ಯುಷ್ಮದಸ್ಮತ್ಪ್ರತ್ಯಯಗೋಚರಯೋರ್ವಿಷಯವಿಷಯಿಣೋಸ್ತಮಃಪ್ರಕಾಶವದ್ವಿರುದ್ಧಸ್ವಭಾವಯೋರಿತರೇತರಭಾವಾನುಪಪತ್ತೌ ಸಿದ್ಧಾಯಾಮ್ , ತದ್ಧರ್ಮಾಣಾಮಪಿ ಸುತರಾಮಿತರೇತರಭಾವಾನುಪಪತ್ತಿಃ — ಇತ್ಯತಃ ಅಸ್ಮತ್ಪ್ರತ್ಯಯಗೋಚರೇ ವಿಷಯಿಣಿ ಚಿದಾತ್ಮಕೇ ಯುಷ್ಮತ್ಪ್ರತ್ಯಯಗೋಚರಸ್ಯ ವಿಷಯಸ್ಯ ತದ್ಧರ್ಮಾಣಾಂ ಚಾಧ್ಯಾಸಃ ತದ್ವಿಪರ್ಯಯೇಣ ವಿಷಯಿಣಸ್ತದ್ಧರ್ಮಾಣಾಂ ಚ ವಿಷಯೇಽಧ್ಯಾಸೋ ಮಿಥ್ಯೇತಿ ಭವಿತುಂ ಯುಕ್ತಮ್ । ತಥಾಪ್ಯನ್ಯೋನ್ಯಸ್ಮಿನ್ನನ್ಯೋನ್ಯಾತ್ಮಕತಾಮನ್ಯೋನ್ಯಧರ್ಮಾಂಶ್ಚಾಧ್ಯಸ್ಯೇತರೇತರಾವಿವೇಕೇನ ಅತ್ಯಂತವಿವಿಕ್ತಯೋರ್ಧರ್ಮಧರ್ಮಿಣೋಃ ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನನಿಮಿತ್ತಃ ಸತ್ಯಾನೃತೇ ಮಿಥುನೀಕೃತ್ಯ ‘ಅಹಮಿದಮ್’ ‘ಮಮೇದಮ್’ ಇತಿ ನೈಸರ್ಗಿಕೋಽಯಂ ಲೋಕವ್ಯವಹಾರಃ ॥
ಆಹ — ಕೋಽಯಮಧ್ಯಾಸೋ ನಾಮೇತಿ । ಉಚ್ಯತೇ — ಸ್ಮೃತಿರೂಪಃ ಪರತ್ರ ಪೂರ್ವದೃಷ್ಟಾವಭಾಸಃ । ತಂ ಕೇಚಿತ್ ಅನ್ಯತ್ರಾನ್ಯಧರ್ಮಾಧ್ಯಾಸ ಇತಿ ವದಂತಿ । ಕೇಚಿತ್ತು ಯತ್ರ ಯದಧ್ಯಾಸಃ ತದ್ವಿವೇಕಾಗ್ರಹನಿಬಂಧನೋ ಭ್ರಮ ಇತಿ । ಅನ್ಯೇ ತು ಯತ್ರ ಯದಧ್ಯಾಸಃ ತಸ್ಯೈವ ವಿಪರೀತಧರ್ಮತ್ವಕಲ್ಪನಾಮಾಚಕ್ಷತೇ । ಸರ್ವಥಾಪಿ ತು ಅನ್ಯಸ್ಯಾನ್ಯಧರ್ಮಾವಭಾಸತಾಂ ನ ವ್ಯಭಿಚರತಿ । ತಥಾ ಚ ಲೋಕೇಽನುಭವಃ — ಶುಕ್ತಿಕಾ ಹಿ ರಜತವದವಭಾಸತೇ, ಏಕಶ್ಚಂದ್ರಃ ಸದ್ವಿತೀಯವದಿತಿ ॥
ಕಥಂ ಪುನಃ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮನ್ಯವಿಷಯೇ ಅಧ್ಯಾಸೋ ವಿಷಯತದ್ಧರ್ಮಾಣಾಮ್ ? ಸರ್ವೋ ಹಿ ಪುರೋಽವಸ್ಥಿತ ಏವ ವಿಷಯೇ ವಿಷಯಾಂತರಮಧ್ಯಸ್ಯತಿ; ಯುಷ್ಮತ್ಪ್ರತ್ಯಯಾಪೇತಸ್ಯ ಚ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮನಃ ಅವಿಷಯತ್ವಂ ಬ್ರವೀಷಿ । ಉಚ್ಯತೇ — ನ ತಾವದಯಮೇಕಾಂತೇನಾವಿಷಯಃ, ಅಸ್ಮತ್ಪ್ರತ್ಯಯವಿಷಯತ್ವಾತ್ ಅಪರೋಕ್ಷತ್ವಾಚ್ಚ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮಪ್ರಸಿದ್ಧೇಃ । ನ ಚಾಯಮಸ್ತಿ ನಿಯಮಃ — ಪುರೋಽವಸ್ಥಿತ ಏವ ವಿಷಯೇ ವಿಷಯಾಂತರಮಧ್ಯಸಿತವ್ಯಮಿತಿ । ಅಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೇಽಪಿ ಹ್ಯಾಕಾಶೇ ಬಾಲಾಃ ತಲಮಲಿನತಾದಿ ಅಧ್ಯಸ್ಯಂತಿ । ಏವಮವಿರುದ್ಧಃ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮನ್ಯಪಿ ಅನಾತ್ಮಾಧ್ಯಾಸಃ ॥
ತಮೇತಮೇವಂಲಕ್ಷಣಮಧ್ಯಾಸಂ ಪಂಡಿತಾ ಅವಿದ್ಯೇತಿ ಮನ್ಯಂತೇ । ತದ್ವಿವೇಕೇನ ಚ ವಸ್ತುಸ್ವರೂಪಾವಧಾರಣಂ ವಿದ್ಯಾಮಾಹುಃ । ತತ್ರೈವಂ ಸತಿ, ಯತ್ರ ಯದಧ್ಯಾಸಃ, ತತ್ಕೃತೇನ ದೋಷೇಣ ಗುಣೇನ ವಾ ಅಣುಮಾತ್ರೇಣಾಪಿ ಸ ನ ಸಂಬಧ್ಯತೇ । ತಮೇತಮವಿದ್ಯಾಖ್ಯಮಾತ್ಮಾನಾತ್ಮನೋರಿತರೇತರಾಧ್ಯಾಸಂ ಪುರಸ್ಕೃತ್ಯ ಸರ್ವೇ ಪ್ರಮಾಣಪ್ರಮೇಯವ್ಯವಹಾರಾ ಲೌಕಿಕಾ ವೈದಿಕಾಶ್ಚ ಪ್ರವೃತ್ತಾಃ, ಸರ್ವಾಣಿ ಚ ಶಾಸ್ತ್ರಾಣಿ ವಿಧಿಪ್ರತಿಷೇಧಮೋಕ್ಷಪರಾಣಿ । ಕಥಂ ಪುನರವಿದ್ಯಾವದ್ವಿಷಯಾಣಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದೀನಿ ಪ್ರಮಾಣಾನಿ ಶಾಸ್ತ್ರಾಣಿ ಚೇತಿ ? ಉಚ್ಯತೇ — ದೇಹೇಂದ್ರಿಯಾದಿಷು ಅಹಂಮಮಾಭಿಮಾನರಹಿತಸ್ಯ ಪ್ರಮಾತೃತ್ವಾನುಪಪತ್ತೌ ಪ್ರಮಾಣಪ್ರವೃತ್ತ್ಯನುಪಪತ್ತೇಃ । ನ ಹೀಂದ್ರಿಯಾಣ್ಯನುಪಾದಾಯ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಿವ್ಯವಹಾರಃ ಸಂಭವತಿ । ನ ಚಾಧಿಷ್ಠಾನಮಂತರೇಣ ಇಂದ್ರಿಯಾಣಾಂ ವ್ಯವಹಾರಃ ಸಂಭವತಿ । ನ ಚಾನಧ್ಯಸ್ತಾತ್ಮಭಾವೇನ ದೇಹೇನ ಕಶ್ಚಿದ್ವ್ಯಾಪ್ರಿಯತೇ । ನ ಚೈತಸ್ಮಿನ್ ಸರ್ವಸ್ಮಿನ್ನಸತಿ ಅಸಂಗಸ್ಯಾತ್ಮನಃ ಪ್ರಮಾತೃತ್ವಮುಪಪದ್ಯತೇ । ನ ಚ ಪ್ರಮಾತೃತ್ವಮಂತರೇಣ ಪ್ರಮಾಣಪ್ರವೃತ್ತಿರಸ್ತಿ । ತಸ್ಮಾದವಿದ್ಯಾವದ್ವಿಷಯಾಣ್ಯೇವ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದೀನಿ ಪ್ರಮಾಣಾನಿ ಶಾಸ್ತ್ರಾಣಿ ಚೇತಿ । ಪಶ್ವಾದಿಭಿಶ್ಚಾವಿಶೇಷಾತ್ । ಯಥಾ ಹಿ ಪಶ್ವಾದಯಃ ಶಬ್ದಾದಿಭಿಃ ಶ್ರೋತ್ರಾದೀನಾಂ ಸಂಬಂಧೇ ಸತಿ ಶಬ್ದಾದಿವಿಜ್ಞಾನೇ ಪ್ರತಿಕೂಲೇ ಜಾತೇ ತತೋ ನಿವರ್ತಂತೇ, ಅನುಕೂಲೇ ಚ ಪ್ರವರ್ತಂತೇ; ಯಥಾ ದಂಡೋದ್ಯತಕರಂ ಪುರುಷಮಭಿಮುಖಮುಪಲಭ್ಯ ‘ಮಾಂ ಹಂತುಮಯಮಿಚ್ಛತಿ’ ಇತಿ ಪಲಾಯಿತುಮಾರಭಂತೇ, ಹರಿತತೃಣಪೂರ್ಣಪಾಣಿಮುಪಲಭ್ಯ ತಂ ಪ್ರತಿ ಅಭಿಮುಖೀಭವಂತಿ; ಏವಂ ಪುರುಷಾ ಅಪಿ ವ್ಯುತ್ಪನ್ನಚಿತ್ತಾಃ ಕ್ರೂರದೃಷ್ಟೀನಾಕ್ರೋಶತಃ ಖಡ್ಗೋದ್ಯತಕರಾನ್ಬಲವತ ಉಪಲಭ್ಯ ತತೋ ನಿವರ್ತಂತೇ, ತದ್ವಿಪರೀತಾನ್ಪ್ರತಿ ಪ್ರವರ್ತಂತೇ । ಅತಃ ಸಮಾನಃ ಪಶ್ವಾದಿಭಿಃ ಪುರುಷಾಣಾಂ ಪ್ರಮಾಣಪ್ರಮೇಯವ್ಯವಹಾರಃ । ಪಶ್ವಾದೀನಾಂ ಚ ಪ್ರಸಿದ್ಧಃ ಅವಿವೇಕಪುರಸ್ಸರಃ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಿವ್ಯವಹಾರಃ । ತತ್ಸಾಮಾನ್ಯದರ್ಶನಾದ್ವ್ಯುತ್ಪತ್ತಿಮತಾಮಪಿ ಪುರುಷಾಣಾಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಿವ್ಯವಹಾರಸ್ತತ್ಕಾಲಃ ಸಮಾನ ಇತಿ ನಿಶ್ಚೀಯತೇ । ಶಾಸ್ತ್ರೀಯೇ ತು ವ್ಯವಹಾರೇ ಯದ್ಯಪಿ ಬುದ್ಧಿಪೂರ್ವಕಾರೀ ನಾವಿದಿತ್ವಾ ಆತ್ಮನಃ ಪರಲೋಕಸಂಬಂಧಮಧಿಕ್ರಿಯತೇ, ತಥಾಪಿ ನ ವೇದಾಂತವೇದ್ಯಮಶನಾಯಾದ್ಯತೀತಮಪೇತಬ್ರಹ್ಮಕ್ಷತ್ರಾದಿಭೇದಮಸಂಸಾರ್ಯಾತ್ಮತತ್ತ್ವಮಧಿಕಾರೇಽಪೇಕ್ಷ್ಯತೇ, ಅನುಪಯೋಗಾತ್ ಅಧಿಕಾರವಿರೋಧಾಚ್ಚ । ಪ್ರಾಕ್ ಚ ತಥಾಭೂತಾತ್ಮವಿಜ್ಞಾನಾತ್ ಪ್ರವರ್ತಮಾನಂ ಶಾಸ್ತ್ರಮವಿದ್ಯಾವದ್ವಿಷಯತ್ವಂ ನಾತಿವರ್ತತೇ । ತಥಾ ಹಿ — ‘ಬ್ರಾಹ್ಮಣೋ ಯಜೇತ’ ಇತ್ಯಾದೀನಿ ಶಾಸ್ತ್ರಾಣ್ಯಾತ್ಮನಿ ವರ್ಣಾಶ್ರಮವಯೋಽವಸ್ಥಾದಿವಿಶೇಷಾಧ್ಯಾಸಮಾಶ್ರಿತ್ಯ ಪ್ರವರ್ತಂತೇ । ಅಧ್ಯಾಸೋ ನಾಮ ಅತಸ್ಮಿಂಸ್ತದ್ಬುದ್ಧಿರಿತ್ಯವೋಚಾಮ । ತದ್ಯಥಾ — ಪುತ್ರಭಾರ್ಯಾದಿಷು ವಿಕಲೇಷು ಸಕಲೇಷು ವಾ ಅಹಮೇವ ವಿಕಲಃ ಸಕಲೋ ವೇತಿ ಬಾಹ್ಯಧರ್ಮಾನಾತ್ಮನ್ಯಧ್ಯಸ್ಯತಿ । ತಥಾ ದೇಹಧರ್ಮಾನ್ ‘ಸ್ಥೂಲೋಽಹಂ ಕೃಶೋಽಹಂ ಗೌರೋಽಹಂ ತಿಷ್ಠಾಮಿ ಗಚ್ಛಾಮಿ ಲಂಘಯಾಮಿ ಚ’ ಇತಿ । ತಥೇಂದ್ರಿಯಧರ್ಮಾನ್ ‘ಮೂಕಃ ಕಾಣಃ ಕ್ಲೀಬೋ ಬಧಿರೋಽಂಧೋಽಹಮ್’ ಇತಿ; ತಥಾಂತಃಕರಣಧರ್ಮಾನ್ ಕಾಮಸಂಕಲ್ಪವಿಚಿಕಿತ್ಸಾಧ್ಯವಸಾಯಾದೀನ್ । ಏವಮಹಂಪ್ರತ್ಯಯಿನಮಶೇಷಸ್ವಪ್ರಚಾರಸಾಕ್ಷಿಣಿ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮನ್ಯಧ್ಯಸ್ಯ ತಂ ಚ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮಾನಂ ಸರ್ವಸಾಕ್ಷಿಣಂ ತದ್ವಿಪರ್ಯಯೇಣಾಂತಃಕರಣಾದಿಷ್ವಧ್ಯಸ್ಯತಿ । ಏವಮಯಮನಾದಿರನಂತೋ ನೈಸರ್ಗಿಕೋಽಧ್ಯಾಸೋ ಮಿಥ್ಯಾಪ್ರತ್ಯಯರೂಪಃ ಕರ್ತೃತ್ವಭೋಕ್ತೃತ್ವಪ್ರವರ್ತಕಃ ಸರ್ವಲೋಕಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಃ । ಅಸ್ಯಾನರ್ಥಹೇತೋಃ ಪ್ರಹಾಣಾಯ ಆತ್ಮೈಕತ್ವವಿದ್ಯಾಪ್ರತಿಪತ್ತಯೇ ಸರ್ವೇ ವೇದಾಂತಾ ಆರಭ್ಯಂತೇ । ಯಥಾ ಚಾಯಮರ್ಥಃ ಸರ್ವೇಷಾಂ ವೇದಾಂತಾನಾಮ್ , ತಥಾ ವಯಮಸ್ಯಾಂ ಶಾರೀರಕಮೀಮಾಂಸಾಯಾಂ ಪ್ರದರ್ಶಯಿಷ್ಯಾಮಃ । ವೇದಾಂತಮೀಮಾಂಸಾಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯ ವ್ಯಾಚಿಖ್ಯಾಸಿತಸ್ಯೇದಮಾದಿಮಂ ಸೂತ್ರಮ್ —
ಅಥಾತೋ ಬ್ರಹ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾ ॥ ೧ ॥
ತತ್ರ ಅಥಶಬ್ದಃ ಆನಂತರ್ಯಾರ್ಥಃ ಪರಿಗೃಹ್ಯತೇ; ನಾಧಿಕಾರಾರ್ಥಃ, ಬ್ರಹ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾಯಾ ಅನಧಿಕಾರ್ಯತ್ವಾತ್ । ಮಂಗಲಸ್ಯ ಚ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥೇ ಸಮನ್ವಯಾಭಾವಾತ್ । ಅರ್ಥಾಂತರಪ್ರಯುಕ್ತ ಏವ ಹ್ಯಥಶಬ್ದಃ ಶ್ರುತ್ಯಾ ಮಂಗಲಪ್ರಯೋಜನೋ ಭವತಿ । ಪೂರ್ವಪ್ರಕೃತಾಪೇಕ್ಷಾಯಾಶ್ಚ ಫಲತ ಆನಂತರ್ಯಾವ್ಯತಿರೇಕಾತ್ । ಸತಿ ಚ ಆನಂತರ್ಯಾರ್ಥತ್ವೇ, ಯಥಾ ಧರ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾ ಪೂರ್ವವೃತ್ತಂ ವೇದಾಧ್ಯಯನಂ ನಿಯಮೇನಾಪೇಕ್ಷತೇ, ಏವಂ ಬ್ರಹ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾಪಿ ಯತ್ಪೂರ್ವವೃತ್ತಂ ನಿಯಮೇನಾಪೇಕ್ಷತೇ ತದ್ವಕ್ತವ್ಯಮ್ । ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಾನಂತರ್ಯಂ ತು ಸಮಾನಮ್ । ನನ್ವಿಹ ಕರ್ಮಾವಬೋಧಾನಂತರ್ಯಂ ವಿಶೇಷಃ; ನ; ಧರ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾಯಾಃ ಪ್ರಾಗಪಿ ಅಧೀತವೇದಾಂತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸೋಪಪತ್ತೇಃ । ಯಥಾ ಚ ಹೃದಯಾದ್ಯವದಾನಾನಾಮಾನಂತರ್ಯನಿಯಮಃ, ಕ್ರಮಸ್ಯ ವಿವಕ್ಷಿತತ್ವಾತ್ , ನ ತಥೇಹ ಕ್ರಮೋ ವಿವಕ್ಷಿತಃ । ಶೇಷಶೇಷಿತ್ವೇ ಅಧಿಕೃತಾಧಿಕಾರೇ ವಾ ಪ್ರಮಾಣಾಭಾವಾತ್ । ಧರ್ಮಬ್ರಹ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಯೋಃ ಫಲಜಿಜ್ಞಾಸ್ಯಭೇದಾಚ್ಚ । ಅಭ್ಯುದಯಫಲಂ ಧರ್ಮಜ್ಞಾನಮ್ , ತಚ್ಚಾನುಷ್ಠಾನಾಪೇಕ್ಷಮ್; ನಿಃಶ್ರೇಯಸಫಲಂ ತು ಬ್ರಹ್ಮವಿಜ್ಞಾನಮ್ , ನ ಚಾನುಷ್ಠಾನಾಂತರಾಪೇಕ್ಷಮ್ । ಭವ್ಯಶ್ಚ ಧರ್ಮೋ ಜಿಜ್ಞಾಸ್ಯೋ ನ ಜ್ಞಾನಕಾಲೇಽಸ್ತಿ, ಪುರುಷವ್ಯಾಪಾರತಂತ್ರತ್ವಾತ್ । ಇಹ ತು ಭೂತಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಜಿಜ್ಞಾಸ್ಯಂ ನಿತ್ಯತ್ವಾನ್ನ ಪುರುಷವ್ಯಾಪಾರತಂತ್ರಮ್ । ಚೋದನಾಪ್ರವೃತ್ತಿಭೇದಾಚ್ಚ । ಯಾ ಹಿ ಚೋದನಾ ಧರ್ಮಸ್ಯ ಲಕ್ಷಣಂ ಸಾ ಸ್ವವಿಷಯೇ ನಿಯುಂಜಾನೈವ ಪುರುಷಮವಬೋಧಯತಿ । ಬ್ರಹ್ಮಚೋದನಾ ತು ಪುರುಷಮವಬೋಧಯತ್ಯೇವ ಕೇವಲಮ್ । ಅವಬೋಧಸ್ಯ ಚೋದನಾಜನ್ಯತ್ವಾತ್ , ನ ಪುರುಷೋಽವಬೋಧೇ ನಿಯುಜ್ಯತೇ । ಯಥಾ ಅಕ್ಷಾರ್ಥಸನ್ನಿಕರ್ಷೇಣಾರ್ಥಾವಬೋಧೇ, ತದ್ವತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ಕಿಮಪಿ ವಕ್ತವ್ಯಮ್ , ಯದನಂತರಂ ಬ್ರಹ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸೋಪದಿಶ್ಯತ ಇತಿ । ಉಚ್ಯತೇ — ನಿತ್ಯಾನಿತ್ಯವಸ್ತುವಿವೇಕಃ, ಇಹಾಮುತ್ರಾರ್ಥಫಲಭೋಗವಿರಾಗಃ, ಶಮದಮಾದಿಸಾಧನಸಂಪತ್ , ಮುಮುಕ್ಷುತ್ವಂ ಚ । ತೇಷು ಹಿ ಸತ್ಸು, ಪ್ರಾಗಪಿ ಧರ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾಯಾ ಊರ್ಧ್ವಂ ಚ, ಶಕ್ಯತೇ ಬ್ರಹ್ಮ ಜಿಜ್ಞಾಸಿತುಂ ಜ್ಞಾತುಂ ಚ; ನ ವಿಪರ್ಯಯೇ । ತಸ್ಮಾತ್ ಅಥಶಬ್ದೇನ ಯಥೋಕ್ತಸಾಧನಸಂಪತ್ತ್ಯಾನಂತರ್ಯಮುಪದಿಶ್ಯತೇ ॥
ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಜಿಜ್ಞಾಸಾ ಬ್ರಹ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾ ।
ಬ್ರಹ್ಮ ಚ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಲಕ್ಷಣಮ್ ‘
ಜನ್ಮಾದ್ಯಸ್ಯ ಯತಃ’
ಇತಿ ।
ಅತ ಏವ ನ ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದಸ್ಯ ಜಾತ್ಯಾದ್ಯರ್ಥಾಂತರಮಾಶಂಕಿತವ್ಯಮ್ ।
ಬ್ರಹ್ಮಣ ಇತಿ ಕರ್ಮಣಿ ಷಷ್ಠೀ,
ನ ಶೇಷೇ;
ಜಿಜ್ಞಾಸ್ಯಾಪೇಕ್ಷತ್ವಾಜ್ಜಿಜ್ಞಾಸಾಯಾಃ।
ಜಿಜ್ಞಾಸ್ಯಾಂತರಾನಿರ್ದೇಶಾಚ್ಚ ।
