ಅಥ ಹ ಏನಂ ಸೌರ್ಯಾಯಣೀ ಗಾರ್ಗ್ಯಃ ಪಪ್ರಚ್ಛ ಪ್ರಶ್ನತ್ರಯೇಣಾಪರವಿದ್ಯಾಗೋಚರಂ ಸರ್ವಂ ಪರಿಸಮಾಪ್ಯ ಸಂಸಾರಂ ವ್ಯಾಕೃತವಿಷಯಂ ಸಾಧ್ಯಸಾಧನಲಕ್ಷಣಮನಿತ್ಯಮ್ । ಅಥೇದಾನೀಂ ಸಾಧ್ಯಸಾಧನವಿಲಕ್ಷಣಮಪ್ರಾಣಮಮನೋಗೋಚರಮತೀಂದ್ರಿಯಮವಿಷಯಂ ಶಿವಂ ಶಾಂತಮವಿಕೃತಮಕ್ಷರಂ ಸತ್ಯಂ ಪರವಿದ್ಯಾಗಮ್ಯಂ ಪುರುಷಾಖ್ಯಂ ಸಬಾಹ್ಯಾಭ್ಯಂತರಮಜಂ ವಕ್ತವ್ಯಮಿತ್ಯುತ್ತರಂ ಪ್ರಶ್ನತ್ರಯಮಾರಭ್ಯತೇ । ತತ್ರ ಸುದೀಪ್ತಾದಿವಾಗ್ನೇರ್ಯಸ್ಮಾತ್ಪರಸ್ಮಾದಕ್ಷರಾತ್ಸರ್ವೇ ಭಾವಾ ವಿಸ್ಫುಲಿಂಗಾ ಇವ ಜಾಯಂತೇ ತತ್ರ ಚೈವಾಪಿಯಂತೀತ್ಯುಕ್ತಂ ದ್ವಿತೀಯೇ ಮುಂಡಕೇ ; ಕೇ ತೇ ಸರ್ವೇ ಭಾವಾ ಅಕ್ಷರಾದ್ವಿಸ್ಫುಲಿಂಗಾ ಇವ ವಿಭಜ್ಯಂತೇ । ಕಥಂ ವಾ ವಿಭಕ್ತಾಃ ಸಂತಸ್ತತ್ರೈವಾಪಿಯಂತಿ । ಕಿಂಲಕ್ಷಣಂ ವಾ ತದಕ್ಷರಮಿತಿ । ಏತದ್ವಿವಕ್ಷಯಾ ಅಧುನಾ ಪ್ರಶ್ನಾನುದ್ಭಾವಯತಿ — ಭಗವನ್ , ಏತಸ್ಮಿನ್ ಪುರುಷೇ ಶಿರಃಪಾಣ್ಯಾದಿಮತಿ ಕಾನಿ ಕರಣಾನಿ ಸ್ವಪಂತಿ ಸ್ವಾಪಂ ಕುರ್ವಂತಿ ಸ್ವವ್ಯಾಪಾರಾದುಪರಮಂತೇ ; ಕಾನಿ ಚ ಅಸ್ಮಿನ್ ಜಾಗ್ರತಿ ಜಾಗರಣಮನಿದ್ರಾವಸ್ಥಾಂ ಸ್ವವ್ಯಾಪಾರಂ ಕುರ್ವಂತಿ । ಕತರಃ ಕಾರ್ಯಕರಣಲಕ್ಷಣಯೋಃ ಏಷ ದೇವಃ ಸ್ವಪ್ನಾನ್ಪಶ್ಯತಿ । ಸ್ವಪ್ನೋ ನಾಮ ಜಾಗ್ರದ್ದರ್ಶನಾನ್ನಿವೃತ್ತಸ್ಯ ಜಾಗ್ರದ್ವದಂತಃಶರೀರೇ ಯದ್ದರ್ಶನಮ್ । ತತ್ಕಿಂ ಕಾರ್ಯಲಕ್ಷಣೇನ ದೇವೇನ ನಿರ್ವರ್ತ್ಯತೇ, ಕಿಂ ವಾ ಕರಣಲಕ್ಷಣೇನ ಕೇನಚಿದಿತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ । ಉಪರತೇ ಚ ಜಾಗ್ರತ್ಸ್ವಪ್ನವ್ಯಾಪಾರೇ ಯತ್ಪ್ರಸನ್ನಂ ನಿರಾಯಾಸಲಕ್ಷಣಮನಾಬಾಧಂ ಸುಖಂ ಕಸ್ಯ ಏತತ್ ಭವತಿ । ತಸ್ಮಿನ್ಕಾಲೇ ಜಾಗ್ರತ್ಸ್ವಪ್ನವ್ಯಾಪಾರಾದುಪರತಾಃ ಸಂತಃ ಕಸ್ಮಿನ್ನು ಸರ್ವೇ ಸಮ್ಯಗೇಕೀಭೂತಾಃ ಸಂಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಾಃ । ಮಧುನಿ ರಸವತ್ಸಮುದ್ರಪ್ರವಿಷ್ಟನದ್ಯಾದಿವಚ್ಚ ವಿವೇಕಾನರ್ಹಾಃ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಾ ಭವಂತಿ ಸಂಗತಾಃ ಸಂಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಾ ಭವಂತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ನನು ನ್ಯಸ್ತದಾತ್ರಾದಿಕರಣವತ್ಸ್ವವ್ಯಾಪಾರಾದುಪರತಾನಿ ಪೃಥಕ್ಪೃಥಗೇವ ಸ್ವಾತ್ಮನ್ಯವತಿಷ್ಠಂತ ಇತ್ಯೇತದ್ಯುಕ್ತಮ್ ; ಕುತಃ ಪ್ರಾಪ್ತಿಃ ಸುಷುಪ್ತಪುರುಷಾಣಾಂ ಕರಣಾನಾಂ ಕಸ್ಮಿಂಶ್ಚಿದೇಕೀಭಾವಗಮನಾಶಂಕಾಯಾಃ ಪ್ರಷ್ಟುಃ ? ಯುಕ್ತೈವ ತ್ವಾಶಂಕಾ ; ಯತಃ ಸಂಹತಾನಿ ಕರಣಾನಿ ಸ್ವಾಮ್ಯರ್ಥಾನಿ ಪರತಂತ್ರಾಣಿ ಚ ಜಾಗ್ರದ್ವಿಷಯೇ ; ತಸ್ಮಾತ್ಸ್ವಾಪೇಽಪಿ ಸಂಹತಾನಾಂ ಪಾರತಂತ್ರ್ಯೇಣೈವ ಕಸ್ಮಿಂಶ್ಚಿತ್ಸಂಗತಿರ್ನ್ಯಾಯ್ಯೇತಿ ; ತಸ್ಮಾದಾಶಂಕಾನುರೂಪ ಏವ ಪ್ರಶ್ನೋಽಯಮ್ । ಅತ್ರ ತು ಕಾರ್ಯಕರಣಸಂಘಾತೋ ಯಸ್ಮಿಂಶ್ಚ ಪ್ರಲೀನಃ ಸುಷುಪ್ತಪ್ರಲಯಕಾಲಯೋಃ, ತದ್ವಿಶೇಷಂ ಬುಭುತ್ಸೋಃ ಸ ಕೋ ನು ಸ್ಯಾದಿತಿ ಕಸ್ಮಿನ್ಸರ್ವೇ ಸಂಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಾ ಭವಂತೀತಿ ॥

ತಸ್ಮೈ ಸ ಹ ಉವಾಚ ಆಚಾರ್ಯಃ । ಶೃಣು ಹೇ ಗಾರ್ಗ್ಯ, ಯತ್ತ್ವಯಾ ಪೃಷ್ಟಮ್ । ಯಥಾ ಮರೀಚಯಃ ರಶ್ಮಯಃ ಅರ್ಕಸ್ಯ ಆದಿತ್ಯಸ್ಯ ಅಸ್ತಮ್ ಅದರ್ಶನಂ ಗಚ್ಛತಃ ಸರ್ವಾಃ ಅಶೇಷತಃ ಏತಸ್ಮಿನ್ ತೇಜೋಮಂಡಲೇ ತೇಜೋರಾಶಿರೂಪೇ ಏಕೀಭವಂತಿ ವಿವೇಕಾನರ್ಹತ್ವಮವಿಶೇಷತಾಂ ಗಚ್ಛಂತಿ, ತಾಃ ಮರೀಚಯಸ್ತಸ್ಯೈವಾರ್ಕಸ್ಯ ಪುನಃ ಪುನಃ ಉದಯತಃ ಉದ್ಗಚ್ಛತಃ ಪ್ರಚರಂತಿ ವಿಕೀರ್ಯಂತೇ ಯಥಾಯಂ ದೃಷ್ಟಾಂತಃ । ಏವಂ ಹ ವೈ ತತ್ ಸರ್ವಂ ವಿಷಯೇಂದ್ರಿಯಾದಿಜಾತಂ ಪರೇ ಪ್ರಕೃಷ್ಟೇ ದೇವೇ ದ್ಯೋತನವತಿ ಮನಸಿ ಚಕ್ಷುರಾದಿದೇವಾನಾಂ ಮನಸ್ತಂತ್ರತ್ವಾತ್ಪರೋ ದೇವೋ ಮನಃ, ತಸ್ಮಿನ್ಸ್ವಪ್ನಕಾಲೇ ಏಕೀಭವತಿ ಮಂಡಲೇ ಮರೀಚಿವದವಿಶೇಷತಾಂ ಗಚ್ಛತಿ । ಜಿಜಾಗರಿಷೋಶ್ಚ ರಶ್ಮಿವನ್ಮಂಡಲಾನ್ಮನಸ ಏವ ಪ್ರಚರಂತಿ ಸ್ವವ್ಯಾಪಾರಾಯ ಪ್ರತಿಷ್ಠಂತೇ ಯಸ್ಮಾತ್ಸ್ವಪ್ನಕಾಲೇ ಶ್ರೋತ್ರಾದೀನಿ ಶಬ್ದಾದ್ಯುಪಲಬ್ಧಿಕರಣಾನಿ ಮನಸ್ಯೇಕೀಭೂತಾನೀವ ಕರಣವ್ಯಾಪಾರಾದುಪರತಾನಿ ತೇನ ತಸ್ಮಾತ್ ತರ್ಹಿ ತಸ್ಮಿನ್ಸ್ವಾಪಕಾಲೇ ಏಷಃ ದೇವದತ್ತಾದಿಲಕ್ಷಣಃ ಪುರುಷಃ ನ ಶೃಣೋತಿ ನ ಪಶ್ಯತಿ ನ ಜಿಘ್ರತಿ ನ ರಸಯತೇ ನ ಸ್ಪೃಶತೇ ನ ಅಭಿವದತೇ ನ ಆದತ್ತೇ ನ ಆನಂದಯತೇ ನ ವಿಸೃಜತೇ ನ ಇಯಾಯತೇ ಸ್ವಪಿತಿ ಇತಿ ಆಚಕ್ಷತೇ ಲೌಕಿಕಾಃ ॥

