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಕ್ಷೀಣೇ ಪುನಃ ಹೇತುಫಲಾವೇಶೇ ಸಂಸಾರಂ ನ ಪ್ರಪದ್ಯತೇ, ಕಾರಣಾಭಾವಾತ್ ॥

ನನು ಅಜಾದಾತ್ಮನೋಽನ್ಯನ್ನಾಸ್ತ್ಯೇವ ; ತತ್ಕಥಂ ಹೇತುಫಲಯೋಃ ಸಂಸಾರಸ್ಯ ಚ ಉತ್ಪತ್ತಿವಿನಾಶಾವುಚ್ಯೇತೇ ತ್ವಯಾ ? ಶೃಣು ; ಸಂವೃತ್ಯಾ ಸಂವರಣಂ ಸಂವೃತಿಃ ಅವಿದ್ಯಾವಿಷಯೋ ಲೌಕಿಕವ್ಯವಹಾರಃ ; ತಯಾ ಸಂವೃತ್ಯಾ ಜಾಯತೇ ಸರ್ವಮ್ । ತೇನ ಅವಿದ್ಯಾವಿಷಯೇ ಶಾಶ್ವತಂ ನಿತ್ಯಂ ನಾಸ್ತಿ ವೈ । ಅತಃ ಉತ್ಪತ್ತಿವಿನಾಶಲಕ್ಷಣಃ ಸಂಸಾರಃ ಆಯತ ಇತ್ಯುಚ್ಯತೇ । ಪರಮಾರ್ಥಸದ್ಭಾವೇನ ತು ಅಜಂ ಸರ್ವಮ್ ಆತ್ಮೈವ ಯಸ್ಮಾತ್ ; ಅತೋ ಜಾತ್ಯಭಾವಾತ್ ಉಚ್ಛೇದಃ ತೇನ ನಾಸ್ತಿ ವೈ ಕಸ್ಯಚಿದ್ಧೇತುಫಲಾದೇರಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥

ಯೇಽಪ್ಯಾತ್ಮಾನೋಽನ್ಯೇ ಚ ಧರ್ಮಾ ಜಾಯಂತ ಇತಿ ಕಲ್ಪ್ಯಂತೇ, ತೇ ಇತಿ ಏವಂಪ್ರಕಾರಾ ಯಥೋಕ್ತಾ ಸಂವೃತಿರ್ನಿರ್ದಿಶ್ಯತ ಇತಿ ಸಂವೃತ್ಯೈವ ಧರ್ಮಾ ಜಾಯಂತೇ । ನ ತೇ ತತ್ತ್ವತಃ ಪರಮಾರ್ಥತಃ ಜಾಯಂತೇ । ಯತ್ಪುನಸ್ತತ್ಸಂವೃತ್ಯಾ ಜನ್ಮ ತೇಷಾಂ ಧರ್ಮಾಣಾಂ ಯಥೋಕ್ತಾನಾಂ ಯಥಾ ಮಾಯಯಾ ಜನ್ಮ ತಥಾ ತತ್ ಮಾಯೋಪಮಂ ಪ್ರತ್ಯೇತವ್ಯಮ್ । ಮಾಯಾ ನಾಮ ವಸ್ತು ತರ್ಹಿ ; ನೈವಮ್ , ಸಾ ಚ ಮಾಯಾ ನ ವಿದ್ಯತೇ । ಮಾಯೇತ್ಯವಿದ್ಯಮಾನಸ್ಯಾಖ್ಯೇತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ ॥

ಕಥಂ ಮಾಯೋಪಮಂ ತೇಷಾಂ ಧರ್ಮಾಣಾಂ ಜನ್ಮೇತಿ, ಆಹ — ಯಥಾ ಮಾಯಾಮಯಾತ್ ಆಮ್ರಾದಿಬೀಜಾತ್ ಜಾಯತೇ ತನ್ಮಯಃ ಮಾಯಾಮಯಃ ಅಂಕುರಃ, ನಾಸಾವಂಕುರೋ ನಿತ್ಯಃ, ನ ಚ ಉಚ್ಛೇದೀ ವಿನಾಶೀ ವಾ । ಅಭೂತತ್ವಾದೇವ ಧರ್ಮೇಷು ಜನ್ಮನಾಶಾದಿಯೋಜನಾ ಯುಕ್ತಿಃ, ನ ತು ಪರಮಾರ್ಥತೋ ಧರ್ಮಾಣಾಂ ಜನ್ಮ ನಾಶೋ ವಾ ಯುಜ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥

ಪರಮಾರ್ಥತಸ್ತ್ವಾತ್ಮಸ್ವಜೇಷು ನಿತ್ಯೈಕರಸವಿಜ್ಞಪ್ತಿಮಾತ್ರಸತ್ತಾಕೇಷು ಶಾಶ್ವತಃ ಅಶಾಶ್ವತಃ ಇತಿ ವಾ ನ ಅಭಿಧಾ, ನಾಭಿಧಾನಂ ಪ್ರವರ್ತತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಯತ್ರ ಯೇಷು ವರ್ಣ್ಯಂತೇ ಯೈರರ್ಥಾಃ, ತೇ ವರ್ಣಾಃ ಶಬ್ದಾ ನ ವರ್ತಂತೇ ಅಭಿಧಾತುಂ ಪ್ರಕಾಶಯಿತುಂ ನ ಪ್ರವರ್ತಂತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಇದಮೇವಮಿತಿ ವಿವೇಕಃ ವಿವಿಕ್ತತಾ ತತ್ರ ನಿತ್ಯೋಽನಿತ್ಯ ಇತಿ ನೋಚ್ಯತೇ, ‘ಯತೋ ವಾಚೋ ನಿವರ್ತಂತೇ’ (ತೈ. ಉ. ೨ । ೯ । ೧) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ ॥

ಯತ್ಪುನರ್ವಾಗ್ಗೋಚರತ್ವಂ ಪರಮಾರ್ಥತಃ ಅದ್ವಯಸ್ಯ ವಿಜ್ಞಾನಮಾತ್ರಸ್ಯ, ತನ್ಮನಸಃ ಸ್ಪಂದನಮಾತ್ರಮ್ , ನ ಪರಮಾರ್ಥತಃ ಇತ್ಯುಕ್ತಾರ್ಥೌ ಶ್ಲೋಕೌ ॥

ಇತಶ್ಚ ವಾಗ್ಗೋಚರಸ್ಯಾಭಾವೋ ದ್ವೈತಸ್ಯ — ಸ್ವಪ್ನಾನ್ಪಶ್ಯತೀತಿ ಸ್ವಪ್ನದೃಕ್ ಪ್ರಚರನ್ ಪರ್ಯಟನ್ಸ್ವಪ್ನೇ ಸ್ವಪ್ನಸ್ಥಾನೇ ದಿಕ್ಷು ವೈ ದಶಸು ಸ್ಥಿತಾನ್ ವರ್ತಮಾನಾನ್ ಜೀವಾನ್ಪ್ರಾಣಿನಃ ಅಂಡಜಾನ್ಸ್ವೇದಜಾನ್ವಾ ಯಾನ್ ಸದಾ ಪಶ್ಯತೀತಿ ॥

ಯದ್ಯೇವಮ್ , ತತಃ ಕಿಮ್ ? ಉಚ್ಯತೇ — ಸ್ವಪ್ನದೃಶಶ್ಚಿತ್ತಂ ಸ್ವಪ್ನದೃಕ್ಚಿತ್ತಮ್ , ತೇನ ದೃಶ್ಯಾಃ ತೇ ಜೀವಾಃ ; ತತಃ ತಸ್ಮಾತ್ ಸ್ವಪ್ನದೃಕ್ಚಿತ್ತಾತ್ ಪೃಥಕ್ ನ ವಿದ್ಯಂತೇ ನ ಸಂತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಚಿತ್ತಮೇವ ಹ್ಯನೇಕಜೀವಾದಿಭೇದಾಕಾರೇಣ ವಿಕಲ್ಪ್ಯತೇ । ತಥಾ ತದಪಿ ಸ್ವಪ್ನದೃಕ್ಚಿತ್ತಮಿದಂ ತದ್ದೃಶ್ಯಮೇವ, ತೇನ ಸ್ವಪ್ನದೃಶಾ ದೃಶ್ಯಂ ತದ್ದೃಶ್ಯಮ್ । ಅತಃ ಸ್ವಪ್ನದೃಗ್ವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ಚಿತ್ತಂ ನಾಮ ನಾಸ್ತೀತ್ಯರ್ಥಃ ॥

ಜಾಗ್ರತೋ ದೃಶ್ಯಾ ಜೀವಾಃ ತಚ್ಚಿತ್ತಾವ್ಯತಿರಿಕ್ತಾಃ, ಚಿತ್ತೇಕ್ಷಣೀಯತ್ವಾತ್ , ಸ್ವಪ್ನದೃಕ್ಚಿತ್ತೇಕ್ಷಣೀಯಜೀವವತ್ । ತಚ್ಚ ಜೀವೇಕ್ಷಣಾತ್ಮಕಂ ಚಿತ್ತಂ ದ್ರಷ್ಟುರವ್ಯತಿರಿಕ್ತಂ ದ್ರಷ್ಟೃದೃಶ್ಯತ್ವಾತ್ ಸ್ವಪ್ನಚಿತ್ತವತ್ । ಉಕ್ತಾರ್ಥಮನ್ಯತ್ ॥

ಜೀವಚಿತ್ತೇ ಉಭೇ ಚಿತ್ತಚೈತ್ತ್ಯೇ ತೇ ಅನ್ಯೋನ್ಯದೃಶ್ಯೇ ಇತರೇತರಗಮ್ಯೇ । ಜೀವಾದಿವಿಷಯಾಪೇಕ್ಷಂ ಹಿ ಚಿತ್ತಂ ನಾಮ ಭವತಿ । ಚಿತ್ತಾಪೇಕ್ಷಂ ಹಿ ಜೀವಾದಿ ದೃಶ್ಯಮ್ । ಅತಸ್ತೇ ಅನ್ಯೋನ್ಯದೃಶ್ಯೇ । ತಸ್ಮಾನ್ನ ಕಿಂಚಿದಸ್ತೀತಿ ಚೋಚ್ಯತೇ ಚಿತ್ತಂ ವಾ ಚಿತ್ತೇಕ್ಷಣೀಯಂ ವಾ । ಕಿಂ ತದಸ್ತೀತಿ ವಿವೇಕಿನೋಚ್ಯತೇ । ನ ಹಿ ಸ್ವಪ್ನೇ ಹಸ್ತೀ ಹಸ್ತಿಚಿತ್ತಂ ವಾ ವಿದ್ಯತೇ ; ತಥಾ ಇಹಾಪಿ ವಿವೇಕಿನಾಮಿತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ । ಕಥಮ್ ? ಲಕ್ಷಣಾಶೂನ್ಯಂ ಲಕ್ಷ್ಯತೇ ಅನಯೇತಿ ಲಕ್ಷಣಾ ಪ್ರಮಾಣಮ್ ; ಪ್ರಮಾಣಶೂನ್ಯಮುಭಯಂ ಚಿತ್ತಂ ಚೈತ್ತ್ಯಂ ದ್ವಯಂ ಯತಃ, ತನ್ಮತೇನೈವ ತಚ್ಚಿತ್ತತಯೈವ ತತ್ ಗೃಹ್ಯತೇ । ನ ಹಿ ಘಟಮತಿಂ ಪ್ರತ್ಯಾಖ್ಯಾಯ ಘಟೋ ಗೃಹ್ಯತೇ, ನಾಪಿ ಘಟಂ ಪ್ರತ್ಯಾಖ್ಯಾಯ ಘಟಮತಿಃ । ನ ಹಿ ತತ್ರ ಪ್ರಮಾಣಪ್ರಮೇಯಭೇದಃ ಶಕ್ಯತೇ ಕಲ್ಪಯಿತುಮಿತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ ॥

ಮಾಯಾಮಯಃ ಮಾಯಾವಿನಾ ಯಃ ಕೃತೋ ನಿರ್ಮಿತಕಃ ಮಂತ್ರೌಷಧ್ಯಾದಿಭಿರ್ನಿಷ್ಪಾದಿತಃ । ಸ್ವಪ್ನಮಾಯಾನಿರ್ಮಿತಕಾ ಅಂಡಜಾದಯೋ ಜೀವಾ ಯಥಾ ಜಾಯಂತೇ ಮ್ರಿಯಂತೇ ಚ, ತಥಾ ಮನುಷ್ಯಾದಿಲಕ್ಷಣಾ ಅವಿದ್ಯಮಾನಾ ಏವ ಚಿತ್ತವಿಕಲ್ಪನಾಮಾತ್ರಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥

ವ್ಯವಹಾರಸತ್ಯವಿಷಯೇ ಜೀವಾನಾಂ ಜನ್ಮಮರಣಾದಿಃ ಸ್ವಪ್ನಾದಿಜೀವವದಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಉತ್ತಮಂ ತು ಪರಮಾರ್ಥಸತ್ಯಂ ನ ಕಶ್ಚಿಜ್ಜಾಯತೇ ಜೀವ ಇತಿ । ಉಕ್ತಾರ್ಥಮನ್ಯತ್ ॥

ಸರ್ವಂ ಗ್ರಾಹ್ಯಗ್ರಾಹಕವಚ್ಚಿತ್ತಸ್ಪಂದಿತಮೇವ ದ್ವಯಮ್ । ಚಿತ್ತಂ ಪರಮಾರ್ಥತ ಆತ್ಮೈವೇತಿ ನಿರ್ವಿಷಯಮ್ । ತೇನ ನಿರ್ವಿಷಯತ್ವೇನ ನಿತ್ಯಮ್ ಅಸಂಗಂ ಕೀರ್ತಿತಮ್ । ‘ಅಸಂಗೋ ಹ್ಯಯಂ ಪುರುಷಃ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೩ । ೧೫) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ । ಸವಿಷಯಸ್ಯ ಹಿ ವಿಷಯೇ ಸಂಗಃ । ನಿರ್ವಿಷಯತ್ವಾಚ್ಚಿತ್ತಮಸಂಗಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥

ನನು ನಿರ್ವಿಷಯತ್ವೇನ ಚೇದಸಂಗತ್ವಮ್ , ಚಿತ್ತಸ್ಯ ನ ನಿಃಸಂಗತಾ ಭವತಿ, ಯಸ್ಮಾತ್ ಶಾಸ್ತಾ ಶಾಸ್ತ್ರಂ ಶಿಷ್ಯಶ್ಚೇತ್ಯೇವಮಾದೇರ್ವಿಷಯಸ್ಯ ವಿದ್ಯಮಾನತ್ವಾತ್ ; ನೈಷ ದೋಷಃ । ಕಸ್ಮಾತ್ ? ಯಃ ಪದಾರ್ಥಃ ಶಾಸ್ತ್ರಾದಿರ್ವಿದ್ಯತೇ, ಸ ಕಲ್ಪಿತಸಂವೃತ್ಯಾ । ಕಲ್ಪಿತಾ ಚ ಸಾ ಪರಮಾರ್ಥಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯುಪಾಯತ್ವೇನ ಸಂವೃತಿಶ್ಚ ಸಾ ತಯಾ ಯೋಽಸ್ತಿ ಪರಮಾರ್ಥೇನ, ನಾಸ್ತ್ಯಸೌ ನ ವಿದ್ಯತೇ । ‘ಜ್ಞಾತೇ ದ್ವೈತಂ ನ ವಿದ್ಯತೇ’ (ಮಾ. ಕಾ. ೧ । ೧೮) ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಯಶ್ಚ ಪರತಂತ್ರಾಭಿಸಂವೃತ್ಯಾ ಪರಶಾಸ್ತ್ರವ್ಯವಹಾರೇಣ ಸ್ಯಾತ್ಪದಾರ್ಥಃ, ಸ ಪರಮಾರ್ಥತೋ ನಿರೂಪ್ಯಮಾಣೋ ನಾಸ್ತ್ಯೇವ । ತೇನ ಯುಕ್ತಮುಕ್ತಮ್ ‘ಅಸಂಗಂ ತೇನ ಕೀರ್ತಿತಮ್’ (ಮಾ. ಕಾ. ೪ । ೭೨) ಇತಿ ॥