ನನು ಶೇಷಷಷ್ಠೀಪರಿಗ್ರಹೇಽಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಜಿಜ್ಞಾಸಾಕರ್ಮತ್ವಂ ನ ವಿರುಧ್ಯತೇ,
ಸಂಬಂಧಸಾಮಾನ್ಯಸ್ಯ ವಿಶೇಷನಿಷ್ಠತ್ವಾತ್ ।
ಏವಮಪಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಕರ್ಮತ್ವಮುತ್ಸೃಜ್ಯ ಸಾಮಾನ್ಯದ್ವಾರೇಣ ಪರೋಕ್ಷಂ ಕರ್ಮತ್ವಂ ಕಲ್ಪಯತೋ ವ್ಯರ್ಥಃ ಪ್ರಯಾಸಃ ಸ್ಯಾತ್ ।
ನ ವ್ಯರ್ಥಃ,
ಬ್ರಹ್ಮಾಶ್ರಿತಾಶೇಷವಿಚಾರಪ್ರತಿಜ್ಞಾನಾರ್ಥತ್ವಾದಿತಿ ಚೇತ್ ನ;
ಪ್ರಧಾನಪರಿಗ್ರಹೇ ತದಪೇಕ್ಷಿತಾನಾಮರ್ಥಾಕ್ಷಿಪ್ತತ್ವಾತ್ ।
ಬ್ರಹ್ಮ ಹಿ ಜ್ಞಾನೇನಾಪ್ತುಮಿಷ್ಟತಮತ್ವಾತ್ಪ್ರಧಾನಮ್ ।
ತಸ್ಮಿನ್ಪ್ರಧಾನೇ ಜಿಜ್ಞಾಸಾಕರ್ಮಣಿ ಪರಿಗೃಹೀತೇ,
ಯೈರ್ಜಿಜ್ಞಾಸಿತೈರ್ವಿನಾ ಬ್ರಹ್ಮ ಜಿಜ್ಞಾಸಿತಂ ನ ಭವತಿ,
ತಾನ್ಯರ್ಥಾಕ್ಷಿಪ್ತಾನ್ಯೇವೇತಿ ನ ಪೃಥಕ್ಸೂತ್ರಯಿತವ್ಯಾನಿ ।
ಯಥಾ ‘
ರಾಜಾಸೌ ಗಚ್ಛತಿ’
ಇತ್ಯುಕ್ತೇ ಸಪರಿವಾರಸ್ಯ ರಾಜ್ಞೋ ಗಮನಮುಕ್ತಂ ಭವತಿ,
ತದ್ವತ್ ।
ಶ್ರುತ್ಯನುಗಮಾಚ್ಚ ।
‘ಯತೋ ವಾ ಇಮಾನಿ ಭೂತಾನಿ ಜಾಯಂತೇ’ (ತೈ. ಉ. ೩ । ೧ । ೧) ಇತ್ಯಾದ್ಯಾಃ ಶ್ರುತಯಃ ‘ತದ್ವಿಜಿಜ್ಞಾಸಸ್ವ । ತದ್ಬ್ರಹ್ಮ’ (ತೈ. ಉ. ೩ । ೧ । ೧) ಇತಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಮೇವ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಜಿಜ್ಞಾಸಾಕರ್ಮತ್ವಂ ದರ್ಶಯಂತಿ ।
ತಚ್ಚ ಕರ್ಮಣಿಷಷ್ಠೀಪರಿಗ್ರಹೇ ಸೂತ್ರೇಣಾನುಗತಂ ಭವತಿ ।
ತಸ್ಮಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಣ ಇತಿ ಕರ್ಮಣಿ ಷಷ್ಠೀ ॥
ಜ್ಞಾತುಮಿಚ್ಛಾ ಜಿಜ್ಞಾಸಾ । ಅವಗತಿಪರ್ಯಂತಂ ಜ್ಞಾನಂ ಸನ್ವಾಚ್ಯಾಯಾ ಇಚ್ಛಾಯಾಃ ಕರ್ಮ, ಫಲವಿಷಯತ್ವಾದಿಚ್ಛಾಯಾಃ । ಜ್ಞಾನೇನ ಹಿ ಪ್ರಮಾಣೇನಾವಗಂತುಮಿಷ್ಟಂ ಬ್ರಹ್ಮ । ಬ್ರಹ್ಮಾವಗತಿರ್ಹಿ ಪುರುಷಾರ್ಥಃ, ನಿಃಶೇಷಸಂಸಾರಬೀಜಾವಿದ್ಯಾದ್ಯನರ್ಥನಿಬರ್ಹಣಾತ್ । ತಸ್ಮಾದ್ಬ್ರಹ್ಮ ಜಿಜ್ಞಾಸಿತವ್ಯಮ್ ॥
ತತ್ಪುನರ್ಬ್ರಹ್ಮ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ವಾ ಸ್ಯಾತ್ । ಯದಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ನ ಜಿಜ್ಞಾಸಿತವ್ಯಮ್ । ಅಥಾಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ನೈವ ಶಕ್ಯಂ ಜಿಜ್ಞಾಸಿತುಮಿತಿ । ಉಚ್ಯತೇ — ಅಸ್ತಿ ತಾವದ್ಬ್ರಹ್ಮ ನಿತ್ಯಶುದ್ಧಬುದ್ಧಮುಕ್ತಸ್ವಭಾವಂ ಸರ್ವಜ್ಞಂ ಸರ್ವಶಕ್ತಿಸಮನ್ವಿತಮ್ । ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದಸ್ಯ ಹಿ ವ್ಯುತ್ಪಾದ್ಯಮಾನಸ್ಯ ನಿತ್ಯಶುದ್ಧತ್ವಾದಯೋಽರ್ಥಾಃ ಪ್ರತೀಯಂತೇ, ಬೃಂಹತೇರ್ಧಾತೋರರ್ಥಾನುಗಮಾತ್ । ಸರ್ವಸ್ಯಾತ್ಮತ್ವಾಚ್ಚ ಬ್ರಹ್ಮಾಸ್ತಿತ್ವಪ್ರಸಿದ್ಧಿಃ । ಸರ್ವೋ ಹ್ಯಾತ್ಮಾಸ್ತಿತ್ವಂ ಪ್ರತ್ಯೇತಿ, ನ ‘ನಾಹಮಸ್ಮಿ’ ಇತಿ । ಯದಿ ಹಿ ನಾತ್ಮಾಸ್ತಿತ್ವಪ್ರಸಿದ್ಧಿಃ ಸ್ಯಾತ್ , ಸರ್ವೋ ಲೋಕಃ ‘ನಾಹಮಸ್ಮಿ’ ಇತಿ ಪ್ರತೀಯಾತ್ । ಆತ್ಮಾ ಚ ಬ್ರಹ್ಮ । ಯದಿ ತರ್ಹಿ ಲೋಕೇ ಬ್ರಹ್ಮ ಆತ್ಮತ್ವೇನ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮಸ್ತಿ, ತತೋ ಜ್ಞಾತಮೇವೇತ್ಯಜಿಜ್ಞಾಸ್ಯತ್ವಂ ಪುನರಾಪನ್ನಮ್; ನ । ತದ್ವಿಶೇಷಂ ಪ್ರತಿ ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತೇಃ । ದೇಹಮಾತ್ರಂ ಚೈತನ್ಯವಿಶಿಷ್ಟಮಾತ್ಮೇತಿ ಪ್ರಾಕೃತಾ ಜನಾ ಲೋಕಾಯತಿಕಾಶ್ಚ ಪ್ರತಿಪನ್ನಾಃ । ಇಂದ್ರಿಯಾಣ್ಯೇವ ಚೇತನಾನ್ಯಾತ್ಮೇತ್ಯಪರೇ । ಮನ ಇತ್ಯನ್ಯೇ । ವಿಜ್ಞಾನಮಾತ್ರಂ ಕ್ಷಣಿಕಮಿತ್ಯೇಕೇ । ಶೂನ್ಯಮಿತ್ಯಪರೇ । ಅಸ್ತಿ ದೇಹಾದಿವ್ಯತಿರಿಕ್ತಃ ಸಂಸಾರೀ ಕರ್ತಾ ಭೋಕ್ತೇತ್ಯಪರೇ । ಭೋಕ್ತೈವ ಕೇವಲಂ ನ ಕರ್ತೇತ್ಯೇಕೇ । ಅಸ್ತಿ ತದ್ವ್ಯತಿರಿಕ್ತ ಈಶ್ವರಃ ಸರ್ವಜ್ಞಃ ಸರ್ವಶಕ್ತಿರಿತಿ ಕೇಚಿತ್ । ಆತ್ಮಾ ಸ ಭೋಕ್ತುರಿತ್ಯಪರೇ । ಏವಂ ಬಹವೋ ವಿಪ್ರತಿಪನ್ನಾ ಯುಕ್ತಿವಾಕ್ಯತದಾಭಾಸಸಮಾಶ್ರಯಾಃ ಸಂತಃ । ತತ್ರಾವಿಚಾರ್ಯ ಯತ್ಕಿಂಚಿತ್ಪ್ರತಿಪದ್ಯಮಾನೋ ನಿಃಶ್ರೇಯಸಾತ್ಪ್ರತಿಹನ್ಯೇತ, ಅನರ್ಥಂ ಚೇಯಾತ್ । ತಸ್ಮಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸೋಪನ್ಯಾಸಮುಖೇನ ವೇದಾಂತವಾಕ್ಯಮೀಮಾಂಸಾ ತದವಿರೋಧಿತರ್ಕೋಪಕರಣಾ ನಿಃಶ್ರೇಯಸಪ್ರಯೋಜನಾ ಪ್ರಸ್ತೂಯತೇ ॥ ೧ ॥
ಬ್ರಹ್ಮ ಜಿಜ್ಞಾಸಿತವ್ಯಮಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಕಿಂಲಕ್ಷಣಕಂ ಪುನಸ್ತದ್ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯತ ಆಹ ಭಗವಾನ್ಸೂತ್ರಕಾರಃ —
ಜನ್ಮಾದ್ಯಸ್ಯ ಯತಃ ॥ ೨ ॥
ಜನ್ಮ ಉತ್ಪತ್ತಿಃ ಆದಿಃ ಅಸ್ಯ —
ಇತಿ ತದ್ಗುಣಸಂವಿಜ್ಞಾನೋ ಬಹುವ್ರೀಹಿಃ ।
ಜನ್ಮಸ್ಥಿತಿಭಂಗಂ ಸಮಾಸಾರ್ಥಃ ।
ಜನ್ಮನಶ್ಚಾದಿತ್ವಂ ಶ್ರುತಿನಿರ್ದೇಶಾಪೇಕ್ಷಂ ವಸ್ತುವೃತ್ತಾಪೇಕ್ಷಂ ಚ ।
ಶ್ರುತಿನಿರ್ದೇಶಸ್ತಾವತ್ —
‘ಯತೋ ವಾ ಇಮಾನಿ ಭೂತಾನಿ ಜಾಯಂತೇ’ (ತೈ. ಉ. ೩ । ೧ । ೧) ಇತಿ,
ಅಸ್ಮಿನ್ವಾಕ್ಯೇ ಜನ್ಮಸ್ಥಿತಿಪ್ರಲಯಾನಾಂ ಕ್ರಮದರ್ಶನಾತ್ ।
ವಸ್ತುವೃತ್ತಮಪಿ —
ಜನ್ಮನಾ ಲಬ್ಧಸತ್ತಾಕಸ್ಯ ಧರ್ಮಿಣಃ ಸ್ಥಿತಿಪ್ರಲಯಸಂಭವಾತ್ ।
ಅಸ್ಯೇತಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಿಸನ್ನಿಧಾಪಿತಸ್ಯ ಧರ್ಮಿಣ ಇದಮಾ ನಿರ್ದೇಶಃ ।
ಷಷ್ಠೀ ಜನ್ಮಾದಿಧರ್ಮಸಂಬಂಧಾರ್ಥಾ ।
ಯತ ಇತಿ ಕಾರಣನಿರ್ದೇಶಃ ।
ಅಸ್ಯ ಜಗತೋ ನಾಮರೂಪಾಭ್ಯಾಂ ವ್ಯಾಕೃತಸ್ಯ ಅನೇಕಕರ್ತೃಭೋಕ್ತೃಸಂಯುಕ್ತಸ್ಯ ಪ್ರತಿನಿಯತದೇಶಕಾಲನಿಮಿತ್ತಕ್ರಿಯಾಫಲಾಶ್ರಯಸ್ಯ ಮನಸಾಪ್ಯಚಿಂತ್ಯರಚನಾರೂಪಸ್ಯ ಜನ್ಮಸ್ಥಿತಿಭಂಗಂ ಯತಃ ಸರ್ವಜ್ಞಾತ್ಸರ್ವಶಕ್ತೇಃ ಕಾರಣಾದ್ಭವತಿ,
