அத² ஹ ஏநம் ஸுகேஶா பா⁴ரத்³வாஜ: பப்ரச்ச² ஸமஸ்தம் ஜக³த்கார்யகாரணலக்ஷணம் ஸஹ விஜ்ஞாநாத்மநா பரஸ்மிந்நக்ஷரே ஸுஷுப்திகாலே ஸம்ப்ரதிஷ்ட²த இத்யுக்தம் । தத்ஸாமர்த்²யாத்ப்ரலயே(அ)பி தஸ்மிந்நேவாக்ஷரே ஸம்ப்ரதிஷ்ட²தே ஜக³த்தத ஏவோத்பத்³யத இதி ச ஸித்³த⁴ம் ப⁴வதி । ந ஹ்யகாரணே கார்யஸ்ய ஸம்ப்ரதிஷ்டா²நமுபபத்³யதே । உக்தம் ச ‘ஆத்மந ஏஷ ப்ராணோ ஜாயதே’ (ப்ர. உ. 3 । 3) இதி । ஜக³தஶ்ச யந்மூலம் தத்பரிஜ்ஞாநாத்பரம் ஶ்ரேய இதி ஸர்வோபநிஷதா³ம் நிஶ்சிதோ(அ)ர்த²: । அநந்தரம் சோக்தம் ‘ஸ ஸர்வஜ்ஞ: ஸர்வோ ப⁴வதி’ (ப்ர. உ. 4 । 10) இதி । வக்தவ்யம் ச க்வ தர்ஹி தத³க்ஷரம் ஸத்யம் புருஷாக்²யம் விஜ்ஞேயமிதி ; தத³ர்தோ²(அ)யம் ப்ரஶ்ந ஆரப்⁴யதே । வ்ருத்தாந்வாக்²யாநம் ச விஜ்ஞாநஸ்ய து³ர்லப⁴த்வஜ்ஞாபநேந தல்லப்³த்⁴யர்த²ம் முமுக்ஷூணாம் யத்நவிஶேஷோபாதா³நார்த²ம் । ஹே ப⁴க³வந் , ஹிரண்யநாப⁴: நாமத: கோஸலாயாம் ப⁴வ: கௌஸல்ய: ராஜபுத்ர: ஜாதித: க்ஷத்ரிய: மாம் உபேத்ய உபக³ம்ய ஏதம் உச்யமாநம் ப்ரஶ்நம் அப்ருச்ச²த । ஷோட³ஶகலம் ஷோட³ஶஸங்‍க்²யாகா: கலா அவயவா இவாத்மந்யவித்³யாத்⁴யாரோபிதரூபா யஸ்மிந்புருஷே, ஸோ(அ)யம் ஷோட³ஶகல: ; தம் ஷோட³ஶகலம் ஹே பா⁴ரத்³வாஜ, புருஷம் வேத்த² த்வம் விஜாநாஸி । தம் அஹம் ராஜபுத்ரம் குமாரம் ப்ருஷ்டவந்தம் அப்³ரவம் உக்தவாநஸ்மி — நாஹமிமம் வேத³ யம் த்வம் ப்ருச்ச²ஸீதி । ஏவமுக்தவத்யபி மய்யஜ்ஞாநமஸம்பா⁴வயந்தம் தமஜ்ஞாநே காரணமவாதி³ஷம் — யதி³ கத²ஞ்சித் அஹம் இமம் த்வயா ப்ருஷ்டம் புருஷம் அவேதி³ஷம் விதி³தவாநஸ்மி, கத²ம் அத்யந்தஶிஷ்யகு³ணவதே(அ)ர்தி²நே தே துப்⁴யம் ந அவக்ஷ்யம் நோக்தவாநஸ்மி ந ப்³ரூயாமித்யர்த²: । பூ⁴யோ(அ)ப்யப்ரத்யயமேவாலக்ஷ்ய ப்ரத்யாயயிதுமப்³ரவம் — ஸமூல: ஸஹ மூலேந வை ஏஷ: அந்யதா² ஸந்தமாத்மாநமந்யதா² குர்வந் ய: அந்ருதம் அயதா²பூ⁴தார்த²ம் அபி⁴வத³தி, ஸ பரிஶுஷ்யதி ஶோஷமுபைதி இஹலோகபரலோகாப்⁴யாம் விச்சி²த்³யதே விநஶ்யதி । யத ஏவம் ஜாநே தஸ்மாத் ந அர்ஹாமி அஹம் அந்ருதம் வக்தும் மூட⁴வத் । ஸ ராஜபுத்ர: ஏவம் ப்ரத்யாயித: தூஷ்ணீம் வ்ரீடி³த: ரத²ம் ஆருஹ்ய ப்ரவவ்ராஜ ப்ரக³தவாந் யதா²க³தமேவ । அதோ ந்யாயத உபஸந்நாய யோக்³யாய ஜாநதா வித்³யா வக்தவ்யைவ ; அந்ருதம் ச ந வக்தவ்யம் ஸர்வாஸ்வப்யவஸ்தா²ஸ்வித்யேதத்ஸித்³த⁴ம் ப⁴வதி । தம் புருஷம் த்வா த்வாம் ப்ருச்சா²மி மம ஹ்ருதி³ விஜ்ஞேயத்வேந ஶல்யமிவ ஸ்தி²தம் , க்வ அஸௌ வர்ததே விஜ்ஞேய: புருஷ இதி ॥

தஸ்மை ஸ ஹோவாச । இஹைவ அந்த:ஶரீரே ஹ்ருத³யபுண்ட³ரீகாகாஶமத்⁴யே ஹே ஸோம்ய ஸ புருஷ:, ந தே³ஶாந்தரே விஜ்ஞேய: । யஸ்மிந் ஏதா: உச்யமாநா: ஷோட³ஶ கலா: ப்ராணாத்³யா: ப்ரப⁴வந்தி உத்பத்³யந்த இதி ஷோட³ஶபி⁴: கலாபி⁴ருபாதி⁴பூ⁴தாபி⁴: ஸகல இவ நிஷ்கல: புருஷோ லக்ஷ்யதே(அ)வித்³யயேதி ; தது³பாதி⁴கலாத்⁴யாரோபாபநயநேந வித்³யயா ஸ புருஷ: கேவலோ த³ர்ஶயிதவ்ய இதி கலாநாம் தத்ப்ரப⁴வத்வமுச்யதே ப்ராணாதீ³நாம் । அத்யந்தநிர்விஶேஷே ஹ்யத்³வயே விஶுத்³தே⁴ தத்த்வே ந ஶக்யோ(அ)த்⁴யாரோபமந்தரேண ப்ரதிபாத்³யப்ரதிபாத³நாதி³வ்யவஹார: கர்துமிதி கலாநாம் ப்ரப⁴வஸ்தி²த்யப்யயா ஆரோப்யந்தே(அ)வித்³யாவிஷயா: । சைதந்யாவ்யதிரேகேணைவ ஹி கலா ஜாயமாநாஸ்திஷ்ட²ந்த்ய: ப்ரலீயமாநாஶ்ச ஸர்வதா³ லக்ஷ்யந்தே । அத ஏவ ப்⁴ராந்தா: கேசித் — அக்³நிஸம்யோகா³த்³த்⁴ருதமிவ க⁴டாத்³யாகாரேண சைதந்யமேவ ப்ரதிக்ஷணம் ஜாயதே நஶ்யதீதி । தந்நிரோதே⁴ ஶூந்யமேவ ஸர்வமிதி அபரே । க⁴டாதி³விஷயம் சைதந்யம் சேதயிது³ர்நித்யஸ்யாத்மநோ(அ)நித்யம் ஜாயதே விநஶ்யதீத்யபரே । சைதந்யம் பூ⁴தத⁴ர்ம இதி லௌகாயதிகா: । அநபாயோபஜநத⁴ர்மகசைதந்யமாத்மைவ நாமரூபாத்³யுபாதி⁴த⁴ர்மை: ப்ரத்யவபா⁴ஸதே ‘ஸத்யம் ஜ்ஞாநமநந்தம் ப்³ரஹ்ம’ (தை. உ. 2 । 1 । 1) ‘ப்ரஜ்ஞாநம் ப்³ரஹ்ம’ (ஐ. உ. 3 । 1 । 3) ‘விஜ்ஞாநமாநந்த³ம் ப்³ரஹ்ம’ (ப்³ரு. உ. 3 । 9 । 28) ‘விஜ்ஞாநக⁴ந ஏவ’ (ப்³ரு. உ. 2 । 4 । 12) இத்யாதி³ஶ்ருதிப்⁴ய: । ஸ்வரூபவ்யபி⁴சாரிஷு பதா³ர்தே²ஷு சைதந்யஸ்யாவ்யபி⁴சாராத்³யதா² யதா² யோ ய: பதா³ர்தோ² ஜ்ஞாயதே, ததா² ததா² ஜ்ஞாயமாநத்வாதே³வ தஸ்ய தஸ்ய சைதந்யஸ்யாவ்யபி⁴சாரித்வம் । வஸ்துதத்த்வம் ப⁴வதி கிஞ்சித் , ந ஜ்ஞாயத இதி சாநுபபந்நம் ; ரூபம் ச த்³ருஶ்யதே, ந சாஸ்தி சக்ஷுரிதி யதா² । வ்யபி⁴சரதி து ஜ்ஞேயம் ; ந ஜ்ஞாநம் வ்யபி⁴சரதி கதா³சித³பி ஜ்ஞேயம் , ஜ்ஞேயாபா⁴வே(அ)பி ஜ்ஞேயாந்தரே பா⁴வாஜ்ஜ்ஞாநஸ்ய । ந ஹி ஜ்ஞாநே(அ)ஸதி ஜ்ஞேயம் நாம ப⁴வதி கஸ்யசித் ; ஸுஷுப்தே(அ)த³ர்ஶநாத் — ஜ்ஞாநஸ்யாபி ஸுஷுப்தே(அ)பா⁴வாஜ்ஜ்ஞேயவஜ்ஜ்ஞாநஸ்வரூபஸ்ய வ்யபி⁴சார இதி சேத் , ந ; ஜ்ஞேயாவபா⁴ஸகஸ்ய ஜ்ஞாநஸ்யாலோகவஜ்ஜ்ஞேயாபி⁴வ்யக்த்யர்த²த்வாத்ஸ்வவ்யங்க்³யாபா⁴வே ஆலோகாபா⁴வாநுபபத்திவத் அப்ரதீதேஷு வஸ்துஷு ஸுஷுப்தே விஜ்ஞாநாபா⁴வாநுபபத்தே: । ந ஹ்யந்த⁴காரே சக்ஷுஷோ ரூபாநுபலப்³தௌ⁴ சக்ஷுஷோ(அ)பா⁴வ: ஶக்ய: கல்பயிதுமவைநாஶிகேந । வைநாஶிகோ ஜ்ஞேயாபா⁴வே ஜ்ஞாநாபா⁴வம் கல்பயத்யேவேதி சேத் , யேந தத³பா⁴வம் கல்பயேத்தஸ்யாபா⁴வ: கேந கல்ப்யத இதி வக்தவ்யம் வைநாஶிகேந ; தத³பா⁴வஸ்யாபி ஜ்ஞேயத்வாஜ்ஜ்ஞாநாபா⁴வே தத³நுபபத்தே: । ஜ்ஞாநஸ்ய ஜ்ஞேயாவ்யதிரிக்தத்வாஜ்ஜ்ஞேயாபா⁴வே ஜ்ஞாநாபா⁴வ இதி சேத் , ந ; அபா⁴வஸ்யாபி ஜ்ஞேயத்வாப்⁴யுபக³மாத் — அபா⁴வோ(அ)பி ஜ்ஞேயோ(அ)ப்⁴யுபக³ம்யதே வைநாஶிகைர்நித்யஶ்ச । தத³வ்யதிரிக்தம் சேஜ்ஜ்ஞாநம் நித்யம் கல்பிதம் ஸ்யாத் । தத³பா⁴வஸ்ய ச ஜ்ஞாநாத்மகத்வாத³பா⁴வத்வம் ச வாங்மாத்ரமேவ ; ந பரமார்த²தோ(அ)பா⁴வத்வமநித்யத்வம் ச ஜ்ஞாநஸ்ய । ந ச நித்யஸ்ய