ನನು ಶಾಸ್ತ್ರಾದೀನಾಂ ಸಂವೃತಿತ್ವೇ ಅಜ ಇತೀಯಮಪಿ ಕಲ್ಪನಾ ಸಂವೃತಿಃ ಸ್ಯಾತ್ । ಸತ್ಯಮೇವಮ್ ; ಶಾಸ್ತ್ರಾದಿಕಲ್ಪಿತಸಂವೃತ್ಯೈವ ಅಜ ಇತ್ಯುಚ್ಯತೇ । ಪರಮಾರ್ಥೇನ ನಾಪ್ಯಜಃ, ಯಸ್ಮಾತ್ ಪರತಂತ್ರಾಭಿನಿಷ್ಪತ್ತ್ಯಾ ಪರಶಾಸ್ತ್ರಸಿದ್ಧಿಮಪೇಕ್ಷ್ಯ ಯಃ ಅಜ ಇತ್ಯುಕ್ತಃ, ಸ ಸಂವೃತ್ಯಾ ಜಾಯತೇ । ಅತಃ ಅಜ ಇತೀಯಮಪಿ ಕಲ್ಪನಾ ಪರಮಾರ್ಥವಿಷಯೇ ನೈವ ಕ್ರಮತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥

ಯಸ್ಮಾದಸದ್ವಿಷಯಃ, ತಸ್ಮಾತ್ ಅಸತ್ಯಭೂತೇ ದ್ವೈತೇ ಅಭಿನಿವೇಶೋಽಸ್ತಿ ಕೇವಲಮ್ । ಅಭಿನಿವೇಶಃ ಆಗ್ರಹಮಾತ್ರಮ್ । ದ್ವಯಂ ತತ್ರ ನ ವಿದ್ಯತೇ ಮಿಥ್ಯಾಭಿನಿವೇಶಮಾತ್ರಂ ಚ ಜನ್ಮನಃ ಕಾರಣಂ ಯಸ್ಮಾತ್ , ತಸ್ಮಾತ್ ದ್ವಯಾಭಾವಂ ಬುದ್ಧ್ವಾ ನಿರ್ನಿಮಿತ್ತಃ ನಿವೃತ್ತಮಿಥ್ಯಾದ್ವಯಾಭಿನಿವೇಶಃ ಯಃ, ಸಃ ನ ಜಾಯತೇ ॥

ಜಾತ್ಯಾಶ್ರಮವಿಹಿತಾ ಆಶೀರ್ವರ್ಜಿತೈರನುಷ್ಠೀಯಮಾನಾ ಧರ್ಮಾ ದೇವತ್ವಾದಿಪ್ರಾಪ್ತಿಹೇತವ ಉತ್ತಮಾಃ ಕೇವಲಾಶ್ಚ । ಧರ್ಮಾಃ ಅಧರ್ಮವ್ಯಾಮಿಶ್ರಾಮನುಷ್ಯತ್ವಾದಿಪ್ರಾಪ್ತ್ಯರ್ಥಾ ಮಧ್ಯಮಾಃ । ತಿರ್ಯಗಾದಿಪ್ರಾಪ್ತಿನಿಮಿತ್ತಾ ಅಧರ್ಮಲಕ್ಷಣಾಃ ಪ್ರವೃತ್ತಿವಿಶೇಷಾಶ್ಚಾಧಮಾಃ । ತಾನುತ್ತಮಮಧ್ಯಮಾಧಮಾನವಿದ್ಯಾಪರಿಕಲ್ಪಿತಾನ್ ಯದಾ ಏಕಮೇವಾದ್ವಿತೀಯಮಾತ್ಮತತ್ತ್ವಂ ಸರ್ವಕಲ್ಪನಾವರ್ಜಿತಂ ಜಾನನ್ ನ ಲಭತೇ ನ ಪಶ್ಯತಿ, ಯಥಾ ಬಾಲೈರ್ದೃಶ್ಯಮಾನಂ ಗಗನೇ ಮಲಂ ವಿವೇಕೀ ನ ಪಶ್ಯತಿ, ತದ್ವತ್ , ತದಾ ನ ಜಾಯತೇ ನೋತ್ಪದ್ಯತೇ ಚಿತ್ತಂ ದೇವಾದ್ಯಾಕಾರೈಃ ಉತ್ತಮಾಧಮಮಧ್ಯಮಫಲರೂಪೇಣ । ನ ಹ್ಯಸತಿ ಹೇತೌ ಫಲಮುತ್ಪದ್ಯತೇ ಬೀಜಾದ್ಯಭಾವ ಇವ ಸಸ್ಯಾದಿ ॥

ಹೇತ್ವಭಾವೇ ಚಿತ್ತಂ ನೋತ್ಪದ್ಯತ ಇತಿ ಹಿ ಉಕ್ತಮ್ । ಸಾ ಪುನರನುತ್ಪತ್ತಿಶ್ಚಿತ್ತಸ್ಯ ಕೀದೃಶೀತ್ಯುಚ್ಯತೇ — ಪರಮಾರ್ಥದರ್ಶನೇನ ನಿರಸ್ತಧರ್ಮಾಧರ್ಮಾಖ್ಯೋತ್ಪತ್ತಿನಿಮಿತ್ತಸ್ಯ ಅನಿಮಿತ್ತಸ್ಯ ಚಿತ್ತಸ್ಯೇತಿ ಯಾ ಮೋಕ್ಷಾಖ್ಯಾ ಅನುತ್ಪತ್ತಿಃ, ಸಾ ಸರ್ವದಾ ಸರ್ವಾವಸ್ಥಾಸು ಸಮಾ ನಿರ್ವಿಶೇಷಾ ಅದ್ವಯಾ ಚ ; ಪೂರ್ವಮಪಿ ಅಜಾತಸ್ಯೈವ ಅನುತ್ಪನ್ನಸ್ಯ ಚಿತ್ತಸ್ಯ ಸರ್ವಸ್ಯಾದ್ವಯಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಯಸ್ಮಾತ್ಪ್ರಾಗಪಿ ವಿಜ್ಞಾನಾತ್ ಚಿತ್ತಂ ದೃಶ್ಯಂ ತದ್ದ್ವಯಂ ಜನ್ಮ ಚ, ತಸ್ಮಾದಜಾತಸ್ಯ ಸರ್ವಸ್ಯ ಸರ್ವದಾ ಚಿತ್ತಸ್ಯ ಸಮಾ ಅದ್ವಯೈವ ಅನುತ್ಪತ್ತಿಃ ನ ಪುನಃ ಕದಾಚಿದ್ಭವತಿ, ಕದಾಚಿದ್ವಾ ನ ಭವತಿ । ಸರ್ವದಾ ಏಕರೂಪೈವೇತ್ಯರ್ಥಃ ॥

ಯಥೋಕ್ತೇನ ನ್ಯಾಯೇನ ಜನ್ಮನಿಮಿತ್ತಸ್ಯ ದ್ವಯಸ್ಯ ಅಭಾವಾದನಿಮಿತ್ತತಾಂ ಚ ಸತ್ಯಾಂ ಪರಮಾರ್ಥರೂಪಾಂ ಬುದ್ಧ್ವಾ ಹೇತುಂ ಧರ್ಮಾದಿಕಾರಣಂ ದೇವಾದಿಯೋನಿಪ್ರಾಪ್ತಯೇ ಪೃಥಗನಾಪ್ನುವನ್ ಅನುಪಾದದಾನಃ ತ್ಯಕ್ತಬಾಹ್ಯೈಷಣಃ ಸನ್ ಕಾಮಶೋಕಾದಿವರ್ಜಿತಮ್ ಅವಿದ್ಯಾದಿರಹಿತಮ್ ಅಭಯಂ ಪದಮ್ ಅಶ್ನುತೇ, ಪುನರ್ನ ಜಾಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥

ಯಸ್ಮಾತ್ ಅಭೂತಾಭಿನಿವೇಶಾತ್ ಅಸತಿ ದ್ವಯೇ ದ್ವಯಾಸ್ತಿತ್ವನಿಶ್ಚಯಃ ಅಭೂತಾಭಿನಿವೇಶಃ, ತಸ್ಮಾತ್ ಅವಿದ್ಯಾವ್ಯಾಮೋಹರೂಪಾದ್ಧಿ ಸದೃಶೇ ತದನುರೂಪೇ ತತ್ ಚಿತ್ತಂ ಪ್ರವರ್ತತೇ । ತಸ್ಯ ದ್ವಯಸ್ಯ ವಸ್ತುನಃ ಅಭಾವಂ ಯದಾ ಬುದ್ಧವಾನ್ , ತದಾ ತಸ್ಮಾತ್ ನಿಃಸಂಗಂ ನಿರಪೇಕ್ಷಂ ಸತ್ ವಿನಿವರ್ತತೇ ಅಭೂತಾಭಿನಿವೇಶವಿಷಯಾತ್ ॥

ನಿವೃತ್ತಸ್ಯ ದ್ವೈತವಿಷಯಾತ್ , ವಿಷಯಾಂತರೇ ಚ ಅಪ್ರವೃತ್ತಸ್ಯ ಅಭಾವದರ್ಶನೇನ ಚಿತ್ತಸ್ಯ ನಿಶ್ಚಲಾ ಚಲನವರ್ಜಿತಾ ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪೈವ ತದಾ ಸ್ಥಿತಿಃ, ಯೈಷಾ ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪಾ ಸ್ಥಿತಿಃ ಚಿತ್ತಸ್ಯ ಅದ್ವಯವಿಜ್ಞಾನೈಕರಸಘನಲಕ್ಷಣಾ । ಸ ಹಿ ಯಸ್ಮಾತ್ ವಿಷಯಃ ಗೋಚರಃ ಪರಮಾರ್ಥದರ್ಶಿನಾಂ ಬುದ್ಧಾನಾಮ್ , ತಸ್ಮಾತ್ ತತ್ಸಾಮ್ಯಂ ಪರಂ ನಿರ್ವಿಶೇಷಮಜಮದ್ವಯಂ ಚ ॥

ಪುನರಪಿ ಕೀದೃಶಶ್ಚಾಸೌ ಬುದ್ಧಾನಾಂ ವಿಷಯ ಇತ್ಯಾಹ — ಸ್ವಯಮೇವ ತತ್ ಪ್ರಭಾತಂ ಭವತಿ ನ ಆದಿತ್ಯಾದ್ಯಪೇಕ್ಷಮ್ ; ಸ್ವಯಂ ಜ್ಯೋತಿಃಸ್ವಭಾವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಸಕೃದ್ವಿಭಾತಃ ಸದೈವ ವಿಭಾತ ಇತ್ಯೇತತ್ । ಏಷಃ ಏವಂಲಕ್ಷಣಃ ಆತ್ಮಾಖ್ಯೋ ಧರ್ಮಃ ಧಾತುಸ್ವಭಾವತಃ ವಸ್ತುಸ್ವಭಾವತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥

ಏವಂ ಬಹುಶ ಉಚ್ಯಮಾನಮಪಿ ಪರಮಾರ್ಥತತ್ತ್ವಂ ಕಸ್ಮಾಲ್ಲೌಕಿಕೈರ್ನ ಗೃಹ್ಯತ ಇತ್ಯುಚ್ಯತೇ — ಯಸ್ಮಾತ್ ಯಸ್ಯ ಕಸ್ಯಚಿತ್ ದ್ವಯವಸ್ತುನೋ ಧರ್ಮಸ್ಯ ಗ್ರಹೇಣ ಗ್ರಹಣಾವೇಶೇನ ಮಿಥ್ಯಾಭಿನಿವಿಷ್ಟತಯಾ ಸುಖಮಾವ್ರಿಯತೇ ಅನಾಯಾಸೇನ ಆಚ್ಛಾದ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ದ್ವಯೋಪಲಬ್ಧಿನಿಮಿತ್ತಂ ಹಿ ತತ್ರಾವರಣಂ ನ ಯತ್ನಾಂತರಮಪೇಕ್ಷತೇ । ದುಃಖಂ ಚ ವಿವ್ರಿಯತೇ ಪ್ರಕಟೀಕ್ರಿಯತೇ, ಪರಮಾರ್ಥಜ್ಞಾನಸ್ಯ ದುರ್ಲಭತ್ವಾತ್ । ಭಗವಾನಸೌ ಆತ್ಮಾದ್ವಯೋ ದೇವ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅತೋ ವೇದಾಂತೈರಾಚಾರ್ಯೈಶ್ಚ ಬಹುಶ ಉಚ್ಯಮಾನೋಽಪಿ ನೈವ ಜ್ಞಾತುಂ ಶಕ್ಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ, ‘ಆಶ್ಚರ್ಯೋ ವಕ್ತಾ ಕುಶಲೋಽಸ್ಯ ಲಬ್ಧಾ’ (ಕ. ಉ. ೧ । ೨ । ೭) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ ॥

ಅಸ್ತಿ ನಾಸ್ತೀತ್ಯಾದಿ ಸೂಕ್ಷ್ಮವಿಷಯಾ ಅಪಿ ಪಂಡಿತಾನಾಂ ಗ್ರಹಾಃ ಭಗವತಃ ಪರಮಾತ್ಮನ ಆವರಣಾ ಏವ ; ಕಿಮುತ ಮೂಢಜನಾನಾಂ ಬುದ್ಧಿಲಕ್ಷಣಾ ಇತ್ಯೇವಮರ್ಥಂ ಪ್ರದರ್ಶಯನ್ನಾಹ — ಅಸ್ತೀತಿ । ಅಸ್ತ್ಯಾತ್ಮೇತಿ ಕಶ್ಚಿದ್ವಾದೀ ಪ್ರತಿಪದ್ಯತೇ । ನಾಸ್ತೀತ್ಯಪರೋ ವೈನಾಶಿಕಃ । ಅಸ್ತಿ ನಾಸ್ತೀತ್ಯಪರೋಽರ್ಧವೈನಾಶಿಕಃ ಸದಸದ್ವಾದೀ ದಿಗ್ವಾಸಾಃ । ನಾಸ್ತಿ ನಾಸ್ತೀತ್ಯತ್ಯಂತಶೂನ್ಯವಾದೀ । ತತ್ರಾಸ್ತಿಭಾವಶ್ಚಲಃ, ಘಟಾದ್ಯನಿತ್ಯವಿಲಕ್ಷಣತ್ವಾತ್ । ನಾಸ್ತಿಭಾವಃ ಸ್ಥಿರಃ, ಸದಾವಿಶೇಷತ್ವಾತ್ । ಉಭಯಂ ಚಲಸ್ಥಿರವಿಷಯತ್ವಾತ್ ಸದಸದ್ಭಾವಃ । ಅಭಾವೋಽತ್ಯಂತಾಭಾವಃ । ಪ್ರಕಾರಚತುಷ್ಟಯಸ್ಯಾಪಿ ತೈರೇತೈಶ್ಚಲಸ್ಥಿರೋಭಯಾಭಾವೈಃ ಸದಸದಾದಿವಾದೀ ಸರ್ವೋಽಪಿ ಭಗವಂತಮಾವೃಣೋತ್ಯೇವ ಬಾಲಿಶೋಽವಿವೇಕೀ । ಯದ್ಯಪಿ ಪಂಡಿತೋ ಬಾಲಿಶ ಏವ ಪರಮಾರ್ಥತತ್ತ್ವಾನವಬೋಧಾತ್ , ಕಿಮು ಸ್ವಭಾವಮೂಢೋ ಜನ ಇತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ ॥

