ప్రథమః ఖణ్డః
అపరవిద్యాయాః సర్వం కార్యముక్తమ్ । స చ సంసారో యత్సారో యస్మాన్మూలాదక్షరాత్సమ్భవతి యస్మింశ్చ ప్రలీయతే, తదక్షరం పురుషాఖ్యం సత్యమ్ । యస్మిన్విజ్ఞాతే సర్వమిదం విజ్ఞాతం భవతి, తత్పరస్యా బ్రహ్మవిద్యాయా విషయః । స వక్తవ్య ఇత్యుత్తరో గ్రన్థ ఆరభ్యతే —
తదేతత్సత్యం యథా సుదీప్తాత్పావకాద్విస్ఫులిఙ్గాః సహస్రశః ప్రభవన్తే సరూపాః ।
తథాక్షరాద్వివిధాః సోమ్య భావాః ప్రజాయన్తే తత్ర చైవాపియన్తి ॥ ౧ ॥
యదపరవిద్యావిషయం కర్మఫలలక్షణమ్ , సత్యం తదాపేక్షికమ్ । ఇదం తు పరవిద్యావిషయమ్ , పరమార్థసల్లక్షణత్వాత్ । తదేతత్ సత్యం యథాభూతం విద్యావిషయమ్ ; అవిద్యావిషయత్వాచ్చ అనృతమితరత్ । అత్యన్తపరోక్షత్వాత్కథం నామ ప్రత్యక్షవత్సత్యమక్షరం ప్రతిపద్యేరన్నితి దృష్టాన్తమాహ — యథా సుదీప్తాత్ సుష్ఠు దీప్తాదిద్ధాత్ పావకాత్ అగ్నేః విస్ఫులిఙ్గాః అగ్న్యవయవాః సహస్రశః అనేకశః ప్రభవన్తే నిర్గచ్ఛన్తి సరూపాః అగ్నిసలక్షణా ఎవ, తథా ఉక్తలక్షణాత్ అక్షరాత్ వివిధాః నానాదేహోపాధిభేదమనువిధీయమానత్వాద్వివిధాః హే సోమ్య, భావాః జీవాః ఆకాశాదివద్ఘటాదిపరిచ్ఛిన్నాః సుషిరభేదా ఘటాద్యుపాధిప్రభేదమను భవన్తి ; ఎవం నానానామరూపకృతదేహోపాధిప్రభవమను ప్రజాయన్తే, తత్ర చైవ తస్మిన్నేవ చాక్షరే అపియన్తి దేహోపాధివిలయమను విలీయన్తే ఘటాదివిలయమన్వివ సుషిరభేదాః । యథాఽఽకాశస్య సుషిరభేదోత్పత్తిప్రలయనిమిత్తత్వం ఘటాద్యుపాధికృతమేవ, తద్వదక్షరస్యాపి నామరూపకృతదేహోపాధినిమిత్తమేవ జీవోత్పత్తిప్రలయనిమిత్తత్వమ్ ॥
దివ్యో హ్యమూర్తః పురుషః సబాహ్యాభ్యన్తరో హ్యజః ।
అప్రాణో హ్యమనాః శుభ్రో హ్యక్షరాత్పరతః పరః ॥ ౨ ॥
నామరూపబీజభూతాదవ్యాకృతాఖ్యాత్స్వవికారాపేక్షయా పరాదక్షరాత్పరం యత్సర్వోపాధిభేదవర్జితమక్షరస్యైవ స్వరూపమాకాశస్యేవ సర్వమూర్తివర్జితం నేతి నేతీత్యాదివిశేషణం వివక్షన్నాహ — దివ్యః ద్యోతనవాన్ , స్వయఞ్జ్యోతిష్ట్వాత్ । దివి వా స్వాత్మని భవః అలౌకికో వా । హి యస్మాత్ అమూర్తః సర్వమూర్తివర్జితః, పురుషః పూర్ణః పురిశయో వా, సబాహ్యాభ్యన్తరః సహ బాహ్యాభ్యన్తరేణ వర్తత ఇతి । అజః న జాయతే కుతశ్చిత్ , స్వతోఽజస్య జన్మనిమిత్తస్య చాభావాత్ ; యథా జలబుద్బుదాదేర్వాయ్వాదిః, యథా నభఃసుషిరభేదానాం ఘటాదిః । సర్వభావవికారాణాం జనిమూలత్వాత్ తత్ప్రతిషేధేన సర్వే ప్రతిషిద్ధా భవన్తి । సబాహ్యాభ్యన్తరో హ్యజః అతోఽజరోఽమృతోఽక్షరో ధ్రువోఽభయ ఇత్యర్థః । యద్యపి దేహాద్యుపాధిభేదదృష్టిభేదేషు సప్రాణః సమనాః సేన్ద్రియః సవిషయ ఇవ ప్రత్యవభాసతే తలమలాదిమదివాకాశమ్ , తథాపి తు స్వతః పరమార్థస్వరూపదృష్టీనామ్ అప్రాణః అవిద్యమానః క్రియాశక్తిభేదవాన్ చలనాత్మకో వాయుర్యస్మిన్నసౌ అప్రాణః । తథా అమనాః అనేకజ్ఞానశక్తిభేదవత్సఙ్కల్పాద్యాత్మకం మనోఽప్యవిద్యమానం యస్మిన్సోఽయమమనాః । అప్రాణో హ్యమనాశ్చేతి ప్రాణాదివాయుభేదాః కర్మేన్ద్రియాణి తద్విషయాశ్చ తథా బుద్ధిమనసీ బుద్ధీన్ద్రియాణి తద్విషయాశ్చ ప్రతిషిద్ధా వేదితవ్యాః ; యథా శ్రుత్యన్తరే — ధ్యాయతీవ లేలాయతీవేతి । యస్మాచ్చైవం