ஜ்ஞாநஸ்யாபா⁴வநாமமாத்ராத்⁴யாரோபே கிஞ்சிந்நஶ்சி²ந்நம் । அதா²பா⁴வோ ஜ்ஞேயோ(அ)பி ஸந் ஜ்ஞாநவ்யதிரிக்த இதி சேத் , ந தர்ஹி ஜ்ஞேயாபா⁴வோ ஜ்ஞாநாபா⁴வ: । ஜ்ஞேயம் ஜ்ஞாநவ்யதிரிக்தம் ; ந து ஜ்ஞாநம் ஜ்ஞேயவ்யதிரிக்தமிதி சேத் , ந ; ஶப்³த³மாத்ரத்வாத்³விஶேஷாநுபபத்தே: । ஜ்ஞேயஜ்ஞாநயோரேகத்வம் சேத³ப்⁴யுபக³ம்யதே, ஜ்ஞேயம் ஜ்ஞாநவ்யாதிரிக்தம் , ந ஜ்ஞேயவ்யதிரிக்தம் ஜ்ஞாநம் இதி து ஶப்³த³மாத்ரமேவ தத் — வஹ்நிரக்³நிவ்யதிரிக்த:, அக்³நிர்ந வஹ்நிவ்யதிரிக்த இதி யத்³வத் — அப்⁴யுபக³ம்யம் । ஜ்ஞேயவ்யதிரேகே து ஜ்ஞாநஸ்ய ஜ்ஞேயாபா⁴வே ஜ்ஞாநாபா⁴வாநுபபத்தி: ஸித்³தா⁴ । ஜ்ஞேயாபா⁴வே(அ)த³ர்ஶநாத³பா⁴வோ ஜ்ஞாநஸ்யேதி சேத் , ந ; ஸுஷுப்தே ஜ்ஞப்த்யப்⁴யுபக³மாத் — வைநாஶிகைரப்⁴யுபக³ம்யதே ஹி ஸுஷுப்தே(அ)பி விஜ்ஞாநாஸ்தித்வம் । தத்ராபி ஜ்ஞேயத்வமப்⁴யுபக³ம்யதே ஜ்ஞாநஸ்ய ஸ்வேநைவேதி சேத் , ந ; பே⁴த³ஸ்ய ஸித்³த⁴த்வாத் — ஸித்³த⁴ம் ஹ்யபா⁴வவிஜ்ஞேயவிஷயஸ்ய ஜ்ஞாநஸ்யாபா⁴வஜ்ஞேயவ்யதிரேகாஜ்ஜ்ஞேயஜ்ஞாநயோரந்யத்வம் । ந ஹி தத்ஸித்³த⁴ம் ம்ருதமிவோஜ்ஜீவயிதும் புநரந்யதா² கர்தும் ஶக்யதே வைநாஶிகஶதைரபி । ஜ்ஞாநஸ்ய ஸ்வாஜ்ஞேயத்வே தத³ப்யந்யேந தத³ப்யந்யேநேதி த்வத்பக்ஷே(அ)திப்ரஸங்க³ இதி சேத் , ந ; தத்³விபா⁴கோ³பபத்தே: ஸர்வஸ்ய — யதா³ ஹி ஸர்வம் ஜ்ஞேயம் கஸ்யசித் , ததா³ தத்³வ்யதிரிக்தம் ஜ்ஞாநம் ஜ்ஞாநமேவேதி த்³விதீயோ விபா⁴க³ ஏவாப்⁴யுபக³ம்யதே(அ)வைநாஶிகை: । ந த்ருதீயஸ்தத்³விஷய இத்யநவஸ்தா²நுபபத்தி: । ஜ்ஞாநஸ்ய ஸ்வேநைவாவிஜ்ஞேயத்வே ஸர்வஜ்ஞத்வஹாநிரிதி சேத் , ஸோ(அ)பி தோ³ஷஸ்தஸ்யைவாஸ்து ; கிம் தந்நிப³ர்ஹணேநாஸ்மாகம் ? அநவஸ்தா²தோ³ஷஶ்ச ஜ்ஞாநஸ்ய ஜ்ஞேயத்வாப்⁴யுபக³மாத் — அவஶ்யம் ச வைநாஶிகாநாம் ஜ்ஞாநம் ஜ்ஞேயம் । ஸ்வாத்மநா சாவிஜ்ஞேயத்வேநாநவஸ்தா² அநிவார்யா । ஸமாந ஏவாயம் தோ³ஷ இதி சேத் , ந ; ஜ்ஞாநஸ்யைகத்வோபபத்தே: — ஸர்வதே³ஶகாலபுருஷாத்³யவஸ்தா²ஸ்வேகமேவ ஜ்ஞாநம் நாமரூபாத்³யநேகோபாதி⁴பே⁴தா³த் ஸவித்ராதி³ஜலாதி³ப்ரதிபி³ம்ப³வத³நேகதா⁴வபா⁴ஸத இதி । நாஸௌ தோ³ஷ: । ததா² சேஹேத³முச்யதே । நநு ஶ்ருதேரிஹைவாந்த:ஶரீரே பரிச்சி²ந்ந: குண்ட³ப³த³ரவத்புருஷ இதி, ந ; ப்ராணாதி³கலாகாரணத்வாத் — ந ஹி ஶரீரமாத்ரபரிச்சி²ந்ந: ப்ராணஶ்ரத்³தா⁴தீ³நாம் கலாநாம் காரணத்வம் ப்ரதிபத்தும் ஶக்நுயாத் । கலாகார்யத்வாச்ச ஶரீரஸ்ய — ந ஹி புருஷகார்யாணாம் கலாநாம் கார்யம் ஸச்ச²ரீரம் காரணகாரணம் ஸ்வஸ்ய புருஷம் குண்ட³ப³த³ரமிவாப்⁴யந்தரீகுர்யாத் । பீ³ஜவ்ருக்ஷாதி³வத்ஸ்யாதி³தி சேத் — யதா² பீ³ஜகார்யம் வ்ருக்ஷஸ்தத்கார்யம் ச ப²லம் ஸ்வகாரணகாரணம் பீ³ஜமப்⁴யந்தரீகரோத்யாம்ராதி³, தத்³வத்புருஷமப்⁴யந்தரீகுர்யாச்ச²ரீரம் ஸ்வகாரணகாரணமபீதி சேத் , ந ; அந்யத்வாத்ஸாவயவத்வாச்ச — த்³ருஷ்டாந்தே காரணாத்³பீ³ஜாத்³வ்ருக்ஷப²லஸம்வ்ருத்தாந்யந்யாந்யேவ பீ³ஜாநி ; தா³ர்ஷ்டாந்திகே து ஸ்வகாரணகாரணபூ⁴த: ஸ ஏவ புருஷ: ஶரீரே(அ)ப்⁴யந்தரீக்ருத: ஶ்ரூயதே । பீ³ஜவ்ருக்ஷாதீ³நாம் ஸாவயவத்வாச்ச ஸ்யாதா³தா⁴ராதே⁴யத்வம் ; நிரவயவஶ்ச புருஷ:, ஸாவயவாஶ்ச கலா: ஶரீரம் ச । ஏதேநாகாஶஸ்யாபி ஶரீராதா⁴ரத்வமநுபபந்நம் ; கிமுதாகாஶகாரணஸ்ய புருஷஸ்ய ? தஸ்மாத³ஸமாநோ த்³ருஷ்டாந்த: । கிம் த்³ருஷ்டாந்தேந ? வசநாத்ஸ்யாதி³தி சேத் , ந ; வசநஸ்யாகாரகத்வாத் — ந ஹி வசநம் வஸ்துநோ(அ)ந்யதா²கரணே வ்யாப்ரியதே ; கிம் தர்ஹி, யதா²பூ⁴தார்தா²வத்³யோதநே । தஸ்மாத³ந்த:ஶரீர இத்யேதத்³வசநம் ‘அண்ட³ஸ்யாந்தர்வ்யோம’ இதிவத்³த்³ரஷ்டவ்யம் । உபலப்³தி⁴நிமித்தத்வாச்ச — த³ர்ஶநஶ்ரவணமநநவிஜ்ஞாநாதி³லிங்கை³ரந்த:ஶரீரே பரிச்சி²ந்ந இவ ஹ்யுபலப்⁴யதே புருஷ உபலப்⁴யதே சாத்ர । அத உச்யதே — அந்த:ஶரீரே ஸோம்ய ஸ புருஷ இதி । ந புநராகாஶகாரணபூ⁴த: ஸந்குண்ட³ப³த³ரவச்ச²ரீரபரிச்சி²ந்ந இதி மநஸாபீச்ச²தி வக்தும் மூடோ⁴(அ)பி ; கிமுத ப்ரமாணபூ⁴தா ஶ்ருதி: ॥

யஸ்மிந்நேதா: ஷோட³ஶ கலா: ப்ரப⁴வந்தீத்யுக்த: புருஷவிஶேஷணார்த²: கலாநாம் ப்ரப⁴வ:, ஸ சாந்யார்தோ²(அ)பி ஶ்ருத: கேந க்ரமேண ஸ்யாதி³த்யத இத³முச்யதே । சேதநபூர்விகா ச ஸ்ருஷ்டிரித்யேவமர்த²ம் ச । ஸ புருஷ: ஷோட³ஶகல: ப்ருஷ்டோ யோ பா⁴ரத்³வாஜேந ஸ: ஈக்ஷாஞ்சக்ரே ஈக்ஷணம் த³ர்ஶநம் சக்ரே — க்ருதவாநித்யர்த²: — ஸ்ருஷ்டிப²லக்ரமாதி³விஷயம் । கத²மிதி, உச்யதே — கஸ்மிந் கர்த்ருவிஶேஷே தே³ஹாது³த்க்ராந்தே உத்க்ராந்தோ ப⁴விஷ்யாமி அஹமேவ ; கஸ்மிந்வா ஶரீரே ப்ரதிஷ்டி²தே அஹம் ப்ரதிஷ்டா²ஸ்யாமி ப்ரதிஷ்டி²த: ஸ்யாமித்யர்த²: । நந்வாத்மா அகர்தா ப்ரதா⁴நம் கர்த்ரு ; அத: புருஷார்த²ம் ப்ரயோஜநமுரரீக்ருத்ய ப்ரதா⁴நம் ப்ரவர்ததே மஹதா³த்³யாகாரேண ; தத்ரேத³மநுபபந்நம் புருஷஸ்ய ஸ்வாதந்த்ர்யேணேக்ஷாபூர்வகம் கர்த்ருத்வவசநம் , ஸத்த்வாதி³கு³ணஸாம்யே ப்ரதா⁴நே ப்ரமாணோபபந்நே ஸ்ருஷ்டிகர்தரி ஸதி ஈஶ்வரேச்சா²நுவர்திஷு வா பரமாணுஷு ஸத்ஸு ஆத்மநோ(அ)ப்யேகத்வேந கர்த்ருத்வே ஸாத⁴நாபா⁴வாதா³த்மந ஆத்மந்யநர்த²கர்த்ருத்வாநுபபத்தேஶ்ச । ந ஹி சேதநாவாந்பு³த்³தி⁴பூர்வகாரீ ஆத்மந: அநர்த²ம் குர்யாத் தஸ்மாத்புருஷார்தே²ந ப்ரயோஜநேநேக்ஷாபூர்வகமிவ நியதக்ரமேண ப்ரவர்தமாநே(அ)சேதநே(அ)பி ப்ரதா⁴நே சேதநவது³பசாரோ(அ)யம் ஸ ஈக்ஷாஞ்சக்ரே இத்யாதி³: ; யதா² ராஜ்ஞ: ஸர்வார்த²காரிணி ப்⁴ருத்யே ராஜேதி, தத்³வத் । ந ; ஆத்மநோ போ⁴க்த்ருத்வவத்கர்த்ருத்வோபபத்தே: — யதா² ஸாங்‍க்²யஸ்ய சிந்மாத்ரஸ்யாபரிணாமிநோ(அ)ப்யாத்மநோ போ⁴க்த்ருத்வம் , தத்³வத்³வேத³வாதி³நாமீக்ஷாபூர்வகம் ஜக³த்கர்த்ருத்வமுபபந்நம் ஶ்ருதிப்ராமாண்யாத் । தத்த்வாந்தரபரிணாமாதா³த்மநோ(அ)நித்யத்வாஶுத்³த⁴த்வாநேகத்வநிமித்தம் சிந்மாத்ரஸ்வரூபவிக்ரியாத: புருஷஸ்ய ஸ்வாத்மந்யேவ போ⁴க்த்ருத்வே சிந்மாத்ரஸ்வரூபவிக்ரியா ந தோ³ஷாய । ப⁴வதாம் புநர்வேத³வாதி³நாம் ஸ்ருஷ்டிகர்த்ருத்வே தத்த்வாந்தரபரிணாம ஏவேத்யாத்மநோ(அ)நித்யத்வாதி³ஸர்வதோ³ஷப்ரஸங்க³ இதி சேத் , ந ; ஏகஸ்யாப்யாத்மநோ(அ)வித்³யாவிஷயநாமரூபோபாத்⁴யநுபாதி⁴க்ருதவிஶேஷாப்⁴யுபக³மாத் । அவித்³யாக்ருதநாமரூபோபாதி⁴நிமித்தோ ஹி விஶேஷோ(அ)ப்⁴யுபக³ம்யதே ஆத்மநோ ப³ந்த⁴மோக்ஷாதி³ஶாஸ்த்ரக்ருதஸம்வ்யவஹாராய । பரமார்த²தோ(அ)நுபாதி⁴க்ருதம் ச தத்த்வமேகமேவாத்³விதீயமுபாதே³யம் ஸர்வதார்கிகபு³த்³த்⁴யநவக³ம்யம் ஹ்யஜமப⁴யம் ஶிவமிஷ்யதே । ந தத்ர கர்த்ருத்வம் போ⁴க்த்ருத்வம் வா க்ரியாகாரகப²லம் வாஸ்தி, அத்³வைதத்வாத்ஸர்வபா⁴வாநாம் । ஸாங்‍க்²யாஸ்த்வவித்³யாத்⁴யாரோபிதமேவ புருஷே கர்த்ருத்வம் க்ரியாகாரகம் ப²லம் சேதி கல்பயித்வா ஆக³மபா³ஹ்யத்வாத்புநஸ்ததஸ்த்ரஸ்யந்த: பரமார்த²த ஏவ போ⁴க்த்ருத்வம் புருஷஸ்யேச்ச²ந்தி । தத்த்வாந்தரம் ச ப்ரதா⁴நம் புருஷாத்³பா³ஹ்யம் பரமார்த²வஸ்துபூ⁴தமேவ கல்பயந்தோ(அ)ந்யதார்கிகக்ருதபு³த்³தி⁴விஷயா: ஸந்தோ விஹந்யந்தே । ததே²தரேதார்கிகா: ஸாங்க்²யை: ; இத்யேவம் பரஸ்பரவிருத்³தா⁴ர்த²கல்பநாத ஆமிஷார்தி²ந இவ ப்ராணிநோ(அ)ந்யோந்யவிருத்⁴யமாநார்த²த³ர்ஶித்வாத்பரமார்த²தத்த்வாத்³தூ³ரமேவாபக்ருஷ்யந்தே । அதஸ்தந்மதமநாத்³ருத்ய வேதா³ந்தார்த²தத்த்வமேகத்வத³ர்ஶநம் ப்ரத்யாத³ரவந்தோ முமுக்ஷவ: ஸ்யுரிதி தார்கிகமததோ³ஷப்ரத³ர்ஶநம் கிஞ்சிது³ச்யதே(அ)ஸ்மாபி⁴: ; ந து தார்கிகவத்தாத்பர்யேண । ததை²தத³த்ரோக்தம் — விவத³த்ஸ்வேவ நிக்ஷிப்ய விரோதோ⁴த்³ப⁴வகாரணம் । தை: ஸம்ரக்ஷிதஸத்³பு³த்³தி⁴: ஸுக²ம் நிர்வாதி வேத³வித் ॥ கிஞ்ச, போ⁴க்த்ருத்வகர்த்ருத்வயோர்விக்ரியயோர்விஶேஷாநுபபத்தி: । கா நாமாஸௌ கர்த்ருத்வாஜ்ஜாத்யந்தரபூ⁴தா போ⁴க்த்ருத்வவிஶிஷ்டா விக்ரியா, யதோ போ⁴க்தைவ புருஷ: கல்ப்யதே ந கர்தா ; ப்ரதா⁴நம் து கர்த்ரேவ ந போ⁴க்த்ரு இதி । நநு உக்தம் புருஷஶ்சிந்மாத்ர ஏவ ; ஸ ச ஸ்வாத்மஸ்தோ² விக்ரியதே பு⁴ஞ்ஜாந:, ந தத்த்வாந்தரபரிணாமேந । ப்ரதா⁴நம் து தத்த்வாந்தரபரிணாமேந விக்ரியதே ; அதோ நைகமஶுத்³த⁴மசேதநம் சேத்யாதி³த⁴ர்மவத் । தத்³விபரீத: புருஷ: । நாஸௌ விஶேஷ:, வாங்மாத்ரத்வாத் । ப்ராக்³போ⁴கோ³த்பத்தே: கேவலசிந்மாத்ரஸ்ய புருஷஸ்ய போ⁴க்த்ருத்வம் நாம விஶேஷோ போ⁴கோ³த்பத்திகாலே சேத் ஜாயதே, நிவ்ருத்தே ச போ⁴கே³ புநஸ்தத்³விஶேஷாத³பேதஶ்சிந்மாத்ர ஏவ ப⁴வதீதி சேத் ; மஹதா³த்³யாகாரேண ச பரிணம்ய ப்ரதா⁴நம் ததோ(அ)பேத்ய புந: ப்ரதா⁴நஸ்வரூபேண வ்யவதிஷ்ட²த இதி அஸ்யாம் கல்பநாயாம் ந கஶ்சித்³விஶேஷ இதி