श्रीमच्छङ्करभगवत्पूज्यपादविरचितम्

मुण्डकोपनिषद्भाष्यम्

करतलकलिताद्वयात्मतत्त्वं क्षपितदुरन्तचिरन्तनप्रमोहम् ।
उपचितमुदितोदितैर्गुणौघैः उपनिषदामयमुज्जहार भाष्यम् ॥

తృతీయం ముణ్డకమ్

ప్రథమః ఖణ్డః

పరా విద్యోక్తా యయా తదక్షరం పురుషాఖ్యం సత్యమధిగమ్యతే । యదధిగమే హృదయగ్రన్థ్యాదిసంసారకారణస్యాత్యన్తికో వినాశః స్యాత్ , తద్దర్శనోపాయశ్చ యోగో ధనురాద్యుపాదానకల్పనయోక్తః । అథేదానీం తత్సహకారీణి సత్యాదిసాధనాని వక్తవ్యానీతి తదర్థ ఉత్తరగ్రన్థారమ్భః । ప్రాధాన్యేన తత్త్వనిర్ధారణం చ ప్రకారాన్తరేణ క్రియతే । అత్యన్తదురవగాహత్వాత్కృతమపి తత్ర సూత్రభూతో మన్త్రః పరమార్థవస్త్వవధారణార్థముపన్యస్యతే —

ద్వా సుపర్ణా సయుజా సఖాయా సమానం వృక్షం పరిషస్వజాతే ।
తయోరన్యః పిప్పలం స్వాద్వత్తి అనశ్నన్నన్యోఽభిచాకశీతి ॥ ౧ ॥

ద్వా ద్వౌ, సుపర్ణా సుపర్ణౌ శోభనపతనౌ సుపర్ణౌ, పక్షిసామాన్యాద్వా సుపర్ణౌ, సయుజా సయుజౌ సహైవ సర్వదా యుక్తౌ, సఖాయా సఖాయౌ సమానాఖ్యానౌ సమానాభివ్యక్తికారణౌ, ఎవంభూతౌ సన్తౌ సమానమ్ అవిశేషముపలబ్ధ్యధిష్ఠానతయా, ఎకం వృక్షం వృక్షమివోచ్ఛేదసామాన్యాచ్ఛరీరం వృక్షం పరిషస్వజాతే పరిష్వక్తవన్తౌ । సుపర్ణావివైకం వృక్షం ఫలోపభోగార్థమ్ । అయం హి వృక్ష ఊర్ధ్వమూలోఽవాక్శాఖోఽశ్వత్థోఽవ్యక్తమూలప్రభవః క్షేత్రసంజ్ఞకః సర్వప్రాణికర్మఫలాశ్రయః, తం పరిష్వక్తవన్తౌ సుపర్ణావివ అవిద్యాకామకర్మవాసనాశ్రయలిఙ్గోపాధ్యాత్మేశ్వరౌ । తయోః పరిష్వక్తయోః అన్యః ఎకః క్షేత్రజ్ఞో లిఙ్గోపాధివృక్షమాశ్రితః పిప్పలం కర్మనిష్పన్నం సుఖదుఃఖలక్షణం ఫలం స్వాదు అనేకవిచిత్రవేదనాస్వాదరూపం స్వాదు అత్తి భక్షయత్యుపభుఙ్క్తే అవివేకతః । అనశ్నన్ అన్యః ఇతరః ఈశ్వరో నిత్యశుద్ధబుద్ధముక్తస్వభావః సర్వజ్ఞః సత్త్వోపాధిరీశ్వరో నాశ్నాతి । ప్రేరయితా హ్యసావుభయోర్భోజ్యభోక్త్రోర్నిత్యసాక్షిత్వసత్తామాత్రేణ । స తు అనశ్నన్ అన్యః అభిచాకశీతి పశ్యత్యేవ కేవలమ్ । దర్శనమాత్రం హి తస్య ప్రేరయితృత్వం రాజవత్ ॥

సమానే వృక్షే పురుషో నిమగ్నోఽనీశయా శోచతి ముహ్యమానః ।
జుష్టం యదా పశ్యత్యన్యమీశమస్య మహిమానమితి వీతశోకః ॥ ౨ ॥

తత్రైవం సతి సమానే వృక్షే యథోక్తే శరీరే పురుషః భోక్తా జీవోఽవిద్యాకామకర్మఫలరాగాదిగురుభారాక్రాన్తోఽలాబురివ సాముద్రే జలే నిమగ్నః నిశ్చయేన దేహాత్మభావమాపన్నోఽయమేవాహమముష్య పుత్రోఽస్య నప్తా కృశః స్థూలో గుణవాన్నిర్గుణః సుఖీ దుఃఖీత్యేవంప్రత్యయో నాస్త్యన్యోఽస్మాదితి జాయతే మ్రియతే సంయుజ్యతే వియుజ్యతే చ సమ్బన్ధిబాన్ధవైః, అతః అనీశయా, న కస్యచిత్సమర్థోఽహం పుత్రో మమ వినష్టో మృతా మే భార్యా కిం మే జీవితేనేత్యేవం దీనభావోఽనీశా, తయా శోచతి సన్తప్యతే ముహ్యమానః అనేకైరనర్థప్రకారైరవివేకితయా అన్తశ్చిన్తామాపద్యమానః స ఎవం ప్రేతతిర్యఙ్మనుష్యాదియోనిష్వాజవఞ్జవీభావమాపన్నః కదాచిదనేకజన్మసు శుద్ధధర్మసఞ్చితనిమిత్తతః కేనచిత్పరమకారుణికేన దర్శితయోగమార్గః అహింసాసత్యబ్రహ్మచర్యసర్వత్యాగశమదమాదిసమ్పన్నః సమాహితాత్మా సన్ జుష్టం సేవితమనేకైర్యోగమార్గైః కర్మిభిశ్చ యదా యస్మిన్కాలే పశ్యతి ధ్యాయమానః అన్యం వృక్షోపాధిలక్షణాద్విలక్షణమ్ ఈశమ్ అసంసారిణమశనాయాపిపాసాశోకమోహజరామృత్య్వతీతమీశం సర్వస్య జగతోఽయమహమస్మ్యాత్మా సర్వస్య సమః సర్వభూతస్థో నేతరోఽవిద్యాజనితోపాధిపరిచ్ఛిన్నో మాయాత్మేతి మహిమానం విభూతిం చ జగద్రూపమస్యైవ మమ పరమేశ్వరస్య ఇతి యదైవం ద్రష్టా, తదా వీతశోకః భవతి సర్వస్మాచ్ఛోకసాగరాద్విప్రముచ్యతే, కృతకృత్యో భవతీత్యర్థః ॥

