श्रीमच्छङ्करभगवत्पूज्यपादविरचितम्

प्रश्नोपनिषद्भाष्यम्

करतलकलिताद्वयात्मतत्त्वं क्षपितदुरन्तचिरन्तनप्रमोहम् ।
उपचितमुदितोदितैर्गुणौघैः उपनिषदामयमुज्जहार भाष्यम् ॥

ತೃತೀಯಃ ಪ್ರಶ್ನಃ

ಅಥ ಹೈನಂ ಕೌಸಲ್ಯಶ್ಚಾಶ್ವಲಾಯನಃ ಪಪ್ರಚ್ಛ ಭಗವನ್ಕುತ ಏಷ ಪ್ರಾಣೋ ಜಾಯತೇ ಕಥಮಾಯಾತ್ಯಸ್ಮಿಂಛರೀರ ಆತ್ಮಾನಂ ವಾ ಪ್ರವಿಭಜ್ಯ ಕಥಂ ಪ್ರಾತಿಷ್ಠತೇ ಕೇನೋತ್ಕ್ರಮತೇ ಕಥಂ ಬಾಹ್ಯಮಭಿಧತ್ತೇ ಕಥಮಧ್ಯಾತ್ಮಮಿತಿ ॥ ೧ ॥

ಅಥ ಹೈನಂ ಕೌಸಲ್ಯಶ್ಚಾಶ್ವಲಾಯನಃ ಪ್ರಪಚ್ಛ । ಪ್ರಾಣೈರ್ಹ್ಯೇವಂ ನಿರ್ಧಾರಿತತತ್ತ್ವಃ ಉಪಲಬ್ಧಮಹಿಮಾಪಿ ಸಂಹತತ್ವಾತ್ಸ್ಯಾದಸ್ಯ ಕಾರ್ಯತ್ವಮ್ ; ಅತಃ ಪೃಚ್ಛಾಮಿ । ಹೇ ಭಗವನ್ , ಕುತಃ ಕಸ್ಮಾತ್ಕಾರಣಾತ್ ಏಷಃ ಯಥಾವಧೃತಃ ಪ್ರಾಣಃ ಜಾಯತೇ । ಜಾತಶ್ಚ ಕಥಂ ಕೇನ ವೃತ್ತಿವಿಶೇಷೇಣ ಆಯಾತಿ ಅಸ್ಮಿನ್ ಶರೀರೇ ; ಕಿಂನಿಮಿತ್ತಕಮಸ್ಯ ಶರೀರಗ್ರಹಣಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಪ್ರವಿಷ್ಟಶ್ಚ ಶರೀರೇ ಆತ್ಮಾನಂ ವಾ ಪ್ರವಿಭಜ್ಯ ಪ್ರವಿಭಾಗಂ ಕೃತ್ವಾ ಕಥಂ ಕೇನ ಪ್ರಕಾರೇಣ ಪ್ರಾತಿಷ್ಠತೇ ಪ್ರತಿತಿಷ್ಠತಿ । ಕೇನ ವಾ ವೃತ್ತಿವಿಶೇಷೇಣಾಸ್ಮಾಚ್ಛರೀರಾತ್ ಉತ್ಕ್ರಮತೇ ಉತ್ಕ್ರಾಮತಿ । ಕಥಂ ಬಾಹ್ಯಮ್ ಅಧಿಭೂತಮಧಿದೈವತಂ ಚ ಅಭಿಧತ್ತೇ ಧಾರಯತಿ ; ಕಥಮಧ್ಯಾತ್ಮಮಿತಿ, ಧಾರಯತೀತಿ ಶೇಷಃ ॥

ತಸ್ಮೈ ಸ ಹೋವಾಚಾತಿಪ್ರಶ್ನಾನ್ಪೃಚ್ಛಸಿ ಬ್ರಹ್ಮಿಷ್ಠೋಽಸೀತಿ ತಸ್ಮಾತ್ತೇಽಹಂ ಬ್ರವೀಮಿ ॥ ೨ ॥

ಏವಂ ಪೃಷ್ಟಃ ತಸ್ಮೈ ಸ ಹೋವಾಚಾಚಾರ್ಯಃ । ಪ್ರಾಣ ಏವ ತಾವದ್ದುರ್ವಿಜ್ಞೇಯತ್ವಾದ್ವಿಷಮಪ್ರಶ್ನಾರ್ಹಃ ; ತಸ್ಯಾಪಿ ಜನ್ಮಾದಿ ತ್ವಂ ಪೃಚ್ಛಸಿ ; ಅತಃ ಅತಿಪ್ರಶ್ನಾನ್ಪೃಚ್ಛಸಿ । ಬ್ರಹ್ಮಿಷ್ಠೋಽಸೀತಿ ಅತಿಶಯೇನ ತ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮವಿತ್ , ಅತಸ್ತುಷ್ಟೋಽಹಮ್ , ತಸ್ಮಾತ್ ತೇ ತುಭ್ಯಮ್ ಅಹಂ ಬ್ರವೀಮಿ ಯತ್ಪೃಷ್ಟಂ ಶೃಣು ॥

ಆತ್ಮನ ಏಷ ಪ್ರಾಣೋ ಜಾಯತೇ । ಯಥೈಷಾ ಪುರುಷೇ ಚ್ಛಾಯೈತಸ್ಮಿನ್ನೇತದಾತತಂ ಮನೋಕೃತೇನಾಯಾತ್ಯಸ್ಮಿಂಛರೀರೇ ॥ ೩ ॥

ಆತ್ಮನಃ ಪರಸ್ಮಾತ್ಪುರುಷಾದಕ್ಷರಾತ್ಸತ್ಯಾತ್ ಏಷಃ ಉಕ್ತಃ ಪ್ರಾಣಃ ಜಾಯತೇ । ಕಥಮಿತ್ಯತ್ರ ದೃಷ್ಟಾಂತಃ । ಯಥಾ ಲೋಕೇ ಏಷಾ ಪುರುಷೇ ಶಿರಃಪಾಣ್ಯಾದಿಲಕ್ಷಣೇ ನಿಮಿತ್ತೇ ಚ್ಛಾಯಾ ನೈಮಿತ್ತಿಕೀ ಜಾಯತೇ, ತದ್ವತ್ ಏತಸ್ಮಿನ್ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯೇತತ್ಪ್ರಾಣಾಖ್ಯಂ ಛಾಯಾಸ್ಥಾನೀಯಮನೃತರೂಪಂ ತತ್ತ್ವಂ ಸತ್ಯೇ ಪುರುಷೇ ಆತತಂ ಸಮರ್ಪಿತಮಿತ್ಯೇತತ್ । ಛಾಯೇವ ದೇಹೇ ಮನೋಕೃತೇನ ಮನಃಕೃತೇನ ಮನಃಸಂಕಲ್ಪೇಚ್ಛಾದಿನಿಷ್ಪನ್ನಕರ್ಮನಿಮಿತ್ತೇನೇತ್ಯೇತತ್ । ವಕ್ಷ್ಯತಿ ಹಿ ಪುಣ್ಯೇನ ಪುಣ್ಯಮಿತ್ಯಾದಿ । ‘ತದೇವ ಸಕ್ತಃ ಸಹ ಕರ್ಮಣೈತಿ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೪ । ೬) ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಾತ್ । ಆಯಾತಿ ಆಗಚ್ಛತ್ಯಸ್ಮಿಞ್ಶರೀರೇ ॥

ಯಥಾ ಸಮ್ರಾಡೇವಾಧಿಕೃತಾನ್ವಿನಿಯುಂಕ್ತ ಏತಾನ್ಗ್ರಾಮಾನೇತಾನ್ಗ್ರಾಮಾನಧಿತಿಷ್ಠಸ್ವೇತ್ಯೇವಮೇವೈಷ ಪ್ರಾಣ ಇತರಾನ್ಪ್ರಾಣಾನ್ಪೃಥಕ್ಪೃಥಗೇವ ಸಂನಿಧತ್ತೇ ॥ ೪ ॥