ತದ್ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ವಾಕ್ಯಶೇಷಃ ।
ಅನ್ಯೇಷಾಮಪಿ ಭಾವವಿಕಾರಾಣಾಂ ತ್ರಿಷ್ವೇವಾಂತರ್ಭಾವ ಇತಿ ಜನ್ಮಸ್ಥಿತಿನಾಶಾನಾಮಿಹ ಗ್ರಹಣಮ್ ।
ಯಾಸ್ಕಪರಿಪಠಿತಾನಾಂ ತು ‘
ಜಾಯತೇಽಸ್ತಿ’
ಇತ್ಯಾದೀನಾಂ ಗ್ರಹಣೇ ತೇಷಾಂ ಜಗತಃ ಸ್ಥಿತಿಕಾಲೇ ಸಂಭಾವ್ಯಮಾನತ್ವಾನ್ಮೂಲಕಾರಣಾದುತ್ಪತ್ತಿಸ್ಥಿತಿನಾಶಾ ಜಗತೋ ನ ಗೃಹೀತಾಃ ಸ್ಯುರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯೇತ ।
ತನ್ಮಾ ಶಂಕಿ;
ಇತಿ ಯಾ ಉತ್ಪತ್ತಿರ್ಬ್ರಹ್ಮಣಃ,
ತತ್ರೈವ ಸ್ಥಿತಿಃ ಪ್ರಲಯಶ್ಚ,
ತ ಏವ ಗೃಹ್ಯಂತೇ ।
ನ ಯಥೋಕ್ತವಿಶೇಷಣಸ್ಯ ಜಗತೋ ಯಥೋಕ್ತವಿಶೇಷಣಮೀಶ್ವರಂ ಮುಕ್ತ್ವಾ,
ಅನ್ಯತಃ ಪ್ರಧಾನಾದಚೇತನಾತ್ ಅಣುಭ್ಯಃ ಅಭಾವಾತ್ ಸಂಸಾರಿಣೋ ವಾ ಉತ್ಪತ್ತ್ಯಾದಿ ಸಂಭಾವಯಿತುಂ ಶಕ್ಯಮ್ ।
ನ ಚ ಸ್ವಭಾವತಃ,
ವಿಶಿಷ್ಟದೇಶಕಾಲನಿಮಿತ್ತಾನಾಮಿಹೋಪಾದಾನಾತ್ ।
ಏತದೇವಾನುಮಾನಂ ಸಂಸಾರಿವ್ಯತಿರಿಕ್ತೇಶ್ವರಾಸ್ತಿತ್ವಾದಿಸಾಧನಂ ಮನ್ಯಂತೇ ಈಶ್ವರಕಾರಣವಾದಿನಃ ॥
ನನ್ವಿಹಾಪಿ ತದೇವೋಪನ್ಯಸ್ತಂ ಜನ್ಮಾದಿಸೂತ್ರೇ ।
ನ;
ವೇದಾಂತವಾಕ್ಯಕುಸುಮಗ್ರಥನಾರ್ಥತ್ವಾತ್ಸೂತ್ರಾಣಾಮ್ ।
ವೇದಾಂತವಾಕ್ಯಾನಿ ಹಿ ಸೂತ್ರೈರುದಾಹೃತ್ಯ ವಿಚಾರ್ಯಂತೇ ।
ವಾಕ್ಯಾರ್ಥವಿಚಾರಣಾಧ್ಯವಸಾನನಿರ್ವೃತ್ತಾ ಹಿ ಬ್ರಹ್ಮಾವಗತಿಃ,
ನಾನುಮಾನಾದಿಪ್ರಮಾಣಾಂತರನಿರ್ವೃತ್ತಾ ।
ಸತ್ಸು ತು ವೇದಾಂತವಾಕ್ಯೇಷು ಜಗತೋ ಜನ್ಮಾದಿಕಾರಣವಾದಿಷು,
ತದರ್ಥಗ್ರಹಣದಾರ್ಢ್ಯಾಯ ಅನುಮಾನಮಪಿ ವೇದಾಂತವಾಕ್ಯಾವಿರೋಧಿ ಪ್ರಮಾಣಂ ಭವತ್ ,
ನ ನಿವಾರ್ಯತೇ,
ಶ್ರುತ್ಯೈವ ಚ ಸಹಾಯತ್ವೇನ ತರ್ಕಸ್ಯಾಭ್ಯುಪೇತತ್ವಾತ್ ।
ತಥಾ ಹಿ —
‘ಶ್ರೋತವ್ಯೋ ಮಂತವ್ಯಃ’ (ಬೃ. ಉ. ೨ । ೪ । ೫) ಇತಿ ಶ್ರುತಿಃ ‘ಪಂಡಿತೋ ಮೇಧಾವೀ ಗಂಧಾರಾನೇವೋಪಸಂಪದ್ಯೇತೈವಮೇವೇಹಾಚಾರ್ಯವಾನ್ಪುರುಷೋ ವೇದ’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೧೪ । ೨) ಇತಿ ಚ ಪುರುಷಬುದ್ಧಿಸಾಹಾಯ್ಯಮಾತ್ಮನೋ ದರ್ಶಯತಿ ।
ನ ಧರ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾಯಾಮಿವ ಶ್ರುತ್ಯಾದಯ ಏವ ಪ್ರಮಾಣಂ ಬ್ರಹ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾಯಾಮ್ ।
ಕಿಂತು ಶ್ರುತ್ಯಾದಯೋಽನುಭವಾದಯಶ್ಚ ಯಥಾಸಂಭವಮಿಹ ಪ್ರಮಾಣಮ್ ,
ಅನುಭವಾವಸಾನತ್ವಾದ್ಭೂತವಸ್ತುವಿಷಯತ್ವಾಚ್ಚ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಸ್ಯ ।
ಕರ್ತವ್ಯೇ ಹಿ ವಿಷಯೇ ನಾನುಭವಾಪೇಕ್ಷಾಸ್ತೀತಿ ಶ್ರುತ್ಯಾದೀನಾಮೇವ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ಸ್ಯಾತ್ ,
ಪುರುಷಾಧೀನಾತ್ಮಲಾಭತ್ವಾಚ್ಚ ಕರ್ತವ್ಯಸ್ಯ ।
ಕರ್ತುಮಕರ್ತುಮನ್ಯಥಾ ವಾ ಕರ್ತುಂ ಶಕ್ಯಂ ಲೌಕಿಕಂ ವೈದಿಕಂ ಚ ಕರ್ಮ;
ಯಥಾ ಅಶ್ವೇನ ಗಚ್ಛತಿ,
ಪದ್ಭ್ಯಾಮ್ ,
ಅನ್ಯಥಾ ವಾ,
ನ ವಾ ಗಚ್ಛತೀತಿ ।
ತಥಾ ‘
ಅತಿರಾತ್ರೇ ಷೋಡಶಿನಂ ಗೃಹ್ಣಾತಿ,
ನಾತಿರಾತ್ರೇ ಷೋಡಶಿನಂ ಗೃಹ್ಣಾತಿ’ ‘
ಉದಿತೇ ಜುಹೋತಿ,
ಅನುದಿತೇ ಜುಹೋತಿ’
ಇತಿ ವಿಧಿಪ್ರತಿಷೇಧಾಶ್ಚ ಅತ್ರ ಅರ್ಥವಂತಃ ಸ್ಯುಃ,
ವಿಕಲ್ಪೋತ್ಸರ್ಗಾಪವಾದಾಶ್ಚ ।
ನ ತು ವಸ್ತು ‘
ಏವಮ್ ,
ನೈವಮ್’ ‘
ಅಸ್ತಿ,
ನಾಸ್ತಿ’
ಇತಿ ವಾ ವಿಕಲ್ಪ್ಯತೇ ।
ವಿಕಲ್ಪನಾಸ್ತು ಪುರುಷಬುದ್ಧ್ಯಪೇಕ್ಷಾಃ ।
ನ ವಸ್ತುಯಾಥಾತ್ಮ್ಯಜ್ಞಾನಂ ಪುರುಷಬುದ್ಧ್ಯಪೇಕ್ಷಮ್ ।
ಕಿಂ ತರ್ಹಿ ?
ವಸ್ತುತಂತ್ರಮೇವ ತತ್ ।
ನ ಹಿ ಸ್ಥಾಣಾವೇಕಸ್ಮಿನ್ ‘
ಸ್ಥಾಣುರ್ವಾ,
ಪುರುಷೋಽನ್ಯೋ ವಾ’
ಇತಿ ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಂ ಭವತಿ ।
ತತ್ರ ‘
ಪುರುಷೋಽನ್ಯೋ ವಾ’
ಇತಿ ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನಮ್ । ‘
ಸ್ಥಾಣುರೇವ’
ಇತಿ ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಮ್ ,
ವಸ್ತುತಂತ್ರತ್ವಾತ್ ।
ಏವಂ ಭೂತವಸ್ತುವಿಷಯಾಣಾಂ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ವಸ್ತುತಂತ್ರಮ್ ।
ತತ್ರೈವಂ ಸತಿ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಮಪಿ ವಸ್ತುತಂತ್ರಮೇವ,
ಭೂತವಸ್ತುವಿಷಯತ್ವಾತ್ ।
ನನು ಭೂತವಸ್ತುತ್ವೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪ್ರಮಾಣಾಂತರವಿಷಯತ್ವಮೇವೇತಿ ವೇದಾಂತವಾಕ್ಯವಿಚಾರಣಾ ಅನರ್ಥಿಕೈವ ಪ್ರಾಪ್ತಾ ।
ನ;
ಇಂದ್ರಿಯಾವಿಷಯತ್ವೇನ ಸಂಬಂಧಾಗ್ರಹಣಾತ್ ।
ಸ್ವಭಾವತೋ ವಿಷಯವಿಷಯಾಣೀಂದ್ರಿಯಾಣಿ,
ನ ಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯಾಣಿ ।
ಸತಿ ಹೀಂದ್ರಿಯವಿಷಯತ್ವೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಇದಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಾ ಸಂಬದ್ಧಂ ಕಾರ್ಯಮಿತಿ ಗೃಹ್ಯೇತ ।
ಕಾರ್ಯಮಾತ್ರಮೇವ ತು ಗೃಹ್ಯಮಾಣಮ್ —
ಕಿಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಾ ಸಂಬದ್ಧಮ್ ?
ಕಿಮನ್ಯೇನ ಕೇನಚಿದ್ವಾ ಸಂಬದ್ಧಮ್ ? —
ಇತಿ ನ ಶಕ್ಯಂ ನಿಶ್ಚೇತುಮ್ ।
ತಸ್ಮಾಜ್ಜನ್ಮಾದಿಸೂತ್ರಂ ನಾನುಮಾನೋಪನ್ಯಾಸಾರ್ಥಮ್ ।
ಕಿಂ ತರ್ಹಿ ?
ವೇದಾಂತವಾಕ್ಯಪ್ರದರ್ಶನಾರ್ಥಮ್ ।
ಕಿಂ ಪುನಸ್ತದ್ವೇದಾಂತವಾಕ್ಯಂ ಯತ್ ಸೂತ್ರೇಣೇಹ ಲಿಲಕ್ಷಯಿಷಿತಮ್ ?