యదా పశ్యః పశ్యతే రుక్మవర్ణం కర్తారమీశం పురుషం బ్రహ్మయోనిమ్ ।
తదా విద్వాన్పుణ్యపాపే విధూయ నిరఞ్జనః పరమం సామ్యముపైతి ॥ ౩ ॥

అన్యోఽపి మన్త్ర ఇమమేవార్థమాహ సవిస్తరమ్ — యదా యస్మిన్కాలే పశ్యః పశ్యతీతి విద్వాన్ సాధక ఇత్యర్థః । పశ్యతే పశ్యతి పూర్వవత్ , రుక్మవర్ణం స్వయఞ్జ్యోతిఃస్వభావం రుక్మస్యేవ వా జ్యోతిరస్యావినాశి ; కర్తారం సర్వస్య జగతః ఈశం పురుషం బ్రహ్మయోనిం బ్రహ్మ చ తద్యోనిశ్చాసౌ బ్రహ్మయోనిస్తం బ్రహ్మయోనిం బ్రహ్మణో వా అపరస్య యోనిం స యదా చైవం పశ్యతి, తదా స విద్వాన్పశ్యః పుణ్యపాపే బన్ధనభూతే కర్మణీ సమూలే విధూయ నిరస్య దగ్ధ్వా నిరఞ్జనః నిర్లేపో విగతక్లేశః పరమం ప్రకృష్టం నిరతిశయం సామ్యం సమతామద్వయలక్షణామ్ ; ద్వైతవిషయాణి సామ్యాన్యతః అర్వాఞ్చ్యేవ, అతోఽద్వయలక్షణమేతత్ పరమం సామ్యముపైతి ప్రతిపద్యతే ॥

ప్రాణో హ్యేష యః సర్వభూతైర్విభాతి విజానన్విద్వాన్భవతే నాతివాదీ ।
ఆత్మక్రీడ ఆత్మరతిః క్రియావానేష బ్రహ్మవిదాం వరిష్ఠః ॥ ౪ ॥

కిఞ్చ, యోఽయం ప్రాణస్య ప్రాణః పర ఈశ్వరః హి ఎషః ప్రకృతః సర్వభూతైః సర్వైర్భూతైః బ్రహ్మాదిస్తమ్బపర్యన్తైః ; ఇత్థమ్భూతలక్షణా తృతీయా । సర్వభూతస్థః సర్వాత్మా సన్నిత్యర్థః । విభాతి వివిధం దీప్యతే । ఎవం సర్వభూతస్థం యః సాక్షాదాత్మభావేనాయమహమస్మీతి విజానన్ విద్వాన్ వాక్యార్థజ్ఞానమాత్రేణ న భవతే న భవతీత్యేతత్ । కిమ్ ? అతివాదీ అతీత్య సర్వానన్యాన్వదితుం శీలమస్యేత్యతివాదీ । యస్త్వేవం సాక్షాదాత్మానం ప్రాణస్య ప్రాణం విద్వాన్ , సోఽతివాదీ న భవతీత్యర్థః । సర్వం యదా ఆత్మైవ నాన్యదస్తీతి దృష్టమ్ , తదా కిం హ్యసావతీత్య వదేత్ । యస్య త్వపరమన్యద్దృష్టమస్తి, స తదతీత్య వదతి । అయం తు విద్వాన్నాత్మనోఽన్యత్పశ్యతి ; నాన్యచ్ఛృణోతి ; నాన్యద్విజానాతి । అతో నాతివదతి । కిఞ్చ, ఆత్మక్రీడః ఆత్మన్యేవ క్రీడా క్రీడనం యస్య నాన్యత్ర పుత్రదారాదిషు, స ఆత్మక్రీడః । తథా ఆత్మరతిః ఆత్మన్యేవ రతీ రమణం ప్రీతిర్యస్య, స ఆత్మరతిః । క్రీడా బాహ్యసాధనసాపేక్షా ; రతిస్తు సాధననిరపేక్షా బాహ్యవిషయప్రీతిమాత్రమితి విశేషః । తథా క్రియావాన్ జ్ఞానధ్యానవైరాగ్యాదిక్రియా యస్య సోఽయం క్రియావాన్ । సమాసపాఠే ఆత్మరతిరేవ క్రియాస్య విద్యత ఇతి బహువ్రీహిమతుబర్థయోరన్యతరోఽతిరిచ్యతే । కేచిత్త్వగ్నిహోత్రాదికర్మబ్రహ్మవిద్యయోః సముచ్చయార్థమిచ్ఛన్తి । తచ్చైష బ్రహ్మవిదాం వరిష్ఠ ఇత్యనేన ముఖ్యార్థవచనేన విరుధ్యతే । న హి బాహ్యక్రియావానాత్మక్రీడ ఆత్మరతిశ్చ భవితుం శక్తః । క్వచిద్బాహ్యక్రియావినివృత్తో హ్యాత్మక్రీడో భవతి బాహ్యక్రియాత్మక్రీడయోర్విరోధాత్ । న హి తమఃప్రకాశయోర్యుగపదేకత్ర స్థితిః సమ్భవతి । తస్మాదసత్ప్రలపితమేవైతదనేన జ్ఞానకర్మసముచ్చయప్రతిపాదనమ్ । ‘అన్యా వాచో విముఞ్చథ’ (ము. ఉ. ౨ । ౨ । ౫) ‘సంన్యాసయోగాత్’ (ము. ఉ. ౩ । ౨ । ౬) ఇత్యాదిశ్రుతిభ్యశ్చ । తస్మాదయమేవేహ క్రియావాన్యో జ్ఞానధ్యానాదిక్రియావానసమ్భిన్నార్యమర్యాదః సంన్యాసీ । య ఎవంలక్షణో నాతివాద్యాత్మక్రీడ ఆత్మరతిః క్రియావాన్బ్రహ్మనిష్ఠః, స బ్రహ్మవిదాం సర్వేషాం వరిష్ఠః ప్రధానః ॥