ಯಥಾ ಯೇನ ಪ್ರಕಾರೇಣ ಲೋಕೇ ರಾಜಾ ಸಮ್ರಾಡೇವ ಗ್ರಾಮಾದಿಷ್ವಧಿಕೃತಾನ್ವಿನಿಯುಂಕ್ತೇ । ಕಥಮ್ ? ಏತಾನ್ಗ್ರಾಮಾನೇತಾನ್ಗ್ರಾಮಾನಧಿತಿಷ್ಠಸ್ವೇತಿ । ಏವಮೇವ ಯಥಾಯಂ ದೃಷ್ಟಾಂತಃ । ಏಷಃ ಮುಖ್ಯಃ ಪ್ರಾಣಃ ಇತರಾನ್ ಪ್ರಾಣಾನ್ ಚಕ್ಷುರಾದೀನಾತ್ಮಭೇದಾಂಶ್ಚ ಪೃಥಕ್ಪೃಥಗೇವ ಯಥಾಸ್ಥಾನಂ ಸಂನಿಧತ್ತೇ ವಿನಿಯುಂಕ್ತೇ ॥

ಪಾಯೂಪಸ್ಥೇಽಪಾನಂ ಚಕ್ಷುಃಶ್ರೋತ್ರೇ ಮುಖನಾಸಿಕಾಭ್ಯಾಂ ಪ್ರಾಣಃ ಸ್ವಯಂ ಪ್ರಾತಿಷ್ಠತೇ ಮಧ್ಯೇ ತು ಸಮಾನಃ । ಏಷ ಹ್ಯೇತದ್ಧುತಮನ್ನಂ ಸಮಂ ನಯತಿ ತಸ್ಮಾದೇತಾಃ ಸಪ್ತಾರ್ಚಿಷೋ ಭವಂತಿ ॥ ೫ ॥

ತತ್ರ ವಿಭಾಗಃ । ಪಾಯೂಪಸ್ಥೇ ಪಾಯುಶ್ಚ ಉಪಸ್ಥಶ್ಚ ಪಾಯೂಪಸ್ಥಂ ತಸ್ಮಿನ್ । ಅಪಾನಮ್ ಆತ್ಮಭೇದಂ ಮೂತ್ರಪುರೀಷಾದ್ಯಪನಯನಂ ಕುರ್ವನ್ ಸಂನಿಧತ್ತೇ ತಿಷ್ಠತಿ । ತಥಾ ಚಕ್ಷುಃಶ್ರೋತ್ರೇ ಚಕ್ಷುಶ್ಚ ಶ್ರೋತ್ರಂ ಚ ಚಕ್ಷುಃಶ್ರೋತ್ರಂ ತಸ್ಮಿಶ್ಚಕ್ಷುಃಶ್ರೋತ್ರೇ । ಮುಖನಾಸಿಕಾಭ್ಯಾಂ ಮುಖಂ ಚ ನಾಸಿಕಾ ಚ ಮುಖನಾಸಿಕೇ ತಾಭ್ಯಾಂ ಮುಖನಾಸಿಕಾಭ್ಯಾಂ ನಿರ್ಗಚ್ಛನ್ ಪ್ರಾಣಃ ಸ್ವಯಂ ಸಮ್ರಾಟ್ಸ್ಥಾನೀಯಃ ಪ್ರಾತಿಷ್ಠತೇ ಪ್ರತಿತಿಷ್ಠತಿ । ಮಧ್ಯೇ ತು ಪ್ರಾಣಾಪಾನಯೋಃ ಸ್ಥಾನಯೋಃ ನಾಭ್ಯಾಮ್ , ಸಮಾನಃ ಅಶಿತಂ ಪೀತಂ ಚ ಸಮಂ ನಯತೀತಿ ಸಮಾನಃ । ಏಷಃ ಹಿ ಯಸ್ಮಾತ್ ಯದೇತತ್ ಹುತಂ ಭುಕ್ತಂ ಪೀತಂ ಚಾತ್ಮಾಗ್ನೌ ಪ್ರಕ್ಷಿಪ್ತಮ್ ಅನ್ನಂ ಸಮಂ ನಯತಿ, ತಸ್ಮಾತ್ ಅಶಿತಪೀತೇಂಧನಾದಗ್ನೇರೌದರ್ಯಾದ್ಧೃದಯದೇಶಂ ಪ್ರಾಪ್ತಾತ್ ಏತಾಃ ಸಪ್ತಸಙ್‍ಖ್ಯಾಕಾ ಅರ್ಚಿಷಃ ದೀಪ್ತಯೋ ನಿರ್ಗಚ್ಛಂತ್ಯೋ ಭವಂತಿ । ಶೀರ್ಷಣ್ಯಪ್ರಾಣದ್ವಾರಾ ದರ್ಶನಶ್ರವಣಾದಿಲಕ್ಷಣರೂಪಾದಿವಿಷಯಪ್ರಕಾಶ ಇತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ ॥