ప్రతిషిద్ధోపాధిద్వయస్తస్మాత్ శుభ్రః శుద్ధః । అతోఽక్షరాన్నామరూపబీజోపాధిలక్షితస్వరూపాత్ , సర్వకార్యకరణబీజత్వేనోపలక్ష్యమాణత్వాత్పరం తత్త్వం తదుపాధిలక్షణమవ్యాకృతాఖ్యమక్షరం సర్వవికారేభ్యతస్మాత్పరతోఽక్షరాత్పరః నిరుపాధికః పురుష ఇత్యర్థః । యస్మింస్తదాకాశాఖ్యమక్షరం సంవ్యవహారవిషయమోతం చ ప్రోతం చ । కథం పునరప్రాణాదిమత్త్వం తస్యేత్యుచ్యతే । యది హి ప్రాణాదయః ప్రాగుత్పత్తేః పురుష ఇవ స్వేనాత్మనా సన్తి, తదా పురుషస్య ప్రాణదినా విద్యమానేన ప్రాణాదిమత్త్వం స్యాత్ ; న తు తే ప్రాణాదయః ప్రాగుత్పత్తేః సన్తి । అతః ప్రాణాదిమాన్పరః పురుషః, యథాఽనుత్పన్నే పుత్రే అపుత్రో దేవదత్తః ॥
ఎతస్మాజ్జాయతే ప్రాణో మనః సర్వేన్ద్రియాణి చ ।
ఖం వాయుర్జ్యోతిరాపః పృథివీ విశ్వస్య ధారిణీ ॥ ౩ ॥
కథం తే న సన్తి ప్రాణాదయ ఇతి, ఉచ్యతే — యస్మాత్ ఎతస్మాదేవ పురుషాన్నామరూపబీజోపాధిలక్షితాత్ జాయతే ఉత్పద్యతేఽవిద్యావిషయో వికారభూతో నామధేయోఽనృతాత్మకః ప్రాణః,
‘వాచారమ్భణం వికారో నామధేయమ్’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౧ । ౪) ‘అనృతమ్’ ఇతి శ్రుత్యన్తరాత్ । న హి తేనావిద్యావిషయేణానృతేన ప్రాణేన సప్రాణత్వం పరస్య స్యాదపుత్రస్య స్వప్నదృష్టేనేవ పుత్రేణ సపుత్రత్వమ్ । ఎవం మనః సర్వాణి చేన్ద్రియాణి విషయాశ్చైతస్మాదేవ జాయన్తే । తస్మాత్సిద్ధమస్య నిరుపచరితమప్రాణాదిమత్త్వమిత్యర్థః । యథా చ ప్రాగుత్పత్తేః పరమార్థతోఽసన్తస్తథా ప్రలీనాశ్చేతి ద్రష్టవ్యాః । యథా కరణాని మనశ్చేన్ద్రియాణి చ, తథా శరీరవిషయకారణాని భూతాని ఖమ్ ఆకాశం, వాయుః బాహ్య ఆవహాదిభేదః, జ్యోతిః అగ్నిః, ఆపః ఉదకం, పృథివీ ధరిత్రీ విశ్వస్య సర్వస్య ధారిణీ ; ఎతాని చ శబ్దస్పర్శరూపరసగన్ధోత్తరోత్తరగుణాని పూర్వపూర్వగుణసహితాన్యేతస్మాదేవ జాయన్తే ॥
అగ్నిర్మూర్ధా చక్షుషీ చన్ద్రసూర్యౌ దిశః శ్రోత్రే వాగ్వివృతాశ్చ వేదాః ।
వాయుః ప్రాణో హృదయం విశ్వమస్య పద్భ్యాం పృథివీ హ్యేష సర్వభూతాన్తరాత్మా ॥ ౪ ॥
సఙ్క్షేపతః పరవిద్యావిషయమక్షరం నిర్విశేషం పురుషం సత్యమ్
‘దివ్యో హ్యమూర్తః’ (ము. ఉ. ౨ । ౧ । ౨) ఇత్యాదినా మన్త్రేణోక్త్వా, పునస్తదేవ సవిశేషం విస్తరేణ వక్తవ్యమితి ప్రవవృతే ; సఙ్క్షేపవిస్తరోక్తో హి పదార్థః సుఖాధిగమ్యో భవతి సూత్రభాష్యోక్తివదితి । యో హి ప్రథమజాత్ప్రాణాద్ధిరణ్యగర్భాజ్జాయతేఽణ్డస్యాన్తర్విరాట్ , స తత్త్వాన్తరితత్త్వేన లక్ష్యమాణోఽప్యేతస్మాదేవ పురుషాజ్జాయత ఎతన్మయశ్చేత్యేతదర్థమాహ, తం చ విశినష్టి — అగ్నిః ద్యులోకః,
‘అసౌ వావ లోకో గౌతమాగ్నిః’ (ఛా. ఉ. ౫ । ౪ । ౧) ఇతి శ్రుతేః । మూర్ధా యస్యోత్తమాఙ్గం శిరః, చక్షుషీ చన్ద్రశ్చ సూర్యశ్చేతి చన్ద్రసూర్యౌ ; యస్యేతి సర్వత్రానుషఙ్గః కర్తవ్యః అస్యేత్యస్య పదస్య వక్ష్యమాణస్య యస్యేతి విపరిణామం కృత్వా । దిశః శ్రోత్రే యస్య । వాక్ వివృతాశ్చ ఉద్ఘాటితాః ప్రసిద్ధా వేదాః యస్య । వాయుః ప్రాణో యస్య । హృదయమ్ అన్తఃకరణం విశ్వం సమస్తం జగత్ అస్య యస్యేత్యేతత్ । సర్వం హ్యన్తఃకరణవికారమేవ జగత్ , మనస్యేవ సుషుప్తే ప్రలయదర్శనాత్ ; జాగరితేఽపి తత ఎవాగ్నివిస్ఫులిఙ్గవద్విప్రతిష్ఠానాత్ । యస్య చ పద్భ్యాం జాతా పృథివీ, ఎష దేవో విష్ణురనన్తః ప్రథమశరీరీ త్రైలోక్యదేహోపాధిః సర్వేషాం భూతానామన్తరాత్మా । స హి సర్వభూతేషు ద్రష్టా శ్రోతా మన్తా విజ్ఞాతా సర్వకరణాత్మా ॥