సత్యేన లభ్యస్తపసా హ్యేష ఆత్మా సమ్యగ్జ్ఞానేన బ్రహ్మచర్యేణ నిత్యమ్ ।
అన్తఃశరీరే జ్యోతిర్మయో హి శుభ్రో యం పశ్యన్తి యతయః క్షీణదోషాః ॥ ౫ ॥

అధునా సత్యాదీని భిక్షోః సమ్యగ్జ్ఞానసహకారీణి సాధనాని విధీయన్తే నివృత్తిప్రధానాని — సత్యేన అనృతత్యాగేన మృషావదనత్యాగేన లభ్యః ప్రాప్తవ్యః । కిఞ్చ, తపసా హీన్ద్రియమనఎకాగ్రతయా । ‘మనసశ్చేన్ద్రియాణాం చ హ్యైకాగ్ర్యం పరమం తపః’ (మో. ధ. ౨౫౦ । ౪) ఇతి స్మరణాత్ । తద్ధ్యనుకూలమాత్మదర్శనాభిముఖీభావాత్పరమం సాధనం తపో నేతరచ్చాన్ద్రాయణాది । ఎష ఆత్మా లభ్య ఇత్యనుషఙ్గః సర్వత్ర । సమ్యగ్జ్ఞానేన యథాభూతాత్మదర్శనేన బ్రహ్మచర్యేణ మైథునాసమాచారేణ । నిత్యం సర్వదా ; నిత్యం సత్యేన నిత్యం తపసా నిత్యం సమ్యగ్జ్ఞానేనేతి సర్వత్ర నిత్యశబ్దోఽన్తర్దీపికాన్యాయేనానుషక్తవ్యః । వక్ష్యతి చ ‘న యేషు జిహ్మమనృతం న మాయా చ’ (ప్ర. ఉ. ౧ । ౧౬) ఇతి । క్వాసావాత్మా య ఎతైః సాధనైర్లభ్య ఇత్యుచ్యతే — అన్తఃశరీరేఽన్తర్మధ్యే శరీరస్య పుణ్డరీకాకాశే జ్యోతిర్మయో హి రుక్మవర్ణః శుభ్రః శుద్ధో యమాత్మానం పశ్యన్తి ఉపలభన్తే యతయః యతనశీలాః సంన్యాసినః క్షీణదోషాః క్షీణక్రోధాదిచిత్తమలాః, స ఆత్మా నిత్యం సత్యాదిసాధనైః సంన్యాసిభిర్లభ్యత ఇత్యర్థః । న కాదాచిత్కైః సత్యాదిభిర్లభ్యతే । సత్యాదిసాధనస్తుత్యర్థోఽయమర్థవాదః ॥

సత్యమేవ జయతే నానృతం సత్యేన పన్థా వితతో దేవయానః ।
యేనాక్రమన్త్యృషయో హ్యాప్తకామా యత్ర తత్సత్యస్య పరమం నిధానమ్ ॥ ౬ ॥

సత్యమేవ సత్యవానేవ జయతే జయతి, నానృతం నానృతవాదీత్యర్థః । న హి సత్యానృతయోః కేవలయోః పురుషానాశ్రితయోః జయః పరాజయో వా సమ్భవతి । ప్రసిద్ధం లోకే సత్యవాదినానృతవాద్యభిభూయతే న విపర్యయః ; అతః సిద్ధం సత్యస్య బలవత్సాధనత్వమ్ । కిఞ్చ, శాస్త్రతోఽప్యవగమ్యతే సత్యస్య సాధనాతిశయత్వమ్ । కథమ్ ? సత్యేన యథాభూతవాదవ్యవస్థయా పన్థాః దేవయానాఖ్యః వితతో విస్తీర్ణః సాతత్యేన ప్రవృత్తః । యేన పథా హి అక్రమన్తి ఆక్రమన్తే ఋషయః దర్శనవన్తః కుహకమాయాశాఠ్యాహఙ్కారదమ్భానృతవర్జితా హ్యాప్తకామాః విగతతృష్ణాః సర్వతో యత్ర యస్మిన్ , తత్పరమార్థతత్త్వం సత్యస్య ఉత్తమసాధనస్య సమ్బన్ధి సాధ్యం పరమం ప్రకృష్టం నిధానం పురుషార్థరూపేణ నిధీయత ఇతి నిధానం వర్తతే । తత్ర చ యేన పథా ఆక్రమన్తి, స సత్యేన వితత ఇతి పూర్వేణ సమ్బన్ధః ॥