ಸುಪ್ತವತ್ಸು ಶ್ರೋತ್ರಾದಿಷು ಕರಣೇಷು ಏತಸ್ಮಿನ್ ಪುರೇ ನವದ್ವಾರೇ ದೇಹೇ ಪ್ರಾಣಾಗ್ನಯಃ ಪ್ರಾಣಾ ಏವ ಪಂಚ ವಾಯವೋಽಗ್ನಯ ಇವಾಗ್ನಯಃ ಜಾಗ್ರತಿ । ಅಗ್ನಿಸಾಮಾನ್ಯಂ ಹಿ ಆಹ — ಗಾರ್ಹಪತ್ಯೋ ಹ ವಾ ಏಷೋಽಪಾನಃ ಕಥಮಿತಿ, ಆಹ । ಯಸ್ಮಾತ್ ಗಾರ್ಹಪತ್ಯಾತ್ ಅಗ್ನೇರಗ್ನಿಹೋತ್ರಕಾಲೇ ಇತರೋಽಗ್ನಿರಾಹವನೀಯಃ ಪ್ರಣೀಯತೇ ಪ್ರಣಯನಾತ್ , ಪ್ರಣೀಯತೇ ಅಸ್ಮಾದಿತಿ ಪ್ರಣಯನೋ ಗಾರ್ಹಪತ್ಯೋಽಗ್ನಿಃ, ತಥಾ ಸುಪ್ತಸ್ಯಾಪಾನವೃತ್ತೇಃ ಪ್ರಣೀಯತ ಇವ ಪ್ರಾಣೋ ಮುಖನಾಸಿಕಾಭ್ಯಾಂ ಸಂಚರತಿ ಅತ ಆಹವನೀಯಸ್ಥಾನೀಯಃ ಪ್ರಾಣಃ । ವ್ಯಾನಸ್ತು ಹೃದಯಾದ್ದಕ್ಷಿಣಸುಷಿರದ್ವಾರೇಣ ನಿರ್ಗಮಾದ್ದಕ್ಷಿಣದಿಕ್ಸಂಬಂಧಾತ್ ಅನ್ವಾಹಾರ್ಯಪಚನಃ ದಕ್ಷಿಣಾಗ್ನಿಃ ॥

ಅತ್ರ ಚ ಹೋತಾ ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರಸ್ಯ ಯತ್ ಯಸ್ಮಾತ್ ಉಚ್ಛ್ವಾಸನಿಃಶ್ವಾಸೌ ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರಾಹುತೀ ಇವ ನಿತ್ಯಂ ದ್ವಿತ್ವಸಾಮಾನ್ಯಾದೇವ ತು ಏತೌ ಆಹುತೀ ಸಮಂ ಸಾಮ್ಯೇನ ಶರೀರಸ್ಥಿತಿಭಾವಾಯ ನಯತಿ ಯೋ ವಾಯುರಗ್ನಿಸ್ಥಾನೀಯೋಽಪಿ ಹೋತಾ ಚಾಹುತ್ಯೋರ್ನೇತೃತ್ವಾತ್ । ಕೋಽಸೌ ? ಸ ಸಮಾನಃ । ಅತಶ್ಚ ವಿದುಷಃ ಸ್ವಾಪೋಽಪ್ಯಗ್ನಿಹೋತ್ರಹವನಮೇವ । ತಸ್ಮಾದ್ವಿದ್ವಾನ್ನಾಕರ್ಮೀತ್ಯೇವಂ ಮಂತವ್ಯ ಇತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ । ಸರ್ವದಾ ಸರ್ವಾಣಿ ಚ ಭೂತಾನಿ ವಿಚಿನ್ವಂತ್ಯಪಿ ಸ್ವಪತ ಇತಿ ಹಿ ವಾಜಸನೇಯಕೇ । ಅತ್ರ ಹಿ ಜಾಗ್ರತ್ಸು ಪ್ರಾಣಾಗ್ನಿಷೂಪಸಂಹೃತ್ಯ ಬಾಹ್ಯಕರಣಾನಿ ವಿಷಯಾಂಶ್ಚಾಗ್ನಿಹೋತ್ರಫಲಮಿವ ಸ್ವರ್ಗಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಜಿಗಮಿಷುಃ ಮನೋ ಹ ವಾವ ಯಜಮಾನಃ ಜಾಗರ್ತಿ । ಯಜಮಾನವತ್ಕಾರ್ಯಕರಣೇಷು ಪ್ರಾಧಾನ್ಯೇನ ಸಂವ್ಯವಹಾರಾತ್ಸ್ವರ್ಗಮಿವ ಬ್ರಹ್ಮ ಪ್ರತಿ ಪ್ರಸ್ಥಿತತ್ವಾದ್ಯಜಮಾನೋ ಮನಃ ಕಲ್ಪ್ಯತೇ । ಇಷ್ಟಫಲಂ ಯಾಗಫಲಮೇವ ಉದಾನಃ ವಾಯುಃ । ಉದಾನನಿಮಿತ್ತತ್ವಾದಿಷ್ಟಫಲಪ್ರಾಪ್ತೇಃ । ಕಥಮ್ ? ಸಃ ಉದಾನಃ ಏನಂ ಮನಆಖ್ಯಂ ಯಜಮಾನಂ ಸ್ವಪ್ನವೃತ್ತಿರೂಪಾದಪಿ ಪ್ರಚ್ಯಾವ್ಯ ಅಹರಹಃ ಸುಷುಪ್ತಿಕಾಲೇ ಸ್ವರ್ಗಮಿವ ಬ್ರಹ್ಮ ಅಕ್ಷರಂ ಗಮಯತಿ । ಅತೋ ಯಾಗಫಲಸ್ಥಾನೀಯಃ ಉದಾನಃ ॥