పఞ్చాగ్నిద్వారేణ చ యాః సంసరన్తి ప్రజాః, తా అపి తస్మాదేవ పురుషాత్ప్రజాయన్త ఇత్యుచ్యతే —
తస్మాదగ్నిః సమిధో యస్య సూర్యః సోమాత్పర్జన్య ఓషధయః పృథివ్యామ్ ।
పుమాన్రేతః సిఞ్చతి యోషితాయాం బహ్వీః ప్రజాః పురుషాత్సమ్ప్రసూతాః ॥ ౫ ॥
తస్మాత్ పరస్మాత్పురుషాత్ ప్రజావస్థానవిశేషరూపః అగ్నిః । స విశేష్యతే — సమిధో యస్య సూర్యః, సమిధ ఇవ సమిధః ; సూర్యేణ హి ద్యులోకః సమిధ్యతే । తతో హి ద్యులోకాగ్నేర్నిష్పన్నాత్ సోమాత్ పర్జన్యః ద్వితీయోఽగ్నిః సమ్భవతి । తస్మాచ్చ పర్జన్యాత్ ఓషధయః పృథివ్యాం సమ్భవన్తి । ఓషధిభ్యః పురుషాగ్నౌ హుతాభ్య ఉపాదానభూతాభ్యః పుమానగ్నిః రేతః సిఞ్చతి యోషితాయాం యోషితి యోషాగ్నౌ స్త్రియామితి । ఎవం క్రమేణ బహ్వీః బహ్వ్యః ప్రజాః బ్రాహ్మణాద్యాః పురుషాత్ పరస్మాత్ సమ్ప్రసూతాః సముత్పన్నాః ॥
తస్మాదృచః సామ యజూంషి దీక్షా యజ్ఞాశ్చ సర్వే క్రతవో దక్షిణాశ్చ ।
సంవత్సరశ్చ యజమానశ్చ లోకాః సోమో యత్ర పవతే యత్ర సూర్యః ॥ ౬ ॥
కిఞ్చ, కర్మసాధనాని ఫలాని చ తస్మాదేవేత్యాహ — కథమ్ ? తస్మాత్ పురుషాత్ ఋచః నియతాక్షరపాదావసానాః గాయత్ర్యాదిచ్ఛన్దోవిశిష్టా మన్త్రాః ; సామ పాఞ్చభక్తికం సాప్తభక్తికం చ స్తోభాదిగీతివిశిష్టమ్ ; యజూంషి అనియతాక్షరపాదావసానాని వాక్యరూపాణి ; ఎవం త్రివిధా మన్త్రాః । దీక్షాః మౌఞ్జ్యాదిలక్షణాః కర్తృనియమవిశేషాః । యజ్ఞాశ్చ సర్వే అగ్నిహోత్రాదయః । క్రతవః సయూపాః । దక్షిణాశ్చ ఎకగవాద్యా అపరిమితసర్వస్వాన్తాః । సంవత్సరశ్చ కాలః కర్మాఙ్గభూతః । యజమానశ్చ కర్తా । లోకాః తస్య కర్మఫలభూతాః ; తే విశేష్యన్తే — సోమః యత్ర యేషు లోకేషు పవతే పునాతి లోకాన్ యత్ర చ యేషు సూర్యస్తపతి । తే చ దక్షిణాయనోత్తరాయణమార్గద్వయగమ్యా విద్వదవిద్వత్కర్తృఫలభూతాః ॥
తస్మాచ్చ దేవా బహుధా సమ్ప్రసూతాః సాధ్యా మనుష్యాః పశవో వయాంసి ।
ప్రాణాపానౌ వ్రీహియవౌ తపశ్చ శ్రద్ధా సత్యం బ్రహ్మచర్యం విధిశ్చ ॥ ౭ ॥
తస్మాచ్చ పురుషాత్కర్మాఙ్గభూతా దేవాః బహుధా వస్వాదిగణభేదేన సమ్ప్రసూతాః సమ్యక్ ప్రసూతాః — సాధ్యాః దేవవిశేషాః, మనుష్యాః కర్మాధికృతాః, పశవః గ్రామ్యారణ్యాః, వయాంసి పక్షిణః ; జీవనం చ మనుష్యాదీనాం ప్రాణాపానౌ, వ్రీహియవౌ హవిరర్థౌ ; తపశ్చ కర్మాఙ్గం పురుషసంస్కారలక్షణం స్వతన్త్రం చ ఫలసాధనమ్ ; శ్రద్ధా యత్పూర్వకః సర్వపురుషార్థసాధనప్రయోగశ్చిత్తప్రసాద ఆస్తిక్యబుద్ధిః ; తథా సత్యమ్ అనృతవర్జనం యథాభూతార్థవచనం చాపీడాకరమ్ ; బ్రహ్మచర్యం మైథునాసమాచారః ; విధిశ్చ ఇతికర్తవ్యతా ॥
సప్త ప్రాణాః ప్రభవన్తి తస్మాత్సప్తార్చిషః సమిధః సప్త హోమాః ।
సప్తేమే లోకా యేషు చరన్తి ప్రాణా గుహాశయా నిహితాః సప్త సప్త ॥ ౮ ॥
కిఞ్చ, సప్త శీర్షణ్యాః ప్రాణాః తస్మాదేవ పురుషాత్ ప్రభవన్తి । తేషాం సప్త అర్చిషః దీప్తయః స్వస్వవిషయావద్యోతనాని । తథా సప్త సమిధః సప్తవిషయాః ; విషయైర్హి సమిధ్యన్తే ప్రాణాః । సప్త హోమా ; తద్విషయవిజ్ఞానాని, ‘యదస్య విజ్ఞానం తజ్జుహోతి’ (తై. నా. ౮౦) ఇతి శ్రుత్యన్తరాత్ । కిఞ్చ, సప్త ఇమే లోకాః ఇన్ద్రియస్థానాని, యేషు చరన్తి సఞ్చరన్తి ప్రాణాః ఇతి విశేషణాత్ । ప్రాణా యేషు చరన్తీతి ప్రాణానాం విశేషణమిదం ప్రాణాపానాదినివృత్త్యర్థమ్ । గుహాయాం శరీరే హృదయే వా స్వాపకాలే శేరత ఇతి గుహాశయాః । నిహితాః స్థాపితా ధాత్రా సప్త సప్త ప్రతిప్రాణిభేదమ్ । యాని చ ఆత్మయాజినాం విదుషాం కర్మాణి కర్మఫలాని చావిదుషాం చ కర్మాణి తత్సాధనాని కర్మఫలాని చ సర్వం చైతత్పరస్మాదేవ పురుషాత్సర్వజ్ఞాత్ప్రసూతమితి ప్రకరణార్థః ॥
అతః సముద్రా గిరయశ్చ సర్వేఽస్మాత్స్యన్దన్తే సిన్ధవః సర్వరూపాః ।
అతశ్చ సర్వా ఓషధయో రసశ్చ యేనైష భూతైస్తిష్ఠతే హ్యన్తరాత్మా ॥ ౯ ॥
అతః పురుషాత్ సముద్రాః సర్వే క్షారాద్యాః । గిరయశ్చ హిమవదాదయః అస్మాదేవ పురుషాత్ సర్వే । స్యన్దన్తే స్రవన్తి గఙ్గాద్యాః సిన్ధవః నద్యః సర్వరూపాః బహురూపాః । అస్మాదేవ పురుషాత్ సర్వాః ఓషధయః వ్రీహియవాద్యాః । రసశ్చ మధురాదిః షడ్విధః, యేన రసేన భూతైః పఞ్చభిః స్థూలైః పరివేష్టితః తిష్ఠతే తిష్ఠతి హి అన్తరాత్మా లిఙ్గం సూక్ష్మం శరీరమ్ । తద్ధ్యన్తరాలే శరీరస్యాత్మనశ్చాత్మవద్వర్తత ఇత్యన్తరాత్మా ॥
పురుష ఎవేదం విశ్వం కర్మ తపో బ్రహ్మ పరామృతమ్ ।
ఎతద్యో వేద నిహితం గుహాయాం సోఽవిద్యాగ్రన్థిం వికిరతీహ సోమ్య ॥ ౧౦ ॥
ఎవం పురుషాత్సర్వమిదం సమ్ప్రసూతమ్ । అతో వాచారమ్భణం వికారో నామధేయమనృతం పురుష ఇత్యేవ సత్యమ్ ; అతః పురుష ఎవ ఇదం విశ్వం సర్వమ్ । న విశ్వం నామ పురుషాదన్యత్కిఞ్చిదస్తి । అతో యదుక్తం తదేవేదమభిహితమ్
‘కస్మిన్ను భగవో విజ్ఞాతే సర్వమిదం విజ్ఞాతం భవతి’ (ము. ఉ. ౧ । ౧ । ౩) ఇతి ; ఎతస్మిన్హి పరస్మిన్నాత్మని సర్వకారణే పురుషే విజ్ఞాతే, పురుష ఎవేదం విశ్వం నాన్యదస్తీతి విజ్ఞాతం భవతీతి । కిం పునరిదం విశ్వమిత్యుచ్యతే — కర్మ అగ్నిహోత్రాదిలక్షణమ్ ; తపః జ్ఞానం తత్కృతం ఫలమన్యదేవ తావద్ధీదం సర్వమ్ ; తచ్చ ఎతద్బ్రహ్మణః కార్యమ్ ; తస్మాత్సర్వం బ్రహ్మ పరామృతం పరమమృతమహమేవేతి యో వేద నిహితం స్థితం గుహాయాం హృది సర్వప్రాణినామ్ , సః ఎవం విజ్ఞానాత్ అవిద్యాగ్రన్థిం గ్రన్థిమివ దృఢీభూతామవిద్యావాసనాం వికిరతి విక్షిపతి వినాశయతి ఇహ జీవన్నేవ, న మృతః సన్ హే సోమ్య ప్రియదర్శన ॥
ఇతి ద్వితీయముణ్డకే ప్రథమఖణ్డశభాష్యమ్ ॥
ద్వితీయః ఖణ్డః
ఆవిః సంనిహితం గుహాచరం నామ మహత్పదమత్రైతత్సమర్పితమ్ ।
ఎజత్ప్రాణన్నిమిషచ్చ యదేతజ్జానథ సదసద్వరేణ్యం పరం విజ్ఞానాద్యద్వరిష్ఠం ప్రజానామ్ ॥ ౧ ॥