బృహచ్చ తద్దివ్యమచిన్త్యరూపం సూక్ష్మాచ్చ తత్సూక్ష్మతరం విభాతి ।
దూరాత్సుదూరే తదిహాన్తికే చ పశ్యత్స్విహైవ నిహితం గుహాయామ్ ॥ ౭ ॥

కిం తత్కిన్ధర్మకం చ తదిత్యుచ్యతే — బృహత్ మహచ్చ తత్ ప్రకృతం బ్రహ్మ సత్యాదిసాధనేన సర్వతో వ్యాప్తత్వాత్ । దివ్యం స్వయమ్ప్రభమనిన్ద్రియగోచరమ్ అత ఎవ న చిన్తయితుం శక్యతేఽస్య రూపమితి అచిన్త్యరూపమ్ । సూక్ష్మాదాకాశాదేరపి తత్సూక్ష్మతరమ్ , నిరతిశయం హి సౌక్ష్మ్యమస్య సర్వకారణత్వాత్ ; విభాతి వివిధమాదిత్యచన్ద్రాద్యాకారేణ భాతి దీప్యతే । కిఞ్చ, దూరాత్ విప్రకృష్టాద్దేశాత్సుదూరే విప్రకృష్టతరే దేశే వర్తతేఽవిదుషామత్యన్తాగమ్యత్వాత్తద్బ్రహ్మ । ఇహ దేహే అన్తికే సమీపే చ, విదుషామాత్మత్వాత్ । సర్వాన్తరత్వాచ్చాకాశస్యాప్యన్తరశ్రుతేః । ఇహ పశ్యత్సు చేతనావత్స్విత్యేతత్ , నిహితం స్థితం దర్శనాదిక్రియావత్త్వేన యోగిభిర్లక్ష్యమాణమ్ । క్వ ? గుహాయాం బుద్ధిలక్షణాయామ్ । తత్ర హి నిగూఢం లక్ష్యతే విద్వద్భిః । తథాప్యవిద్యయా సంవృతం సన్న లక్ష్యతే తత్రస్థమేవావిద్వద్భిః ॥

న చక్షుషా గృహ్యతే నాపి వాచా నాన్యైర్దేవైస్తపసా కర్మణా వా ।
జ్ఞానప్రసాదేన విశుద్ధసత్త్వస్తతస్తు తం పశ్యతే నిష్కలం ధ్యాయమానః ॥ ౮ ॥

పునరప్యసాధారణం తదుపలబ్ధిసాధనముచ్యతే — యస్మాత్ న చక్షుషా గృహ్యతే కేనచిదప్యరూపత్వాత్ నాపి గృహ్యతే వాచా అనభిధేయత్వాత్ న చాన్యైర్దేవైః ఇతరేన్ద్రియైః । తపసః సర్వప్రాప్తిసాధనత్వేఽపి న తపసా గృహ్యతే । తథా వైదికేనాగ్నిహోత్రాదికర్మణా ప్రసిద్ధమహత్త్వేనాపి న గృహ్యతే । కిం పునస్తస్య గ్రహణే సాధనమిత్యాహ — జ్ఞానప్రసాదేన ఆత్మావబోధనసమర్థమపి స్వభావేన సర్వప్రాణినాం జ్ఞానం బాహ్యవిషయరాగాదిదోషకలుషితమప్రసన్నమశుద్ధం సన్నావబోధయతి నిత్యసంనిహితమప్యాత్మతత్త్వం మలావనద్ధమివాదర్శమ్ , విలులితమివ సలిలమ్ । తద్యదేన్ద్రియవిషయసంసర్గజనితరాగాదిమలకాలుష్యాపనయనాదాదర్శసలిలాదివత్ప్రసాదితం స్వచ్ఛం శాన్తమవతిష్ఠతే, తదా జ్ఞానస్య ప్రసాదః స్యాత్ । తేన జ్ఞానప్రసాదేన విశుద్ధసత్త్వః విశుద్ధాన్తఃకరణః యోగ్యో బ్రహ్మ ద్రష్టుం యస్మాత్ , తతః తస్మాత్తు తమాత్మానం పశ్యతే పశ్యతి ఉపలభతే నిష్కలం సర్వావయవభేదవర్జితం ధ్యాయమానః సత్యాదిసాధనవానుపసంహృతకరణ ఎకాగ్రేణ మనసా ధ్యాయమానః చిన్తయన్ ॥

ఎషోఽణురాత్మా చేతసా వేదితవ్యో యస్మిన్ప్రాణః పఞ్చధా సంవివేశ ।
ప్రాణైశ్చిత్తం సర్వమోతం ప్రజానాం యస్మిన్విశుద్ధే విభవత్యేష ఆత్మా ॥ ౯ ॥

యమాత్మానమేవం పశ్యతి, ఎషః అణుః సూక్ష్మః ఆత్మా చేతసా విశుద్ధజ్ఞానేన కేవలేన వేదితవ్యః । క్వాసౌ ? యస్మిన్ శరీరే ప్రాణః వాయుః పఞ్చధా ప్రాణాపానాదిభేదేన సంవివేశ సమ్యక్ ప్రవిష్టః, తస్మిన్నేవ శరీరే హృదయే చేతసా జ్ఞేయ ఇత్యర్థః । కీదృశేన చేతసా వేదితవ్య ఇత్యాహ — ప్రాణైః సహేన్ద్రియైః చిత్తం సర్వమన్తఃకరణం ప్రజానామ్ ఓతం వ్యాప్తం యేన క్షీరమివ స్నేహేన, కాష్ఠమివ చాగ్నినా । సర్వం హి ప్రజానామన్తఃకరణం చేతనావత్ప్రసిద్ధం లోకే । యస్మింశ్చ చిత్తే క్లేశాదిమలవియుక్తే శుద్ధే విభవతి, ఎషః ఉక్త ఆత్మా విశేషేణ స్వేనాత్మనా విభవతి ఆత్మానం ప్రకాశయతీత్యర్థః ॥