ಹೃದಿ ಹ್ಯೇಷ ಆತ್ಮಾ । ಅತ್ರೈತದೇಕಶತಂ ನಾಡೀನಾಂ ತಾಸಾಂ ಶತಂ ಶತಮೇಕೈಕಸ್ಯಾ ದ್ವಾಸಪ್ತತಿರ್ದ್ವಾಸಪ್ತತಿಃ ಪ್ರತಿಶಾಖಾನಾಡೀಸಹಸ್ರಾಣಿ ಭವಂತ್ಯಾಸು ವ್ಯಾನಶ್ಚರತಿ ॥ ೬ ॥

ಹೃದಿ ಹ್ಯೇಷಃ ಪುಂಡರೀಕಾಕಾರಮಾಂಸಪಿಂಡಪರಿಚ್ಛಿನ್ನೇ ಹೃದಯಾಕಾಶೇ ಏಷಃ ಆತ್ಮಾ ಆತ್ಮಸಂಯುಕ್ತೋ ಲಿಂಗಾತ್ಮಾ, ಜೀವಾತ್ಮೇತ್ಯರ್ಥಃ ; ಅತ್ರ ಅಸ್ಮಿನ್ಹೃದಯೇ ಏತತ್ ಏಕಶತಮ್ ಏಕೋತ್ತರಶತಂ ಸಂಖ್ಯಯಾ ಪ್ರಧಾನನಾಡೀನಾಂ ಭವತಿ । ತಾಸಾಂ ಶತಂ ಶತಮ್ ಏಕೈಕಸ್ಯಾಃ ಪ್ರಧಾನನಾಡ್ಯಾ ಭೇದಾಃ ; ಪುನರಪಿ ದ್ವಾಸಪ್ತತಿರ್ದ್ವಾಸಪ್ತತಿಃ ದ್ವೇ ದ್ವೇ ಸಹಸ್ರೇ ಅಧಿಕೇ ಸಪ್ತತಿಶ್ಚ ಸಹಸ್ರಾಣಿ, ಸಹಸ್ರಾಣಾಂ ದ್ವಾಸಪ್ತತಿಃ, ಪ್ರತಿಶಾಖಾನಾಡೀಸಹಸ್ರಾಣಿ ಪ್ರತಿಪ್ರತಿನಾಡೀಶತಂ ಸಂಖ್ಯಯಾ ಪ್ರಧಾನನಾಡೀನಾಂ ಸಹಸ್ರಾಣಿ ಭವಂತಿ । ಆಸು ನಾಡೀಷು ವ್ಯಾನೋ ವಾಯುಶ್ಚರತಿ । ವ್ಯಾನೋ ವ್ಯಾಪನಾತ್ । ಆದಿತ್ಯಾದಿವ ರಶ್ಮಯೋ ಹೃದಯಾತ್ಸರ್ವತೋಗಾಮಿನೀಭಿರ್ನಾಡೀಭಿಃ ಸರ್ವದೇಹಂ ಸಂವ್ಯಾಪ್ಯ ವ್ಯಾನೋ ವರ್ತತೇ । ಸಂಧಿಸ್ಕಂಧಮರ್ಮದೇಶೇಷು ವಿಶೇಷೇಣ ಪ್ರಾಣಾಪಾನವೃತ್ತ್ಯೋಶ್ಚ ಮಧ್ಯೇ ಉದ್ಭೂತವೃತ್ತಿರ್ವೀರ್ಯವತ್ಕರ್ಮಕರ್ತಾ ಭವತಿ ॥

ಅಥೈಕಯೋರ್ಧ್ವ ಉದಾನಃ ಪುಣ್ಯೇನ ಪುಣ್ಯಂ ಲೋಕಂ ನಯತಿ ಪಾಪೇನ ಪಾಪಮುಭಾಭ್ಯಾಮೇವ ಮನುಷ್ಯಲೋಕಮ್
॥ ೭ ॥

