ಅಥ ಹ ಏನಂ ಸುಕೇಶಾ ಭಾರದ್ವಾಜಃ ಪಪ್ರಚ್ಛ ಸಮಸ್ತಂ ಜಗತ್ಕಾರ್ಯಕಾರಣಲಕ್ಷಣಂ ಸಹ ವಿಜ್ಞಾನಾತ್ಮನಾ ಪರಸ್ಮಿನ್ನಕ್ಷರೇ ಸುಷುಪ್ತಿಕಾಲೇ ಸಂಪ್ರತಿಷ್ಠತ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ತತ್ಸಾಮರ್ಥ್ಯಾತ್ಪ್ರಲಯೇಽಪಿ ತಸ್ಮಿನ್ನೇವಾಕ್ಷರೇ ಸಂಪ್ರತಿಷ್ಠತೇ ಜಗತ್ತತ ಏವೋತ್ಪದ್ಯತ ಇತಿ ಚ ಸಿದ್ಧಂ ಭವತಿ । ನ ಹ್ಯಕಾರಣೇ ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಸಂಪ್ರತಿಷ್ಠಾನಮುಪಪದ್ಯತೇ । ಉಕ್ತಂ ಚ ‘ಆತ್ಮನ ಏಷ ಪ್ರಾಣೋ ಜಾಯತೇ’ (ಪ್ರ. ಉ. ೩ । ೩) ಇತಿ । ಜಗತಶ್ಚ ಯನ್ಮೂಲಂ ತತ್ಪರಿಜ್ಞಾನಾತ್ಪರಂ ಶ್ರೇಯ ಇತಿ ಸರ್ವೋಪನಿಷದಾಂ ನಿಶ್ಚಿತೋಽರ್ಥಃ । ಅನಂತರಂ ಚೋಕ್ತಮ್ ‘ಸ ಸರ್ವಜ್ಞಃ ಸರ್ವೋ ಭವತಿ’ (ಪ್ರ. ಉ. ೪ । ೧೦) ಇತಿ । ವಕ್ತವ್ಯಂ ಚ ಕ್ವ ತರ್ಹಿ ತದಕ್ಷರಂ ಸತ್ಯಂ ಪುರುಷಾಖ್ಯಂ ವಿಜ್ಞೇಯಮಿತಿ ; ತದರ್ಥೋಽಯಂ ಪ್ರಶ್ನ ಆರಭ್ಯತೇ । ವೃತ್ತಾನ್ವಾಖ್ಯಾನಂ ಚ ವಿಜ್ಞಾನಸ್ಯ ದುರ್ಲಭತ್ವಜ್ಞಾಪನೇನ ತಲ್ಲಬ್ಧ್ಯರ್ಥಂ ಮುಮುಕ್ಷೂಣಾಂ ಯತ್ನವಿಶೇಷೋಪಾದಾನಾರ್ಥಮ್ । ಹೇ ಭಗವನ್ , ಹಿರಣ್ಯನಾಭಃ ನಾಮತಃ ಕೋಸಲಾಯಾಂ ಭವಃ ಕೌಸಲ್ಯಃ ರಾಜಪುತ್ರಃ ಜಾತಿತಃ ಕ್ಷತ್ರಿಯಃ ಮಾಮ್ ಉಪೇತ್ಯ ಉಪಗಮ್ಯ ಏತಮ್ ಉಚ್ಯಮಾನಂ ಪ್ರಶ್ನಮ್ ಅಪೃಚ್ಛತ । ಷೋಡಶಕಲಂ ಷೋಡಶಸಙ್‍ಖ್ಯಾಕಾಃ ಕಲಾ ಅವಯವಾ ಇವಾತ್ಮನ್ಯವಿದ್ಯಾಧ್ಯಾರೋಪಿತರೂಪಾ ಯಸ್ಮಿನ್ಪುರುಷೇ, ಸೋಽಯಂ ಷೋಡಶಕಲಃ ; ತಂ ಷೋಡಶಕಲಂ ಹೇ ಭಾರದ್ವಾಜ, ಪುರುಷಂ ವೇತ್ಥ ತ್ವಂ ವಿಜಾನಾಸಿ । ತಮ್ ಅಹಂ ರಾಜಪುತ್ರಂ ಕುಮಾರಂ ಪೃಷ್ಟವಂತಮ್ ಅಬ್ರವಮ್ ಉಕ್ತವಾನಸ್ಮಿ — ನಾಹಮಿಮಂ ವೇದ ಯಂ ತ್ವಂ ಪೃಚ್ಛಸೀತಿ । ಏವಮುಕ್ತವತ್ಯಪಿ ಮಯ್ಯಜ್ಞಾನಮಸಂಭಾವಯಂತಂ ತಮಜ್ಞಾನೇ ಕಾರಣಮವಾದಿಷಮ್ — ಯದಿ ಕಥಂಚಿತ್ ಅಹಮ್ ಇಮಂ ತ್ವಯಾ ಪೃಷ್ಟಂ ಪುರುಷಮ್ ಅವೇದಿಷಂ ವಿದಿತವಾನಸ್ಮಿ, ಕಥಮ್ ಅತ್ಯಂತಶಿಷ್ಯಗುಣವತೇಽರ್ಥಿನೇ ತೇ ತುಭ್ಯಂ ನ ಅವಕ್ಷ್ಯಂ ನೋಕ್ತವಾನಸ್ಮಿ ನ ಬ್ರೂಯಾಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಭೂಯೋಽಪ್ಯಪ್ರತ್ಯಯಮೇವಾಲಕ್ಷ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಾಯಯಿತುಮಬ್ರವಮ್ — ಸಮೂಲಃ ಸಹ ಮೂಲೇನ ವೈ ಏಷಃ ಅನ್ಯಥಾ ಸಂತಮಾತ್ಮಾನಮನ್ಯಥಾ ಕುರ್ವನ್ ಯಃ ಅನೃತಮ್ ಅಯಥಾಭೂತಾರ್ಥಮ್ ಅಭಿವದತಿ, ಸ ಪರಿಶುಷ್ಯತಿ ಶೋಷಮುಪೈತಿ ಇಹಲೋಕಪರಲೋಕಾಭ್ಯಾಂ ವಿಚ್ಛಿದ್ಯತೇ ವಿನಶ್ಯತಿ । ಯತ ಏವಂ ಜಾನೇ ತಸ್ಮಾತ್ ನ ಅರ್ಹಾಮಿ ಅಹಮ್ ಅನೃತಂ ವಕ್ತುಂ ಮೂಢವತ್ । ಸ ರಾಜಪುತ್ರಃ ಏವಂ ಪ್ರತ್ಯಾಯಿತಃ ತೂಷ್ಣೀಂ ವ್ರೀಡಿತಃ ರಥಮ್ ಆರುಹ್ಯ ಪ್ರವವ್ರಾಜ ಪ್ರಗತವಾನ್ ಯಥಾಗತಮೇವ । ಅತೋ ನ್ಯಾಯತ ಉಪಸನ್ನಾಯ ಯೋಗ್ಯಾಯ ಜಾನತಾ ವಿದ್ಯಾ ವಕ್ತವ್ಯೈವ ; ಅನೃತಂ ಚ ನ ವಕ್ತವ್ಯಂ ಸರ್ವಾಸ್ವಪ್ಯವಸ್ಥಾಸ್ವಿತ್ಯೇತತ್ಸಿದ್ಧಂ ಭವತಿ । ತಂ ಪುರುಷಂ ತ್ವಾ ತ್ವಾಂ ಪೃಚ್ಛಾಮಿ ಮಮ ಹೃದಿ ವಿಜ್ಞೇಯತ್ವೇನ ಶಲ್ಯಮಿವ ಸ್ಥಿತಮ್ , ಕ್ವ ಅಸೌ ವರ್ತತೇ ವಿಜ್ಞೇಯಃ ಪುರುಷ ಇತಿ ॥