యం యం లోకం మనసా సంవిభాతి విశుద్ధసత్త్వః కామయతే యాంశ్చ కామాన్ ।
తం తం లోకం జయతే తాంశ్చ కామాంస్తస్మాదాత్మజ్ఞం హ్యర్చయేద్భూతికామః ॥ ౧౦ ॥

య ఎవముక్తలక్షణం సర్వాత్మానమాత్మత్వేన ప్రతిపన్నస్తస్య సర్వాత్మత్వాదేవ సర్వావాప్తిలక్షణం ఫలమాహ — యం యం లోకం పిత్రాదిలక్షణం మనసా సంవిభాతి సఙ్కల్పయతి మహ్యమన్యస్మై వా భవేదితి, విశుద్ధసత్త్వః క్షీణక్లేశః ఆత్మవిన్నిర్మలాన్తఃకరణః కామయతే యాంశ్చ కామాన్ ప్రార్థయతే భోగాన్ , తం తం లోకం జయతే ప్రాప్నోతి తాంశ్చ కామాన్సఙ్కల్పితాన్భోగాన్ । తస్మాద్విదుషః సత్యసఙ్కల్పత్వాదాత్మజ్ఞమాత్మజ్ఞానేన విశుద్ధాన్తఃకరణం హ్యర్చయేత్పూజయేత్పాదప్రక్షాలనశుశ్రూషానమస్కారాదిభిః భూతికామః విభూతిమిచ్ఛుః । తతః పూజార్హ ఎవాసౌ ॥
ఇతి తృతీయముణ్డకే ప్రథమఖణ్డభాష్యమ్ ॥

ద్వితీయః ఖణ్డః

స వేదైతత్పరమం బ్రహ్మ ధామ యత్ర విశ్వం నిహితం భాతి శుభ్రమ్ ।
ఉపాసతే పురుషం యే హ్యకామాస్తే శుక్రమేతదతివర్తన్తి ధీరాః ॥ ౧ ॥

యస్మాత్ స వేద జానాతి ఎతత్ యథోక్తలక్షణం బ్రహ్మ పరమం ప్రకృష్టం ధామ సర్వకామానామాశ్రయమాస్పదమ్ , యత్ర యస్మిన్బ్రహ్మణి ధామ్ని విశ్వం సమస్తం జగత్ నిహితమ్ అర్పితమ్ , యచ్చ స్వేన జ్యోతిషా భాతి శుభ్రం శుద్ధమ్ , తమప్యేవంవిధమాత్మజ్ఞం పురుషం యే హి అకామాః విభూతితృష్ణావర్జితా ముముక్షవః సన్తః ఉపాసతే పరమివ దేవమ్ , తే శుక్రం నృబీజం యదేతత్ప్రసిద్ధం శరీరోపాదానకారణమ్ అతివర్తన్తి అతిగచ్ఛన్తి ధీరాః బుద్ధిమన్తః, న పునర్యోనిం ప్రసర్పన్తి । ‘న పునః క్వ రతిం కరోతి’ ( ? ) ఇతి శ్రుతేః । అతస్తం పూజయేదిత్యభిప్రాయః ॥
ఇహైవ+సర్వే+ప్రవిలీయన్తి+కామాః

కామాన్యః కామయతే మన్యమానః స కామభిర్జాయతే తత్ర తత్ర ।
పర్యాప్తకామస్య కృతాత్మనస్తు ఇహైవ సర్వే ప్రవిలీయన్తి కామాః ॥ ౨ ॥

ముముక్షోః కామత్యాగ ఎవ ప్రధానం సాధనమిత్యేతద్దర్శయతి — కామాన్ యః దృష్టాదృష్టేష్టవిషయాన్ కామయతే మన్యమానః తద్గుణాంశ్చిన్తయానః ప్రార్థయతే, సః తైః కామభిః కామైర్ధర్మాధర్మప్రవృత్తిహేతుభిర్విషయేచ్ఛారూపైః సహ జాయతే ; తత్ర తత్ర, యత్ర యత్ర విషయప్రాప్తినిమిత్తం కామాః కర్మసు పురుషం నియోజయన్తి, తత్ర తత్ర తేషు తేషు విషయేషు తైరేవ కామైర్వేష్టితో జాయతే । యస్తు పరమార్థతత్త్వవిజ్ఞానాత్పర్యాప్తకామః ఆత్మకామత్వేన పరి సమన్తతః ఆప్తాః కామా యస్య, తస్య పర్యాప్తకామస్య కృతాత్మనః అవిద్యాలక్షణాదపరరూపాదపనీయ స్వేన పరేణ రూపేణ కృత ఆత్మా విద్యయా యస్య, తస్య కృతాత్మనస్తు ఇహైవ తిష్ఠత్యేవ శరీరే సర్వే ధర్మాధర్మప్రవృత్తిహేతవః ప్రవిలీయన్తి ప్రవిలీయన్తే విలయముపయాన్తి, నశ్యన్తీత్యర్థః । కామాః తజ్జన్మహేతువినాశాన్న జాయన్త ఇత్యభిప్రాయః ॥

నాయమాత్మా ప్రవచనేన లభ్యో న మేధయా న బహునా శ్రుతేన ।
యమేవైష వృణుతే తేన లభ్యస్తస్యైష ఆత్మా వివృణుతే తనూం స్వామ్ ॥ ౩ ॥

యద్యేవం సర్వలాభాత్పరమ ఆత్మలాభః, తల్లాభాయ ప్రవచనాదయ ఉపాయా బాహుల్యేన కర్తవ్యా ఇతి ప్రాప్తే, ఇదముచ్యతే — యః అయమాత్మా వ్యాఖ్యాతః, యస్య లాభః పరః పురుషార్థః, నాసౌ వేదశాస్త్రాధ్యయనబాహుల్యేన ప్రవచనేన లభ్యః । తథా న మేధయా గ్రన్థార్థధారణశక్త్యా, న బహునా శ్రుతేన నాపి భూయసా శ్రవణేనేత్యర్థః । కేన తర్హి లభ్య ఇతి, ఉచ్యతే — యమేవ పరమాత్మానమేవ ఎషః విద్వాన్ వృణుతే ప్రాప్తుమిచ్ఛతి, తేన వరణేన ఎష పర ఆత్మా లభ్యః, నాన్యేన సాధనాన్తరేణ, నిత్యలబ్ధస్వభావత్వాత్ । కీదృశోఽసౌ విదుష ఆత్మలాభ ఇతి, ఉచ్యతే — తస్య ఎష ఆత్మా అవిద్యాసఞ్ఛన్నాం స్వాం పరాం తనూం స్వాత్మతత్త్వం స్వరూపం వివృణుతే ప్రకాశయతి, ప్రకాశ ఇవ ఘటాదిర్విద్యాయాం సత్యామావిర్భవతీత్యర్థః । తస్మాదన్యత్యాగేనాత్మప్రార్థనైవ ఆత్మలాభసాధనమిత్యర్థః ॥

నాయమాత్మా బలహీనేన లభ్యో న చ ప్రమాదాత్తపసో వాప్యలిఙ్గాత్ ।
ఎతైరుపాయైర్యతతే యస్తు విద్వాంస్తస్యైష ఆత్మా విశతే బ్రహ్మ ధామ ॥ ౪ ॥

ఆత్మప్రార్థనాసహాయభూతాన్యేతాని చ సాధనాని బలాప్రమాదతపాంసి లిఙ్గయుక్తాని సంన్యాససహితాని । యస్మాత్ న అయమాత్మా బలహీనేన బలప్రహీణేనాత్మనిష్ఠాజనితవీర్యహీనేన లభ్యః ; నాపి లౌకికపుత్రపశ్వాదివిషయాసఙ్గనిమిత్తాత్ప్రమాదాత్ ; తథా తపసో వాపి అలిఙ్గాత్ లిఙ్గరహితాత్ । తపోఽత్ర జ్ఞానమ్ ; లిఙ్గం సంన్యాసః ; సంన్యాసరహితాజ్జ్ఞానాన్న లభ్యత ఇత్యర్థః । ఎతైః ఉపాయైః బలాప్రమాదసంన్యాసజ్ఞానైః యతతే తత్పరః సన్ప్రయతతే యస్తు విద్వాన్వివేకీ ఆత్మవిత్ , తస్య విదుషః ఎష ఆత్మా విశతే సమ్ప్రవిశతి బ్రహ్మ ధామ ॥

సమ్ప్రాప్యైనమృషయో జ్ఞానతృప్తాః కృతాత్మానో వీతరాగాః ప్రశాన్తాః ।
తే సర్వగం సర్వతః ప్రాప్య ధీరా యుక్తాత్మానః సర్వమేవావిశన్తి ॥ ౫ ॥

కథం బ్రహ్మ విశత ఇతి, ఉచ్యతే — సమ్ప్రాప్య సమవగమ్య ఎనమ్ ఆత్మానమ్ ఋషయః దర్శనవన్తః తేనైవ జ్ఞానేన తృప్తాః, న బాహ్యేన తృప్తిసాధనేన శరీరోపచయకారణేన । కృతాత్మానః పరమాత్మస్వరూపేణైవ నిష్పన్నాత్మానః సన్తః । వీతరాగాః విగతరాగాదిదోషాః । ప్రశాన్తాః ఉపరతేన్ద్రియాః । తే ఎవంభూతాః సర్వగం సర్వవ్యాపినమ్ ఆకాశవత్ సర్వతః సర్వత్ర ప్రాప్య, నోపాధిపరిచ్ఛిన్నేనైకదేశేన ; కిం తర్హి, తద్బ్రహ్మైవాద్వయమాత్మత్వేన ప్రతిపద్య ధీరాః అత్యన్తవివేకినః యుక్తాత్మానో నిత్యసమాహితస్వభావాః సర్వమేవ సమస్తం శరీరపాతకాలేఽపి ఆవిశన్తి భిన్నఘటాకాశవదవిద్యాకృతోపాధిపరిచ్ఛేదం జహతి । ఎవం బ్రహ్మవిదో బ్రహ్మ ధామ ప్రవిశన్తి ॥

వేదాన్తవిజ్ఞానసునిశ్చితార్థాః సంన్యాసయోగాద్యతయః శుద్ధసత్త్వాః ।
తే బ్రహ్మలోకేషు పరాన్తకాలే పరామృతాః పరిముచ్యన్తి సర్వే ॥ ౬ ॥