வாங்மாத்ரேண ப்ரதா⁴நபுருஷயோர்விஶிஷ்டவிக்ரியா கல்ப்யதே । அத² போ⁴க³காலே(அ)பி சிந்மாத்ர ஏவ ப்ராக்³வத்புருஷ இதி சேத் , ந தர்ஹி பரமார்த²தோ போ⁴க³: புருஷஸ்ய । அத² போ⁴க³காலே சிந்மாத்ரஸ்ய விக்ரியா பரமார்தை²வ, தேந போ⁴க³: புருஷஸ்யேதி சேத் , ந ; ப்ரதா⁴நஸ்யாபி போ⁴க³காலே விக்ரியாவத்த்வாத்³போ⁴க்த்ருகத்வப்ரஸங்க³: । சிந்மாத்ரஸ்யைவ விக்ரியா போ⁴க்த்ருத்வமிதி சேத் , ஔஷ்ண்யாத்³யஸாதா⁴ரணத⁴ர்மவதாமக்³ந்யாதீ³நாமபோ⁴க்த்ருத்வே ஹேத்வநுபபத்தி: । ப்ரதா⁴நபுருஷயோர்த்³வயோர்யுக³பத்³போ⁴க்த்ருத்வமிதி சேத் , ந ; ப்ரதா⁴நஸ்ய பாரார்த்²யாநுபபத்தே: — ந ஹி போ⁴க்த்ரோர்த்³வயோரிதரேதரகு³ணப்ரதா⁴நபா⁴வ உபபத்³யதே ப்ரகாஶயோரிவேதரேதரப்ரகாஶநே । போ⁴க³த⁴ர்மவதி ஸத்த்வாங்கி³நி சேதஸி புருஷஸ்ய சைதந்யப்ரதிபி³ம்போ³த³யாத³விக்ரியஸ்ய புருஷஸ்ய போ⁴க்த்ருத்வமிதி சேத் , ந ; புருஷஸ்ய விஶேஷாபா⁴வே போ⁴க்த்ருத்வகல்பநாநர்த²க்யாத் । போ⁴க³ரூபஶ்சேத³நர்த²: புருஷஸ்ய நாஸ்மி ஸதா³ நிர்விஶேஷத்வாத்புருஷஸ்ய, கஸ்யாபநயநார்த²ம் மோக்ஷஸாத⁴நம் ஶாஸ்த்ரம் ப்ரணீயதே ? அவித்³யாத்⁴யாரோபிதாநர்தா²பநயநாய ஶாஸ்த்ரப்ரணயநமிதி சேத் , பரமார்த²த: புருஷோ போ⁴க்தைவ, ந கர்தா ; ப்ரதா⁴நம் கர்த்ரேவ ந போ⁴க்த்ரு பரமார்த²ஸத்³வஸ்த்வந்தரம் புருஷாச்ச இதீயம் கல்பநா ஆக³மபா³ஹ்யா வ்யர்தா²நிர்ஹேதுகா ச இதி நாத³ர்தவ்யா முமுக்ஷுபி⁴: । ஏகத்வே(அ)பி ஶாஸ்த்ரப்ரணயநாத்³யாநர்த²க்யமிதி சேத் , ந ; அபா⁴வாத் — ஸத்ஸு ஹி ஶாஸ்த்ரப்ரணேத்ராதி³ஷு தத்ப²லார்தி²ஷு ச ஶாஸ்த்ரஸ்ய ப்ரணயநமர்த²வத³நர்த²கம் வேதி விகல்பநா ஸ்யாத் । ந ஹ்யாத்மைகத்வே ஶாஸ்த்ரப்ரணேத்ராத³யஸ்ததோ பி⁴ந்நா: ஸந்தி ; தத³பா⁴வே ஏவம் விகல்பநைவாநுபபந்நா । அப்⁴யுபக³தே ஆத்மைகத்வே ப்ரமாணார்த²ஶ்சாப்⁴யுபக³தோ ப⁴வதா யதா³த்மைகத்வமப்⁴யுபக³ச்ச²தா । தத³ப்⁴யுபக³மே ச விகல்பாநுபபத்திமாஹ ஶாஸ்த்ரம் ‘யத்ர த்வஸ்ய ஸர்வமாத்மைவாபூ⁴த்தத்கேந கம் பஶ்யேத்’ (ப்³ரு. உ. 4 । 5 । 14) இத்யாதி³ ; ஶாஸ்த்ரப்ரணயநாத்³யுபபத்திம் சாஹ அந்யத்ர பரமார்த²வஸ்துஸ்வரூபாத³வித்³யாவிஷயே ‘யத்ர ஹி த்³வைதமிவ ப⁴வதி’ (ப்³ரு. உ. 4 । 5 । 14) இத்யாதி³ விஸ்தரதோ வாஜஸநேயகே । அத்ர ச விப⁴க்தே வித்³யாவித்³யே பராபரே இத்யாதா³வேவ ஶாஸ்த்ரஸ்ய । அதோ ந தார்கிகவாத³ப⁴டப்ரவேஶோ வேதா³ந்தராஜப்ரமாணபா³ஹுகு³ப்தே இஹாத்மைகத்வவிஷயே இதி । ஏதேநாவித்³யாக்ருதநாமரூபாத்³யுபாதி⁴க்ருதாநேகஶக்திஸாத⁴நக்ருதபே⁴த³வத்த்வாத்³ப்³ரஹ்மண: ஸ்ருஷ்ட்யாதி³கர்த்ருத்வே ஸாத⁴நாத்³யபா⁴வோ தோ³ஷ: ப்ரத்யுக்தோ வேதி³தவ்ய:, பரைருக்த ஆத்மாநர்த²கர்த்ருத்வாதி³தோ³ஷஶ்ச । யஸ்து த்³ருஷ்டாந்தோ ராஜ்ஞ: ஸர்வார்த²காரிணி கர்தரி ப்⁴ருத்யே உபசாரோ ராஜா கர்தேதி, ஸோ(அ)த்ராநுபபந்ந: ; ‘ஸ ஈக்ஷாஞ்சக்ரே’ இதி ஶ்ருதேர்முக்²யார்த²பா³த⁴நாத்ப்ரமாணபூ⁴தாயா: । தத்ர ஹி கௌ³ணீ கல்பநா ஶப்³த³ஸ்ய, யத்ர முக்²யார்தோ² ந ஸம்ப⁴வதி । இஹ த்வசேதநஸ்ய முக்தப³த்³த⁴புருஷவிஶேஷாபேக்ஷயா கர்த்ருகர்மதே³ஶகாலநிமித்தாபேக்ஷயா ச ப³ந்த⁴மோக்ஷாதி³ப²லார்தா² நியதா புருஷம் ப்ரதி ப்ரவ்ருத்திர்நோபபத்³யதே ; யதோ²க்தஸர்வஜ்ஞேஶ்வரகர்த்ருத்வபக்ஷே து உபபந்நா । ஈஶ்வரேணைவ ஸர்வாதி⁴காரீ ப்ராண: புருஷேண ஸ்ருஜ்யதே ॥

கத²ம் ? ஸ: புருஷ: உக்தப்ரகாரேணேக்ஷித்வா ஸர்வப்ராணம் ஹிரண்யக³ர்பா⁴க்²யம் ஸர்வப்ராணிகரணாதா⁴ரமந்தராத்மாநம் அஸ்ருஜத ஸ்ருஷ்டவாந் । தத: ப்ராணாத் ஶ்ரத்³தா⁴ம் ஸர்வப்ராணிநாம் ஶுப⁴கர்மப்ரவ்ருத்திஹேதுபூ⁴தாம் ; தத: கர்மப²லோபபோ⁴க³ஸாத⁴நாதி⁴ஷ்டா²நாநி காரணபூ⁴தாநி மஹாபூ⁴தாநி அஸ்ருஜத — க²ம் ஶப்³த³கு³ணகம் , வாயு: ஸ்வேந ஸ்பர்ஶகு³ணேந ஶப்³த³கு³ணேந ச விஶிஷ்டோ த்³விகு³ண:, ததா² ஜ்யோதி: ஸ்வேந ரூபேண பூர்வகு³ணாப்⁴யாம் ச விஶிஷ்டம் ஶப்³த³ஸ்பர்ஶாப்⁴யாம் த்ரிகு³ணம் , ததா² ஆபோ ரஸகு³ணேநாஸாதா⁴ரணேந பூர்வகு³ணாநுப்ரவேஶேந ச சதுர்கு³ணா:, ததா² க³ந்த⁴கு³ணேந பூர்வகு³ணாநுப்ரவேஶேந ச பஞ்சகு³ணா ப்ருதி²வீ, ததா² தைரேவ பூ⁴தைராரப்³த⁴ம் இந்த்³ரியம் த்³விப்ரகாரம் பு³த்³த்⁴யர்த²ம் கர்மார்த²ம் ச த³ஶஸங்‍க்²யாகம் , தஸ்ய சேஶ்வரமந்த:ஸ்த²ம் ஸம்ஶயவிகல்பாதி³லக்ஷணம் மந: । ஏவம் ப்ராணிநாம் கார்யம் கரணம் ச ஸ்ருஷ்ட்வா தத்ஸ்தி²த்யர்த²ம் வ்ரீஹியவாதி³லக்ஷணம் அந்நம் , ததஶ்ச அந்நாத் அத்³யமாநாத் வீர்யம் ஸாமர்த்²யம் ப³லம் ஸர்வகர்மப்ரவ்ருத்திஸாத⁴நம் , தத்³வீர்யவதாம் ச ப்ராணிநாம் தப: விஶுத்³தி⁴ஸாத⁴நம் ஸங்கீர்யமாணாநாம் , மந்த்ரா: தபோவிஶுத்³தா⁴ந்தர்ப³ஹி:கரணேப்⁴ய: கர்மஸாத⁴நபூ⁴தா ருக்³யஜு:ஸாமாத²ர்வாங்கி³ரஸ: ; தத: கர்ம அக்³நிஹோத்ராதி³லக்ஷணம் , ததோ லோகா: கர்மணாம் ப²லம் , தேஷு ச லோகேஷு ஸ்ருஷ்டாநாம் ப்ராணிநாம் நாம ச தே³வத³த்தோ யஜ்ஞத³த்த இத்யாதி³ । ஏவமேதா: கலா: ப்ராணிநாமவித்³யாதி³தோ³ஷபீ³ஜாபேக்ஷயா ஸ்ருஷ்டாஸ்தைமிரிகத்³ருஷ்டிஸ்ருஷ்டா இவ த்³விசந்த்³ரமஶகமக்ஷிகாத்³யா: ஸ்வப்நத்³ருக்ஸ்ருஷ்டா இவ ச ஸர்வபதா³ர்தா²: புநஸ்தஸ்மிந்நேவ புருஷே ப்ரலீயந்தே ஹித்வா நாமரூபாதி³விபா⁴க³ம் ॥

கத²ம் ? ஸ: த்³ருஷ்டாந்த:, யதா² லோகே இமா நத்³ய: ஸ்யந்த³மாநா: ஸ்ரவந்த்ய: ஸமுத்³ராயணா:, ஸமுத்³ர ஏவ அயநம் க³திராத்மபா⁴வோ யாஸாம் தா: ஸமுத்³ராயணா:, ஸமுத்³ரம் ப்ராப்ய உபக³ம்ய அஸ்தம் அத³ர்ஶநம் நாமரூபதிரஸ்காரம் க³ச்ச²ந்தி ; தாஸாம் சாஸ்தம் க³தாநாம் பி⁴த்³யேதே விநஶ்யேதே நாமரூபே க³ங்கா³ யமுநேத்யாதி³லக்ஷணே ; தத³பே⁴தே³ந ஸமுத்³ர இத்யேவம் ப்ரோச்யதே தத்³வஸ்தூத³கலக்ஷணம் ; ஏவம் யதா²யம் த்³ருஷ்டாந்த: உக்தலக்ஷணஸ்ய