ಕೀದೃಕ್ಪುನಃ ಪರಮಾರ್ಥತತ್ತ್ವಮ್ , ಯದವಬೋಧಾದಬಾಲಿಶಃ ಪಂಡಿತೋ ಭವತೀತ್ಯಾಹ — ಕೋಟ್ಯಃ ಪ್ರಾವಾದುಕಶಾಸ್ತ್ರನಿರ್ಣಯಾಂತಾಃ ಏತಾಃ ಉಕ್ತಾ ಅಸ್ತಿ ನಾಸ್ತೀತ್ಯಾದ್ಯಾಃ ಚತಸ್ರಃ, ಯಾಸಾಂ ಕೋಟೀನಾಂ ಗ್ರಹೈಃ ಗ್ರಹಣೈಃ ಉಪಲಬ್ಧಿನಿಶ್ಚಯೈಃ ಸದಾ ಸರ್ವದಾ ಆವೃತಃ ಆಚ್ಛಾದಿತಃ ತೇಷಾಮೇವ ಪ್ರಾವಾದುಕಾನಾಂ ಯಃ, ಸ ಭಗವಾನ್ ಆಭಿಃ ಅಸ್ತಿ ನಾಸ್ತೀತ್ಯಾದಿಕೋಟಿಭಿಃ ಚತಸೃಭಿರಪಿ ಅಸ್ಪೃಷ್ಟಃ ಅಸ್ತ್ಯಾದಿವಿಕಲ್ಪನಾವರ್ಜಿತ ಇತ್ಯೇತತ್ । ಯೇನ ಮುನಿನಾ ದೃಷ್ಟೋ ಜ್ಞಾತಃ ವೇದಾಂತೇಷ್ವೌಪನಿಷದಃ ಪುರುಷಃ, ಸ ಸರ್ವದೃಕ್ ಸರ್ವಜ್ಞಃ ; ಪರಮಾರ್ಥಪಂಡಿತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥

ಪ್ರಾಪ್ಯ ಏತಾಂ ಯಥೋಕ್ತಾಂ ಕೃತ್ಸ್ನಾಂ ಸಮಸ್ತಾಂ ಸರ್ವಜ್ಞತಾಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣ್ಯಂ ಪದಮ್ ‘ಸ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಃ’ (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೮ । ೧೦) ‘ಏಷ ನಿತ್ಯೋ ಮಹಿಮಾ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಸ್ಯ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೪ । ೨೩) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ । ಅನಾಪನ್ನಾದಿಮಧ್ಯಾಂತಮ್ ಆದಿಮಧ್ಯಾಂತಾಃ ಉತ್ಪತ್ತಿಸ್ಥಿತಿಲಯಾಃ ಅನಾಪನ್ನಾ ಅಪ್ರಾಪ್ತಾ ಯಸ್ಯ ಅದ್ವಯಸ್ಯ ಪದಸ್ಯ ನ ವಿದ್ಯಂತೇ, ತತ್ ಅನಾಪನ್ನಾದಿಮಧ್ಯಾಂತಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣ್ಯಂ ಪದಮ್ । ತದೇವ ಪ್ರಾಪ್ಯ ಲಬ್ಧ್ವಾ ಕಿಮತಃ ಪರಮಸ್ಮಾದಾತ್ಮಲಾಭಾದೂರ್ಧ್ವಮ್ ಈಹತೇ ಚೇಷ್ಟತೇ, ನಿಷ್ಪ್ರಯೋಜನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ‘ನೈವ ತಸ್ಯ ಕೃತೇನಾರ್ಥಃ’ (ಭ. ಗೀ. ೩ । ೧೮) ಇತ್ಯಾದಿಸ್ಮೃತೇಃ ॥

ವಿಪ್ರಾಣಾಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾನಾಂ ವಿನಯಃ ವಿನೀತತ್ವಂ ಸ್ವಾಭಾವಿಕಂ ಯದೇತದಾತ್ಮಸ್ವರೂಪೇಣಾವಸ್ಥಾನಮ್ । ಏಷ ವಿನಯಃ ಶಮೋಽಪ್ಯೇಷ ಏವ ಪ್ರಾಕೃತಃ ಸ್ವಾಭಾವಿಕಃ ಅಕೃತಕಃ ಉಚ್ಯತೇ । ದಮೋಽಪ್ಯೇಷ ಏವ ಪ್ರಕೃತಿದಾಂತತ್ವಾತ್ ಸ್ವಭಾವತ ಏವ ಚೋಪಶಾಂತರೂಪತ್ವಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಣಃ । ಏವಂ ಯಥೋಕ್ತಂ ಸ್ವಭಾವೋಪಶಾಂತಂ ಬ್ರಹ್ಮ ವಿದ್ವಾನ್ ಶಮಮ್ ಉಪಶಾಂತಿಂ ಸ್ವಾಭಾವಿಕೀಂ ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪಾಂ ವ್ರಜೇತ್ ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪೇಣಾವತಿಷ್ಠತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥

ಏವಮನ್ಯೋನ್ಯವಿರುದ್ಧತ್ವಾತ್ ಸಂಸಾರಕಾರಣರಾಗದ್ವೇಷದೋಷಾಸ್ಪದಾನಿ ಪ್ರಾವಾದುಕಾನಾಂ ದರ್ಶನಾನಿ । ಅತೋ ಮಿಥ್ಯಾದರ್ಶನಾನಿ ತಾನೀತಿ ತದ್ಯುಕ್ತಿಭಿರೇವ ದರ್ಶಯಿತ್ವಾ ಚತುಷ್ಕೋಟಿವರ್ಜಿತತ್ವಾತ್ ರಾಗಾದಿದೋಷಾನಾಸ್ಪದಂ ಸ್ವಭಾವಶಾಂತಮದ್ವೈತದರ್ಶನಮೇವ ಸಮ್ಯಗ್ದರ್ಶನಮಿತ್ಯುಪಸಂಹೃತಮ್ । ಅಥೇದಾನೀಂ ಸ್ವಪ್ರಕ್ರಿಯಾಪ್ರದರ್ಶನಾರ್ಥ ಆರಂಭಃ — ಸವಸ್ತು ಸಂವೃತಿಸತಾ ವಸ್ತುನಾ ಸಹ ವರ್ತತ ಇತಿ ಸವಸ್ತು, ತಥಾ ಚ ಉಪಲಬ್ಧಿರುಪಲಂಭಃ, ತೇನ ಸಹ ವರ್ತತ ಇತಿ ಸೋಪಲಂಭಂ ಚ ಶಾಸ್ತ್ರಾದಿಸರ್ವವ್ಯವಹಾರಾಸ್ಪದಂ ಗ್ರಾಹ್ಯಗ್ರಹಣಲಕ್ಷಣಂ ದ್ವಯಂ ಲೋಕಾದನಪೇತಂ ಲೌಕಿಕಂ ಜಾಗರಿತಮಿತ್ಯೇತತ್ । ಏವಂಲಕ್ಷಣಂ ಜಾಗರಿತಮಿಷ್ಯತೇ ವೇದಾಂತೇಷು । ಅವಸ್ತು ಸಂವೃತೇರಪ್ಯಭಾವಾತ್ । ಸೋಪಲಂಭಂ ವಸ್ತುವದುಪಲಂಭನಮುಪಲಂಭಃ ಅಸತ್ಯಪಿ ವಸ್ತುನಿ, ತೇನ ಸಹ ವರ್ತತ ಇತಿ ಸೋಪಲಂಭಂ ಚ । ಶುದ್ಧಂ ಕೇವಲಂ ಪ್ರವಿಭಕ್ತಂ ಜಾಗರಿತಾತ್ಸ್ಥೂಲಾಲ್ಲೌಕಿಕಂ ಸರ್ವಪ್ರಾಣಿಸಾಧಾರಣತ್ವಾತ್ ಇಷ್ಯತೇ ಸ್ವಪ್ನ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥

ಅವಸ್ತ್ವನುಪಲಂಭಂ ಚ ಗ್ರಾಹ್ಯಗ್ರಹಣವರ್ಜಿತಮಿತ್ಯೇತತ್ ; ಲೋಕೋತ್ತರಮ್ , ಅತ ಏವ ಲೋಕಾತೀತಮ್ । ಗ್ರಾಹ್ಯಗ್ರಹಣವಿಷಯೋ ಹಿ ಲೋಕಃ, ತದಭಾವಾತ್ ಸರ್ವಪ್ರವೃತ್ತಿಬೀಜಂ ಸುಷುಪ್ತಮಿತ್ಯೇತತ್ । ಏವಂ ಸ್ಮೃತಂ ಸೋಪಾಯಂ ಪರಮಾರ್ಥತತ್ತ್ವಂ ಲೌಕಿಕಂ ಶುದ್ಧಲೌಕಿಕಂ ಲೋಕೋತ್ತರಂ ಚ ಕ್ರಮೇಣ ಯೇನ ಜ್ಞಾನೇನ ಜ್ಞಾಯತೇ, ತತ್ ಜ್ಞಾನಂ ಜ್ಞೇಯಮ್ ಏತಾನ್ಯೇವ ತ್ರೀಣಿ, ಏತದ್ವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ಜ್ಞೇಯಾನುಪಪತ್ತೇಃ । ಸರ್ವಪ್ರಾವಾದುಕಕಲ್ಪಿತವಸ್ತುನೋಽತ್ರೈವಾಂತರ್ಭಾವಾತ್ ; ವಿಜ್ಞೇಯಂ ಯತ್ಪರಮಾರ್ಥಸತ್ಯಂ ತುರ್ಯಾಖ್ಯಮದ್ವಯಮಜಮಾತ್ಮತತ್ತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ; ಸದಾ ಸರ್ವದೈವ, ತಲ್ಲೌಕಿಕಾದಿ ವಿಜ್ಞೇಯಾಂತಂ ಬುದ್ಧೈಃ ಪರಮಾರ್ಥದರ್ಶಿಭಿರ್ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಭಿಃ ಪ್ರಕೀರ್ತಿತಮ್ ॥

ಜ್ಞಾನೇ ಚ ಲೌಕಿಕಾದಿವಿಷಯೇ ಜ್ಞೇಯೇ ಚ ಲೌಕಿಕಾದೌ ತ್ರಿವಿಧೇ, ಪೂರ್ವಂ ಲೌಕಿಕಂ ಸ್ಥೂಲಮ್ ; ತದಭಾವೇನ ಪಶ್ಚಾಚ್ಛುದ್ಧಂ ಲೌಕಿಕಮ್ , ತದಭಾವೇನ ಲೋಕೋತ್ತರಮಿತ್ಯೇವಂ ಕ್ರಮೇಣ ಸ್ಥಾನತ್ರಯಾಭಾವೇನ ಪರಮಾರ್ಥಸತ್ಯೇ ತುರ್ಯೇ ಅದ್ವಯೇ ಅಜೇ ಅಭಯೇ ವಿದಿತೇ, ಸ್ವಯಮೇವ ಆತ್ಮಸ್ವರೂಪಮೇವ ಸರ್ವಜ್ಞತಾ ಸರ್ವಶ್ಚಾಸೌ ಜ್ಞಶ್ಚ ಸರ್ವಜ್ಞಃ, ತದ್ಭಾವಃ ಸರ್ವಜ್ಞತಾ ಇಹ ಅಸ್ಮಿನ್ ಲೋಕೇ ಭವತಿ ಮಹಾಧಿಯಃ ಮಹಾಬುದ್ಧೇಃ । ಸರ್ವಲೋಕಾತಿಶಯವಸ್ತುವಿಷಯಬುದ್ಧಿತ್ವಾದೇವಂವಿದಃ ಸರ್ವತ್ರ ಸರ್ವದಾ ಭವತಿ । ಸಕೃದ್ವಿದಿತೇ ಸ್ವರೂಪೇ ವ್ಯಭಿಚಾರಾಭಾವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ನ ಹಿ ಪರಮಾರ್ಥವಿದೋ ಜ್ಞಾನಿನಃ ಜ್ಞಾನೋದ್ಭವಾಭಿಭವೌ ಸ್ತಃ, ಯಥಾ ಅನ್ಯೇಷಾಂ ಪ್ರಾವಾದುಕಾನಾಮ್ ॥

ಲೌಕಿಕಾದೀನಾಂ ಕ್ರಮೇಣ ಜ್ಞೇಯತ್ವೇನ ನಿರ್ದೇಶಾದಸ್ತಿತ್ವಾಶಂಕಾ ಪರಮಾರ್ಥತೋ ಮಾ ಭೂದಿತ್ಯಾಹ — ಹೇಯಾನಿ ಚ ಲೌಕಿಕಾದೀನಿ ತ್ರೀಣಿ ಜಾಗರಿತಸ್ವಪ್ನಸುಷುಪ್ತಾನಿ ಆತ್ಮನ್ಯಸತ್ತ್ವೇನ ರಜ್ಜ್ವಾಂ ಸರ್ಪವದ್ಧಾತವ್ಯಾನೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಜ್ಞೇಯಮಿಹ ಚತುಷ್ಕೋಟಿವರ್ಜಿತಂ ಪರಮಾರ್ಥತತ್ತ್ವಮ್ । ಆಪ್ಯಾನಿ ಆಪ್ತವ್ಯಾನಿ ತ್ಯಕ್ತಬಾಹ್ಯೈಷಣಾತ್ರಯೇಣ ಭಿಕ್ಷುಣಾ ಪಾಂಡಿತ್ಯಬಾಲ್ಯಮೌನಾಖ್ಯಾನಿ ಸಾಧನಾನಿ । ಪಾಕ್ಯಾನಿ ರಾಗದ್ವೇಷಮೋಹಾದಯೋ ದೋಷಾಃ ಕಷಾಯಾಖ್ಯಾನಿ ಪಕ್ತವ್ಯಾನಿ । ಸರ್ವಾಣ್ಯೇತಾನಿ ಹೇಯಜ್ಞೇಯಾಪ್ಯಪಾಕ್ಯಾನಿ ವಿಜ್ಞೇಯಾನಿ ಭಿಕ್ಷುಣಾ ಉಪಾಯತ್ವೇನೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಗ್ರಯಾಣತಃ ಪ್ರಥಮತಃ । ತೇಷಾಂ ಹೇಯಾದೀನಾಮನ್ಯತ್ರ ವಿಜ್ಞೇಯಾತ್ಪರಮಾರ್ಥಸತ್ಯಂ ವಿಜ್ಞೇಯಂ ಬ್ರಹ್ಮೈಕಂ ವರ್ಜಯಿತ್ವಾ । ಉಪಲಂಭನಮುಪಲಂಭಃ ಅವಿದ್ಯಾಕಲ್ಪನಾಮಾತ್ರಮ್ । ಹೇಯಾಪ್ಯಪಾಕ್ಯೇಷು ತ್ರಿಷ್ವಪಿ ಸ್ಮೃತೋ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಭಿಃ ನ ಪರಮಾರ್ಥಸತ್ಯತಾ ತ್ರಯಾಣಾಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥

ಪರಮಾರ್ಥತಸ್ತು ಪ್ರಕೃತ್ಯಾ ಸ್ವಭಾವತಃ ಆಕಾಶವತ್ ಆಕಾಶತುಲ್ಯಾಃ ಸೂಕ್ಷ್ಮನಿರಂಜನಸರ್ವಗತತ್ವೈಃ ಸರ್ವೇ ಧರ್ಮಾ ಆತ್ಮಾನೋ ಜ್ಞೇಯಾ ಮುಮುಕ್ಷುಭಿಃ ಅನಾದಯಃ ನಿತ್ಯಾಃ । ಬಹುವಚನಕೃತಭೇದಾಶಂಕಾಂ ನಿರಾಕುರ್ವನ್ನಾಹ — ಕ್ವಚನ ಕ್ವಚಿದಪಿ ಕಿಂಚನ ಕಿಂಚಿತ್ ಅಣುಮಾತ್ರಮಪಿ ತೇಷಾಂ ನ ವಿದ್ಯತೇ ನಾನಾತ್ವಮಿತಿ ॥

ಜ್ಞೇಯತಾಪಿ ಧರ್ಮಾಣಾಂ ಸಂವೃತ್ಯೈವ, ನ ಪರಮಾರ್ಥತ ಇತ್ಯಾಹ — ಯಸ್ಮಾತ್ ಆದೌ ಬುದ್ಧಾಃ ಆದಿಬುದ್ಧಾಃ ಪ್ರಕೃತ್ಯೈವ ಸ್ವಭಾವತ ಏವ ಯಥಾ ನಿತ್ಯಪ್ರಕಾಶಸ್ವರೂಪಃ ಸವಿತಾ, ಏವಂ ನಿತ್ಯಬೋಧಸ್ವರೂಪಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಸರ್ವೇ ಧರ್ಮಾಃ ಸರ್ವ ಆತ್ಮಾನಃ । ನ ಚ ತೇಷಾಂ ನಿಶ್ಚಯಃ ಕರ್ತವ್ಯಃ ನಿತ್ಯನಿಶ್ಚಿತಸ್ವರೂಪಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ನ ಸಂದಿಹ್ಯಮಾನಸ್ವರೂಪಾ ಏವಂ ನೈವಂ ವೇತಿ ಯಸ್ಯ ಮುಮುಕ್ಷೋಃ ಏವಂ ಯಥೋಕ್ತಪ್ರಕಾರೇಣ ಸರ್ವದಾ ಬೋಧನಿಶ್ಚಯನಿರಪೇಕ್ಷತಾ ಆತ್ಮಾರ್ಥಂ ಪರಾರ್ಥಂ ವಾ । ಯಥಾ ಸವಿತಾ ನಿತ್ಯಂ ಪ್ರಕಾಶಾಂತರನಿರಪೇಕ್ಷಃ ಸ್ವಾರ್ಥಂ ಪರಾರ್ಥಂ ವೇತ್ಯೇವಂ ಭವತಿ ಕ್ಷಾಂತಿಃ ಬೋಧಕರ್ತವ್ಯತಾನಿರಪೇಕ್ಷತಾ ಸರ್ವದಾ ಸ್ವಾತ್ಮನಿ, ಸಃ ಅಮೃತತ್ವಾಯ ಅಮೃತಭಾವಾಯ ಕಲ್ಪತೇ, ಮೋಕ್ಷಾಯ ಸಮರ್ಥೋ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ ॥

ತಥಾ ನಾಪಿ ಶಾಂತಿಕರ್ತವ್ಯತಾ ಆತ್ಮನೀತ್ಯಾಹ — ಯಸ್ಮಾತ್ ಆದಿಶಾಂತಾಃ ನಿತ್ಯಮೇವ ಶಾಂತಾಃ ಅನುತ್ಪನ್ನಾ ಅಜಾಶ್ಚ ಪ್ರಕೃತ್ಯೈವ ಸುನಿರ್ವೃತಾಃ ಸುಷ್ಠೂಪರತಸ್ವಭಾವಾಃ ನಿತ್ಯಮುಕ್ತಸ್ವಭಾವಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಸರ್ವೇ ಧರ್ಮಾಃ ಸಮಾಶ್ಚ ಅಭಿನ್ನಾಶ್ಚ ಸಮಾಭಿನ್ನಾಃ ಅಜಂ ಸಾಮ್ಯಂ ವಿಶಾರದಂ ವಿಶುದ್ಧಮಾತ್ಮತತ್ತ್ವಂ ಯಸ್ಮಾತ್ , ತಸ್ಮಾತ್ ಶಾಂತಿರ್ಮೋಕ್ಷೋ ವಾ ನಾಸ್ತಿ ಕರ್ತವ್ಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ನ ಹಿ ನಿತ್ಯೈಕಸ್ವಭಾವಸ್ಯ ಕೃತಂ ಕಿಂಚಿದರ್ಥವತ್ಸ್ಯಾತ್ ॥

ಯೇ ಯಥೋಕ್ತಂ ಪರಮಾರ್ಥತತ್ತ್ವಂ ಪ್ರತಿಪನ್ನಾಃ, ತೇ ಏವ ಅಕೃಪಣಾ ಲೋಕೇ ; ಕೃಪಣಾಸ್ತ್ವನ್ಯೇ ಇತ್ಯಾಹ — ಯಸ್ಮಾತ್ ಭೇದನಿಮ್ನಾಃ ಭೇದಾನುಯಾಯಿನಃ ಸಂಸಾರಾನುಗಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಕೇ ? ಪೃಥಗ್ವಾದಾಃ ಪೃಥಕ್ ನಾನಾ ವಸ್ತು ಇತ್ಯೇವಂ ವದನಂ ಯೇಷಾಂ ತೇ ಪೃಥಗ್ವಾದಾಃ ದ್ವೈತಿನ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ತಸ್ಮಾತ್ತೇ ಕೃಪಣಾಃ ಕ್ಷುದ್ರಾಃ ಸ್ಮೃತಾಃ, ಯಸ್ಮಾತ್ ವೈಶಾರದ್ಯಂ ವಿಶುದ್ಧಿಃ ತನ್ನಾಸ್ತಿ ತೇಷಾಂ ಭೇದೇ ವಿಚರತಾಂ ದ್ವೈತಮಾರ್ಗೇ ಅವಿದ್ಯಾಪರಿಕಲ್ಪಿತೇ ಸರ್ವದಾ ವರ್ತಮಾನಾನಾಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅತೋ ಯುಕ್ತಮೇವ ತೇಷಾಂ ಕಾರ್ಪಣ್ಯಮಿತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ ॥

ಯದಿದಂ ಪರಮಾರ್ಥತತ್ತ್ವಮ್ , ಅಮಹಾತ್ಮಭಿರಪಂಡಿತೈರ್ವೇದಾಂತಬಹಿಃಷ್ಠೈಃ ಕ್ಷುದ್ರೈರಲ್ಪಪ್ರಜ್ಞೈರನವಗಾಹ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ — ಅಜೇ ಸಾಮ್ಯೇ ಪರಮಾರ್ಥತತ್ತ್ವೇ ಏವಮೇವೇತಿ ಯೇ ಕೇಚಿತ್ ಸ್ತ್ರ್ಯಾದಯೋಽಪಿ ಸುನಿಶ್ಚಿತಾ ಭವಿಷ್ಯಂತಿ ಚೇತ್ , ತ ಏವ ಹಿ ಲೋಕೇ ಮಹಾಜ್ಞಾನಾಃ ನಿರತಿಶಯತತ್ತ್ವವಿಷಯಜ್ಞಾನಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ತಚ್ಚ ತೇಷಾಂ ವರ್ತ್ಮ ತೇಷಾಂ ವಿದಿತಂ ಪರಮಾರ್ಥತತ್ತ್ವಂ ಸಾಮಾನ್ಯಬುದ್ಧಿರನ್ಯೋ ಲೋಕೋ ನ ಗಾಹತೇ ನಾವತರತಿ ನ ವಿಷಯೀಕರೋತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ‘ಸರ್ವಭೂತಾತ್ಮಭೂತಸ್ಯ ಸಮೈಕಾರ್ಥಂ ಪ್ರಪಶ್ಯತಃ । ದೇವಾ ಅಪಿ ಮಾರ್ಗೇ ಮುಹ್ಯಂತ್ಯಪದಸ್ಯ ಪದೈಷಿಣಃ । ಶಕುನೀನಾಮಿವಾಕಾಶೇ ಗತಿರ್ನೈವೋಪಲಭ್ಯತೇ’ ಇತ್ಯಾದಿಸ್ಮರಣಾತ್ ॥

ಕಥಂ ಮಹಾಜ್ಞಾನತ್ವಮಿತ್ಯಾಹ — ಅಜೇಷು ಅನುತ್ಪನ್ನೇಷು ಅಚಲೇಷು ಧರ್ಮೇಷು ಆತ್ಮಸು ಅಜಮಚಲಂ ಚ ಜ್ಞಾನಮಿಷ್ಯತೇ ಸವಿತರೀವ ಔಷ್ಣ್ಯಂ ಪ್ರಕಾಶಶ್ಚ ಯತಃ, ತಸ್ಮಾತ್ ಅಸಂಕ್ರಾಂತಮ್ ಅರ್ಥಾಂತರೇ ಜ್ಞಾನಮಜಮಿಷ್ಯತೇ । ಯಸ್ಮಾನ್ನ ಕ್ರಮತೇ ಅರ್ಥಾಂತರೇ ಜ್ಞಾನಮ್ , ತೇನ ಕಾರಣೇನ ಅಸಂಗಂ ತತ್ ಕೀರ್ತಿತಮ್ ಆಕಾಶಕಲ್ಪಮಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ ॥

ಇತೋಽನ್ಯೇಷಾಂ ವಾದಿನಾಮ್ ಅಣುಮಾತ್ರೇ ಅಲ್ಪೇಽಪಿ ವೈಧರ್ಮ್ಯೇ ವಸ್ತುನಿ ಬಹಿರಂತರ್ವಾ ಜಾಯಮಾನೇ ಉತ್ಪದ್ಯಮಾನೇ ಅವಿಪಶ್ಚಿತಃ ಅವಿವೇಕಿನಃ ಅಸಂಗತಾ ಅಸಂಗತ್ವಂ ಸದಾ ನಾಸ್ತಿ ; ಕಿಮುತ ವಕ್ತವ್ಯಮ್ ಆವರಣಚ್ಯುತಿಃ ಬಂಧನಾಶೋ ನಾಸ್ತೀತಿ ॥

ತೇಷಾಮಾವರಣಚ್ಯುತಿರ್ನಾಸ್ತೀತಿ ಬ್ರುವತಾಂ ಸ್ವಸಿದ್ಧಾಂತೇ ಅಭ್ಯುಪಗತಂ ತರ್ಹಿ ಧರ್ಮಾಣಾಮಾವರಣಮ್ । ನೇತ್ಯುಚ್ಯತೇ — ಅಲಬ್ಧಾವರಣಾಃ ಅಲಬ್ಧಮಪ್ರಾಪ್ತಮಾವರಣಮ್ ಅವಿದ್ಯಾದಿಬಂಧನಂ ಯೇಷಾಂ ತೇ ಧರ್ಮಾಃ ಅಲಬ್ಧಾವರಣಾಃ ಬಂಧನರಹಿತಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಪ್ರಕೃತಿನಿರ್ಮಲಾಃ ಸ್ವಭಾವಶುದ್ಧಾಃ ಆದೌ ಬುದ್ಧಾಃ ತಥಾ ಮುಕ್ತಾಃ, ಯಸ್ಮಾತ್ ನಿತ್ಯಶುದ್ಧಬುದ್ಧಮುಕ್ತಸ್ವಭಾವಾಃ । ಯದ್ಯೇವಂ ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ಬುಧ್ಯಂತ ಇತ್ಯುಚ್ಯತೇ — ನಾಯಕಾಃ ಸ್ವಾಮಿನಃ ಸಮರ್ಥಾಃ ಬೋದ್ಧುಂ ಬೋಧಶಕ್ತಿಮತ್ಸ್ವಭಾವಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಯಥಾ ನಿತ್ಯಪ್ರಕಾಶಸ್ವರೂಪೋಽಪಿ ಸನ್ ಸವಿತಾ ಪ್ರಕಾಶತ ಇತ್ಯುಚ್ಯತೇ, ಯಥಾ ವಾ ನಿತ್ಯನಿವೃತ್ತಗತಯೋಽಪಿ ನಿತ್ಯಮೇವ ಶೈಲಾಸ್ತಿಷ್ಠಂತೀತ್ಯುಚ್ಯತೇ, ತದ್ವತ್ ॥

ಯಸ್ಮಾತ್ ನ ಹಿ ಕ್ರಮತೇ ಬುದ್ಧಸ್ಯ ಪರಮಾರ್ಥದರ್ಶಿನೋ ಜ್ಞಾನಂ ವಿಷಯಾಂತರೇಷು ಧರ್ಮೇಷು ಧರ್ಮಸಂಸ್ಥಂ ಸವಿತರೀವ ಪ್ರಭಾ । ತಾಯಿನಃ ತಾಯೋಽಸ್ಯಾಸ್ತೀತಿ ತಾಯೀ, ಸಂತಾನವತೋ ನಿರಂತರಸ್ಯ ಆಕಾಶಕಲ್ಪಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ; ಪೂಜಾವತೋ ವಾ ಪ್ರಜ್ಞಾವತೋ ವಾ ಸರ್ವೇ ಧರ್ಮಾ ಆತ್ಮಾನೋಽಪಿ ತಥಾ ಜ್ಞಾನವದೇವ ಆಕಾಶಕಲ್ಪತ್ವಾನ್ನ ಕ್ರಮಂತೇ ಕ್ವಚಿದಪ್ಯರ್ಥಾಂತರ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಯದಾದಾವುಪನ್ಯಸ್ತಮ್ ‘ಜ್ಞಾನೇನಾಕಾಶಕಲ್ಪೇನ’ (ಮಾ. ಕಾ. ೪ । ೧) ಇತ್ಯಾದಿ, ತದಿದಮಾಕಾಶಕಲ್ಪಸ್ಯ ತಾಯಿನೋ ಬುದ್ಧಸ್ಯ ತದನನ್ಯತ್ವಾದಾಕಾಶಕಲ್ಪಂ ಜ್ಞಾನಂ ನ ಕ್ರಮತೇ ಕ್ವಚಿದಪ್ಯರ್ಥಾಂತರೇ । ತಥಾ ಧರ್ಮಾ ಇತಿ ಆಕಾಶಮಿವ ಅಚಲಮವಿಕ್ರಿಯಂ ನಿರವಯವಂ ನಿತ್ಯಮದ್ವಿತೀಯಮಸಂಗಮದೃಶ್ಯಮಗ್ರಾಹ್ಯಮಶನಾಯಾದ್ಯತೀತಂ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮತತ್ತ್ವಮ್ , ‘ನ ಹಿ ದ್ರಷ್ಟುರ್ದೃಷ್ಟೇರ್ವಿಪರಿಲೋಪೋ ವಿದ್ಯತೇ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೩ । ೨೩) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ । ಜ್ಞಾನಜ್ಞೇಯಜ್ಞಾತೃಭೇದರಹಿತಂ ಪರಮಾರ್ಥತತ್ತ್ವಮದ್ವಯಮೇತನ್ನ ಬುದ್ಧೇನ ಭಾಷಿತಮ್ । ಯದ್ಯಪಿ ಬಾಹ್ಯಾರ್ಥನಿರಾಕರಣಂ ಜ್ಞಾನಮಾತ್ರಕಲ್ಪನಾ ಚ ಅದ್ವಯವಸ್ತುಸಾಮೀಪ್ಯಮುಕ್ತಮ್ । ಇದಂ ತು ಪರಮಾರ್ಥತತ್ತ್ವಮದ್ವೈತಂ ವೇದಾಂತೇಷ್ವೇವ ವಿಜ್ಞೇಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥

ಶಾಸ್ತ್ರಸಮಾಪ್ತೌ ಪರಮಾರ್ಥತತ್ತ್ವಸ್ತುತ್ಯರ್ಥಂ ನಮಸ್ಕಾರ ಉಚ್ಯತೇ — ದುರ್ದರ್ಶಂ ದುಃಖೇನ ದರ್ಶನಮಸ್ಯೇತಿ ದುರ್ದರ್ಶಮ್ । ಅಸ್ತಿ ನಾಸ್ತೀತಿ ಚತುಷ್ಕೋಟಿವರ್ಜಿತತ್ವಾದ್ದುರ್ವಿಜ್ಞೇಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅತ ಏವ ಅತಿಗಂಭೀರಂ ದುಷ್ಪ್ರವೇಶಂ ಮಹಾಸಮುದ್ರವದಕೃತಪ್ರಜ್ಞೈಃ । ಅಜಂ ಸಾಮ್ಯಂ ವಿಶಾರದಮ್ । ಈದೃಕ್ ಪದಮ್ ಅನಾನಾತ್ವಂ ನಾನಾತ್ವವರ್ಜಿತಂ ಬುದ್ಧ್ವಾ ಅವಗಮ್ಯ ತದ್ಭೂತಾಃ ಸಂತಃ ನಮಸ್ಕುರ್ಮಃ ತಸ್ಮೈ ಪದಾಯ । ಅವ್ಯವಹಾರ್ಯಮಪಿ ವ್ಯವಹಾರಗೋಚರತಾಮಾಪಾದ್ಯ ಯಥಾಬಲಂ ಯಥಾಶಕ್ತೀತ್ಯರ್ಥಃ ॥