కిఞ్చ, వేదాన్తజనితం విజ్ఞానం వేదాన్తవిజ్ఞానం తస్యార్థః పర ఆత్మా విజ్ఞేయః, సోఽర్థః సునిశ్చితో యేషాం తే వేదాన్తవిజ్ఞానసునిశ్చితార్థాః । తే చ సంన్యాసయోగాత్ సర్వకర్మపరిత్యాగలక్షణయోగాత్కేవలబ్రహ్మనిష్ఠాస్వరూపాద్యోగాత్ యతయః యతనశీలాః శుద్ధసత్త్వాః శుద్ధం సత్త్వం యేషాం సంన్యాసయోగాత్ , తే శుద్ధసత్త్వాః । తే బ్రహ్మలోకేషు ; సంసారిణాం యే మరణకాలాస్తే అపరాన్తకాలాః ; తానపేక్ష్య ముముక్షూణాం సంసారావసానే దేహపరిత్యాగకాలః పరాన్తకాలః తస్మిన్ పరాన్తకాలే సాధకానాం బహుత్వాద్బ్రహ్మైవ లోకో బ్రహ్మలోకః ఎకోఽప్యనేకవద్దృశ్యతే ప్రాప్యతే చ । అతో బహువచనం బ్రహ్మలోకేష్వితి, బ్రహ్మణీత్యర్థః । పరామృతాః పరమ్ అమృతమ్ అమరణధర్మకం బ్రహ్మ ఆత్మభూతం యేషాం తే పరామృతా జీవన్త ఎవ బ్రహ్మభూతాః, పరామృతాః సన్తః పరిముచ్యన్తి పరి సమన్తాత్ప్రదీపనిర్వాణవద్భిన్నఘటాకాశవచ్చ నివృత్తిముపయాన్తి పరిముచ్యన్తి పరి సమన్తాన్ముచ్యన్తే సర్వే, న దేశాన్తరం గన్తవ్యమపేక్షన్తే । ‘శకునీనామివాకాశే జలే వారిచరస్య వా । పదం యథా న దృశ్యేత తథా జ్ఞానవతాం గతిః’ (మో. ధ. ౧౮౧ । ౯) ‘అనధ్వగా అధ్వసు పారయిష్ణవః’ ( ? ) ఇతి శ్రుతిస్మృతిభ్యామ్ ; దేశపరిచ్ఛిన్నా హి గతిః సంసారవిషయైవ, పరిచ్ఛిన్నసాధనసాధ్యత్వాత్ । బ్రహ్మ తు సమస్తత్వాన్న దేశపరిచ్ఛేదేన గన్తవ్యమ్ । యది హి దేశపరిచ్ఛిన్నం బ్రహ్మ స్యాత్ , మూర్తద్రవ్యవదాద్యన్తవదన్యాశ్రితం సావయవమనిత్యం కృతకం చ స్యాత్ । న త్వేవంవిధం బ్రహ్మ భవితుమర్హతి । అతస్తత్ప్రాప్తిశ్చ నైవ దేశపరిచ్ఛిన్నా భవితుం యుక్తా ॥

గతాః కలాః పఞ్చదశ ప్రతిష్ఠా దేవాశ్చ సర్వే ప్రతిదేవతాసు ।
కర్మాణి విజ్ఞానమయశ్చ ఆత్మా పరేఽవ్యయే సర్వ ఎకీభవన్తి ॥ ౭ ॥

అపి చ, అవిద్యాదిసంసారబన్ధాపనయనమేవ మోక్షమిచ్ఛన్తి బ్రహ్మవిదః, న తు కార్యభూతమ్ । కిఞ్చ, మోక్షకాలే యా దేహారమ్భికాః కలాః ప్రాణాద్యాః, తాః స్వాః ప్రతిష్ఠాః గతాః స్వం స్వం కారణం గతా భవన్తీత్యర్థః । ప్రతిష్ఠా ఇతి ద్వితీయాబహువచనమ్ । పఞ్చదశ పఞ్చదశసఙ్ఖ్యాకా యా అన్త్యప్రశ్నపరిపఠితాః ప్రసిద్ధాః, దేవాశ్చ దేహాశ్రయాశ్చక్షురాదికరణస్థాః సర్వే ప్రతిదేవతాస్వాదిత్యాదిషు గతా భవన్తీత్యర్థః । యాని చ ముముక్షుణా కృతాని కర్మాణ్యప్రవృత్తఫలాని, ప్రవృత్తఫలానాముపభోగేనైవ క్షీణత్వాత్ । విజ్ఞానమయశ్చాత్మా అవిద్యాకృతబుద్ధ్యాద్యుపాధిమాత్మత్వేన గత్వా జలాదిషు సూర్యాదిప్రతిబిమ్బవదిహ ప్రవిష్టో దేహభేదేషు కర్మణాం తత్ఫలార్థత్వాత్సహ తేనైవ విజ్ఞానమయేనాత్మనా ; అతో విజ్ఞానమయో విజ్ఞానప్రాయః । త ఎతే కర్మాణి విజ్ఞానమయశ్చ ఆత్మా ఉపాధ్యపనయే సతి పరే అవ్యయే అనన్తేఽక్షయే బ్రహ్మణి ఆకాశకల్పేఽజేఽజరేఽమృతేఽభయేఽపూర్వేఽనపరేఽనన్తరేఽబాహ్యేఽద్వయే శివే శాన్తే సర్వే ఎకీభవన్తి అవిశేషతాం గచ్ఛన్తి ఎకత్వమాపద్యన్తే జలాద్యాధారాపనయ ఇవ సూర్యాదిప్రతిబిమ్బాః సూర్యే, ఘటాద్యపనయ ఇవాకాశే ఘటాద్యాకాశాః ॥

యథా నద్యః స్యన్దమానాః సముద్రేఽస్తం గచ్ఛన్తి నామరూపే విహాయ ।
తథా విద్వాన్నామరూపాద్విముక్తః పరాత్పరం పురుషముపైతి దివ్యమ్ ॥ ౮ ॥

కిఞ్చ, యథా నద్యః గఙ్గాద్యాః స్యన్దమానాః గచ్ఛన్త్యః సముద్రే సముద్రం ప్రాప్య అస్తమ్ అదర్శనమవిశేషాత్మభావం గచ్ఛన్తి ప్రాప్నువన్తి నామ చ రూపం చ నామరూపే విహాయ హిత్వా, తథా అవిద్యాకృతనామరూపాత్ విముక్తః సన్ విద్వాన్ పరాత్ అక్షరాత్పూర్వోక్తాత్ పరం దివ్యం పురుషం యథోక్తలక్షణమ్ ఉపైతి ఉపగచ్ఛతి ॥