ಅಥ ಯಾ ತು ತತ್ರೈಕಶತಾನಾಂ ನಾಡೀನಾಂ ಮಧ್ಯೇ ಊರ್ಧ್ವಗಾ ಸುಷುಮ್ನಾಖ್ಯಾ ನಾಡೀ, ತಯಾ ಏಕಯಾ ಊರ್ಧ್ವಃ ಸನ್ ಉದಾನಃ ವಾಯುಃ ಆಪಾದತಲಮಸ್ತಕವೃತ್ತಿಃ ಸಂಚರನ್ ಪುಣ್ಯೇನ ಕರ್ಮಣಾ ಶಾಸ್ತ್ರವಿಹಿತೇನ ಪುಣ್ಯಂ ಲೋಕಂ ದೇವಾದಿಸ್ಥಾನಲಕ್ಷಣಂ ನಯತಿ ಪ್ರಾಪಯತಿ । ಪಾಪೇನ ತದ್ವಿಪರೀತೇನ ಪಾಪಂ ನರಕಂ ತಿರ್ಯಗ್ಯೋನ್ಯಾದಿಲಕ್ಷಣಮ್ । ಉಭಾಭ್ಯಾಂ ಸಮಪ್ರಧಾನಾಭ್ಯಾಂ ಪುಣ್ಯಪಾಪಾಭ್ಯಾಮೇವ ಮನುಷ್ಯಲೋಕಂ ನಯತೀತ್ಯನುವರ್ತತೇ ॥

ಆದಿತ್ಯೋ ಹ ವೈ ಬಾಹ್ಯಃ ಪ್ರಾಣ ಉದಯತ್ಯೇಷ ಹ್ಯೇನಂ ಚಾಕ್ಷುಷಂ ಪ್ರಾಣಮನುಗೃಹ್ಣಾನಃ । ಪೃಥಿವ್ಯಾಂ ಯಾ ದೇವತಾ ಸೈಷಾ ಪುರುಷಸ್ಯಾಪಾನಮವಷ್ಟಭ್ಯಾಂತರಾ ಯದಾಕಾಶಃ ಸ ಸಮಾನೋ ವಾಯುರ್ವ್ಯಾನಃ ॥ ೮ ॥

ಆದಿತ್ಯಃ ಹ ವೈ ಪ್ರಸಿದ್ಧೋ ಹ್ಯಧಿದೈವತಂ ಬಾಹ್ಯಃ ಪ್ರಾಣಃ ಸ ಏಷ ಉದಯತಿ ಉದ್ಗಚ್ಛತಿ । ಏಷ ಹಿ ಏನಮ್ ಆಧ್ಯಾತ್ಮಿಕಂ ಚಕ್ಷುಷಿ ಭವಂ ಚಾಕ್ಷುಷಂ ಪ್ರಾಣಂ ಪ್ರಕಾಶೇನ ಅನುಗೃಹ್ಣಾನಃ ರೂಪೋಪಲಬ್ಧೌ ಚಕ್ಷುಷ ಆಲೋಕಂ ಕುರ್ವನ್ನಿತ್ಯರ್ಥಃ । ತಥಾ ಪೃಥಿವ್ಯಾಮ್ ಅಭಿಮಾನಿನೀ ಯಾ ದೇವತಾ ಪ್ರಸಿದ್ಧಾ ಸೈಷಾ ಪುರುಷಸ್ಯ ಅಪಾನಮ್ ಅಪಾನವೃತ್ತಿಮ್ ಅವಷ್ಟಭ್ಯ ಆಕೃಷ್ಯ ವಶೀಕೃತ್ಯಾಧ ಏವಾಪಕರ್ಷಣೇನಾನುಗ್ರಹಂ ಕುರ್ವತೀ ವರ್ತತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅನ್ಯಥಾ ಹಿ ಶರೀರಂ ಗುರುತ್ವಾತ್ಪತೇತ್ಸಾವಕಾಶೇ ವೋದ್ಗಚ್ಛೇತ್ । ಯದೇತತ್ ಅಂತರಾ ಮಧ್ಯೇ ದ್ಯಾವಾಪೃಥಿವ್ಯೋಃ ಯಃ ಆಕಾಶಃ ತತ್ಸ್ಥೋ ವಾಯುರಾಕಾಶ ಉಚ್ಯತೇ, ಮಂಚಸ್ಥವತ್ । ಸ ಸಮಾನಃ ಸಮಾನಮನುಗೃಹ್ಣಾನೋ ವರ್ತತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಸಮಾನಸ್ಯಾಂತರಾಕಾಶಸ್ಥತ್ವಸಾಮಾನ್ಯಾತ್ । ಸಾಮಾನ್ಯೇನ ಚ ಯೋ ಬಾಹ್ಯೋ ವಾಯುಃ ಸ ವ್ಯಾಪ್ತಿಸಾಮಾನ್ಯಾತ್ ವ್ಯಾನಃ ವ್ಯಾನಮನುಗೃಹ್ಣಾನೋ ವರ್ತತ ಇತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ ॥