అరూపం సదక్షరం కేన ప్రకారేణ విజ్ఞేయమిత్యుచ్యతే — ఆవిః ప్రకాశం, సంనిహితమ్ , వాగాద్యుపాధిభిః — జ్వలతి భ్రాజతీతి శ్రుత్యన్తరాత్ — శబ్దాదీనుపలభమానవదవభాసతే ; దర్శనశ్రవణమననవిజ్ఞానాద్యుపాధిధర్మైరావిర్భూతం సల్లక్ష్యతే హృది సర్వప్రాణినామ్ । యదేతదావిర్భూతం బ్రహ్మ సంనిహితం సమ్యక్ స్థితం హృది, తత్ గుహాచరం నామ గుహాయాం చరతీతి దర్శనశ్రవణాదిప్రకారైర్గుహాచరమితి ప్రఖ్యాతమ్ । మహత్ సర్వమహత్త్వాత్ , పదం పద్యతే సర్వేణేతి, సర్వపదార్థాస్పదత్వాత్ । కథం తన్మహత్పదమితి, ఉచ్యతే ? యతః అత్ర అస్మిన్బ్రహ్మణి ఎతత్సర్వం సమర్పితం సమ్ప్రవేశితం రథనాభావివారాః — ఎజత్ చలత్పక్ష్యాది, ప్రాణత్ ప్రాణితీతి ప్రాణాపానాదిమన్మనుష్యపశ్వాది, నిమిషచ్చ యన్నిమేషాదిక్రియావత్ , యచ్చానిమిషత్ ; చ - శబ్దాత్ సమస్తమేతదత్రైవ బ్రహ్మణి సమర్పితమ్ । ఎతత్ యదాస్పదం సర్వం జానథ హే శిష్యాః, అవగచ్ఛత తదాత్మభూతం భవతామ్ ; సదసత్ సదసత్స్వరూపం సదసతోర్మూర్తామూర్తయోః స్థూలసూక్ష్మయోః, తద్వ్యతిరేకేణాభావాత్ । వరేణ్యం వరణీయమ్ , తదేవ హి సర్వస్య నిత్యత్వాత్ప్రార్థనీయమ్ ; పరం వ్యతిరిక్తం విజ్ఞానాత్ప్రజానామితి వ్యవహితేన సమ్బన్ధః ; యల్లౌకికవిజ్ఞానాగోచరమిత్యర్థః । యత్ వరిష్ఠం వరతమం సర్వపదార్థేషు వరేషు ; తద్ధ్యేకం బ్రహ్మ అతిశయేన వరం సర్వదోషరహితత్వాత్ ॥
యదర్చిమద్యదణుభ్యోఽణు చ యస్మింల్లోకా నిహితా లోకినశ్చ ।
తదేతదక్షరం బ్రహ్మ స ప్రాణస్తదు వాఙ్మనః ।
తదేతత్సత్యం తదమృతం తద్వేద్ధవ్యం సోమ్య విద్ధి ॥ ౨ ॥
కిఞ్చ, యత్ అర్చిమత్ దీప్తిమత్ ; తద్దీప్త్యా హ్యాదిత్యాది దీప్యత ఇతి దీప్తిమద్బ్రహ్మ । కిఞ్చ, యత్ అణుభ్యః శ్యామాకాదిభ్యోఽపి అణు చ సూక్ష్మమ్ । చ - శబ్దాత్స్థూలేభ్యోఽప్యతిశయేన స్థూలం పృథివ్యాదిభ్యః । యస్మిన్ లోకాః భూరాదయః నిహితాః స్థితాః, యే చ లోకినః లోకనివాసినః మనుష్యాదయః ; చైతన్యాశ్రయా హి సర్వే ప్రసిద్ధాః ; తదేతత్ సర్వాశ్రయం అక్షరమ్ బ్రహ్మ స ప్రాణః తదు వాఙ్మనః వాక్చ మనశ్చ సర్వాణి చ కరణాని తదు అన్తశ్చైతన్యమ్ ; చైతన్యాశ్రయో హి ప్రాణేన్ద్రియాదిసర్వసఙ్ఘాతః,
‘ప్రాణస్య ప్రాణమ్’ (బృ. ఉ. ౪ । ౪ । ౧౦) ఇతి శ్రుత్యన్తరాత్ । యత్ప్రాణాదీనామన్తశ్చైతన్యమక్షరం తదేతత్ సత్యమ్ అవితథమ్ , అతః అమృతమ్ అవినాశి తత్ వేద్ధవ్యం మనసా తాడయితవ్యమ్ । తస్మిన్మనసః సమాధానం కర్తవ్యమిత్యర్థః । యస్మాదేవం హే సోమ్య, విద్ధి అక్షరే చేతః సమాధత్స్వ ॥
ధనుర్గృహీత్వౌపనిషదం మహాస్త్రం శరం హ్యుపాసానిశితం సన్దధీత ।
ఆయమ్య తద్భావగతేన చేతసా లక్ష్యం తదేవాక్షరం సోమ్య విద్ధి ॥ ౩ ॥
కథం వేద్ధవ్యమితి, ఉచ్యతే — ధనుః ఇష్వాసనం గృహీత్వా ఆదాయ ఔపనిషదమ్ ఉపనిషత్సు భవం ప్రసిద్ధం మహాస్త్రం మహచ్చ తదస్త్రం చ మహాస్త్రం ధనుః, తస్మిన్ శరమ్ ; కింవిశిష్టమిత్యాహ — ఉపాసానిశితం సన్తతాభిధ్యానేన తనూకృతమ్ , సంస్కృతమిత్యేతత్ ; సన్దధీత సన్ధానం కుర్యాత్ । సన్ధాయ చ ఆయమ్య ఆకృష్య సేన్ద్రియమన్తఃకరణం స్వవిషయాద్వినివర్త్య లక్ష్య ఎవావర్జితం కృత్వేత్యర్థః । న హి హస్తేనేవ ధనుష ఆయమనమిహ సమ్భవతి । తద్భావగతేన తస్మిన్బ్రహ్మణ్యక్షరే లక్ష్యే భావనా భావః తద్గతేన చేతసా, లక్ష్యం తదేవ యథోక్తలక్షణమ్ అక్షరం సోమ్య, విద్ధి ॥
ప్రణవో ధనుః శరో హ్యాత్మా బ్రహ్మ తల్లక్ష్యముచ్యతే ।
అప్రమత్తేన వేద్ధవ్యం శరవత్తన్మయో భవేత్ ॥ ౪ ॥