ப்ரக்ருதஸ்ய அஸ்ய புருஷஸ்ய பரித்³ரஷ்டு: பரி ஸமந்தாத்³த்³ரஷ்டுர்த³ர்ஶநஸ்ய கர்து: ஸ்வரூபபூ⁴தஸ்ய । யதா² அர்க: ஸ்வாத்மப்ரகாஶஸ்ய கர்தா ஸர்வத:, தத்³வத் இமா: ஷோட³ஶ ப்ராணாத்³யா உக்தா: கலா: புருஷாயணா: நதீ³நாமிவ ஸமுத்³ர: புருஷோ(அ)யநமாத்மபா⁴வக³மநம் யாஸாம் கலாநாம் தா: புருஷாயணா: புருஷம் ப்ராப்ய புருஷாத்மபா⁴வமுபக³ம்ய ததை²வாஸ்தம் க³ச்ச²ந்தி । பி⁴த்³யேதே ச ஆஸாம் நாமரூபே கலாநாம் ப்ராணாத்³யாக்²யா ரூபம் ச யதா²ஸ்வம் । பே⁴தே³ ச நாமரூபயோர்யத³நஷ்டம் தத்தத்த்வம் புருஷ: இத்யேவம் ப்ரோச்யதே ப்³ரஹ்மவித்³பி⁴: । ய ஏவம் வித்³வாந்கு³ருணா ப்ரத³ர்ஶிதகலாப்ரலயமார்க³:, ஸ ஏஷ: வித்³யயா ப்ரவிலாபிதாஸ்வவித்³யாகாமகர்மஜநிதாஸு ப்ராணாதி³கலாஸு அகல: அவித்³யாக்ருதகலாநிமித்தோ ஹி ம்ருத்யு: ; தத³பக³மே(அ)கலத்வாதே³வ அம்ருத: ப⁴வதி । ததே³தஸ்மிந்நர்தே² ஏஷ: ஶ்லோக: ॥

அரா இவ ரத²சக்ரபரிவாரா இவ ரத²நாபௌ⁴ ரத²சக்ரஸ்ய நாபௌ⁴ யதா²ப்ரவேஶிதா: ததா³ஶ்ரயா ப⁴வந்தி யதா², ததே²த்யர்த²: । கலா: ப்ராணாத்³யா: யஸ்மிந் புருஷே ப்ரதிஷ்டி²தா: உத்பத்திஸ்தி²திலயகாலேஷு, தம் புருஷம் கலாநாமாத்மபூ⁴தம் வேத்³யம் வேத³நீயம் பூர்ணத்வாத்புருஷம் புரி ஶயநாத்³வா வேத³ ஜாநாதி ; யதா² ஹே ஶிஷ்யா:, மா வா: யுஷ்மாந் ம்ருத்யு: பரிவ்யதா²: மா பரிவ்யத²யது । ந சேத்³விஜ்ஞாயேத புருஷோ ம்ருத்யுநிமித்தாம் வ்யதா²மாபந்நா து³:கி²ந ஏவ யூயம் ஸ்த² । அதஸ்தந்மாபூ⁴த்³யுஷ்மாகமித்யபி⁴ப்ராய: ॥

தாந் ஏவமநுஶிஷ்ய ஶிஷ்யாந் தாந் ஹோவாச பிப்பலாத³: கில ஏதாவதே³வ வேத்³யம் பரம் ப்³ரஹ்ம வேத³ விஜாநாம்யஹமேதத் । ந அத: அஸ்மாத் பரம் அஸ்தி ப்ரக்ருஷ்டதரம் வேதி³தவ்யம் இத்யேவமுக்தவாந் ஶிஷ்யாணாமவிதி³தஶேஷாஸ்தித்வாஶங்காநிவ்ருத்தயே க்ருதார்த²பு³த்³தி⁴ஜநநார்த²ம் ச ॥

தத: தே ஶிஷ்யா கு³ருணாநுஶிஷ்டா: தம் கு³ரும் க்ருதார்தா²: ஸந்தோ வித்³யாநிஷ்க்ரயமந்யத³பஶ்யந்த: கிம் க்ருதவந்த இத்யுச்யதே — அர்சயந்த: பூஜயந்த: பாத³யோ: புஷ்பாஞ்ஜலிப்ரகிரணேந ப்ரணிபாதேந ச ஶிரஸா । கிமூசுரித்யாஹ — த்வம் ஹி ந: அஸ்மாகம் பிதா ப்³ரஹ்மஶரீரஸ்ய வித்³யயா ஜநயித்ருத்வாந்நித்யஸ்யாஜராமரணஸ்யாப⁴யஸ்ய । ய: த்வமேவ அஸ்மாகம் அவித்³யாயா: விபரீதஜ்ஞாநாஜ்ஜந்மஜராமரணரோக³து³:கா²தி³க்³ராஹாத³பாராத³வித்³யாமஹோத³தே⁴ர்வித்³யாப்லவேந பரம் அபுநராவ்ருத்திலக்ஷணம் மோக்ஷாக்²யம் மஹோத³தே⁴ரிவ பாரம் தாரயஸி அஸ்மாநித்யத: பித்ருத்வம் தவாஸ்மாந்ப்ரத்யுபபந்நமிதரஸ்மாத் । இதரோ(அ)பி ஹி பிதா ஶரீரமாத்ரம் ஜநயதி, ததா²பி ஸ பூஜ்யதமோ லோகே ; கிமு வக்தவ்யமாத்யந்திகாப⁴யதா³துரித்யபி⁴ப்ராய: । நம: பரமருஷிப்⁴ய: ப்³ரஹ்மவித்³யாஸம்ப்ரதா³யகர்த்ருப்⁴ய: । நம: பரமருஷிப்⁴ய இதி த்³விர்வசநமாத³ரார்த²ம் ॥