ಏವಂ ವಿದುಷಃ ಶ್ರೋತ್ರಾದ್ಯುಪರಮಕಾಲಾದಾರಭ್ಯ ಯಾವತ್ಸುಪ್ತೋತ್ಥಿತೋ ಭವತಿ ತಾವತ್ಸರ್ವಯಾಗಫಲಾನುಭವ ಏವ, ನಾವಿದುಷಾಮಿವಾನರ್ಥಾಯೇತಿ ವಿದ್ವತ್ತಾ ಸ್ತೂಯತೇ । ನ ಹಿ ವಿದುಷ ಏವ ಶ್ರೋತ್ರಾದೀನಿ ಸ್ವಪಂತಿ, ಪ್ರಾಣಾಗ್ನಯೋ ವಾ ಜಾಗ್ರತಿ । ಜಾಗ್ರತ್ಸ್ವಪ್ನಯೋರ್ಮನಃ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಮನುಭವದಹರಹಃ ಸುಷುಪ್ತಂ ವಾ ಪ್ರತಿಪದ್ಯತೇ । ಸಮಾನಂ ಹಿ ಸರ್ವಪ್ರಾಣಿನಾಂ ಪರ್ಯಾಯೇಣ ಜಾಗ್ರತ್ಸ್ವಪ್ನಸುಷುಪ್ತಗಮನಮ್ ; ಅತೋ ವಿದ್ವತ್ತಾಸ್ತುತಿರೇವೇಯಮುಪಪದ್ಯತೇ । ಯತ್ಪೃಷ್ಟಂ ಕತರ ಏಷ ದೇವಃ ಸ್ವಪ್ನಾನ್ಪಶ್ಯತೀತಿ ; ತದಾಹ — ಅತ್ರ ಉಪರತೇಷು ಶ್ರೋತ್ರಾದಿಷು ದೇಹರಕ್ಷಾಯೈ ಜಾಗ್ರತ್ಸು ಪ್ರಾಣಾದಿವಾಯುಷು ಪ್ರಾಕ್ಸುಷುಪ್ತಿಪ್ರತಿಪತ್ತೇಃ ಏತಸ್ಮಿನ್ನಂತರಾಲ ಏಷಃ ದೇವಃ ಅರ್ಕರಶ್ಮಿವತ್ಸ್ವಾತ್ಮನಿ ಸಂಹೃತಶ್ರೋತ್ರಾದಿಕರಣಃ ಸ್ವಪ್ನೇ ಮಹಿಮಾನಂ ವಿಭೂತಿಂ ವಿಷಯವಿಷಯಿಲಕ್ಷಣಮನೇಕಾತ್ಮಭಾವಗಮನಮ್ ಅನುಭವತಿ ಪ್ರತಿಪದ್ಯತೇ । ನನು ಮಹಿಮಾನುಭವನೇ ಕರಣಂ ಮನೋಽನುಭವಿತುಃ ; ತತ್ಕಥಂ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯೇಣಾನುಭವತೀತ್ಯುಚ್ಯತೇ ? ಸ್ವತಂತ್ರ ಹಿ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಃ । ನೈಷ ದೋಷಃ । ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಸ್ಯ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಸ್ಯ ಮನಉಪಾಧಿಕೃತತ್ವಾತ್ । ನ ಹಿ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಃ ಪರಮಾರ್ಥತಃ ಸ್ವತಃ ಸ್ವಪಿತಿ ಜಾಗರ್ತಿ ವಾ । ಮನಉಪಾಧಿಕೃತಮೇವ ತಸ್ಯ ಜಾಗರಣಂ ಸ್ವಪ್ನಶ್ಚ । ಉಕ್ತಂ ವಾಜಸನೇಯಕೇ ‘ಸಧೀಃ ಸ್ವಪ್ನೋ ಭೂತ್ವಾ’ (ಬೃ. ಮಾ. ೪ । ೩ । ೭) ‘ಧ್ಯಾಯತೀವ ಲೇಲಾಯತೀವ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೩ । ೭) ಇತ್ಯಾದಿ । ತಸ್ಮಾನ್ಮನಸೋ ವಿಭೂತ್ಯನುಭವೇ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯವಚನಂ ನ್ಯಾಯ್ಯಮೇವ । ಮನಉಪಾಧಿಸಹಿತತ್ವೇ ಸ್ವಪ್ನಕಾಲೇ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಸ್ಯ ಸ್ವಯಂಜ್ಯೋತಿಷ್ಟ್ವಂ ಬಾಧ್ಯೇತ ಇತಿ ಕೇಚಿತ್ । ತನ್ನ । ಶ್ರುತ್ಯರ್ಥಾಪರಿಜ್ಞಾನಕೃತಾ ಭ್ರಾಂತಿಸ್ತೇಷಾಮ್ । ಯಸ್ಮಾತ್ಸ್ವಯಂಜ್ಯೋತಿಷ್ಟ್ವಾದಿವ್ಯವಹಾರೋಽಪ್ಯಾಮೋಕ್ಷಾಂತಃ ಸರ್ವೋಽಪ್ಯವಿದ್ಯಾವಿಷಯ ಏವ ಮನಆದ್ಯುಪಾಧಿಜನಿತಃ ; ‘ಯತ್ರ ವಾ ಅನ್ಯದಿವ ಸ್ಯಾತ್ತತ್ರಾನ್ಯೋಽನ್ಯತ್ಪಶ್ಯೇನ್ಮಾತ್ರಾಸಂಸರ್ಗಸ್ತ್ವಸ್ಯ ಭವತಿ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೩ । ೩೧), (ಬೃ. ಮಾ. ೪ । ೫ । ೧೪) ‘ಯತ್ರ ತ್ವಸ್ಯ ಸರ್ವಮಾತ್ಮೈವಾಭೂತ್ತತ್ಕೇನ ಕಂ ಪಶ್ಯೇತ್’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೫ । ೧೫) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಭ್ಯಃ । ಅತೋ ಮಂದಬ್ರಹ್ಮವಿದಾಮೇವೇಯಮಾಶಂಕಾ, ನ ತ್ವೇಕಾತ್ಮವಿದಾಮ್ । ನನ್ವೇವಂ ಸತಿ ‘ಅತ್ರಾಯಂ ಪುರುಷಃ ಸ್ವಯಂಜ್ಯೋತಿಃ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೩ । ೧೪) ಇತಿ ವಿಶೇಷಣಮನರ್ಥಕಂ ಭವತಿ । ಅತ್ರೋಚ್ಯತೇ । ಅತ್ಯಲ್ಪಮಿದಮುಚ್ಯತೇ ‘ಯ ಏಷೋಽಂತರ್ಹೃದಯ ಆಕಾಶಸ್ತಸ್ಮಿಞ್ಶೇತೇ’ (ಬೃ. ಉ. ೨ । ೧ । ೧೭) ಇತಿ ಅಂತರ್ಹೃದಯಪರಿಚ್ಛೇದಕರಣೇ ಸುತರಾಂ ಸ್ವಯಂಜ್ಯೋತಿಷ್ಟ್ವಂ ಬಾಧ್ಯೇತ । ಸತ್ಯಮೇವಮ್ ; ಅಯಂ ದೋಷೋ ಯದ್ಯಪಿ ಸ್ಯಾತ್ಸ್ವಪ್ನೇ ಕೇವಲತಯಾ ಸ್ವಯಂಜ್ಯೋತಿಷ್ಟ್ವೇನಾರ್ಧಂ ತಾವದಪನೀತಂ ಭಾರಸ್ಯೇತಿ ಚೇತ್ , ನ ; ತತ್ರಾಪಿ ‘ಪುರೀತತಿ ನಾಡೀಷು ಶೇತೇ’ ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ ಪುರೀತನ್ನಾಡೀಸಂಬಂಧಾದತ್ರಾಪಿ ಪುರುಷಸ್ಯ ಸ್ವಯಂಜ್ಯೋತಿಷ್ಟ್ವೇನಾರ್ಧಭಾರಾಪನಯಾಭಿಪ್ರಾಯೋ ಮೃಷೈವ । ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ‘ಅತ್ರಾಯಂ ಪುರುಷಃ ಸ್ವಯಂಜ್ಯೋತಿಃ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೩ । ೧೪) ಇತಿ ? ಅನ್ಯಶಾಖಾತ್ವಾದನಪೇಕ್ಷಾ ಸಾ ಶ್ರುತಿರಿತಿ ಚೇತ್ , ನ ; ಅರ್ಥೈಕತ್ವಸ್ಯೇಷ್ಟತ್ವಾತ್ । ಏಕೋ ಹ್ಯಾತ್ಮಾ ಸರ್ವವೇದಾಂತಾನಾಮರ್ಥೋ ವಿಜಿಜ್ಞಾಪಯಿಷಿತೋ ಬುಭುತ್ಸಿತಶ್ಚ । ತಸ್ಮಾದ್ಯುಕ್ತಾ ಸ್ವಪ್ನ ಆತ್ಮನಃ ಸ್ವಯಂಜ್ಯೋತಿಷ್ಟ್ವೋಪಪತ್ತಿರ್ವಕ್ತುಮ್ , ಶ್ರುತೇರ್ಯಥಾರ್ಥತತ್ತ್ವಪ್ರಕಾಶಕತ್ವಾತ್ । ಏವಂ ತರ್ಹಿ ಶೃಣು ಶ್ರುತ್ಯರ್ಥಂ ಹಿತ್ವಾ ಸರ್ವಮಭಿಮಾನಮ್ ; ನ ಹ್ಯಭಿಮಾನೇನ ವರ್ಷಶತೇನಾಪಿ ಶ್ರುತ್ಯರ್ಥೋ ಜ್ಞಾತುಂ ಶಕ್ಯತೇ ಸರ್ವೈಃ ಪಂಡಿತಂಮನ್ಯೈಃ । ಯಥಾ ಹೃದಯಾಕಾಶೇ ಪುರೀತತಿ ನಾಡೀಷು ಚ ಸ್ವಪತಸ್ತತ್ಸಂಬಂಧಾಭಾವಾತ್ತತೋ ವಿವಿಚ್ಯ ದರ್ಶಯಿತುಂ ಶಕ್ಯತ ಇತಿ ಆತ್ಮನಃ ಸ್ವಯಂಜ್ಯೋತಿಷ್ಟ್ವಂ ನ ಬಾಧ್ಯತೇ । ಏವಂ ಮನಸ್ಯವಿದ್ಯಾಕಾಮಕರ್ಮನಿಮಿತ್ತೋದ್ಭೂತವಾಸನಾವತಿ ಕರ್ಮನಿಮಿತ್ತಾ ವಾಸನಾ ಅವಿದ್ಯಯಾ ಅನ್ಯದ್ವಸ್ತ್ವಂತರಮಿವ ಪಶ್ಯತಃ ಸರ್ವಕಾರ್ಯಕರಣೇಭ್ಯಃ ಪ್ರವಿವಿಕ್ತಸ್ಯ ದ್ರಷ್ಟುರ್ವಾಸನಾಭ್ಯೋ ದೃಶ್ಯರೂಪಾಭ್ಯೋಽನ್ಯತ್ವೇನ ಸ್ವಯಂಜ್ಯೋತಿಷ್ಟ್ವಂ ಸುದರ್ಪಿತೇನಾಪಿ ತಾರ್ಕಿಕೇಣ ಕೇನ ವಾರಯಿತುಂ ಶಕ್ಯತೇ ? ತಸ್ಮಾತ್ಸಾಧೂಕ್ತಂ ಮನಸಿ ಪ್ರಲೀನೇಷು ಕರಣೇಷ್ವಪ್ರಲೀನೇ ಚ ಮನಸಿ ಮನೋಮಯಃ ಸ್ವಪ್ನಾನ್ಪಶ್ಯತೀತಿ । ಕಥಂ ಮಹಿಮಾನಮನುಭವತೀತಿ ಉಚ್ಯತೇ । ಯನ್ಮಿತ್ರಂ ಪುತ್ರಾದಿ ವಾ ಪೂರ್ವಂ ದೃಷ್ಟಂ ತದ್ವಾಸನಾವಾಸಿತಃ ಪುತ್ರಮಿತ್ರಾದಿವಾಸನಾಸಮುದ್ಭೂತಂ ಪುತ್ರಂ ಮಿತ್ರಮಿವ ವಾ ಅವಿದ್ಯಯಾ ಪಶ್ಯತೀತ್ಯೇವಂ ಮನ್ಯತೇ । ಶೃಣೋತಿ ತಥಾ ಶ್ರುತಮರ್ಥಂ ತದ್ವಾಸನಯಾನು ಶೃಣೋತೀವ । ದೇಶದಿಗಂತರೈಶ್ಚ ದೇಶಾಂತರೈರ್ದಿಗಂತರೈಶ್ಚ ಪ್ರತ್ಯನುಭೂತಂ ಪುನಃ ಪುನಸ್ತತ್ಪ್ರತ್ಯನುಭವತೀವ ಅವಿದ್ಯಯಾ । ತಥಾ ದೃಷ್ಟಂ ಚಾಸ್ಮಿಂಜನ್ಮನ್ಯದೃಷ್ಟಂ ಚ ಜನ್ಮಾಂತರದೃಷ್ಟಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅತ್ಯಂತಾದೃಷ್ಟೇ ವಾಸನಾನುಪಪತ್ತೇಃ । ಏವಂ ಶ್ರುತಂ ಚಾಶ್ರುತಂ ಚಾನುಭೂತಂ ಚಾಸ್ಮಿಂಜನ್ಮನಿ ಕೇವಲೇನ ಮನಸಾ ಅನನುಭೂತಂ ಚ ಮನಸೈವ ಜನ್ಮಾಂತರೇಽನುಭೂತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಸಚ್ಚ ಪರಮಾರ್ಥೋದಕಾದಿ । ಅಸಚ್ಚ ಮರೀಚ್ಯುದಕಾದಿ । ಕಿಂ ಬಹುನಾ, ಉಕ್ತಾನುಕ್ತಂ ಸರ್ವಂ ಪಶ್ಯತಿ ಸರ್ವಃ ಪಶ್ಯತಿ ಸರ್ವಮನೋವಾಸನೋಪಾಧಿಃ ಸನ್ನೇವಂ ಸರ್ವಕರಣಾತ್ಮಾ ಮನೋದೇವಃ ಸ್ವಪ್ನಾನ್ಪಶ್ಯತಿ ॥

ಸಃ ಯದಾ ಮನೋರೂಪೋ ದೇವೋ ಯಸ್ಮಿನ್ಕಾಲೇ ಸೌರೇಣ ಪಿತ್ತಾಖ್ಯೇನ ತೇಜಸಾ ನಾಡೀಶಯೇನ ಸರ್ವತಃ ಅಭಿಭೂತೋ ಭವತಿ ತಿರಸ್ಕೃತವಾಸನಾದ್ವಾರೋ ಭವತಿ, ತದಾ ಸಹ ಕರಣೈರ್ಮನಸೋ ರಶ್ಮಯೋ ಹೃದ್ಯುಪಸಂಹೃತಾ ಭವಂತಿ । ಯದಾ ಮನೋ ದಾರ್ವಗ್ನಿವದವಿಶೇಷವಿಜ್ಞಾನರೂಪೇಣ ಕೃತ್ಸ್ನಂ ಶರೀರಂ ವ್ಯಾಪ್ಯಾವತಿಷ್ಠತೇ, ತದಾ ಸುಷುಪ್ತೋ ಭವತಿ । ಅತ್ರ ಏತಸ್ಮಿನ್ಕಾಲೇ ಏಷಃ ಮನಆಖ್ಯೋ ದೇವಃ ಸ್ವಪ್ನಾನ್ ನ ಪಶ್ಯತಿ ದರ್ಶನದ್ವಾರಸ್ಯ ನಿರುದ್ಧತ್ವಾತ್ತೇಜಸಾ । ಅಥ ತದಾ ಏತಸ್ಮಿನ್ ಶರೀರೇ ಏತತ್ಸುಖಂ ಭವತಿ ಯದ್ವಿಜ್ಞಾನಂ ನಿರಾಬಾಧಮವಿಶೇಷೇಣ ಶರೀರವ್ಯಾಪಕಂ ಪ್ರಸನ್ನಂ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ ॥