‘ಭೃಗುರ್ವೈ ವಾರುಣಿಃ । ವರುಣಂ ಪಿತರಮುಪಸಸಾರ । ಅಧೀಹಿ ಭಗವೋ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ’ (ತೈ. ಉ. ೩ । ೧ । ೧) ಇತ್ಯುಪಕ್ರಮ್ಯಾಹ —
‘ಯತೋ ವಾ ಇಮಾನಿ ಭೂತಾನಿ ಜಾಯಂತೇ । ಯೇನ ಜಾತಾನಿ ಜೀವಂತಿ । ಯತ್ಪ್ರಯಂತ್ಯಭಿಸಂವಿಶಂತಿ । ತದ್ವಿಜಿಜ್ಞಾಸಸ್ವ । ತದ್ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ । ’ (ತೈ. ಉ. ೩ । ೧ । ೧) ತಸ್ಯ ಚ ನಿರ್ಣಯವಾಕ್ಯಮ್ —
‘ಆನಂದಾದ್ಧ್ಯೇವ ಖಲ್ವಿಮಾನಿ ಭೂತಾನಿ ಜಾಯಂತೇ । ಆನಂದೇನ ಜಾತಾನಿ ಜೀವಂತಿ । ಆನಂದಂ ಪ್ರಯಂತ್ಯಭಿಸಂವಿಶಂತಿ’ (ತೈ. ಉ. ೩ । ೬ । ೧) ಇತಿ ।
ಅನ್ಯಾನ್ಯಪ್ಯೇವಂಜಾತೀಯಕಾನಿ ವಾಕ್ಯಾನಿ ನಿತ್ಯಶುದ್ಧಬುದ್ಧಮುಕ್ತಸ್ವಭಾವಸರ್ವಜ್ಞಸ್ವರೂಪಕಾರಣವಿಷಯಾಣಿ ಉದಾಹರ್ತವ್ಯಾನಿ ॥ ೨ ॥
ಜಗತ್ಕಾರಣತ್ವಪ್ರದರ್ಶನೇನ ಸರ್ವಜ್ಞಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯುಪಕ್ಷಿಪ್ತಮ್ , ತದೇವ ದ್ರಢಯನ್ನಾಹ —
ಶಾಸ್ತ್ರಯೋನಿತ್ವಾತ್ ॥ ೩ ॥
ಮಹತ ಋಗ್ವೇದಾದೇಃ ಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯ ಅನೇಕವಿದ್ಯಾಸ್ಥಾನೋಪಬೃಂಹಿತಸ್ಯ ಪ್ರದೀಪವತ್ಸರ್ವಾರ್ಥಾವದ್ಯೋತಿನಃ ಸರ್ವಜ್ಞಕಲ್ಪಸ್ಯ ಯೋನಿಃ ಕಾರಣಂ ಬ್ರಹ್ಮ ।
ನ ಹೀದೃಶಸ್ಯ ಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯ ಋಗ್ವೇದಾದಿಲಕ್ಷಣಸ್ಯ ಸರ್ವಜ್ಞಗುಣಾನ್ವಿತಸ್ಯ ಸರ್ವಜ್ಞಾದನ್ಯತಃ ಸಂಭವೋಽಸ್ತಿ ।
ಯದ್ಯದ್ವಿಸ್ತರಾರ್ಥಂ ಶಾಸ್ತ್ರಂ ಯಸ್ಮಾತ್ಪುರುಷವಿಶೇಷಾತ್ಸಂಭವತಿ,
ಯಥಾ ವ್ಯಾಕರಣಾದಿ ಪಾಣಿನ್ಯಾದೇಃ ಜ್ಞೇಯೈಕದೇಶಾರ್ಥಮಪಿ,
ಸ ತತೋಽಪ್ಯಧಿಕತರವಿಜ್ಞಾನ ಇತಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ಲೋಕೇ ।
ಕಿಮು ವಕ್ತವ್ಯಮ್ —
ಅನೇಕಶಾಖಾಭೇದಭಿನ್ನಸ್ಯ ದೇವತಿರ್ಯಙ್ಮನುಷ್ಯವರ್ಣಾಶ್ರಮಾದಿಪ್ರವಿಭಾಗಹೇತೋಃ ಋಗ್ವೇದಾದ್ಯಾಖ್ಯಸ್ಯ ಸರ್ವಜ್ಞಾನಾಕರಸ್ಯ ಅಪ್ರಯತ್ನೇನೈವ ಲೀಲಾನ್ಯಾಯೇನ ಪುರುಷನಿಃಶ್ವಾಸವತ್ ಯಸ್ಮಾನ್ಮಹತೋ ಭೂತಾತ್ ಯೋನೇಃ ಸಂಭವಃ —
‘ಅಸ್ಯ ಮಹತೋ ಭೂತಸ್ಯ ನಿಃಶ್ವಸಿತಮೇತತ್ ಯದೃಗ್ವೇದಃ’ (ಬೃ. ಉ. ೨ । ೪ । ೧೦) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತೇಃ —
ತಸ್ಯ ಮಹತೋ ಭೂತಸ್ಯ ನಿರತಿಶಯಂ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಂ ಸರ್ವಶಕ್ತಿಮತ್ತ್ವಂ ಚೇತಿ ॥
ಅಥವಾ ಯಥೋಕ್ತಮೃಗ್ವೇದಾದಿಶಾಸ್ತ್ರಂ ಯೋನಿಃ ಕಾರಣಂ ಪ್ರಮಾಣಮಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಯಥಾವತ್ಸ್ವರೂಪಾಧಿಗಮೇ ।
ಶಾಸ್ತ್ರಾದೇವ ಪ್ರಮಾಣಾತ್ ಜಗತೋ ಜನ್ಮಾದಿಕಾರಣಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಧಿಗಮ್ಯತ ಇತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ ।
ಶಾಸ್ತ್ರಮುದಾಹೃತಂ ಪೂರ್ವಸೂತ್ರೇ —
‘ಯತೋ ವಾ ಇಮಾನಿ ಭೂತಾನಿ ಜಾಯಂತೇ’ (ತೈ. ಉ. ೩ । ೧ । ೧) ಇತ್ಯಾದಿ ।
ಕಿಮರ್ಥಂ ತರ್ಹೀದಂ ಸೂತ್ರಮ್ ,
ಯಾವತಾ ಪೂರ್ವಸೂತ್ರ ಏವ ಏವಂಜಾತೀಯಕಂ ಶಾಸ್ತ್ರಮುದಾಹರತಾ ಶಾಸ್ತ್ರಯೋನಿತ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ದರ್ಶಿತಮ್ ।
ಉಚ್ಯತೇ —
ತತ್ರ ಸೂತ್ರಾಕ್ಷರೇಣ ಸ್ಪಷ್ಟಂ ಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯಾನುಪಾದಾನಾಜ್ಜನ್ಮಾದಿಸೂತ್ರೇಣ ಕೇವಲಮನುಮಾನಮುಪನ್ಯಸ್ತಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯೇತ;
ತಾಮಾಶಂಕಾಂ ನಿವರ್ತಯಿತುಮಿದಂ ಸೂತ್ರಂ ಪ್ರವವೃತೇ — ‘
ಶಾಸ್ತ್ರಯೋನಿತ್ವಾತ್’
ಇತಿ ॥ ೩ ॥
ಕಥಂ ಪುನರ್ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಶಾಸ್ತ್ರಪ್ರಮಾಣಕತ್ವಮುಚ್ಯತೇ, ಯಾವತಾ ‘ಆಮ್ನಾಯಸ್ಯ ಕ್ರಿಯಾರ್ಥತ್ವಾದಾನರ್ಥಕ್ಯಮತದರ್ಥಾನಾಮ್’ (ಜೈ. ಸೂ. ೧ । ೨ । ೧) ಇತಿ ಕ್ರಿಯಾಪರತ್ವಂ ಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯ ಪ್ರದರ್ಶಿತಮ್ । ಅತೋ ವೇದಾಂತಾನಾಮಾನರ್ಥಕ್ಯಮ್ , ಅಕ್ರಿಯಾರ್ಥತ್ವಾತ್ । ಕರ್ತೃದೇವತಾದಿಪ್ರಕಾಶನಾರ್ಥತ್ವೇನ ವಾ ಕ್ರಿಯಾವಿಧಿಶೇಷತ್ವಮ್ , ಉಪಾಸನಾದಿಕ್ರಿಯಾಂತರವಿಧಾನಾರ್ಥತ್ವಂ ವಾ । ನ ಹಿ ಪರಿನಿಷ್ಠಿತವಸ್ತುಪ್ರತಿಪಾದನಂ ಸಂಭವತಿ; ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಿವಿಷಯತ್ವಾತ್ಪರಿನಿಷ್ಠಿತವಸ್ತುನಃ । ತತ್ಪ್ರತಿಪಾದನೇ ಚ ಹೇಯೋಪಾದೇಯರಹಿತೇ ಪುರುಷಾರ್ಥಾಭಾವಾತ್ । ಅತ ಏವ ‘ಸೋಽರೋದೀತ್’ ಇತ್ಯೇವಮಾದೀನಾಮಾನರ್ಥಕ್ಯಂ ಮಾ ಭೂದಿತಿ ‘ವಿಧಿನಾ ತ್ವೇಕವಾಕ್ಯತ್ವಾತ್ಸ್ತುತ್ಯರ್ಥೇನ ವಿಧೀನಾಂ ಸ್ಯುಃ’ (ಜೈ. ಸೂ. ೧ । ೨ । ೭) ಇತಿ ಸ್ತಾವಕತ್ವೇನಾರ್ಥವತ್ತ್ವಮುಕ್ತಮ್ । ಮಂತ್ರಾಣಾಂ ಚ ‘ಇಷೇ ತ್ವಾ’ ಇತ್ಯಾದೀನಾಂ ಕ್ರಿಯಾತತ್ಸಾಧನಾಭಿಧಾಯಿತ್ವೇನ ಕರ್ಮಸಮವಾಯಿತ್ವಮುಕ್ತಮ್ । ಅತೋ ನ ಕ್ವಚಿದಪಿ ವೇದವಾಕ್ಯಾನಾಂ ವಿಧಿಸಂಸ್ಪರ್ಶಮಂತರೇಣಾರ್ಥವತ್ತಾ ದೃಷ್ಟಾ ಉಪಪನ್ನಾ ವಾ । ನ ಚ ಪರಿನಿಷ್ಠಿತೇ ವಸ್ತುಸ್ವರೂಪೇ ವಿಧಿಃ ಸಂಭವತಿ, ಕ್ರಿಯಾವಿಷಯತ್ವಾದ್ವಿಧೇಃ । ತಸ್ಮಾತ್ಕರ್ಮಾಪೇಕ್ಷಿತಕರ್ತೃದೇವತಾದಿಸ್ವರೂಪಪ್ರಕಾಶನೇನ ಕ್ರಿಯಾವಿಧಿಶೇಷತ್ವಂ ವೇದಾಂತಾನಾಮ್ । ಅಥ ಪ್ರಕರಣಾಂತರಭಯಾನ್ನೈತದಭ್ಯುಪಗಮ್ಯತೇ, ತಥಾಪಿ ಸ್ವವಾಕ್ಯಗತೋಪಾಸನಾದಿಕರ್ಮಪರತ್ವಮ್ । ತಸ್ಮಾನ್ನ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಶಾಸ್ತ್ರಯೋನಿತ್ವಮಿತಿ ಪ್ರಾಪ್ತೇ, ಉಚ್ಯತೇ —
ತತ್ತು ಸಮನ್ವಯಾತ್ ॥ ೪ ॥
ತುಶಬ್ದಃ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷವ್ಯಾವೃತ್ತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತದ್ಬ್ರಹ್ಮ ಸರ್ವಜ್ಞಂ ಸರ್ವಶಕ್ತಿ ಜಗದುತ್ಪತ್ತಿಸ್ಥಿತಿಲಯಕಾರಣಂ ವೇದಾಂತಶಾಸ್ತ್ರಾದೇವಾವಗಮ್ಯತೇ ।
ಕಥಮ್ ?