ತೇಜೋ ಹ ವಾವ ಉದಾನಸ್ತಸ್ಮಾದುಪಶಾಂತತೇಜಾಃ ಪುನರ್ಭವಮಿಂದ್ರಿಯೈರ್ಮನಸಿ ಸಂಪದ್ಯಮಾನೈಃ ॥ ೯ ॥

ಯದ್ಬಾಹ್ಯಂ ಹ ವಾವ ಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ಸಾಮಾನ್ಯಂ ತೇಜಃ ತಚ್ಛರೀರೇ ಉದಾನಃ ಉದಾನಂ ವಾಯುಮನುಗೃಹ್ಣಾತಿ ಸ್ವೇನ ಪ್ರಕಾಶೇನೇತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ । ಯಸ್ಮಾತ್ತೇಜಃಸ್ವಭಾವೋ ಬಾಹ್ಯತೇಜೋನುಗೃಹೀತ ಉತ್ಕ್ರಾಂತಿಕರ್ತಾ ತಸ್ಮಾತ್ ಯದಾ ಲೌಕಿಕಃ ಪುರುಷಃ ಉಪಶಾಂತತೇಜಾಃ ಭವತಿ, ಉಪಶಾಂತಂ ಸ್ವಾಭಾವಿಕಂ ತೇಜೋ ಯಸ್ಯ ಸಃ । ತದಾ ತಂ ಕ್ಷೀಣಾಯುಷಂ ಮುಮೂರ್ಷುಂ ವಿದ್ಯಾತ್ । ಸಃ ಪುನಃ ಭವಂ ಶರೀರಾಂತರಂ ಪ್ರತಿಪದ್ಯತೇ । ಕಥಮ್ ? ಸಹ ಇಂದ್ರಿಯೈಃ ಮನಸಿ ಸಂಪದ್ಯಮಾನೈಃ ಪ್ರವಿಶದ್ಭಿರ್ವಾಗಾದಿಭಿಃ ॥

ಯಚ್ಚಿತ್ತಸ್ತೇನೈಷ ಪ್ರಾಣಮಾಯಾತಿ ಪ್ರಾಣಸ್ತೇಜಸಾ ಯುಕ್ತಃ । ಸಹಾತ್ಮನಾ ಯಥಾಸಂಕಲ್ಪಿತಂ ಲೋಕಂ ನಯತಿ ॥ ೧೦ ॥

ಮರಣಕಾಲೇ ಯಚ್ಚಿತ್ತೋ ಭವತಿ ತೇನ ಏಷಃ ಜೀವಃ ಚಿತ್ತೇನ ಸಂಕಲ್ಪೇನೇಂದ್ರಿಯೈಃ ಸಹ ಪ್ರಾಣಂ ಮುಖ್ಯಪ್ರಾಣವೃತ್ತಿಮಾಯಾತಿ । ಮರಣಕಾಲೇ ಕ್ಷೀಣೇಂದ್ರಿಯವೃತ್ತಿಃ ಸನ್ಮುಖ್ಯಯಾ ಪ್ರಾಣವೃತ್ತ್ಯೈವಾವತಿಷ್ಠತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ತದಾ ಹಿ ವದಂತಿ ಜ್ಞಾತಯ ಉಚ್ಛ್ವಸಿತಿ ಜೀವತೀತಿ । ಸ ಚ ಪ್ರಾಣಃ ತೇಜಸಾ ಉದಾನವೃತ್ತ್ಯಾ ಯುಕ್ತಃ ಸನ್ ಸಹಾತ್ಮನಾ ಸ್ವಾಮಿನಾ ಭೋಕ್ತಾ ಸ ಏವಮುದಾನ ಉದಾನವೃತ್ತ್ಯೈವ ಯುಕ್ತಃ ಪ್ರಾಣಸ್ತಂ ಭೋಕ್ತಾರಂ ಪುಣ್ಯಪಾಪಕರ್ಮವಶಾತ್ ಯಥಾಸಂಕಲ್ಪಿತಂ ಯಥಾಭಿಪ್ರೇತಂ ಲೋಕಂ ನಯತಿ ಪ್ರಾಪಯತಿ ॥