ಏತಸ್ಮಿನ್ಕಾಲೇ ಅವಿದ್ಯಾಕಾಮಕರ್ಮನಿಬಂಧನಾನಿ ಕಾರ್ಯಕರಣಾನಿ ಶಾಂತಾನಿ ಭವಂತಿ । ತೇಷು ಶಾಂತೇಷ್ವಾತ್ಮಸ್ವರೂಪಮುಪಾಧಿಭಿರನ್ಯಥಾ ವಿಭಾವ್ಯಮಾನಮದ್ವಯಮೇಕಂ ಶಿವಂ ಶಾಂತಂ ಭವತೀತ್ಯೇತಾಮೇವಾವಸ್ಥಾಂ ಪೃಥಿವ್ಯಾದ್ಯವಿದ್ಯಾಕೃತಮಾತ್ರಾನುಪ್ರವೇಶೇನ ದರ್ಶಯಿತುಂ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ — ಸ ದೃಷ್ಟಾಂತಃ ಯಥಾ ಯೇನ ಪ್ರಕಾರೇಣ ಹಿ ಸೋಮ್ಯ ಪ್ರಿಯದರ್ಶನ, ವಯಾಂಸಿ ಪಕ್ಷಿಣಃ ವಾಸಾರ್ಥಂ ವೃಕ್ಷಂ ವಾಸೋವೃಕ್ಷಂ ಪ್ರತಿ ಸಂಪ್ರತಿಷ್ಠಂತೇ ಗಚ್ಛಂತಿ, ಏವಂ ಯಥಾ ದೃಷ್ಟಾಂತಃ ಹ ವೈ ತತ್ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಂ ಸರ್ವಂ ಪರೇ ಆತ್ಮನಿ ಅಕ್ಷರೇ ಸಂಪ್ರತಿಷ್ಠತೇ ॥

ಕಿಂ ತತ್ಸರ್ವಮ್ ? ಪೃಥಿವೀ ಚ ಸ್ಥೂಲಾ ಪಂಚಗುಣಾ ತತ್ಕಾರಣಂ ಚ ಪೃಥಿವೀಮಾತ್ರಾ ಗಂಧತನ್ಮಾತ್ರಾ, ತಥಾ ಆಪಶ್ಚ ಆಪೋಮಾತ್ರಾ ಚ, ತೇಜಶ್ಚ ತೇಜೋಮಾತ್ರಾ ಚ, ವಾಯುಶ್ಚ ವಾಯುಮಾತ್ರಾ ಚ, ಆಕಾಶಶ್ಚಾಕಾಶಮಾತ್ರಾ ಚ, ಸ್ಥೂಲಾನಿ ಚ ಸೂಕ್ಷ್ಮಾಣಿ ಚ ಭೂತಾನೀತ್ಯರ್ಥಃ । ತಥಾ ಚಕ್ಷುಶ್ಚ ಇಂದ್ರಿಯಂ ರೂಪಂ ಚ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಂ ಚ, ಶ್ರೋತ್ರಂ ಚ ಶ್ರೋತವ್ಯಂ ಚ, ಘ್ರಾಣಂ ಚ ಘ್ರಾತವ್ಯಂ ಚ, ರಸಶ್ಚ ರಸಯಿತವ್ಯಂ ಚ, ತ್ವಕ್ಚ ಸ್ಪರ್ಶಯಿತವ್ಯಂ ಚ, ವಾಕ್ಚ ವಕ್ತವ್ಯಂ ಚ, ಹಸ್ತೌ ಚ ಆದಾತವ್ಯಂ ಚ, ಉಪಸ್ಥಶ್ಚ ಆನಂದಯಿತವ್ಯಂ ಚ, ಪಾಯುಶ್ಚ ವಿಸರ್ಜಯಿತವ್ಯಂ ಚ, ಪಾದೌ ಚ ಗಂತವ್ಯಂ ಚ ; ಬುದ್ಧೀಂದ್ರಿಯಾಣಿ ಕರ್ಮೇಂದ್ರಿಯಾಣಿ ತದರ್ಥಾಶ್ಚೋಕ್ತಾಃ । ಮನಶ್ಚ ಪೂರ್ವೋಕ್ತಮ್ । ಮಂತವ್ಯಂ ಚ ತದ್ವಿಷಯಃ । ಬುದ್ಧಿಶ್ಚ ನಿಶ್ಚಯಾತ್ಮಿಕಾ । ಬೋದ್ಧವ್ಯಂ ಚ ತದ್ವಿಷಯಃ । ಅಹಂಕಾರಶ್ಚ ಅಭಿಮಾನಲಕ್ಷಣಮಂತಃಕರಣಮ್ । ಅಹಂಕರ್ತವ್ಯಂ ಚ ತದ್ವಿಷಯಃ । ಚಿತ್ತಂ ಚ ಚೇತನಾವದಂತಃಕರಣಮ್ । ಚೇತಯಿತವ್ಯಂ ಚ ತದ್ವಿಷಯಃ । ತೇಜಶ್ಚ ತ್ವಗಿಂದ್ರಿಯವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ಪ್ರಕಾಶವಿಶಿಷ್ಟಾ ಯಾ ತ್ವಕ್ । ತಯಾ ನಿರ್ಭಾಸ್ಯೋ ವಿಷಯೋ ವಿದ್ಯೋತಯಿತವ್ಯಮ್ । ಪ್ರಾಣಶ್ಚ ಸೂತ್ರಂ ಯದಾಚಕ್ಷತೇ ತೇನ ವಿಧಾರಯಿತವ್ಯಂ ಸಂಗ್ರಥನೀಯಮ್ । ಸರ್ವಂ ಹಿ ಕಾರ್ಯಕರಣಜಾತಂ ಪಾರಾರ್ಥ್ಯೇನ ಸಂಹತಂ ನಾಮರೂಪಾತ್ಮಕಮೇತಾವದೇವ ॥