ಸಮನ್ವಯಾತ್ ।
ಸರ್ವೇಷು ಹಿ ವೇದಾಂತೇಷು ವಾಕ್ಯಾನಿ ತಾತ್ಪರ್ಯೇಣೈತಸ್ಯಾರ್ಥಸ್ಯ ಪ್ರತಿಪಾದಕತ್ವೇನ ಸಮನುಗತಾನಿ —
‘ಸದೇವ ಸೋಮ್ಯೇದಮಗ್ರ ಆಸೀತ್ ಏಕಮೇವಾದ್ವಿತೀಯಮ್’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೨ । ೧) ‘ಆತ್ಮಾ ವಾ ಇದಮೇಕ ಏವಾಗ್ರ ಆಸೀತ್’ (ಐ. ಉ. ೧ । ೧ । ೧) ‘ತದೇತದ್ಬ್ರಹ್ಮಾಪೂರ್ವಮನಪರಮನಂತರಮಬಾಹ್ಯಮ್ಅಯಮಾತ್ಮಾ ಬ್ರಹ್ಮ ಸರ್ವಾನುಭೂಃ’ (ಬೃ. ಉ. ೨ । ೫ । ೧೯) ‘ಬ್ರಹ್ಮೈವೇದಮಮೃತಂ ಪುರಸ್ತಾತ್’ (ಮು. ಉ. ೨ । ೨ । ೧೨) ಇತ್ಯಾದೀನಿ ।
ನ ಚ ತದ್ಗತಾನಾಂ ಪದಾನಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪವಿಷಯೇ ನಿಶ್ಚಿತೇ ಸಮನ್ವಯೇಽವಗಮ್ಯಮಾನೇ ಅರ್ಥಾಂತರಕಲ್ಪನಾ ಯುಕ್ತಾ,
ಶ್ರುತಹಾನ್ಯಶ್ರುತಕಲ್ಪನಾಪ್ರಸಂಗಾತ್ ।
ನ ಚ ತೇಷಾಂ ಕರ್ತೃದೇವತಾದಿಸ್ವರೂಪಪ್ರತಿಪಾದನಪರತಾ ಅವಸೀಯತೇ,
‘ತತ್ಕೇನ ಕಂ ಪಶ್ಯೇತ್’ (ಬೃ. ಉ. ೨ । ೪ । ೧೪) ಇತ್ಯಾದಿಕ್ರಿಯಾಕಾರಕಫಲನಿರಾಕರಣಶ್ರುತೇಃ ।
ನ ಚ ಪರಿನಿಷ್ಠಿತವಸ್ತುಸ್ವರೂಪತ್ವೇಽಪಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಿವಿಷಯತ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ,
‘ತತ್ತ್ವಮಸಿ’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೮ । ೭) ಇತಿ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮಭಾವಸ್ಯ ಶಾಸ್ತ್ರಮಂತರೇಣಾನವಗಮ್ಯಮಾನತ್ವಾತ್ ।
ಯತ್ತು ಹೇಯೋಪಾದೇಯರಹಿತತ್ವಾದುಪದೇಶಾನರ್ಥಕ್ಯಮಿತಿ,
ನೈಷ ದೋಷಃ;
ಹೇಯೋಪಾದೇಯಶೂನ್ಯಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮತಾವಗಮಾದೇವ ಸರ್ವಕ್ಲೇಶಪ್ರಹಾಣಾತ್ಪುರುಷಾರ್ಥಸಿದ್ಧೇಃ ।
ದೇವತಾದಿಪ್ರತಿಪಾದನಸ್ಯ ತು ಸ್ವವಾಕ್ಯಗತೋಪಾಸನಾರ್ಥತ್ವೇಽಪಿ ನ ಕಶ್ಚಿದ್ವಿರೋಧಃ ।
ನ ತು ತಥಾ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಉಪಾಸನಾವಿಧಿಶೇಷತ್ವಂ ಸಂಭವತಿ,
ಏಕತ್ವೇ ಹೇಯೋಪಾದೇಯಶೂನ್ಯತಯಾ ಕ್ರಿಯಾಕಾರಕಾದಿದ್ವೈತವಿಜ್ಞಾನೋಪಮರ್ದೋಪಪತ್ತೇಃ ।
ನ ಹಿ ಏಕತ್ವವಿಜ್ಞಾನೇನೋನ್ಮಥಿತಸ್ಯ ದ್ವೈತವಿಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಪುನಃ ಸಂಭವೋಽಸ್ತಿ ಯೇನೋಪಾಸನಾವಿಧಿಶೇಷತ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯೇತ ।
ಯದ್ಯಪ್ಯನ್ಯತ್ರ ವೇದವಾಕ್ಯಾನಾಂ ವಿಧಿಸಂಸ್ಪರ್ಶಮಂತರೇಣ ಪ್ರಮಾಣತ್ವಂ ನ ದೃಷ್ಟಮ್ ,
ತಥಾಪ್ಯಾತ್ಮವಿಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಫಲಪರ್ಯಂತತ್ವಾನ್ನ ತದ್ವಿಷಯಸ್ಯ ಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ಶಕ್ಯಂ ಪ್ರತ್ಯಾಖ್ಯಾತುಮ್ ।
ನ ಚಾನುಮಾನಗಮ್ಯಂ ಶಾಸ್ತ್ರಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮ್ ,
ಯೇನಾನ್ಯತ್ರ ದೃಷ್ಟಂ ನಿದರ್ಶನಮಪೇಕ್ಷ್ಯೇತ ।
ತಸ್ಮಾತ್ಸಿದ್ಧಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಶಾಸ್ತ್ರಪ್ರಮಾಣಕತ್ವಮ್ ॥
ಅತ್ರಾಪರೇ ಪ್ರತ್ಯವತಿಷ್ಠಂತೇ —
ಯದ್ಯಪಿ ಶಾಸ್ತ್ರಪ್ರಮಾಣಕಂ ಬ್ರಹ್ಮ,
ತಥಾಪಿ ಪ್ರತಿಪತ್ತಿವಿಧಿವಿಷಯತಯೈವ ಶಾಸ್ತ್ರೇಣ ಬ್ರಹ್ಮ ಸಮರ್ಪ್ಯತೇ ।
ಯಥಾ ಯೂಪಾಹವನೀಯಾದೀನ್ಯಲೌಕಿಕಾನ್ಯಪಿ ವಿಧಿಶೇಷತಯಾ ಶಾಸ್ತ್ರೇಣ ಸಮರ್ಪ್ಯಂತೇ,
ತದ್ವತ್ ।
ಕುತ ಏತತ್ ?
ಪ್ರವೃತ್ತಿನಿವೃತ್ತಿಪ್ರಯೋಜನತ್ವಾಚ್ಛಾಸ್ತ್ರಸ್ಯ ।
ತಥಾ ಹಿ ಶಾಸ್ತ್ರತಾತ್ಪರ್ಯವಿದ ಆಹುಃ — ‘
ದೃಷ್ಟೋ ಹಿ ತಸ್ಯಾರ್ಥಃ ಕರ್ಮಾವಬೋಧನಂ ನಾಮ’
ಇತಿ; ‘
ಚೋದನೇತಿ ಕ್ರಿಯಾಯಾಃ ಪ್ರವರ್ತಕಂ ವಚನಮ್’
‘ತಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಮುಪದೇಶಃ’ (ಜೈ. ಸೂ. ೧ । ೧ । ೫), ‘ತದ್ಭೂತಾನಾಂ ಕ್ರಿಯಾರ್ಥೇನ ಸಮಾಮ್ನಾಯಃ’ (ಜೈ. ಸೂ. ೧ । ೧ । ೨೫) ‘ಆಮ್ನಾಯಸ್ಯ ಕ್ರಿಯಾರ್ಥತ್ವಾದಾನರ್ಥಕ್ಯಮತದರ್ಥಾನಾಮ್’ (ಜೈ. ಸೂ. ೧ । ೨ । ೧) ಇತಿ ಚ ।
ಅತಃ ಪುರುಷಂ ಕ್ವಚಿದ್ವಿಷಯವಿಶೇಷೇ ಪ್ರವರ್ತಯತ್ಕುತಶ್ಚಿದ್ವಿಷಯವಿಶೇಷಾನ್ನಿವರ್ತಯಚ್ಚಾರ್ಥವಚ್ಛಾಸ್ತ್ರಮ್ ।
ತಚ್ಛೇಷತಯಾ ಚಾನ್ಯದುಪಯುಕ್ತಮ್ ।
ತತ್ಸಾಮಾನ್ಯಾದ್ವೇದಾಂತಾನಾಮಪಿ ತಥೈವಾರ್ಥವತ್ತ್ವಂ ಸ್ಯಾತ್ ।
ಸತಿ ಚ ವಿಧಿಪರತ್ವೇ ಯಥಾ ಸ್ವರ್ಗಾದಿಕಾಮಸ್ಯಾಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದಿಸಾಧನಂ ವಿಧೀಯತೇ,
ಏವಮಮೃತತ್ವಕಾಮಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಂ ವಿಧೀಯತ ಇತಿ ಯುಕ್ತಮ್ ।
ನನ್ವಿಹ ಜಿಜ್ಞಾಸ್ಯವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಮುಕ್ತಮ್ —
ಕರ್ಮಕಾಂಡೇ ಭವ್ಯೋ ಧರ್ಮೋ ಜಿಜ್ಞಾಸ್ಯಃ,
ಇಹ ತು ಭೂತಂ ನಿತ್ಯನಿರ್ವೃತ್ತಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಜಿಜ್ಞಾಸ್ಯಮಿತಿ;
ತತ್ರ ಧರ್ಮಜ್ಞಾನಫಲಾದನುಷ್ಠಾನಾಪೇಕ್ಷಾದ್ವಿಲಕ್ಷಣಂ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಫಲಂ ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ ।
ನಾರ್ಹತ್ಯೇವಂ ಭವಿತುಮ್ ,
ಕಾರ್ಯವಿಧಿಪ್ರಯುಕ್ತಸ್ಯೈವ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯಮಾನತ್ವಾತ್ ।
‘ಆತ್ಮಾ ವಾ ಅರೇ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಃ’ (ಬೃ. ಉ. ೨ । ೪ । ೫) ‘ಯ ಆತ್ಮಾಪಹತಪಾಪ್ಮಾ ... ಸೋಽನ್ವೇಷ್ಟವ್ಯಃ ಸ ವಿಜಿಜ್ಞಾಸಿತವ್ಯಃ’ (ಛಾ. ಉ. ೮ । ೭ । ೧) ‘ಆತ್ಮೇತ್ಯೇವೋಪಾಸೀತ’ (ಬೃ. ಉ. ೧ । ೪ । ೭) ‘ಆತ್ಮಾನಮೇವ ಲೋಕಮುಪಾಸೀತ’ (ಬೃ. ಉ. ೧ । ೪ । ೧೫) ‘ಬ್ರಹ್ಮ ವೇದ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಭವತಿ’ (ಮು. ಉ. ೩ । ೨ । ೯) ಇತ್ಯಾದಿಷು ವಿಧಾನೇಷು ಸತ್ಸು, ‘
ಕೋಽಸಾವಾತ್ಮಾ ?’ ‘
ಕಿಂ ತದ್ಬ್ರಹ್ಮ ?’
ಇತ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾಂ ತತ್ಸ್ವರೂಪಸಮರ್ಪಣೇನ ಸರ್ವೇ ವೇದಾಂತಾ ಉಪಯುಕ್ತಾಃ —
ನಿತ್ಯಃ ಸರ್ವಜ್ಞಃ ಸರ್ವಗತೋ ನಿತ್ಯತೃಪ್ತೋ ನಿತ್ಯಶುದ್ಧಬುದ್ಧಮುಕ್ತಸ್ವಭಾವೋ ವಿಜ್ಞಾನಮಾನಂದಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಇತ್ಯೇವಮಾದಯಃ ।
ತದುಪಾಸನಾಚ್ಚ ಶಾಸ್ತ್ರದೃಷ್ಟೋಽದೃಷ್ಟೋ ಮೋಕ್ಷಃ ಫಲಂ ಭವಿಷ್ಯತಿ ।
ಕರ್ತವ್ಯವಿಧ್ಯನನುಪ್ರವೇಶೇ ತು ವಸ್ತುಮಾತ್ರಕಥನೇ ಹಾನೋಪಾದಾನಾಸಂಭವಾತ್ ‘
ಸಪ್ತದ್ವೀಪಾ ವಸುಮತೀ’ ‘
ರಾಜಾಸೌ ಗಚ್ಛತಿ’
ಇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯವದ್ವೇದಾಂತವಾಕ್ಯಾನಾಮಾನರ್ಥಕ್ಯಮೇವ ಸ್ಯಾತ್ ।
ನನು ವಸ್ತುಮಾತ್ರಕಥನೇಽಪಿ ‘
ರಜ್ಜುರಿಯಮ್ ,
ನಾಯಂ ಸರ್ಪಃ’
ಇತ್ಯಾದೌ ಭ್ರಾಂತಿಜನಿತಭೀತಿನಿವರ್ತನೇನಾರ್ಥವತ್ತ್ವಂ ದೃಷ್ಟಮ್ ।
ತಥೇಹಾಪ್ಯಸಂಸಾರ್ಯಾತ್ಮವಸ್ತುಕಥನೇನ ಸಂಸಾರಿತ್ವಭ್ರಾಂತಿನಿವರ್ತನೇನಾರ್ಥವತ್ತ್ವಂ ಸ್ಯಾತ್ ।
ಸ್ಯಾದೇತದೇವಮ್ ,
ಯದಿ ರಜ್ಜುಸ್ವರೂಪಶ್ರವಣಮಾತ್ರೇಣೇವ ಸರ್ಪಭ್ರಾಂತಿಃ,
ಸಂಸಾರಿತ್ವಭ್ರಾಂತಿರ್ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪಶ್ರವಣಮಾತ್ರೇಣ ನಿವರ್ತೇತ;
ನ ತು ನಿವರ್ತತೇ ।
ಶ್ರುತಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಪಿ ಯಥಾಪೂರ್ವಂ ಸುಖದುಃಖಾದಿಸಂಸಾರಿಧರ್ಮದರ್ಶನಾತ್ ।
‘ಶ್ರೋತವ್ಯೋ ಮಂತವ್ಯೋ ನಿದಿಧ್ಯಾಸಿತವ್ಯಃ’ (ಬೃ. ಉ. ೨ । ೪ । ೫) ಇತಿ ಚ ಶ್ರವಣೋತ್ತರಕಾಲಯೋರ್ಮನನನಿದಿಧ್ಯಾಸನಯೋರ್ವಿಧಿದರ್ಶನಾತ್ ।
ತಸ್ಮಾತ್ಪ್ರತಿಪತ್ತಿವಿಧಿವಿಷಯತಯೈವ ಶಾಸ್ತ್ರಪ್ರಮಾಣಕಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಭ್ಯುಪಗಂತವ್ಯಮಿತಿ ॥
ಅತ್ರಾಭಿಧೀಯತೇ —
ನ;
ಕರ್ಮಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಫಲಯೋರ್ವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಾತ್ ।
ಶಾರೀರಂ ವಾಚಿಕಂ ಮಾನಸಂ ಚ ಕರ್ಮ ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತಿಸಿದ್ಧಂ ಧರ್ಮಾಖ್ಯಮ್ ,
ಯದ್ವಿಷಯಾ ಜಿಜ್ಞಾಸಾ ‘ಅಥಾತೋ ಧರ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾ’ (ಜೈ. ಸೂ. ೧ । ೧ । ೧) ಇತಿ ಸೂತ್ರಿತಾ ।
ಅಧರ್ಮೋಽಪಿ ಹಿಂಸಾದಿಃ ಪ್ರತಿಷೇಧಚೋದನಾಲಕ್ಷಣತ್ವಾಜ್ಜಿಜ್ಞಾಸ್ಯಃ ಪರಿಹಾರಾಯ ।
ತಯೋಶ್ಚೋದನಾಲಕ್ಷಣಯೋರರ್ಥಾನರ್ಥಯೋರ್ಧರ್ಮಾಧರ್ಮಯೋಃ ಫಲೇ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೇ ಸುಖದುಃಖೇ ಶರೀರವಾಙ್ಮನೋಭಿರೇವೋಪಭುಜ್ಯಮಾನೇ ವಿಷಯೇಂದ್ರಿಯಸಂಯೋಗಜನ್ಯೇ ಬ್ರಹ್ಮಾದಿಷು ಸ್ಥಾವರಾಂತೇಷು ಪ್ರಸಿದ್ಧೇ ।
ಮನುಷ್ಯತ್ವಾದಾರಭ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಾಂತೇಷು ದೇಹವತ್ಸು ಸುಖತಾರತಮ್ಯಮನುಶ್ರೂಯತೇ ।
ತತಶ್ಚ ತದ್ಧೇತೋರ್ಧರ್ಮಸ್ಯಾಪಿ ತಾರತಮ್ಯಂ ಗಮ್ಯತೇ ।
ಧರ್ಮತಾರತಮ್ಯಾದಧಿಕಾರಿತಾರತಮ್ಯಮ್ ।
ಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ಚಾರ್ಥಿತ್ವಸಾಮರ್ಥ್ಯಾದಿಕೃತಮಧಿಕಾರಿತಾರತಮ್ಯಮ್ ।
ತಥಾ ಚ ಯಾಗಾದ್ಯನುಷ್ಠಾಯಿನಾಮೇವ ವಿದ್ಯಾಸಮಾಧಿವಿಶೇಷಾದುತ್ತರೇಣ ಪಥಾ ಗಮನಮ್ ,
ಕೇವಲೈರಿಷ್ಟಾಪೂರ್ತದತ್ತಸಾಧನೈರ್ಧೂಮಾದಿಕ್ರಮೇಣ ದಕ್ಷಿಣೇನ ಪಥಾ ಗಮನಮ್ ,
ತತ್ರಾಪಿ ಸುಖತಾರತಮ್ಯಮ್ ,
ತತ್ಸಾಧನತಾರತಮ್ಯಂ ಚ ಶಾಸ್ತ್ರಾತ್ ‘ಯಾವತ್ಸಂಪಾತಮುಷಿತ್ವಾ’ (ಛಾ. ಉ. ೫ । ೧೦ । ೫) ಇತ್ಯಸ್ಮಾದ್ಗಮ್ಯತೇ ।
ತಥಾ ಮನುಷ್ಯಾದಿಷು ಸ್ಥಾವರಾಂತೇಷು ಸುಖಲವಶ್ಚೋದನಾಲಕ್ಷಣಧರ್ಮಸಾಧ್ಯ ಏವೇತಿ ಗಮ್ಯತೇ ತಾರತಮ್ಯೇನ ವರ್ತಮಾನಃ ।
ತಥೋರ್ಧ್ವಗತೇಷ್ವಧೋಗತೇಷು ಚ ದೇಹವತ್ಸು ದುಃಖತಾರತಮ್ಯದರ್ಶನಾತ್ತದ್ಧೇತೋರಧರ್ಮಸ್ಯ ಪ್ರತಿಷೇಧಚೋದನಾಲಕ್ಷಣಸ್ಯ ತದನುಷ್ಠಾಯಿನಾಂ ಚ ತಾರತಮ್ಯಂ ಗಮ್ಯತೇ ।
ಏವಮವಿದ್ಯಾದಿದೋಷವತಾಂ ಧರ್ಮಾಧರ್ಮತಾರತಮ್ಯನಿಮಿತ್ತಂ ಶರೀರೋಪಾದಾನಪೂರ್ವಕಂ ಸುಖದುಃಖತಾರತಮ್ಯಮನಿತ್ಯಂ ಸಂಸಾರರೂಪಂ ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತಿನ್ಯಾಯಪ್ರಸಿದ್ಧಮ್ ।
ತಥಾ ಚ ಶ್ರುತಿಃ ‘
ನ ಹ ವೈ ಸಶರೀರಸ್ಯ ಸತಃ ಪ್ರಿಯಾಪ್ರಿಯಯೋರಪಹತಿರಸ್ತಿ’
ಇತಿ ಯಥಾವರ್ಣಿತಂ ಸಂಸಾರರೂಪಮನುವದತಿ ।
‘ಅಶರೀರಂ ವಾವ ಸಂತಂ ನ ಪ್ರಿಯಾಪ್ರಿಯೇ ಸ್ಪೃಶತಃ’ (ಛಾ. ಉ. ೮ । ೧೨ । ೧) ಇತಿ ಪ್ರಿಯಾಪ್ರಿಯಸ್ಪರ್ಶನಪ್ರತಿಷೇಧಾಚ್ಚೋದನಾಲಕ್ಷಣಧರ್ಮಕಾರ್ಯತ್ವಂ ಮೋಕ್ಷಾಖ್ಯಸ್ಯಾಶರೀರತ್ವಸ್ಯ ಪ್ರತಿಷಿಧ್ಯತ ಇತಿ ಗಮ್ಯತೇ ।
ಧರ್ಮಕಾರ್ಯತ್ವೇ ಹಿ ಪ್ರಿಯಾಪ್ರಿಯಸ್ಪರ್ಶನಪ್ರತಿಷೇಧೋ ನೋಪಪದ್ಯೇತ ।
ಅಶರೀರತ್ವಮೇವ ಧರ್ಮಕಾರ್ಯಮಿತಿ ಚೇತ್ ,
ನ ।
ತಸ್ಯ ಸ್ವಾಭಾವಿಕತ್ವಾತ್ —
‘ಅಶರೀರꣳ ಶರೀರೇಷ್ವನವಸ್ಥೇಷ್ವವಸ್ಥಿತಮ್ । ಮಹಾಂತಂ ವಿಭುಮಾತ್ಮಾನಂ ಮತ್ವಾ ಧೀರೋ ನ ಶೋಚತಿ’ (ಕ. ಉ. ೧ । ೨ । ೨೨), ‘ಅಪ್ರಾಣೋ ಹ್ಯಮನಾಃ ಶುಭ್ರಃ’ (ಮು. ಉ. ೨ । ೧ । ೨), ‘ಅಸಂಗೋ ಹ್ಯಯಂ ಪುರುಷಃ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೩ । ೧೫) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಭ್ಯಃ ।
ಅತ ಏವಾನುಷ್ಠೇಯಕರ್ಮಫಲವಿಲಕ್ಷಣಂ ಮೋಕ್ಷಾಖ್ಯಮಶರೀರತ್ವಂ ನಿತ್ಯಮಿತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ ।
ತತ್ರ ಕಿಂಚಿತ್ಪರಿಣಾಮಿನಿತ್ಯಂ ಯಸ್ಮಿನ್ವಿಕ್ರಿಯಮಾಣೇಽಪಿ ತದೇವೇದಮಿತಿ ಬುದ್ಧಿರ್ನ ವಿಹನ್ಯತೇ;
ಯಥಾ ಪೃಥಿವ್ಯಾದಿ ಜಗನ್ನಿತ್ಯತ್ವವಾದಿನಾಮ್ ,
ಯಥಾ ವಾ ಸಾಂಖ್ಯಾನಾಂ ಗುಣಾಃ ।
ಇದಂ ತು ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕಂ ಕೂಟಸ್ಥನಿತ್ಯಂ ವ್ಯೋಮವತ್ಸರ್ವವ್ಯಾಪಿ ಸರ್ವವಿಕ್ರಿಯಾರಹಿತಂ ನಿತ್ಯತೃಪ್ತಂ ನಿರವಯವಂ ಸ್ವಯಂಜ್ಯೋತಿಃಸ್ವಭಾವಮ್ ,
ಯತ್ರ ಧರ್ಮಾಧರ್ಮೌ ಸಹ ಕಾರ್ಯೇಣ ಕಾಲತ್ರಯಂ ಚ ನೋಪಾವರ್ತೇತೇ ।
ತದೇತದಶರೀರತ್ವಂ ಮೋಕ್ಷಾಖ್ಯಮ್ —
‘ಅನ್ಯತ್ರ ಧರ್ಮಾದನ್ಯತ್ರಾಧರ್ಮಾದನ್ಯತ್ರಾಸ್ಮಾತ್ಕೃತಾಕೃತಾತ್ । ಅನ್ಯತ್ರ ಭೂತಾಚ್ಚ ಭವ್ಯಾಚ್ಚ’ (ಕ. ಉ. ೧ । ೨ । ೧೪) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಭ್ಯಃ ।
ಅತಸ್ತದ್ಬ್ರಹ್ಮ,
ಯಸ್ಯೇಯಂ ಜಿಜ್ಞಾಸಾ ಪ್ರಸ್ತುತಾ ।
ತದ್ಯದಿ ಕರ್ತವ್ಯಶೇಷತ್ವೇನೋಪದಿಶ್ಯೇತ,
ತೇನ ಚ ಕರ್ತವ್ಯೇನ ಸಾಧ್ಯಶ್ಚೇನ್ಮೋಕ್ಷೋಽಭ್ಯುಪಗಮ್ಯೇತ,