యదుక్తం ధనురాది, తదుచ్యతే — ప్రణవః ఓఙ్కారః ధనుః । యథా ఇష్వాసనం లక్ష్యే శరస్య ప్రవేశకారణమ్ , తథా ఆత్మశరస్యాక్షరే లక్ష్యే ప్రవేశకారణమోఙ్కారః । ప్రణవేన హ్యభ్యస్యమానేన సంస్క్రియమాణస్తదాలమ్బనోఽప్రతిబన్ధేనాక్షరేఽవతిష్ఠతే । యథా ధనుషా అస్త ఇషుర్లక్ష్యే । అతః ప్రణవో ధనురివ ధనుః । శరో హ్యాత్మా ఉపాధిలక్షణః పర ఎవ జలే సూర్యాదివదిహ ప్రవిష్టో దేహే సర్వబౌద్ధప్రత్యయసాక్షితయా ; స శర ఇవ స్వాత్మన్యేవార్పితోఽక్షరే బ్రహ్మణి ; అతః బ్రహ్మ తత్ లక్ష్యముచ్యతే లక్ష్య ఇవ మనః సమాధిత్సుభిరాత్మభావేన లక్ష్యమాణత్వాత్ । తత్రైవం సతి అప్రమత్తేన బాహ్యవిషయోపలబ్ధితృష్ణాప్రమాదవర్జితేన సర్వతో విరక్తేన జితేన్ద్రియేణైకాగ్రచిత్తేన వేద్ధవ్యం బ్రహ్మ లక్ష్యమ్ । తతస్తద్వేధనాదూర్ధ్వం శరవత్ తన్మయః భవేత్ ; యథా శరస్య లక్ష్యైకాత్మత్వం ఫలం భవతి, తథా దేహాద్యాత్మతాప్రత్యయతిరస్కరణేనాక్షరైకాత్మత్వం ఫలమాపాదయేదిత్యర్థః ॥
యస్మిన్ద్యౌః పృథివీ చాన్తరిక్షమోతం మనః సహ ప్రాణైశ్చ సర్వైః ।
తమేవైకం జానథ ఆత్మానమన్యా వాచో విముఞ్చథామృతస్యైష సేతుః ॥ ౫ ॥
అక్షరస్యైవ దుర్లక్ష్యత్వాత్పునః పునర్వచనం సులక్షణార్థమ్ । యస్మిన్ అక్షరే పురుషే ద్యౌః పృథివీ చ అన్తరిక్షం చ ఓతం సమర్పితం మనశ్చ సహ ప్రాణైః కరణైః అన్యైః సర్వైః, తమేవ సర్వాశ్రయమేకమద్వితీయం జానథ జానీత హే శిష్యాః । ఆత్మానం ప్రత్యక్స్వరూపం యుష్మాకం సర్వప్రాణినాం చ । జ్ఞాత్వా చ అన్యాః వాచః అపరవిద్యారూపాః విముఞ్చథ విముఞ్చత పరిత్యజత । తత్ప్రకాశ్యం చ సర్వం కర్మ ససాధనమ్ । యతః అమృతస్య ఎష సేతుః, ఎతదాత్మజ్ఞానమమృతస్యామృతత్వస్య మోక్షస్య ప్రాప్తయే సేతురివ సేతుః, సంసారమహోదధేరుత్తరణహేతుత్వాత్ ; తథా చ శ్రుత్యన్తరమ్ —
‘తమేవ విదిత్వాతి మృత్యుమేతి నాన్యః పన్థా విద్యతేఽయనాయ’ (శ్వే. ఉ. ౩ । ౮) ఇతి ॥
అరా ఇవ రథనాభౌ సంహతా యత్ర నాడ్యః స ఎషోఽన్తశ్చరతే బహుధా జాయమానః ।
ఓమిత్యేవం ధ్యాయథ ఆత్మానం స్వస్తి వః పారాయ తమసః పరస్తాత్ ॥ ౬ ॥
కిఞ్చ, అరా ఇవ యథా రథనాభౌ సమర్పితా అరాః, ఎవం సంహతాః సమ్ప్రవిష్టాః యత్ర యస్మిన్హృదయే సర్వతో దేహవ్యాపిన్యః నాడ్యః, తస్మిన్హృదయే బుద్ధిప్రత్యయసాక్షిభూతః స ఎషః ప్రకృత ఆత్మా అన్తః మధ్యే చరతే చరతి వర్తతే । పశ్యన్ శృణ్వన్మన్వానో విజానన్ బహుధా అనేకధా క్రోధహర్షాదిప్రత్యయైర్జాయమాన ఇవ జాయమానః అన్తఃకరణోపాధ్యనువిధాయిత్వాత్ ; వదన్తి హి లౌకికా హృష్టో జాతః క్రుద్ధో జాత ఇతి । తమాత్మానమ్ ఓమిత్యేవమ్ ఓఙ్కారాలమ్బనాః సన్తః యథోక్తకల్పనయా ధ్యాయథ చిన్తయత । ఉక్తం చ వక్తవ్యం శిష్యేభ్య ఆచార్యేణ జానతా । శిష్యాశ్చ బ్రహ్మవిద్యావివిదిషుత్వాన్నివృత్తకర్మాణో మోక్షపథే ప్రవృత్తాః । తేషాం నిర్విఘ్నతయా బ్రహ్మప్రాప్తిమాశాస్త్యాచార్యః — స్వస్తి నిర్విఘ్నమస్తు వః యుష్మాకం పారాయ పరకూలాయ ; కస్య ? అవిద్యాతమసః పరస్తాత్ ; అవిద్యారహితబ్రహ్మాత్మస్వరూపగమనాయేత్యర్థః ॥
యః సర్వజ్ఞః సర్వవిద్యస్యైష మహిమా భువి ।
దివ్యే బ్రహ్మపురే హ్యేష వ్యోమన్యాత్మా ప్రతిష్ఠితః ॥ ౭ ॥