ಅತಃ ಪರಂ ಯದಾತ್ಮಸ್ವರೂಪಂ ಜಲಸೂರ್ಯಕಾದಿವದ್ಭೋಕ್ತೃತ್ವಕರ್ತೃತ್ವೇನೇಹಾನುಪ್ರವಿಷ್ಟಮ್ , ಏಷಃ ಹಿ ದ್ರಷ್ಟಾ ಸ್ಪ್ರಷ್ಟಾ ಶ್ರೋತಾ ಘ್ರಾತಾ ರಸಯಿತಾ ಮಂತಾ ಬೋದ್ಧಾ ಕರ್ತಾ ವಿಜ್ಞಾನಾತ್ಮಾ, ವಿಜ್ಞಾನಂ ವಿಜ್ಞಾಯತೇಽನೇನೇತಿ ಕರಣಭೂತಂ ಬುದ್ಧ್ಯಾದಿ, ಇದಂ ತು ವಿಜಾನಾತೀತಿ ವಿಜ್ಞಾನಂ ಕರ್ತೃಕಾರಕರೂಪಮ್ , ತದಾತ್ಮಾ ತತ್ಸ್ವಭಾವೋ ವಿಜ್ಞಾತೃಸ್ವಭಾವ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಪುರುಷಃ ಕಾರ್ಯಕರಣಸಂಘಾತೋಕ್ತೋಪಾಧಿಪೂರಣಾತ್ಪುರುಷಃ । ಸ ಚ ಜಲಸೂರ್ಯಕಾದಿಪ್ರತಿಬಿಂಬಸ್ಯ ಸೂರ್ಯಾದಿಪ್ರವೇಶವಜ್ಜಲಾದ್ಯಾಧಾರಶೋಷೇ ಪರೇ ಅಕ್ಷರೇ ಆತ್ಮನಿ ಸಂಪ್ರತಿಷ್ಠತೇ ॥

ತದೇಕತ್ವವಿದಃ ಫಲಮಾಹ — ಪರಮೇವ ಅಕ್ಷರಂ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣವಿಶೇಷಣಂ ಪ್ರತಿಪದ್ಯತೇ ಇತಿ । ಏತದುಚ್ಯತೇ — ಸ ಯೋ ಹ ವೈ ತತ್ ಸರ್ವೈಷಣಾವಿನಿರ್ಮುಕ್ತಃ ಅಚ್ಛಾಯಂ ತಮೋವರ್ಜಿತಮ್ , ಅಶರೀರಂ ನಾಮರೂಪಸರ್ವೋಪಾಧಿಶರೀರವರ್ಜಿತಮ್ , ಅಲೋಹಿತಂ ಲೋಹಿತಾದಿಸರ್ವಗುಣವರ್ಜಿತಮ್ , ಯತ ಏವಮತಃ ಶುಭ್ರಂ ಶುದ್ಧಮ್ , ಸರ್ವವಿಶೇಷಣರಹಿತತ್ವಾದಕ್ಷರಮ್ , ಸತ್ಯಂ ಪುರುಷಾಖ್ಯಮಪ್ರಾಣಮಮನೋಗೋಚರಂ ಶಿವಂ ಶಾಂತಂ ಸಬಾಹ್ಯಾಭ್ಯಂತರಮಜಂ ವೇದಯತೇ ವಿಜಾನಾತಿ ಯಸ್ತು ಸರ್ವತ್ಯಾಗೀ ಹೇ ಸೋಮ್ಯ, ಸಃ ಸರ್ವಜ್ಞಃ ನ ತೇನಾವಿದಿತಂ ಕಿಂಚಿತ್ಸಂಭವತಿ । ಪೂರ್ವಮವಿದ್ಯಯಾ ಅಸರ್ವಜ್ಞ ಆಸೀತ್ । ಪುನರ್ವಿದ್ಯಯಾ ಅವಿದ್ಯಾಪನಯೇ ಸರ್ವಃ ಭವತಿ । ತತ್ ಅಸ್ಮಿನ್ನರ್ಥೇ ಏಷಃ ಶ್ಲೋಕಃ ಮಂತ್ರೋ ಭವತಿ ಉಕ್ತಾರ್ಥಸಂಗ್ರಾಹಕಃ ॥

ವಿಜ್ಞಾನಾತ್ಮಾ, ಸಹ ದೇವೈಶ್ಚ ಅಗ್ನ್ಯಾದಿಭಿಃ ಪ್ರಾಣಾಃ ಚಕ್ಷುರಾದಯಃ ಭೂತಾನಿ ಪೃಥಿವ್ಯಾದೀನಿ ಸಂಪ್ರತಿಷ್ಠಂತಿ ಪ್ರವಿಶಂತಿ ಯತ್ರ ಯಸ್ಮಿನ್ನಕ್ಷರೇ, ತತ್ ಅಕ್ಷರಂ ವೇದಯತೇ ಯಸ್ತು ಹೇ ಸೋಮ್ಯ ಪ್ರಿಯದರ್ಶನ, ಸ ಸರ್ವಜ್ಞಃ ಸರ್ವಮೇವ ಆವಿವೇಶ ಆವಿಶತೀತ್ಯರ್ಥಃ ॥