ತಸ್ಮೈ ಸ ಹೋವಾಚ । ಇಹೈವ ಅಂತಃಶರೀರೇ ಹೃದಯಪುಂಡರೀಕಾಕಾಶಮಧ್ಯೇ ಹೇ ಸೋಮ್ಯ ಸ ಪುರುಷಃ, ನ ದೇಶಾಂತರೇ ವಿಜ್ಞೇಯಃ । ಯಸ್ಮಿನ್ ಏತಾಃ ಉಚ್ಯಮಾನಾಃ ಷೋಡಶ ಕಲಾಃ ಪ್ರಾಣಾದ್ಯಾಃ ಪ್ರಭವಂತಿ ಉತ್ಪದ್ಯಂತ ಇತಿ ಷೋಡಶಭಿಃ ಕಲಾಭಿರುಪಾಧಿಭೂತಾಭಿಃ ಸಕಲ ಇವ ನಿಷ್ಕಲಃ ಪುರುಷೋ ಲಕ್ಷ್ಯತೇಽವಿದ್ಯಯೇತಿ ; ತದುಪಾಧಿಕಲಾಧ್ಯಾರೋಪಾಪನಯನೇನ ವಿದ್ಯಯಾ ಸ ಪುರುಷಃ ಕೇವಲೋ ದರ್ಶಯಿತವ್ಯ ಇತಿ ಕಲಾನಾಂ ತತ್ಪ್ರಭವತ್ವಮುಚ್ಯತೇ ಪ್ರಾಣಾದೀನಾಮ್ । ಅತ್ಯಂತನಿರ್ವಿಶೇಷೇ ಹ್ಯದ್ವಯೇ ವಿಶುದ್ಧೇ ತತ್ತ್ವೇ ನ ಶಕ್ಯೋಽಧ್ಯಾರೋಪಮಂತರೇಣ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯಪ್ರತಿಪಾದನಾದಿವ್ಯವಹಾರಃ ಕರ್ತುಮಿತಿ ಕಲಾನಾಂ ಪ್ರಭವಸ್ಥಿತ್ಯಪ್ಯಯಾ ಆರೋಪ್ಯಂತೇಽವಿದ್ಯಾವಿಷಯಾಃ । ಚೈತನ್ಯಾವ್ಯತಿರೇಕೇಣೈವ ಹಿ ಕಲಾ ಜಾಯಮಾನಾಸ್ತಿಷ್ಠಂತ್ಯಃ ಪ್ರಲೀಯಮಾನಾಶ್ಚ ಸರ್ವದಾ ಲಕ್ಷ್ಯಂತೇ । ಅತ ಏವ ಭ್ರಾಂತಾಃ ಕೇಚಿತ್ — ಅಗ್ನಿಸಂಯೋಗಾದ್ಧೃತಮಿವ ಘಟಾದ್ಯಾಕಾರೇಣ ಚೈತನ್ಯಮೇವ ಪ್ರತಿಕ್ಷಣಂ ಜಾಯತೇ ನಶ್ಯತೀತಿ । ತನ್ನಿರೋಧೇ ಶೂನ್ಯಮೇವ ಸರ್ವಮಿತಿ ಅಪರೇ । ಘಟಾದಿವಿಷಯಂ ಚೈತನ್ಯಂ ಚೇತಯಿದುರ್ನಿತ್ಯಸ್ಯಾತ್ಮನೋಽನಿತ್ಯಂ ಜಾಯತೇ ವಿನಶ್ಯತೀತ್ಯಪರೇ । ಚೈತನ್ಯಂ ಭೂತಧರ್ಮ ಇತಿ ಲೌಕಾಯತಿಕಾಃ । ಅನಪಾಯೋಪಜನಧರ್ಮಕಚೈತನ್ಯಮಾತ್ಮೈವ ನಾಮರೂಪಾದ್ಯುಪಾಧಿಧರ್ಮೈಃ ಪ್ರತ್ಯವಭಾಸತೇ ‘ಸತ್ಯಂ ಜ್ಞಾನಮನಂತಂ ಬ್ರಹ್ಮ’ (ತೈ. ಉ. ೨ । ೧ । ೧) ‘ಪ್ರಜ್ಞಾನಂ ಬ್ರಹ್ಮ’ (ಐ. ಉ. ೩ । ೧ । ೩) ‘ವಿಜ್ಞಾನಮಾನಂದಂ ಬ್ರಹ್ಮ’ (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೯ । ೨೮) ‘ವಿಜ್ಞಾನಘನ ಏವ’ (ಬೃ. ಉ. ೨ । ೪ । ೧೨) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಭ್ಯಃ । ಸ್ವರೂಪವ್ಯಭಿಚಾರಿಷು ಪದಾರ್ಥೇಷು ಚೈತನ್ಯಸ್ಯಾವ್ಯಭಿಚಾರಾದ್ಯಥಾ ಯಥಾ ಯೋ ಯಃ ಪದಾರ್ಥೋ ಜ್ಞಾಯತೇ, ತಥಾ ತಥಾ ಜ್ಞಾಯಮಾನತ್ವಾದೇವ ತಸ್ಯ ತಸ್ಯ ಚೈತನ್ಯಸ್ಯಾವ್ಯಭಿಚಾರಿತ್ವಮ್ । ವಸ್ತುತತ್ತ್ವಂ ಭವತಿ ಕಿಂಚಿತ್ , ನ ಜ್ಞಾಯತ ಇತಿ ಚಾನುಪಪನ್ನಮ್ ; ರೂಪಂ ಚ ದೃಶ್ಯತೇ, ನ ಚಾಸ್ತಿ ಚಕ್ಷುರಿತಿ ಯಥಾ । ವ್ಯಭಿಚರತಿ ತು ಜ್ಞೇಯಮ್ ; ನ ಜ್ಞಾನಂ ವ್ಯಭಿಚರತಿ ಕದಾಚಿದಪಿ ಜ್ಞೇಯಮ್ , ಜ್ಞೇಯಾಭಾವೇಽಪಿ ಜ್ಞೇಯಾಂತರೇ ಭಾವಾಜ್ಜ್ಞಾನಸ್ಯ । ನ ಹಿ ಜ್ಞಾನೇಽಸತಿ ಜ್ಞೇಯಂ ನಾಮ ಭವತಿ ಕಸ್ಯಚಿತ್ ; ಸುಷುಪ್ತೇಽದರ್ಶನಾತ್ — ಜ್ಞಾನಸ್ಯಾಪಿ ಸುಷುಪ್ತೇಽಭಾವಾಜ್ಜ್ಞೇಯವಜ್ಜ್ಞಾನಸ್ವರೂಪಸ್ಯ ವ್ಯಭಿಚಾರ ಇತಿ ಚೇತ್ , ನ ; ಜ್ಞೇಯಾವಭಾಸಕಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಸ್ಯಾಲೋಕವಜ್ಜ್ಞೇಯಾಭಿವ್ಯಕ್ತ್ಯರ್ಥತ್ವಾತ್ಸ್ವವ್ಯಂಗ್ಯಾಭಾವೇ ಆಲೋಕಾಭಾವಾನುಪಪತ್ತಿವತ್ ಅಪ್ರತೀತೇಷು ವಸ್ತುಷು ಸುಷುಪ್ತೇ ವಿಜ್ಞಾನಾಭಾವಾನುಪಪತ್ತೇಃ । ನ ಹ್ಯಂಧಕಾರೇ ಚಕ್ಷುಷೋ ರೂಪಾನುಪಲಬ್ಧೌ ಚಕ್ಷುಷೋಽಭಾವಃ ಶಕ್ಯಃ ಕಲ್ಪಯಿತುಮವೈನಾಶಿಕೇನ । ವೈನಾಶಿಕೋ ಜ್ಞೇಯಾಭಾವೇ ಜ್ಞಾನಾಭಾವಂ ಕಲ್ಪಯತ್ಯೇವೇತಿ ಚೇತ್ , ಯೇನ ತದಭಾವಂ ಕಲ್ಪಯೇತ್ತಸ್ಯಾಭಾವಃ ಕೇನ ಕಲ್ಪ್ಯತ ಇತಿ ವಕ್ತವ್ಯಂ ವೈನಾಶಿಕೇನ ; ತದಭಾವಸ್ಯಾಪಿ ಜ್ಞೇಯತ್ವಾಜ್ಜ್ಞಾನಾಭಾವೇ ತದನುಪಪತ್ತೇಃ । ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಜ್ಞೇಯಾವ್ಯತಿರಿಕ್ತತ್ವಾಜ್ಜ್ಞೇಯಾಭಾವೇ ಜ್ಞಾನಾಭಾವ ಇತಿ ಚೇತ್ , ನ ; ಅಭಾವಸ್ಯಾಪಿ ಜ್ಞೇಯತ್ವಾಭ್ಯುಪಗಮಾತ್ — ಅಭಾವೋಽಪಿ ಜ್ಞೇಯೋಽಭ್ಯುಪಗಮ್ಯತೇ ವೈನಾಶಿಕೈರ್ನಿತ್ಯಶ್ಚ । ತದವ್ಯತಿರಿಕ್ತಂ ಚೇಜ್ಜ್ಞಾನಂ ನಿತ್ಯಂ ಕಲ್ಪಿತಂ ಸ್ಯಾತ್ । ತದಭಾವಸ್ಯ ಚ ಜ್ಞಾನಾತ್ಮಕತ್ವಾದಭಾವತ್ವಂ ಚ ವಾಙ್ಮಾತ್ರಮೇವ ; ನ ಪರಮಾರ್ಥತೋಽಭಾವತ್ವಮನಿತ್ಯತ್ವಂ ಚ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ । ನ ಚ ನಿತ್ಯಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಸ್ಯಾಭಾವನಾಮಮಾತ್ರಾಧ್ಯಾರೋಪೇ ಕಿಂಚಿನ್ನಶ್ಛಿನ್ನಮ್ । ಅಥಾಭಾವೋ ಜ್ಞೇಯೋಽಪಿ ಸನ್ ಜ್ಞಾನವ್ಯತಿರಿಕ್ತ ಇತಿ ಚೇತ್ , ನ ತರ್ಹಿ ಜ್ಞೇಯಾಭಾವೋ ಜ್ಞಾನಾಭಾವಃ । ಜ್ಞೇಯಂ ಜ್ಞಾನವ್ಯತಿರಿಕ್ತಮ್ ; ನ ತು ಜ್ಞಾನಂ ಜ್ಞೇಯವ್ಯತಿರಿಕ್ತಮಿತಿ ಚೇತ್ , ನ ; ಶಬ್ದಮಾತ್ರತ್ವಾದ್ವಿಶೇಷಾನುಪಪತ್ತೇಃ । ಜ್ಞೇಯಜ್ಞಾನಯೋರೇಕತ್ವಂ ಚೇದಭ್ಯುಪಗಮ್ಯತೇ, ಜ್ಞೇಯಂ ಜ್ಞಾನವ್ಯಾತಿರಿಕ್ತಮ್ , ನ ಜ್ಞೇಯವ್ಯತಿರಿಕ್ತಂ ಜ್ಞಾನಮ್ ಇತಿ ತು ಶಬ್ದಮಾತ್ರಮೇವ ತತ್ — ವಹ್ನಿರಗ್ನಿವ್ಯತಿರಿಕ್ತಃ, ಅಗ್ನಿರ್ನ ವಹ್ನಿವ್ಯತಿರಿಕ್ತ ಇತಿ ಯದ್ವತ್ — ಅಭ್ಯುಪಗಮ್ಯಮ್ । ಜ್ಞೇಯವ್ಯತಿರೇಕೇ ತು ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಜ್ಞೇಯಾಭಾವೇ ಜ್ಞಾನಾಭಾವಾನುಪಪತ್ತಿಃ ಸಿದ್ಧಾ । ಜ್ಞೇಯಾಭಾವೇಽದರ್ಶನಾದಭಾವೋ ಜ್ಞಾನಸ್ಯೇತಿ ಚೇತ್ , ನ ; ಸುಷುಪ್ತೇ ಜ್ಞಪ್ತ್ಯಭ್ಯುಪಗಮಾತ್ — ವೈನಾಶಿಕೈರಭ್ಯುಪಗಮ್ಯತೇ ಹಿ ಸುಷುಪ್ತೇಽಪಿ ವಿಜ್ಞಾನಾಸ್ತಿತ್ವಮ್ । ತತ್ರಾಪಿ ಜ್ಞೇಯತ್ವಮಭ್ಯುಪಗಮ್ಯತೇ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಸ್ವೇನೈವೇತಿ ಚೇತ್ , ನ ; ಭೇದಸ್ಯ ಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ — ಸಿದ್ಧಂ ಹ್ಯಭಾವವಿಜ್ಞೇಯವಿಷಯಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಸ್ಯಾಭಾವಜ್ಞೇಯವ್ಯತಿರೇಕಾಜ್ಜ್ಞೇಯಜ್ಞಾನಯೋರನ್ಯತ್ವಮ್ । ನ ಹಿ ತತ್ಸಿದ್ಧಂ ಮೃತಮಿವೋಜ್ಜೀವಯಿತುಂ ಪುನರನ್ಯಥಾ ಕರ್ತುಂ ಶಕ್ಯತೇ ವೈನಾಶಿಕಶತೈರಪಿ । ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಸ್ವಾಜ್ಞೇಯತ್ವೇ ತದಪ್ಯನ್ಯೇನ ತದಪ್ಯನ್ಯೇನೇತಿ ತ್ವತ್ಪಕ್ಷೇಽತಿಪ್ರಸಂಗ ಇತಿ ಚೇತ್ , ನ ; ತದ್ವಿಭಾಗೋಪಪತ್ತೇಃ ಸರ್ವಸ್ಯ — ಯದಾ ಹಿ ಸರ್ವಂ ಜ್ಞೇಯಂ ಕಸ್ಯಚಿತ್ , ತದಾ ತದ್ವ್ಯತಿರಿಕ್ತಂ ಜ್ಞಾನಂ ಜ್ಞಾನಮೇವೇತಿ ದ್ವಿತೀಯೋ ವಿಭಾಗ ಏವಾಭ್ಯುಪಗಮ್ಯತೇಽವೈನಾಶಿಕೈಃ । ನ ತೃತೀಯಸ್ತದ್ವಿಷಯ ಇತ್ಯನವಸ್ಥಾನುಪಪತ್ತಿಃ । ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಸ್ವೇನೈವಾವಿಜ್ಞೇಯತ್ವೇ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಹಾನಿರಿತಿ ಚೇತ್ , ಸೋಽಪಿ ದೋಷಸ್ತಸ್ಯೈವಾಸ್ತು ; ಕಿಂ ತನ್ನಿಬರ್ಹಣೇನಾಸ್ಮಾಕಮ್ ? ಅನವಸ್ಥಾದೋಷಶ್ಚ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಜ್ಞೇಯತ್ವಾಭ್ಯುಪಗಮಾತ್ — ಅವಶ್ಯಂ ಚ ವೈನಾಶಿಕಾನಾಂ ಜ್ಞಾನಂ ಜ್ಞೇಯಮ್ । ಸ್ವಾತ್ಮನಾ ಚಾವಿಜ್ಞೇಯತ್ವೇನಾನವಸ್ಥಾ ಅನಿವಾರ್ಯಾ । ಸಮಾನ ಏವಾಯಂ ದೋಷ ಇತಿ ಚೇತ್ , ನ ; ಜ್ಞಾನಸ್ಯೈಕತ್ವೋಪಪತ್ತೇಃ — ಸರ್ವದೇಶಕಾಲಪುರುಷಾದ್ಯವಸ್ಥಾಸ್ವೇಕಮೇವ ಜ್ಞಾನಂ ನಾಮರೂಪಾದ್ಯನೇಕೋಪಾಧಿಭೇದಾತ್ ಸವಿತ್ರಾದಿಜಲಾದಿಪ್ರತಿಬಿಂಬವದನೇಕಧಾವಭಾಸತ ಇತಿ । ನಾಸೌ ದೋಷಃ । ತಥಾ ಚೇಹೇದಮುಚ್ಯತೇ । ನನು ಶ್ರುತೇರಿಹೈವಾಂತಃಶರೀರೇ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಃ ಕುಂಡಬದರವತ್ಪುರುಷ ಇತಿ, ನ ; ಪ್ರಾಣಾದಿಕಲಾಕಾರಣತ್ವಾತ್ — ನ ಹಿ ಶರೀರಮಾತ್ರಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಃ ಪ್ರಾಣಶ್ರದ್ಧಾದೀನಾಂ ಕಲಾನಾಂ ಕಾರಣತ್ವಂ ಪ್ರತಿಪತ್ತುಂ ಶಕ್ನುಯಾತ್ । ಕಲಾಕಾರ್ಯತ್ವಾಚ್ಚ ಶರೀರಸ್ಯ — ನ ಹಿ ಪುರುಷಕಾರ್ಯಾಣಾಂ ಕಲಾನಾಂ ಕಾರ್ಯಂ ಸಚ್ಛರೀರಂ ಕಾರಣಕಾರಣಂ ಸ್ವಸ್ಯ ಪುರುಷಂ ಕುಂಡಬದರಮಿವಾಭ್ಯಂತರೀಕುರ್ಯಾತ್ । ಬೀಜವೃಕ್ಷಾದಿವತ್ಸ್ಯಾದಿತಿ ಚೇತ್ — ಯಥಾ ಬೀಜಕಾರ್ಯಂ ವೃಕ್ಷಸ್ತತ್ಕಾರ್ಯಂ ಚ ಫಲಂ ಸ್ವಕಾರಣಕಾರಣಂ ಬೀಜಮಭ್ಯಂತರೀಕರೋತ್ಯಾಮ್ರಾದಿ, ತದ್ವತ್ಪುರುಷಮಭ್ಯಂತರೀಕುರ್ಯಾಚ್ಛರೀರಂ ಸ್ವಕಾರಣಕಾರಣಮಪೀತಿ ಚೇತ್ , ನ ; ಅನ್ಯತ್ವಾತ್ಸಾವಯವತ್ವಾಚ್ಚ — ದೃಷ್ಟಾಂತೇ ಕಾರಣಾದ್ಬೀಜಾದ್ವೃಕ್ಷಫಲಸಂವೃತ್ತಾನ್ಯನ್ಯಾನ್ಯೇವ ಬೀಜಾನಿ ; ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕೇ ತು ಸ್ವಕಾರಣಕಾರಣಭೂತಃ ಸ ಏವ ಪುರುಷಃ ಶರೀರೇಽಭ್ಯಂತರೀಕೃತಃ ಶ್ರೂಯತೇ । ಬೀಜವೃಕ್ಷಾದೀನಾಂ ಸಾವಯವತ್ವಾಚ್ಚ ಸ್ಯಾದಾಧಾರಾಧೇಯತ್ವಮ್ ; ನಿರವಯವಶ್ಚ ಪುರುಷಃ, ಸಾವಯವಾಶ್ಚ ಕಲಾಃ ಶರೀರಂ ಚ । ಏತೇನಾಕಾಶಸ್ಯಾಪಿ ಶರೀರಾಧಾರತ್ವಮನುಪಪನ್ನಮ್ ; ಕಿಮುತಾಕಾಶಕಾರಣಸ್ಯ ಪುರುಷಸ್ಯ ? ತಸ್ಮಾದಸಮಾನೋ ದೃಷ್ಟಾಂತಃ । ಕಿಂ ದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ? ವಚನಾತ್ಸ್ಯಾದಿತಿ ಚೇತ್ , ನ ; ವಚನಸ್ಯಾಕಾರಕತ್ವಾತ್ — ನ ಹಿ ವಚನಂ ವಸ್ತುನೋಽನ್ಯಥಾಕರಣೇ ವ್ಯಾಪ್ರಿಯತೇ ; ಕಿಂ ತರ್ಹಿ, ಯಥಾಭೂತಾರ್ಥಾವದ್ಯೋತನೇ । ತಸ್ಮಾದಂತಃಶರೀರ ಇತ್ಯೇತದ್ವಚನಮ್ ‘ಅಂಡಸ್ಯಾಂತರ್ವ್ಯೋಮ’ ಇತಿವದ್ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ । ಉಪಲಬ್ಧಿನಿಮಿತ್ತತ್ವಾಚ್ಚ — ದರ್ಶನಶ್ರವಣಮನನವಿಜ್ಞಾನಾದಿಲಿಂಗೈರಂತಃಶರೀರೇ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನ ಇವ ಹ್ಯುಪಲಭ್ಯತೇ ಪುರುಷ ಉಪಲಭ್ಯತೇ ಚಾತ್ರ । ಅತ ಉಚ್ಯತೇ — ಅಂತಃಶರೀರೇ ಸೋಮ್ಯ ಸ ಪುರುಷ ಇತಿ । ನ ಪುನರಾಕಾಶಕಾರಣಭೂತಃ ಸನ್ಕುಂಡಬದರವಚ್ಛರೀರಪರಿಚ್ಛಿನ್ನ ಇತಿ ಮನಸಾಪೀಚ್ಛತಿ ವಕ್ತುಂ ಮೂಢೋಽಪಿ ; ಕಿಮುತ ಪ್ರಮಾಣಭೂತಾ ಶ್ರುತಿಃ ॥

ಯಸ್ಮಿನ್ನೇತಾಃ ಷೋಡಶ ಕಲಾಃ ಪ್ರಭವಂತೀತ್ಯುಕ್ತಃ ಪುರುಷವಿಶೇಷಣಾರ್ಥಃ ಕಲಾನಾಂ ಪ್ರಭವಃ, ಸ ಚಾನ್ಯಾರ್ಥೋಽಪಿ ಶ್ರುತಃ ಕೇನ ಕ್ರಮೇಣ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯತ ಇದಮುಚ್ಯತೇ । ಚೇತನಪೂರ್ವಿಕಾ ಚ ಸೃಷ್ಟಿರಿತ್ಯೇವಮರ್ಥಂ ಚ । ಸ ಪುರುಷಃ ಷೋಡಶಕಲಃ ಪೃಷ್ಟೋ ಯೋ ಭಾರದ್ವಾಜೇನ ಸಃ ಈಕ್ಷಾಂಚಕ್ರೇ ಈಕ್ಷಣಂ ದರ್ಶನಂ ಚಕ್ರೇ — ಕೃತವಾನಿತ್ಯರ್ಥಃ — ಸೃಷ್ಟಿಫಲಕ್ರಮಾದಿವಿಷಯಮ್ । ಕಥಮಿತಿ, ಉಚ್ಯತೇ — ಕಸ್ಮಿನ್ ಕರ್ತೃವಿಶೇಷೇ ದೇಹಾದುತ್ಕ್ರಾಂತೇ ಉತ್ಕ್ರಾಂತೋ ಭವಿಷ್ಯಾಮಿ ಅಹಮೇವ ; ಕಸ್ಮಿನ್ವಾ ಶರೀರೇ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತೇ ಅಹಂ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾಸ್ಯಾಮಿ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಃ ಸ್ಯಾಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ನನ್ವಾತ್ಮಾ ಅಕರ್ತಾ ಪ್ರಧಾನಂ ಕರ್ತೃ ; ಅತಃ ಪುರುಷಾರ್ಥಂ ಪ್ರಯೋಜನಮುರರೀಕೃತ್ಯ ಪ್ರಧಾನಂ ಪ್ರವರ್ತತೇ ಮಹದಾದ್ಯಾಕಾರೇಣ ; ತತ್ರೇದಮನುಪಪನ್ನಂ ಪುರುಷಸ್ಯ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯೇಣೇಕ್ಷಾಪೂರ್ವಕಂ ಕರ್ತೃತ್ವವಚನಮ್ , ಸತ್ತ್ವಾದಿಗುಣಸಾಮ್ಯೇ ಪ್ರಧಾನೇ ಪ್ರಮಾಣೋಪಪನ್ನೇ ಸೃಷ್ಟಿಕರ್ತರಿ ಸತಿ ಈಶ್ವರೇಚ್ಛಾನುವರ್ತಿಷು ವಾ ಪರಮಾಣುಷು ಸತ್ಸು ಆತ್ಮನೋಽಪ್ಯೇಕತ್ವೇನ ಕರ್ತೃತ್ವೇ ಸಾಧನಾಭಾವಾದಾತ್ಮನ ಆತ್ಮನ್ಯನರ್ಥಕರ್ತೃತ್ವಾನುಪಪತ್ತೇಶ್ಚ । ನ ಹಿ ಚೇತನಾವಾನ್ಬುದ್ಧಿಪೂರ್ವಕಾರೀ ಆತ್ಮನಃ ಅನರ್ಥಂ ಕುರ್ಯಾತ್ ತಸ್ಮಾತ್ಪುರುಷಾರ್ಥೇನ ಪ್ರಯೋಜನೇನೇಕ್ಷಾಪೂರ್ವಕಮಿವ ನಿಯತಕ್ರಮೇಣ ಪ್ರವರ್ತಮಾನೇಽಚೇತನೇಽಪಿ ಪ್ರಧಾನೇ ಚೇತನವದುಪಚಾರೋಽಯಂ ಸ ಈಕ್ಷಾಂಚಕ್ರೇ ಇತ್ಯಾದಿಃ ; ಯಥಾ ರಾಜ್ಞಃ ಸರ್ವಾರ್ಥಕಾರಿಣಿ ಭೃತ್ಯೇ ರಾಜೇತಿ, ತದ್ವತ್ । ನ ; ಆತ್ಮನೋ ಭೋಕ್ತೃತ್ವವತ್ಕರ್ತೃತ್ವೋಪಪತ್ತೇಃ — ಯಥಾ ಸಾಙ್‍ಖ್ಯಸ್ಯ ಚಿನ್ಮಾತ್ರಸ್ಯಾಪರಿಣಾಮಿನೋಽಪ್ಯಾತ್ಮನೋ ಭೋಕ್ತೃತ್ವಮ್ , ತದ್ವದ್ವೇದವಾದಿನಾಮೀಕ್ಷಾಪೂರ್ವಕಂ ಜಗತ್ಕರ್ತೃತ್ವಮುಪಪನ್ನಂ ಶ್ರುತಿಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾತ್ । ತತ್ತ್ವಾಂತರಪರಿಣಾಮಾದಾತ್ಮನೋಽನಿತ್ಯತ್ವಾಶುದ್ಧತ್ವಾನೇಕತ್ವನಿಮಿತ್ತಂ ಚಿನ್ಮಾತ್ರಸ್ವರೂಪವಿಕ್ರಿಯಾತಃ ಪುರುಷಸ್ಯ ಸ್ವಾತ್ಮನ್ಯೇವ ಭೋಕ್ತೃತ್ವೇ ಚಿನ್ಮಾತ್ರಸ್ವರೂಪವಿಕ್ರಿಯಾ ನ ದೋಷಾಯ । ಭವತಾಂ ಪುನರ್ವೇದವಾದಿನಾಂ ಸೃಷ್ಟಿಕರ್ತೃತ್ವೇ ತತ್ತ್ವಾಂತರಪರಿಣಾಮ ಏವೇತ್ಯಾತ್ಮನೋಽನಿತ್ಯತ್ವಾದಿಸರ್ವದೋಷಪ್ರಸಂಗ ಇತಿ ಚೇತ್ , ನ ; ಏಕಸ್ಯಾಪ್ಯಾತ್ಮನೋಽವಿದ್ಯಾವಿಷಯನಾಮರೂಪೋಪಾಧ್ಯನುಪಾಧಿಕೃತವಿಶೇಷಾಭ್ಯುಪಗಮಾತ್ । ಅವಿದ್ಯಾಕೃತನಾಮರೂಪೋಪಾಧಿನಿಮಿತ್ತೋ ಹಿ ವಿಶೇಷೋಽಭ್ಯುಪಗಮ್ಯತೇ ಆತ್ಮನೋ ಬಂಧಮೋಕ್ಷಾದಿಶಾಸ್ತ್ರಕೃತಸಂವ್ಯವಹಾರಾಯ । ಪರಮಾರ್ಥತೋಽನುಪಾಧಿಕೃತಂ ಚ ತತ್ತ್ವಮೇಕಮೇವಾದ್ವಿತೀಯಮುಪಾದೇಯಂ ಸರ್ವತಾರ್ಕಿಕಬುದ್ಧ್ಯನವಗಮ್ಯಂ ಹ್ಯಜಮಭಯಂ ಶಿವಮಿಷ್ಯತೇ । ನ ತತ್ರ ಕರ್ತೃತ್ವಂ ಭೋಕ್ತೃತ್ವಂ ವಾ ಕ್ರಿಯಾಕಾರಕಫಲಂ ವಾಸ್ತಿ, ಅದ್ವೈತತ್ವಾತ್ಸರ್ವಭಾವಾನಾಮ್ । ಸಾಙ್‍ಖ್ಯಾಸ್ತ್ವವಿದ್ಯಾಧ್ಯಾರೋಪಿತಮೇವ ಪುರುಷೇ ಕರ್ತೃತ್ವಂ ಕ್ರಿಯಾಕಾರಕಂ ಫಲಂ ಚೇತಿ ಕಲ್ಪಯಿತ್ವಾ ಆಗಮಬಾಹ್ಯತ್ವಾತ್ಪುನಸ್ತತಸ್ತ್ರಸ್ಯಂತಃ ಪರಮಾರ್ಥತ ಏವ ಭೋಕ್ತೃತ್ವಂ ಪುರುಷಸ್ಯೇಚ್ಛಂತಿ । ತತ್ತ್ವಾಂತರಂ ಚ ಪ್ರಧಾನಂ ಪುರುಷಾದ್ಬಾಹ್ಯಂ ಪರಮಾರ್ಥವಸ್ತುಭೂತಮೇವ ಕಲ್ಪಯಂತೋಽನ್ಯತಾರ್ಕಿಕಕೃತಬುದ್ಧಿವಿಷಯಾಃ ಸಂತೋ ವಿಹನ್ಯಂತೇ । ತಥೇತರೇತಾರ್ಕಿಕಾಃ ಸಾಂಖ್ಯೈಃ ; ಇತ್ಯೇವಂ ಪರಸ್ಪರವಿರುದ್ಧಾರ್ಥಕಲ್ಪನಾತ ಆಮಿಷಾರ್ಥಿನ ಇವ ಪ್ರಾಣಿನೋಽನ್ಯೋನ್ಯವಿರುಧ್ಯಮಾನಾರ್ಥದರ್ಶಿತ್ವಾತ್ಪರಮಾರ್ಥತತ್ತ್ವಾದ್ದೂರಮೇವಾಪಕೃಷ್ಯಂತೇ । ಅತಸ್ತನ್ಮತಮನಾದೃತ್ಯ ವೇದಾಂತಾರ್ಥತತ್ತ್ವಮೇಕತ್ವದರ್ಶನಂ ಪ್ರತ್ಯಾದರವಂತೋ ಮುಮುಕ್ಷವಃ ಸ್ಯುರಿತಿ ತಾರ್ಕಿಕಮತದೋಷಪ್ರದರ್ಶನಂ ಕಿಂಚಿದುಚ್ಯತೇಽಸ್ಮಾಭಿಃ ; ನ ತು ತಾರ್ಕಿಕವತ್ತಾತ್ಪರ್ಯೇಣ । ತಥೈತದತ್ರೋಕ್ತಮ್ — ವಿವದತ್ಸ್ವೇವ ನಿಕ್ಷಿಪ್ಯ ವಿರೋಧೋದ್ಭವಕಾರಣಮ್ । ತೈಃ ಸಂರಕ್ಷಿತಸದ್ಬುದ್ಧಿಃ ಸುಖಂ ನಿರ್ವಾತಿ ವೇದವಿತ್ ॥ ಕಿಂಚ, ಭೋಕ್ತೃತ್ವಕರ್ತೃತ್ವಯೋರ್ವಿಕ್ರಿಯಯೋರ್ವಿಶೇಷಾನುಪಪತ್ತಿಃ । ಕಾ ನಾಮಾಸೌ ಕರ್ತೃತ್ವಾಜ್ಜಾತ್ಯಂತರಭೂತಾ ಭೋಕ್ತೃತ್ವವಿಶಿಷ್ಟಾ ವಿಕ್ರಿಯಾ, ಯತೋ ಭೋಕ್ತೈವ ಪುರುಷಃ ಕಲ್ಪ್ಯತೇ ನ ಕರ್ತಾ ; ಪ್ರಧಾನಂ ತು ಕರ್ತ್ರೇವ ನ ಭೋಕ್ತೃ ಇತಿ । ನನು ಉಕ್ತಂ ಪುರುಷಶ್ಚಿನ್ಮಾತ್ರ ಏವ ; ಸ ಚ ಸ್ವಾತ್ಮಸ್ಥೋ ವಿಕ್ರಿಯತೇ ಭುಂಜಾನಃ, ನ ತತ್ತ್ವಾಂತರಪರಿಣಾಮೇನ । ಪ್ರಧಾನಂ ತು ತತ್ತ್ವಾಂತರಪರಿಣಾಮೇನ ವಿಕ್ರಿಯತೇ ; ಅತೋ ನೈಕಮಶುದ್ಧಮಚೇತನಂ ಚೇತ್ಯಾದಿಧರ್ಮವತ್ । ತದ್ವಿಪರೀತಃ ಪುರುಷಃ । ನಾಸೌ ವಿಶೇಷಃ, ವಾಙ್ಮಾತ್ರತ್ವಾತ್ । ಪ್ರಾಗ್ಭೋಗೋತ್ಪತ್ತೇಃ ಕೇವಲಚಿನ್ಮಾತ್ರಸ್ಯ ಪುರುಷಸ್ಯ ಭೋಕ್ತೃತ್ವಂ ನಾಮ ವಿಶೇಷೋ ಭೋಗೋತ್ಪತ್ತಿಕಾಲೇ ಚೇತ್ ಜಾಯತೇ, ನಿವೃತ್ತೇ ಚ ಭೋಗೇ ಪುನಸ್ತದ್ವಿಶೇಷಾದಪೇತಶ್ಚಿನ್ಮಾತ್ರ ಏವ ಭವತೀತಿ ಚೇತ್ ; ಮಹದಾದ್ಯಾಕಾರೇಣ ಚ ಪರಿಣಮ್ಯ ಪ್ರಧಾನಂ ತತೋಽಪೇತ್ಯ ಪುನಃ ಪ್ರಧಾನಸ್ವರೂಪೇಣ ವ್ಯವತಿಷ್ಠತ ಇತಿ ಅಸ್ಯಾಂ ಕಲ್ಪನಾಯಾಂ ನ ಕಶ್ಚಿದ್ವಿಶೇಷ ಇತಿ ವಾಙ್ಮಾತ್ರೇಣ ಪ್ರಧಾನಪುರುಷಯೋರ್ವಿಶಿಷ್ಟವಿಕ್ರಿಯಾ ಕಲ್ಪ್ಯತೇ । ಅಥ ಭೋಗಕಾಲೇಽಪಿ ಚಿನ್ಮಾತ್ರ ಏವ ಪ್ರಾಗ್ವತ್ಪುರುಷ ಇತಿ ಚೇತ್ , ನ ತರ್ಹಿ ಪರಮಾರ್ಥತೋ ಭೋಗಃ ಪುರುಷಸ್ಯ । ಅಥ ಭೋಗಕಾಲೇ ಚಿನ್ಮಾತ್ರಸ್ಯ ವಿಕ್ರಿಯಾ ಪರಮಾರ್ಥೈವ, ತೇನ ಭೋಗಃ ಪುರುಷಸ್ಯೇತಿ ಚೇತ್ , ನ ; ಪ್ರಧಾನಸ್ಯಾಪಿ ಭೋಗಕಾಲೇ ವಿಕ್ರಿಯಾವತ್ತ್ವಾದ್ಭೋಕ್ತೃಕತ್ವಪ್ರಸಂಗಃ । ಚಿನ್ಮಾತ್ರಸ್ಯೈವ ವಿಕ್ರಿಯಾ ಭೋಕ್ತೃತ್ವಮಿತಿ ಚೇತ್ , ಔಷ್ಣ್ಯಾದ್ಯಸಾಧಾರಣಧರ್ಮವತಾಮಗ್ನ್ಯಾದೀನಾಮಭೋಕ್ತೃತ್ವೇ ಹೇತ್ವನುಪಪತ್ತಿಃ । ಪ್ರಧಾನಪುರುಷಯೋರ್ದ್ವಯೋರ್ಯುಗಪದ್ಭೋಕ್ತೃತ್ವಮಿತಿ ಚೇತ್ , ನ ; ಪ್ರಧಾನಸ್ಯ ಪಾರಾರ್ಥ್ಯಾನುಪಪತ್ತೇಃ — ನ ಹಿ ಭೋಕ್ತ್ರೋರ್ದ್ವಯೋರಿತರೇತರಗುಣಪ್ರಧಾನಭಾವ ಉಪಪದ್ಯತೇ ಪ್ರಕಾಶಯೋರಿವೇತರೇತರಪ್ರಕಾಶನೇ । ಭೋಗಧರ್ಮವತಿ ಸತ್ತ್ವಾಂಗಿನಿ ಚೇತಸಿ ಪುರುಷಸ್ಯ ಚೈತನ್ಯಪ್ರತಿಬಿಂಬೋದಯಾದವಿಕ್ರಿಯಸ್ಯ ಪುರುಷಸ್ಯ ಭೋಕ್ತೃತ್ವಮಿತಿ ಚೇತ್ , ನ ; ಪುರುಷಸ್ಯ ವಿಶೇಷಾಭಾವೇ ಭೋಕ್ತೃತ್ವಕಲ್ಪನಾನರ್ಥಕ್ಯಾತ್ । ಭೋಗರೂಪಶ್ಚೇದನರ್ಥಃ ಪುರುಷಸ್ಯ ನಾಸ್ಮಿ ಸದಾ ನಿರ್ವಿಶೇಷತ್ವಾತ್ಪುರುಷಸ್ಯ, ಕಸ್ಯಾಪನಯನಾರ್ಥಂ ಮೋಕ್ಷಸಾಧನಂ ಶಾಸ್ತ್ರಂ ಪ್ರಣೀಯತೇ ? ಅವಿದ್ಯಾಧ್ಯಾರೋಪಿತಾನರ್ಥಾಪನಯನಾಯ ಶಾಸ್ತ್ರಪ್ರಣಯನಮಿತಿ ಚೇತ್ , ಪರಮಾರ್ಥತಃ ಪುರುಷೋ ಭೋಕ್ತೈವ, ನ ಕರ್ತಾ ; ಪ್ರಧಾನಂ ಕರ್ತ್ರೇವ ನ ಭೋಕ್ತೃ ಪರಮಾರ್ಥಸದ್ವಸ್ತ್ವಂತರಂ ಪುರುಷಾಚ್ಚ ಇತೀಯಂ ಕಲ್ಪನಾ ಆಗಮಬಾಹ್ಯಾ ವ್ಯರ್ಥಾನಿರ್ಹೇತುಕಾ ಚ ಇತಿ ನಾದರ್ತವ್ಯಾ ಮುಮುಕ್ಷುಭಿಃ । ಏಕತ್ವೇಽಪಿ ಶಾಸ್ತ್ರಪ್ರಣಯನಾದ್ಯಾನರ್ಥಕ್ಯಮಿತಿ ಚೇತ್ , ನ ; ಅಭಾವಾತ್ — ಸತ್ಸು ಹಿ ಶಾಸ್ತ್ರಪ್ರಣೇತ್ರಾದಿಷು ತತ್ಫಲಾರ್ಥಿಷು ಚ ಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯ ಪ್ರಣಯನಮರ್ಥವದನರ್ಥಕಂ ವೇತಿ ವಿಕಲ್ಪನಾ ಸ್ಯಾತ್ । ನ ಹ್ಯಾತ್ಮೈಕತ್ವೇ ಶಾಸ್ತ್ರಪ್ರಣೇತ್ರಾದಯಸ್ತತೋ ಭಿನ್ನಾಃ ಸಂತಿ ; ತದಭಾವೇ ಏವಂ ವಿಕಲ್ಪನೈವಾನುಪಪನ್ನಾ । ಅಭ್ಯುಪಗತೇ ಆತ್ಮೈಕತ್ವೇ ಪ್ರಮಾಣಾರ್ಥಶ್ಚಾಭ್ಯುಪಗತೋ ಭವತಾ ಯದಾತ್ಮೈಕತ್ವಮಭ್ಯುಪಗಚ್ಛತಾ । ತದಭ್ಯುಪಗಮೇ ಚ ವಿಕಲ್ಪಾನುಪಪತ್ತಿಮಾಹ ಶಾಸ್ತ್ರಮ್ ‘ಯತ್ರ ತ್ವಸ್ಯ ಸರ್ವಮಾತ್ಮೈವಾಭೂತ್ತತ್ಕೇನ ಕಂ ಪಶ್ಯೇತ್’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೫ । ೧೪) ಇತ್ಯಾದಿ ; ಶಾಸ್ತ್ರಪ್ರಣಯನಾದ್ಯುಪಪತ್ತಿಂ ಚಾಹ ಅನ್ಯತ್ರ ಪರಮಾರ್ಥವಸ್ತುಸ್ವರೂಪಾದವಿದ್ಯಾವಿಷಯೇ ‘ಯತ್ರ ಹಿ ದ್ವೈತಮಿವ ಭವತಿ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೫ । ೧೪) ಇತ್ಯಾದಿ ವಿಸ್ತರತೋ ವಾಜಸನೇಯಕೇ । ಅತ್ರ ಚ ವಿಭಕ್ತೇ ವಿದ್ಯಾವಿದ್ಯೇ ಪರಾಪರೇ ಇತ್ಯಾದಾವೇವ ಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯ । ಅತೋ ನ ತಾರ್ಕಿಕವಾದಭಟಪ್ರವೇಶೋ ವೇದಾಂತರಾಜಪ್ರಮಾಣಬಾಹುಗುಪ್ತೇ ಇಹಾತ್ಮೈಕತ್ವವಿಷಯೇ ಇತಿ । ಏತೇನಾವಿದ್ಯಾಕೃತನಾಮರೂಪಾದ್ಯುಪಾಧಿಕೃತಾನೇಕಶಕ್ತಿಸಾಧನಕೃತಭೇದವತ್ತ್ವಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸೃಷ್ಟ್ಯಾದಿಕರ್ತೃತ್ವೇ ಸಾಧನಾದ್ಯಭಾವೋ ದೋಷಃ ಪ್ರತ್ಯುಕ್ತೋ ವೇದಿತವ್ಯಃ, ಪರೈರುಕ್ತ ಆತ್ಮಾನರ್ಥಕರ್ತೃತ್ವಾದಿದೋಷಶ್ಚ । ಯಸ್ತು ದೃಷ್ಟಾಂತೋ ರಾಜ್ಞಃ ಸರ್ವಾರ್ಥಕಾರಿಣಿ ಕರ್ತರಿ ಭೃತ್ಯೇ ಉಪಚಾರೋ ರಾಜಾ ಕರ್ತೇತಿ, ಸೋಽತ್ರಾನುಪಪನ್ನಃ ; ‘ಸ ಈಕ್ಷಾಂಚಕ್ರೇ’ ಇತಿ ಶ್ರುತೇರ್ಮುಖ್ಯಾರ್ಥಬಾಧನಾತ್ಪ್ರಮಾಣಭೂತಾಯಾಃ । ತತ್ರ ಹಿ ಗೌಣೀ ಕಲ್ಪನಾ ಶಬ್ದಸ್ಯ, ಯತ್ರ ಮುಖ್ಯಾರ್ಥೋ ನ ಸಂಭವತಿ । ಇಹ ತ್ವಚೇತನಸ್ಯ ಮುಕ್ತಬದ್ಧಪುರುಷವಿಶೇಷಾಪೇಕ್ಷಯಾ ಕರ್ತೃಕರ್ಮದೇಶಕಾಲನಿಮಿತ್ತಾಪೇಕ್ಷಯಾ ಚ ಬಂಧಮೋಕ್ಷಾದಿಫಲಾರ್ಥಾ ನಿಯತಾ ಪುರುಷಂ ಪ್ರತಿ ಪ್ರವೃತ್ತಿರ್ನೋಪಪದ್ಯತೇ ; ಯಥೋಕ್ತಸರ್ವಜ್ಞೇಶ್ವರಕರ್ತೃತ್ವಪಕ್ಷೇ ತು ಉಪಪನ್ನಾ । ಈಶ್ವರೇಣೈವ ಸರ್ವಾಧಿಕಾರೀ ಪ್ರಾಣಃ ಪುರುಷೇಣ ಸೃಜ್ಯತೇ ॥

ಕಥಮ್ ? ಸಃ ಪುರುಷಃ ಉಕ್ತಪ್ರಕಾರೇಣೇಕ್ಷಿತ್ವಾ ಸರ್ವಪ್ರಾಣಂ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಾಖ್ಯಂ ಸರ್ವಪ್ರಾಣಿಕರಣಾಧಾರಮಂತರಾತ್ಮಾನಮ್ ಅಸೃಜತ ಸೃಷ್ಟವಾನ್ । ತತಃ ಪ್ರಾಣಾತ್ ಶ್ರದ್ಧಾಂ ಸರ್ವಪ್ರಾಣಿನಾಂ ಶುಭಕರ್ಮಪ್ರವೃತ್ತಿಹೇತುಭೂತಾಮ್ ; ತತಃ ಕರ್ಮಫಲೋಪಭೋಗಸಾಧನಾಧಿಷ್ಠಾನಾನಿ ಕಾರಣಭೂತಾನಿ ಮಹಾಭೂತಾನಿ ಅಸೃಜತ — ಖಂ ಶಬ್ದಗುಣಕಮ್ , ವಾಯುಃ ಸ್ವೇನ ಸ್ಪರ್ಶಗುಣೇನ ಶಬ್ದಗುಣೇನ ಚ ವಿಶಿಷ್ಟೋ ದ್ವಿಗುಣಃ, ತಥಾ ಜ್ಯೋತಿಃ ಸ್ವೇನ ರೂಪೇಣ ಪೂರ್ವಗುಣಾಭ್ಯಾಂ ಚ ವಿಶಿಷ್ಟಂ ಶಬ್ದಸ್ಪರ್ಶಾಭ್ಯಾಂ ತ್ರಿಗುಣಮ್ , ತಥಾ ಆಪೋ ರಸಗುಣೇನಾಸಾಧಾರಣೇನ ಪೂರ್ವಗುಣಾನುಪ್ರವೇಶೇನ ಚ ಚತುರ್ಗುಣಾಃ, ತಥಾ ಗಂಧಗುಣೇನ ಪೂರ್ವಗುಣಾನುಪ್ರವೇಶೇನ ಚ ಪಂಚಗುಣಾ ಪೃಥಿವೀ, ತಥಾ ತೈರೇವ ಭೂತೈರಾರಬ್ಧಮ್ ಇಂದ್ರಿಯಂ ದ್ವಿಪ್ರಕಾರಂ ಬುದ್ಧ್ಯರ್ಥಂ ಕರ್ಮಾರ್ಥಂ ಚ ದಶಸಙ್‍ಖ್ಯಾಕಮ್ , ತಸ್ಯ ಚೇಶ್ವರಮಂತಃಸ್ಥಂ ಸಂಶಯವಿಕಲ್ಪಾದಿಲಕ್ಷಣಂ ಮನಃ । ಏವಂ ಪ್ರಾಣಿನಾಂ ಕಾರ್ಯಂ ಕರಣಂ ಚ ಸೃಷ್ಟ್ವಾ ತತ್ಸ್ಥಿತ್ಯರ್ಥಂ ವ್ರೀಹಿಯವಾದಿಲಕ್ಷಣಮ್ ಅನ್ನಮ್ , ತತಶ್ಚ ಅನ್ನಾತ್ ಅದ್ಯಮಾನಾತ್ ವೀರ್ಯಂ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಂ ಬಲಂ ಸರ್ವಕರ್ಮಪ್ರವೃತ್ತಿಸಾಧನಮ್ , ತದ್ವೀರ್ಯವತಾಂ ಚ ಪ್ರಾಣಿನಾಂ ತಪಃ ವಿಶುದ್ಧಿಸಾಧನಂ ಸಂಕೀರ್ಯಮಾಣಾನಾಮ್ , ಮಂತ್ರಾಃ ತಪೋವಿಶುದ್ಧಾಂತರ್ಬಹಿಃಕರಣೇಭ್ಯಃ ಕರ್ಮಸಾಧನಭೂತಾ ಋಗ್ಯಜುಃಸಾಮಾಥರ್ವಾಂಗಿರಸಃ ; ತತಃ ಕರ್ಮ ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದಿಲಕ್ಷಣಮ್ , ತತೋ ಲೋಕಾಃ ಕರ್ಮಣಾಂ ಫಲಮ್ , ತೇಷು ಚ ಲೋಕೇಷು ಸೃಷ್ಟಾನಾಂ ಪ್ರಾಣಿನಾಂ ನಾಮ ಚ ದೇವದತ್ತೋ ಯಜ್ಞದತ್ತ ಇತ್ಯಾದಿ । ಏವಮೇತಾಃ ಕಲಾಃ ಪ್ರಾಣಿನಾಮವಿದ್ಯಾದಿದೋಷಬೀಜಾಪೇಕ್ಷಯಾ ಸೃಷ್ಟಾಸ್ತೈಮಿರಿಕದೃಷ್ಟಿಸೃಷ್ಟಾ ಇವ ದ್ವಿಚಂದ್ರಮಶಕಮಕ್ಷಿಕಾದ್ಯಾಃ ಸ್ವಪ್ನದೃಕ್ಸೃಷ್ಟಾ ಇವ ಚ ಸರ್ವಪದಾರ್ಥಾಃ ಪುನಸ್ತಸ್ಮಿನ್ನೇವ ಪುರುಷೇ ಪ್ರಲೀಯಂತೇ ಹಿತ್ವಾ ನಾಮರೂಪಾದಿವಿಭಾಗಮ್ ॥

ಕಥಮ್ ? ಸಃ ದೃಷ್ಟಾಂತಃ, ಯಥಾ ಲೋಕೇ ಇಮಾ ನದ್ಯಃ ಸ್ಯಂದಮಾನಾಃ ಸ್ರವಂತ್ಯಃ ಸಮುದ್ರಾಯಣಾಃ, ಸಮುದ್ರ ಏವ ಅಯನಂ ಗತಿರಾತ್ಮಭಾವೋ ಯಾಸಾಂ ತಾಃ ಸಮುದ್ರಾಯಣಾಃ, ಸಮುದ್ರಂ ಪ್ರಾಪ್ಯ ಉಪಗಮ್ಯ ಅಸ್ತಮ್ ಅದರ್ಶನಂ ನಾಮರೂಪತಿರಸ್ಕಾರಂ ಗಚ್ಛಂತಿ ; ತಾಸಾಂ ಚಾಸ್ತಂ ಗತಾನಾಂ ಭಿದ್ಯೇತೇ ವಿನಶ್ಯೇತೇ ನಾಮರೂಪೇ ಗಂಗಾ ಯಮುನೇತ್ಯಾದಿಲಕ್ಷಣೇ ; ತದಭೇದೇನ ಸಮುದ್ರ ಇತ್ಯೇವಂ ಪ್ರೋಚ್ಯತೇ ತದ್ವಸ್ತೂದಕಲಕ್ಷಣಮ್ ; ಏವಂ ಯಥಾಯಂ ದೃಷ್ಟಾಂತಃ ಉಕ್ತಲಕ್ಷಣಸ್ಯ ಪ್ರಕೃತಸ್ಯ ಅಸ್ಯ ಪುರುಷಸ್ಯ ಪರಿದ್ರಷ್ಟುಃ ಪರಿ ಸಮಂತಾದ್ದ್ರಷ್ಟುರ್ದರ್ಶನಸ್ಯ ಕರ್ತುಃ ಸ್ವರೂಪಭೂತಸ್ಯ । ಯಥಾ ಅರ್ಕಃ ಸ್ವಾತ್ಮಪ್ರಕಾಶಸ್ಯ ಕರ್ತಾ ಸರ್ವತಃ, ತದ್ವತ್ ಇಮಾಃ ಷೋಡಶ ಪ್ರಾಣಾದ್ಯಾ ಉಕ್ತಾಃ ಕಲಾಃ ಪುರುಷಾಯಣಾಃ ನದೀನಾಮಿವ ಸಮುದ್ರಃ ಪುರುಷೋಽಯನಮಾತ್ಮಭಾವಗಮನಂ ಯಾಸಾಂ ಕಲಾನಾಂ ತಾಃ ಪುರುಷಾಯಣಾಃ ಪುರುಷಂ ಪ್ರಾಪ್ಯ ಪುರುಷಾತ್ಮಭಾವಮುಪಗಮ್ಯ ತಥೈವಾಸ್ತಂ ಗಚ್ಛಂತಿ । ಭಿದ್ಯೇತೇ ಚ ಆಸಾಂ ನಾಮರೂಪೇ ಕಲಾನಾಂ ಪ್ರಾಣಾದ್ಯಾಖ್ಯಾ ರೂಪಂ ಚ ಯಥಾಸ್ವಮ್ । ಭೇದೇ ಚ ನಾಮರೂಪಯೋರ್ಯದನಷ್ಟಂ ತತ್ತತ್ತ್ವಂ ಪುರುಷಃ ಇತ್ಯೇವಂ ಪ್ರೋಚ್ಯತೇ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಭಿಃ । ಯ ಏವಂ ವಿದ್ವಾನ್ಗುರುಣಾ ಪ್ರದರ್ಶಿತಕಲಾಪ್ರಲಯಮಾರ್ಗಃ, ಸ ಏಷಃ ವಿದ್ಯಯಾ ಪ್ರವಿಲಾಪಿತಾಸ್ವವಿದ್ಯಾಕಾಮಕರ್ಮಜನಿತಾಸು ಪ್ರಾಣಾದಿಕಲಾಸು ಅಕಲಃ ಅವಿದ್ಯಾಕೃತಕಲಾನಿಮಿತ್ತೋ ಹಿ ಮೃತ್ಯುಃ ; ತದಪಗಮೇಽಕಲತ್ವಾದೇವ ಅಮೃತಃ ಭವತಿ । ತದೇತಸ್ಮಿನ್ನರ್ಥೇ ಏಷಃ ಶ್ಲೋಕಃ ॥

ಅರಾ ಇವ ರಥಚಕ್ರಪರಿವಾರಾ ಇವ ರಥನಾಭೌ ರಥಚಕ್ರಸ್ಯ ನಾಭೌ ಯಥಾಪ್ರವೇಶಿತಾಃ ತದಾಶ್ರಯಾ ಭವಂತಿ ಯಥಾ, ತಥೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಕಲಾಃ ಪ್ರಾಣಾದ್ಯಾಃ ಯಸ್ಮಿನ್ ಪುರುಷೇ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಾಃ ಉತ್ಪತ್ತಿಸ್ಥಿತಿಲಯಕಾಲೇಷು, ತಂ ಪುರುಷಂ ಕಲಾನಾಮಾತ್ಮಭೂತಂ ವೇದ್ಯಂ ವೇದನೀಯಂ ಪೂರ್ಣತ್ವಾತ್ಪುರುಷಂ ಪುರಿ ಶಯನಾದ್ವಾ ವೇದ ಜಾನಾತಿ ; ಯಥಾ ಹೇ ಶಿಷ್ಯಾಃ, ಮಾ ವಾಃ ಯುಷ್ಮಾನ್ ಮೃತ್ಯುಃ ಪರಿವ್ಯಥಾಃ ಮಾ ಪರಿವ್ಯಥಯತು । ನ ಚೇದ್ವಿಜ್ಞಾಯೇತ ಪುರುಷೋ ಮೃತ್ಯುನಿಮಿತ್ತಾಂ ವ್ಯಥಾಮಾಪನ್ನಾ ದುಃಖಿನ ಏವ ಯೂಯಂ ಸ್ಥ । ಅತಸ್ತನ್ಮಾಭೂದ್ಯುಷ್ಮಾಕಮಿತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ ॥

ತಾನ್ ಏವಮನುಶಿಷ್ಯ ಶಿಷ್ಯಾನ್ ತಾನ್ ಹೋವಾಚ ಪಿಪ್ಪಲಾದಃ ಕಿಲ ಏತಾವದೇವ ವೇದ್ಯಂ ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮ ವೇದ ವಿಜಾನಾಮ್ಯಹಮೇತತ್ । ನ ಅತಃ ಅಸ್ಮಾತ್ ಪರಮ್ ಅಸ್ತಿ ಪ್ರಕೃಷ್ಟತರಂ ವೇದಿತವ್ಯಮ್ ಇತ್ಯೇವಮುಕ್ತವಾನ್ ಶಿಷ್ಯಾಣಾಮವಿದಿತಶೇಷಾಸ್ತಿತ್ವಾಶಂಕಾನಿವೃತ್ತಯೇ ಕೃತಾರ್ಥಬುದ್ಧಿಜನನಾರ್ಥಂ ಚ ॥

ತತಃ ತೇ ಶಿಷ್ಯಾ ಗುರುಣಾನುಶಿಷ್ಟಾಃ ತಂ ಗುರುಂ ಕೃತಾರ್ಥಾಃ ಸಂತೋ ವಿದ್ಯಾನಿಷ್ಕ್ರಯಮನ್ಯದಪಶ್ಯಂತಃ ಕಿಂ ಕೃತವಂತ ಇತ್ಯುಚ್ಯತೇ — ಅರ್ಚಯಂತಃ ಪೂಜಯಂತಃ ಪಾದಯೋಃ ಪುಷ್ಪಾಂಜಲಿಪ್ರಕಿರಣೇನ ಪ್ರಣಿಪಾತೇನ ಚ ಶಿರಸಾ । ಕಿಮೂಚುರಿತ್ಯಾಹ — ತ್ವಂ ಹಿ ನಃ ಅಸ್ಮಾಕಂ ಪಿತಾ ಬ್ರಹ್ಮಶರೀರಸ್ಯ ವಿದ್ಯಯಾ ಜನಯಿತೃತ್ವಾನ್ನಿತ್ಯಸ್ಯಾಜರಾಮರಣಸ್ಯಾಭಯಸ್ಯ । ಯಃ ತ್ವಮೇವ ಅಸ್ಮಾಕಮ್ ಅವಿದ್ಯಾಯಾಃ ವಿಪರೀತಜ್ಞಾನಾಜ್ಜನ್ಮಜರಾಮರಣರೋಗದುಃಖಾದಿಗ್ರಾಹಾದಪಾರಾದವಿದ್ಯಾಮಹೋದಧೇರ್ವಿದ್ಯಾಪ್ಲವೇನ ಪರಮ್ ಅಪುನರಾವೃತ್ತಿಲಕ್ಷಣಂ ಮೋಕ್ಷಾಖ್ಯಂ ಮಹೋದಧೇರಿವ ಪಾರಂ ತಾರಯಸಿ ಅಸ್ಮಾನಿತ್ಯತಃ ಪಿತೃತ್ವಂ ತವಾಸ್ಮಾನ್ಪ್ರತ್ಯುಪಪನ್ನಮಿತರಸ್ಮಾತ್ । ಇತರೋಽಪಿ ಹಿ ಪಿತಾ ಶರೀರಮಾತ್ರಂ ಜನಯತಿ, ತಥಾಪಿ ಸ ಪೂಜ್ಯತಮೋ ಲೋಕೇ ; ಕಿಮು ವಕ್ತವ್ಯಮಾತ್ಯಂತಿಕಾಭಯದಾತುರಿತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ । ನಮಃ ಪರಮಋಷಿಭ್ಯಃ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಸಂಪ್ರದಾಯಕರ್ತೃಭ್ಯಃ । ನಮಃ ಪರಮಋಷಿಭ್ಯ ಇತಿ ದ್ವಿರ್ವಚನಮಾದರಾರ್ಥಮ್ ॥