స యో హ వై తత్పరమం బ్రహ్మ వేద బ్రహ్మైవ భవతి నాస్యాబ్రహ్మవిత్కులే భవతి ।
తరతి శోకం తరతి పాప్మానం గుహాగ్రన్థిభ్యో విముక్తోఽమృతో భవతి ॥ ౯ ॥

నను శ్రేయస్యనేకే విఘ్నాః ప్రసిద్ధాః ; అతః క్లేశానామన్యతమేనాన్యేన వా దేవాదినా చ విఘ్నితో బ్రహ్మవిదప్యన్యాం గతిం మృతో గచ్ఛతి న బ్రహ్మైవ ; న, విద్యయైవ సర్వప్రతిబన్ధస్యాపనీతత్వాత్ । అవిద్యాప్రతిబన్ధమాత్రో హి మోక్షో నాన్యప్రతిబన్ధః, నిత్యత్వాదాత్మభూతత్వాచ్చ । తస్మాత్ సః యః కశ్చిత్ హ వై లోకే తత్ పరమం బ్రహ్మ వేద సాక్షాదహమేవాస్మీతి జానాతి, స నాన్యాం గతిం గచ్ఛతి । దేవైరపి తస్య బ్రహ్మప్రాప్తిం ప్రతి విఘ్నో న శక్యతే కర్తుమ్ ; ఆత్మా హ్యేషాం స భవతి । తస్మాద్బ్రహ్మ విద్వాన్ బ్రహ్మైవ భవతి । కిఞ్చ, న అస్య విదుషః అబ్రహ్మవిత్ కులే భవతి ; కిఞ్చ, తరతి శోకమ్ అనేకేష్టవైకల్యనిమిత్తం మానసం సన్తాపం జీవన్నేవాతిక్రాన్తో భవతి । తరతి పాప్మానం ధర్మాధర్మాఖ్యం గుహాగ్రన్థిభ్యః హృదయావిద్యాగ్రన్థిభ్యః విముక్తః సన్ మృతః భవతీత్యుక్తమేవ ‘భిద్యతే హృదయగ్రన్థిః’ (ము. ఉ. ౨ । ౨ । ౯) ఇత్యాది ॥

తదేతదృచాభ్యుక్తమ్ —
క్రియావన్తః శ్రోత్రియా బ్రహ్మనిష్ఠాః స్వయం జుహ్వత ఎకర్షిం శ్రద్ధయన్తః ।
తేషామేవైతాం బ్రహ్మవిద్యాం వదేత శిరోవ్రతం విధివద్యైస్తు చీర్ణమ్ ॥ ౧౦ ॥

అథేదానీం బ్రహ్మవిద్యాసమ్ప్రదానవిధ్యుపప్రదర్శనేనోపసంహారః క్రియతే — తదేతత్ విద్యాసమ్ప్రదానవిధానమ్ ఋచా మన్త్రేణ అభ్యుక్తమ్ అభిప్రకాశితమ్ । క్రియావన్తః యథోక్తకర్మానుష్ఠానయుక్తాః । శ్రోత్రియాః బ్రహ్మనిష్ఠాః అపరస్మిన్బ్రహ్మణ్యభియుక్తాః పరం బ్రహ్మ బుభుత్సవః స్వయమ్ ఎకర్షిమ్ ఎకర్షినామానమగ్నిం జుహ్వతే జుహ్వతి శ్రద్ధయన్తః శ్రద్దధానాః సన్తః యే, తేషామేవ సంస్కృతాత్మనాం పాత్రభూతానామ్ ఎతాం బ్రహ్మవిద్యాం వదేత బ్రూయాత్ శిరోవ్రతం శిరస్యగ్నిధారణలక్షణమ్ । యథా ఆథర్వణానాం వేదవ్రతం ప్రసిద్ధమ్ । యైస్తు యైశ్చ తత్ చీర్ణం విధివత్ యథావిధానం తేషామేవ వదేత ॥

తదేతత్సత్యమృషిరఙ్గిరాః పురోవాచ నైతదచీర్ణవ్రతోఽధీతే । నమః పరమఋషిభ్యో నమః పరమఋషిభ్యః ॥ ౧౧ ॥

తదేతత్ అక్షరం పురుషం సత్యమ్ ఋషిః అఙ్గిరా నామ పురా పూర్వం శౌనకాయ విధివదుపసన్నాయ పృష్టవతే ఉవాచ । తద్వదన్యోఽపి తథైవ శ్రేయోర్థినే ముముక్షవే మోక్షార్థం విధివదుపసన్నాయ బ్రూయాదిత్యర్థః । న ఎతత్ గ్రన్థరూపమ్ అచీర్ణవ్రతః అచరితవ్రతోఽపి అధీతే న పఠతి ; చీర్ణవ్రతస్య హి విద్యా ఫలాయ సంస్కృతా భవతీతి । సమాప్తా బ్రహ్మవిద్యా ; సా యేభ్యో బ్రహ్మాదిభ్యః పారమ్పర్యక్రమేణ సమ్ప్రాప్తా, తేభ్యో నమః పరమఋషిభ్యః । పరమం బ్రహ్మ సాక్షాద్దృష్టవన్తో యే బ్రహ్మాదయోఽవగతవన్తశ్చ, తే పరమర్షయః తేభ్యో భూయోఽపి నమః । ద్విర్వచనమత్యాదరార్థం ముణ్డకసమాప్త్యర్థం చ ॥
ఇతి తృతీయముణ్డకే ద్వితీయఖణ్డభాష్యమ్ ॥