యోఽసౌ తమసః పరస్తాత్సంసారమహోదధిం తీర్త్వా గన్తవ్యః పరవిద్యావిషయః, స కస్మిన్వర్తత ఇత్యాహ — యః సర్వజ్ఞః సర్వవిత్ వ్యాఖ్యాతః । తం పునర్విశినష్టి — యస్యైష ప్రసిద్ధో మహిమా విభూతిః । కోఽసౌ మహిమా ? యస్యేమే ద్యావాపృథివ్యౌ శాసనే విధృతే తిష్ఠతః ; సూర్యాచన్ద్రమసౌ యస్య శాసనేఽలాతచక్రవదజస్రం భ్రమతః ; యస్య శాసనే సరితః సాగరాశ్చ స్వగోచరం నాతిక్రామన్తి ; తథా స్థావరం జఙ్గమం చ యస్య శాసనే నియతమ్ ; తథా ఋతవోఽయనే అబ్దాశ్చ యస్య శాసనం నాతిక్రామన్తి ; తథా కర్తారః కర్మాణి ఫలం చ యచ్ఛాసనాత్స్వం స్వం కాలం నాతివర్తన్తే, స ఎష మహిమా ; భువి లోకే యస్య స ఎష సర్వజ్ఞ ఎవంమహిమా దేవః । దివ్యే ద్యోతనవతి సర్వబౌద్ధప్రత్యయకృతద్యోతనే బ్రహ్మపురే । బ్రహ్మణో హ్యత్ర చైతన్యస్వరూపేణ నిత్యాభివ్యక్తత్వాత్ ; బ్రహ్మణః పురం హృదయపుణ్డరీకం తస్మిన్యద్వ్యోమ, తస్మిన్వ్యోమని ఆకాశే హృత్పుణ్డరీకమధ్యస్థే ప్రతిష్ఠిత ఇవోపలభ్యతే ; న హ్యాకాశవత్సర్వగతస్య గతిరాగతిః ప్రతిష్ఠా వాన్యథా సమ్భవతి ॥
మనోమయః ప్రాణశరీరనేతా ప్రతిష్ఠితోఽన్నే హృదయం సంనిధాయ ।
తద్విజ్ఞానేన పరిపశ్యన్తి ధీరా ఆనన్దరూపమమృతం యద్విభాతి ॥ ౮ ॥
స హ్యాత్మా తత్రస్థో మనోవృత్తిభిరేవ విభావ్యత ఇతి మనోమయః, మనఉపాధిత్వాత్ । ప్రాణశరీరనేతా ప్రాణశ్చ తచ్ఛరీరం చ తత్ప్రాణశరీరం తస్యాయం నేతా । అస్మాత్స్థూలాచ్ఛరీరాచ్ఛరీరాన్తరం సూక్ష్మం ప్రతి ప్రతిష్ఠితః అవస్థితః అన్నే భుజ్యమానాన్నవిపరిణామే ప్రతిదినముపచీయమానే అపచీయమానే చ పిణ్డరూపేఽన్నే హృదయం బుద్ధిం పుణ్డరీకచ్ఛిద్రే సంనిధాయ సమవస్థాప్య ; హృదయావస్థానమేవ హ్యాత్మనః స్థితిః, న హ్యాత్మనః స్థితిరన్నే ; తత్ ఆత్మతత్త్వం విజ్ఞానేన విశిష్టేన శాస్త్రాచార్యోపదేశజనితేన జ్ఞానేన శమదమధ్యానసర్వత్యాగవైరాగ్యోద్భూతేన పరిపశ్యన్తి సర్వతః పూర్ణం పశ్యన్తి ఉపలభన్తే ధీరాః వివేకినః । ఆనన్దరూపం సర్వానర్థదుఃఖాయాసప్రహీణం సుఖరూపమ్ అమృతం యద్విభాతి విశేషేణ స్వాత్మన్యేవ భాతి సర్వదా ॥
భిద్యతే హృదయగ్రన్థిశ్ఛిద్యన్తే సర్వసంశయాః ।
క్షీయన్తే చాస్య కర్మాణి తస్మిన్దృష్టే పరావరే ॥ ౯ ॥
అస్య పరమాత్మజ్ఞానస్య ఫలమిదమభిధీయతే — హృదయగ్రన్థిః అవిద్యావాసనామయో బుద్ధ్యాశ్రయః కామః,
‘కామా యేఽస్య హృది శ్రితాః’ (బృ. ఉ. ౪ । ౪ । ౭),
(కా. ఉ. ౨ । ౩ । ౧౪) ఇతి శ్రుత్యన్తరాత్ । హృదయాశ్రయోఽసౌ, నాత్మాశ్రయః । భిద్యతే భేదం వినాశముపయాతి । ఛిద్యన్తే సర్వే జ్ఞేయవిషయాః సంశయాః లౌకికానామ్ ఆ మరణాత్ గఙ్గాస్రోతోవత్ప్రవృత్తా విచ్ఛేదమాయాన్తి । అస్య విచ్ఛిన్నసంశయస్య నివృత్తావిద్యస్య యాని విజ్ఞానోత్పత్తేః ప్రాక్కృతాని జన్మాన్తరే చాప్రవృత్తఫలాని జ్ఞానోత్పత్తిసహభావీని చ క్షీయన్తే కర్మాణి, న త్వేతజ్జన్మారమ్భకాణి, ప్రవృత్తఫలత్వాత్ । తస్మిన్ సర్వజ్ఞేఽసంసారిణి పరావరే పరం చ కారణాత్మనా అవరం చ కార్యాత్మనా తస్మిన్పరావరే సాక్షాదహమస్మీతి దృష్టే, సంసారకారణోచ్ఛేదాన్ముచ్యత ఇత్యర్థః ॥
హిరణ్మయే పరే కోశే విరజం బ్రహ్మ నిష్కలమ్ ।
తచ్ఛుభ్రం జ్యోతిషాం జ్యోతిస్తద్యదాత్మవిదో విదుః ॥ ౧౦ ॥