ಯ ಏವಂವಿದ್ವಾನ್ಪ್ರಾಣಂ ವೇದ ನ ಹಾಸ್ಯ ಪ್ರಜಾ ಹೀಯತೇಽಮೃತೋ ಭವತಿ ತದೇಷ ಶ್ಲೋಕಃ ॥ ೧೧ ॥

ಯಃ ಕಶ್ಚಿತ್ ಏವಂ ವಿದ್ವಾನ್ ಯಥೋಕ್ತವಿಶೇಷಣೈರ್ವಿಶಿಷ್ಟಮುತ್ಪತ್ತ್ಯಾದಿಭಿಃ ಪ್ರಾಣಂ ವೇದ ಜಾನಾತಿ ತಸ್ಯೇದಂ ಫಲಮೈಹಿಕಮಾಮುಷ್ಮಿಕಂ ಚೋಚ್ಯತೇ । ನ ಹ ಅಸ್ಯ ನೈವಾಸ್ಯ ವಿದುಷಃ ಪ್ರಜಾ ಪುತ್ರಪೌತ್ರಾದಿಲಕ್ಷಣಾ ಹೀಯತೇ ಚ್ಛಿದ್ಯತೇ । ಪತಿತೇ ಚ ಶರೀರೇ ಪ್ರಾಣಸಾಯುಜ್ಯತಯಾ ಅಮೃತಃ ಅಮರಣಧರ್ಮಾ ಭವತಿ ; ತತ್ ಏತಸ್ಮಿನ್ನರ್ಥೇ ಸಂಕ್ಷೇಪಾಭಿಧಾಯಕ ಏಷ ಶ್ಲೋಕಃ ಮಂತ್ರೋ ಭವತಿ ॥

ಉತ್ಪತ್ತಿಮಾಯತಿಂ ಸ್ಥಾನಂ ವಿಭುತ್ವಂ ಚೈವ ಪಂಚಧಾ ।
ಅಧ್ಯಾತ್ಮಂ ಚೈವ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ವಿಜ್ಞಾಯಾಮೃತಮಶ್ನುತೇ ವಿಜ್ಞಾಯಾಮೃತಮಶ್ನುತ ಇತಿ ॥ ೧೨ ॥

ಉತ್ಪತ್ತಿಂ ಪರಮಾತ್ಮನಃ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಆಯತಿಮ್ ಆಗಮನಂ ಮನೋಕೃತೇನಾಸ್ಮಿಞ್ಶರೀರೇ ಸ್ಥಾನಂ ಸ್ಥಿತಿಂ ಚ ಪಾಯೂಪಸ್ಥಾದಿಸ್ಥಾನೇಷು ವಿಭುತ್ವಂ ಚ ಸ್ವಾಮ್ಯಮೇವ ಸಮ್ರಾಡಿವ ಪ್ರಾಣವೃತ್ತಿಭೇದಾನಾಂ ಪಂಚಧಾ ಸ್ಥಾಪನಮ್ । ಬಾಹ್ಯಮಾದಿತ್ಯಾದಿರೂಪೇಣಾಧ್ಯಾತ್ಮಂ ಚೈವ ಚಕ್ಷುರಾದ್ಯಾಕಾರೇಣಾವಸ್ಥಾನಂ ವಿಜ್ಞಾಯ ಏವಂ ಪ್ರಾಣಮ್ ಅಮೃತಮಶ್ನುತೇ ಇತಿ । ವಿಜ್ಞಾಯಾಮೃತಮಶ್ನುತ ಇತಿ ದ್ವಿರ್ವಚನಂ ಪ್ರಶ್ನಾರ್ಥಪರಿಸಮಾಪ್ತ್ಯರ್ಥಮ್ ॥
ಇತಿ ತೃತೀಯಪ್ರಶ್ನಭಾಷ್ಯಮ್ ॥