ఉక్తస్యైవార్థస్య సఙ్క్షేపాభిధాయకా ఉత్తరే మన్త్రాస్త్రయోఽపి — హిరణ్మయే జ్యోతిర్మయే బుద్ధివిజ్ఞానప్రకాశే పరే కోశే కోశ ఇవాసేః । ఆత్మస్వరూపోపలబ్ధిస్థానత్వాత్పరం తత్సర్వాభ్యన్తరత్వాత్ , తస్మిన్ విరజమ్ అవిద్యాద్యశేషదోషరజోమలవర్జితం బ్రహ్మ సర్వమహత్త్వాత్సర్వాత్మత్వాచ్చ నిష్కలం నిర్గతాః కలా యస్మాత్తన్నిష్కలం నిరవయవమిత్యర్థః । యస్మాద్విరజం నిష్కలం చ అతః తచ్ఛుభ్రం శుద్ధం జ్యోతిషాం సర్వప్రకాశాత్మనామగ్న్యాదీనామపి తజ్జ్యోతిః అవభాసకమ్ । అగ్న్యాదీనామపి జ్యోతిష్ట్వమన్తర్గతబ్రహ్మాత్మచైతన్యజ్యోతిర్నిమిత్తమిత్యర్థః । తద్ధి పరం జ్యోతిర్యదన్యానవభాస్యమాత్మజ్యోతిః, తత్ యత్ ఆత్మవిదః ఆత్మానం స్వం శబ్దాదివిషయబుద్ధిప్రత్యయసాక్షిణం యే వివేకినో విదుః విజానన్తి, తే ఆత్మవిదః తద్విదుః, ఆత్మప్రత్యయానుసారిణః । యస్మాత్పరం జ్యోతిస్తస్మాత్త ఎవ తద్విదుః, నేతరే బాహ్యార్థప్రత్యయానుసారిణః ॥
న తత్ర సూర్యో భాతి న చన్ద్రతారకం నేమా విద్యుతో భాన్తి కుతోఽయమగ్నిః ।
తమేవ భాన్తమనుభాతి సర్వం తస్య భాసా సర్వమిదం విభాతి ॥ ౧౧ ॥
కథం తత్ ‘జ్యోతిషాం జ్యోతిః’ ఇతి, ఉచ్యతే — న తత్ర తస్మిన్స్వాత్మభూతే బ్రహ్మణి సర్వావభాసకోఽపి సూర్యో భాతి, తద్బ్రహ్మ న ప్రకాశయతీత్యర్థః । స హి తస్యైవ భాసా సర్వమన్యదనాత్మజాతం ప్రకాశయతి ; న తు తస్య స్వతః ప్రకాశనసామర్థ్యమ్ । తథా న చన్ద్రతారకమ్ , న ఇమాః విద్యుతః భాన్తి, కుతోఽయమగ్నిః అస్మద్గోచరః । కిం బహునా । యదిదం జగద్భాతి, తత్తమేవ పరమేశ్వరం స్వతో భారూపత్వాత్ భాన్తం దీప్యమానమ్ అనుభాతి అనుదీప్యతే । యథా జలముల్ముకాది వా అగ్నిసంయోగాదగ్నిం దహన్తమనుదహతి, న స్వతః ; తద్వత్తస్యైవ భాసా దీప్త్యా సర్వమిదం సూర్యాది జగద్విభాతి । యత ఎవం తదేవ బ్రహ్మ భాతి చ విభాతి చ కార్యగతేన వివిధేన భాసా ; అతస్తస్య బ్రహ్మణో భారూపత్వం స్వతోఽవగమ్యతే । న హి స్వతోఽవిద్యమానం భాసనమన్యస్య కర్తుం శక్నోతి । ఘటాదీనామన్యావభాసకత్వాదర్శనాత్ భారూపాణాం చాదిత్యాదీనాం తద్దర్శనాత్ ॥
బ్రహ్మైవేదమ్
బ్రహ్మైవేదమమృతం పురస్తాద్బ్రహ్మ పశ్చాద్బ్రహ్మ దక్షిణతశ్చోత్తరేణ ।
అధశ్చోర్ధ్వం చ ప్రసృతం బ్రహ్మైవేదం విశ్వమిదం వరిష్ఠమ్ ॥ ౧౨ ॥
యత్తజ్జ్యోతిషాం జ్యోతిర్బ్రహ్మ, తదేవ సత్యమ్ ; సర్వం తద్వికారః వాచారమ్భణం వికారో నామధేయమాత్రమనృతమితరదిత్యేతమర్థం విస్తరేణ హేతుతః ప్రతిపాదితం నిగమనస్థానీయేన మన్త్రేణ పునరుపసంహరతి — బ్రహ్మైవ ఉక్తలక్షణమ్ , ఇదం యత్ పురస్తాత్ అగ్రేఽబ్రహ్మేవావిద్యాదృష్టీనాం ప్రత్యవభాసమానం తథా పశ్చాద్బ్రహ్మ తథా దక్షిణతశ్చ తథా ఉత్తరేణ తథైవాధస్తాత్ ఊర్ధ్వం చ సర్వతోఽన్యదివ కార్యాకారేణ ప్రసృతం ప్రగతం నామరూపవదవభాసమానమ్ । కిం బహునా, బ్రహ్మైవేదం విశ్వం సమస్తమిదం జగత్ వరిష్ఠం వరతమమ్ । అబ్రహ్మప్రత్యయః సర్వోఽవిద్యామాత్రో రజ్జ్వామివ సర్పప్రత్యయః । బ్రహ్మైవైకం పరమార్థసత్యమితి వేదానుశాసనమ్ ॥
ఇతి శ్రీమత్పరమహంసపరివ్రాజకాచార్యస్య శ్రీగోవిన్దభగవత్పూజ్యపాదశిష్యస్య శ్రీమచ్ఛఙ్కరభగవతః కృతౌ ముణ్డకోపనిషద్భాష్యే ద్వితీయం ముణ్డకం సమాప్తమ్ ॥