ಅನಿತ್ಯ ಏವ ಸ್ಯಾತ್ ।
ತತ್ರೈವಂ ಸತಿ ಯಥೋಕ್ತಕರ್ಮಫಲೇಷ್ವೇವ ತಾರತಮ್ಯಾವಸ್ಥಿತೇಷ್ವನಿತ್ಯೇಷು ಕಶ್ಚಿದತಿಶಯೋ ಮೋಕ್ಷ ಇತಿ ಪ್ರಸಜ್ಯೇತ ।
ನಿತ್ಯಶ್ಚ ಮೋಕ್ಷಃ ಸರ್ವೈರ್ಮೋಕ್ಷವಾದಿಭಿರಭ್ಯುಪಗಮ್ಯತೇ ।
ಅತೋ ನ ಕರ್ತವ್ಯಶೇಷತ್ವೇನ ಬ್ರಹ್ಮೋಪದೇಶೋ ಯುಕ್ತಃ ।
ಅಪಿ ಚ ‘ಬ್ರಹ್ಮ ವೇದ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಭವತಿ’ (ಮು. ಉ. ೩ । ೨ । ೯), ‘ಕ್ಷೀಯಂತೇ ಚಾಸ್ಯ ಕರ್ಮಾಣಿ ತಸ್ಮಿಂದೃಷ್ಟೇ ಪರಾವರೇ’ (ಮು. ಉ. ೨ । ೨ । ೯), ‘ಆನಂದಂ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ವಿದ್ವಾನ್ನ ಬಿಭೇತಿ ಕುತಶ್ಚನ’ (ತೈ. ಉ. ೨ । ೯ । ೧), ‘ಅಭಯಂ ವೈ ಜನಕ ಪ್ರಾಪ್ತೋಽಸಿ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೨ । ೪,) ‘ತದಾತ್ಮಾನಮೇವಾವೇದಹಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಸ್ಮೀತಿ, ತಸ್ಮಾತ್ತತ್ಸರ್ವಮಭವತ್’ (ವಾಜಸನೇಯಿ ಬ್ರಹ್ಮಣ. ಉ. ೧ । ೪ । ೧೦), ‘ತತ್ರ ಕೋ ಮೋಹಃ ಕಃ ಶೋಕ ಏಕತ್ವಮನುಪಶ್ಯತಃ’ (ಈ. ಉ. ೭) ಇತ್ಯೇವಮಾದ್ಯಾಃ ಶ್ರುತಯೋ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾನಂತರಮೇವ ಮೋಕ್ಷಂ ದರ್ಶಯಂತ್ಯೋ ಮಧ್ಯೇ ಕಾರ್ಯಾಂತರಂ ವಾರಯಂತಿ ।
ತಥಾ ‘ತದ್ಧೈತತ್ಪಶ್ಯನ್ನೃಷಿರ್ವಾಮದೇವಃ ಪ್ರತಿಪೇದೇಽಹಂ ಮನುರಭವಂ ಸೂರ್ಯಶ್ಚ’ (ಬೃ. ಉ. ೧ । ೪ । ೧೦) ಇತಿ ಬ್ರಹ್ಮದರ್ಶನಸರ್ವಾತ್ಮಭಾವಯೋರ್ಮಧ್ಯೇ ಕರ್ತವ್ಯಾಂತರವಾರಣಾಯೋದಾಹಾರ್ಯಮ್ —
ಯಥಾ ‘
ತಿಷ್ಠನ್ಗಾಯತಿ’
ಇತಿ ತಿಷ್ಠತಿಗಾಯತ್ಯೋರ್ಮಧ್ಯೇ ತತ್ಕರ್ತೃಕಂ ಕಾರ್ಯಾಂತರಂ ನಾಸ್ತೀತಿ ಗಮ್ಯತೇ ।
‘ತ್ವಂ ಹಿ ನಃ ಪಿತಾ ಯೋಽಸ್ಮಾಕಮವಿದ್ಯಾಯಾಃ ಪರಂ ಪಾರಂ ತಾರಯಸಿ’ (ಪ್ರ. ಉ. ೬ । ೮), ‘ಶ್ರುತಂ ಹ್ಯೇವ ಮೇ ಭಗವದ್ದೃಶೇಭ್ಯಸ್ತರತಿ ಶೋಕಮಾತ್ಮವಿದಿತಿ; ಸೋಽಹಂ ಭಗವಃ ಶೋಚಾಮಿ, ತಂ ಮಾ ಭಗವಾಂಛೋಕಸ್ಯ ಪಾರಂ ತಾರಯತು’ (ಛಾ. ಉ. ೭ । ೧ । ೩) ‘ತಸ್ಮೈ ಮೃದಿತಕಷಾಯಾಯ ತಮಸಃ ಪಾರಂ ದರ್ಶಯತಿ ಭಗವಾನ್ಸನತ್ಕುಮಾರಃ’ (ಛಾ. ಉ. ೭ । ೨೬ । ೨) ಇತಿ ಚೈವಮಾದ್ಯಾಃ ಶ್ರುತಯೋ ಮೋಕ್ಷಪ್ರತಿಬಂಧನಿವೃತ್ತಿಮಾತ್ರಮೇವಾತ್ಮಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಫಲಂ ದರ್ಶಯಂತಿ ।
ತಥಾ ಚ ಆಚಾರ್ಯಪ್ರಣೀತಂ ನ್ಯಾಯೋಪಬೃಂಹಿತಂ ಸೂತ್ರಮ್ —
‘ದುಃಖಜನ್ಮಪ್ರವೃತ್ತಿದೋಷಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನಾನಾಮುತ್ತರೋತ್ತರಾಪಾಯೇ ತದನಂತರಾಪಾಯಾದಪವರ್ಗಃ’ (ನ್ಯಾ. ಸೂ. ೧ । ೧ । ೨) ಇತಿ ।
ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನಾಪಾಯಶ್ಚ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮೈಕತ್ವವಿಜ್ಞಾನಾದ್ಭವತಿ ।
ನ ಚೇದಂ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮೈಕತ್ವವಿಜ್ಞಾನಂ ಸಂಪದ್ರೂಪಮ್ —
ಯಥಾ ‘ಅನಂತಂ ವೈ ಮನೋಽನಂತಾ ವಿಶ್ವೇದೇವಾ ಅನಂತಮೇವ ಸ ತೇನ ಲೋಕಂ ಜಯತಿ’ (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೧ । ೯) ಇತಿ ।
ನ ಚಾಧ್ಯಾಸರೂಪಮ್ —
ಯಥಾ ‘ಮನೋ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯುಪಾಸೀತ’ (ಛಾ. ಉ. ೩ । ೧೮ । ೧) ‘ಆದಿತ್ಯೋ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯಾದೇಶಃ’ (ಛಾ. ಉ. ೩ । ೧೯ । ೧) ಇತಿ ಚ ಮನಆದಿತ್ಯಾದಿಷು ಬ್ರಹ್ಮದೃಷ್ಟ್ಯಧ್ಯಾಸಃ ।
ನಾಪಿ ವಿಶಿಷ್ಟಕ್ರಿಯಾಯೋಗನಿಮಿತ್ತಮ್ ‘ವಾಯುರ್ವಾವ ಸಂವರ್ಗಃ’ (ಛಾ. ಉ. ೪ । ೩ । ೧) ‘ಪ್ರಾಣೋ ವಾವ ಸಂವರ್ಗಃ’ (ಛಾ. ಉ. ೪ । ೩ । ೩) ಇತಿವತ್ ।
ನಾಪ್ಯಾಜ್ಯಾವೇಕ್ಷಣಾದಿಕರ್ಮವತ್ಕರ್ಮಾಂಗಸಂಸ್ಕಾರರೂಪಮ್ ।
ಸಂಪದಾದಿರೂಪೇ ಹಿ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮೈಕತ್ವವಿಜ್ಞಾನೇಽಭ್ಯುಪಗಮ್ಯಮಾನೇ,
‘ತತ್ತ್ವಮಸಿ’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೮ । ೭) ‘ಅಹಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಸ್ಮಿ’ (ಬೃ. ಉ. ೧ । ೪ । ೧೦) ‘ಅಯಮಾತ್ಮಾ ಬ್ರಹ್ಮ’ (ಬೃ. ಉ. ೨ । ೫ । ೧೯) ಇತ್ಯೇವಮಾದೀನಾಂ ವಾಕ್ಯಾನಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮೈಕತ್ವವಸ್ತುಪ್ರತಿಪಾದನಪರಃ ಪದಸಮನ್ವಯಃ ಪೀಡ್ಯೇತ ।
‘ಭಿದ್ಯತೇ ಹೃದಯಗ್ರಂಥಿಶ್ಛಿದ್ಯಂತೇ ಸರ್ವಸಂಶಯಾಃ’ (ಮು. ಉ. ೨ । ೨ । ೯) ಇತಿ ಚೈವಮಾದೀನ್ಯವಿದ್ಯಾನಿವೃತ್ತಿಫಲಶ್ರವಣಾನ್ಯುಪರುಧ್ಯೇರನ್ ।
‘ಬ್ರಹ್ಮ ವೇದ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಭವತಿ’ (ಮು. ಉ. ೩ । ೨ । ೯) ಇತಿ ಚೈವಮಾದೀನಿ ತದ್ಭಾವಾಪತ್ತಿವಚನಾನಿ ಸಂಪದಾದಿರೂಪತ್ವೇ ನ ಸಾಮಂಜಸ್ಯೇನೋಪಪದ್ಯೇರನ್ ।
ತಸ್ಮಾನ್ನ ಸಂಪದಾದಿರೂಪಂ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮೈಕತ್ವವಿಜ್ಞಾನಮ್ ।
ಅತೋ ನ ಪುರುಷವ್ಯಾಪಾರತಂತ್ರಾ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾ ।
ಕಿಂ ತರ್ಹಿ ?
ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಿಪ್ರಮಾಣವಿಷಯವಸ್ತುಜ್ಞಾನವದ್ವಸ್ತುತಂತ್ರೈವ ।
ಏವಂಭೂತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಸ್ತಜ್ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಚ ನ ಕಯಾಚಿದ್ಯುಕ್ತ್ಯಾ ಶಕ್ಯಃ ಕಾರ್ಯಾನುಪ್ರವೇಶಃ ಕಲ್ಪಯಿತುಮ್ ।
ನ ಚ ವಿದಿಕ್ರಿಯಾಕರ್ಮತ್ವೇನ ಕಾರ್ಯಾನುಪ್ರವೇಶೋ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ —
‘ಅನ್ಯದೇವ ತದ್ವಿದಿತಾದಥೋ ಅವಿದಿತಾದಧಿ’ (ಕೇ. ಉ. ೧ । ೪) ಇತಿ ವಿದಿಕ್ರಿಯಾಕರ್ಮತ್ವಪ್ರತಿಷೇಧಾತ್ ,
‘ಯೇನೇದಂ ಸರ್ವಂ ವಿಜಾನಾತಿ ತಂ ಕೇನ ವಿಜಾನೀಯಾತ್’ (ಬೃ. ಉ. ೨ । ೪ । ೧೪) ಇತಿ ಚ ।
ತಥೋಪಾಸ್ತಿಕ್ರಿಯಾಕರ್ಮತ್ವಪ್ರತಿಷೇಧೋಽಪಿ ಭವತಿ — ‘
ಯದ್ವಾಚಾನಭ್ಯುದಿತಂ ಯೇನ ವಾಗಭ್ಯುದ್ಯತೇ’
ಇತ್ಯವಿಷಯತ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಉಪನ್ಯಸ್ಯ,
‘ತದೇವ ಬ್ರಹ್ಮ ತ್ವಂ ವಿದ್ಧಿ, ನೇದಂ ಯದಿದಮುಪಾಸತೇ’ (ಕೇ. ಉ. ೧ । ೫) ಇತಿ ।
ಅವಿಷಯತ್ವೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಶಾಸ್ತ್ರಯೋನಿತ್ವಾನುಪಪತ್ತಿರಿತಿ ಚೇತ್ ,
ನ;
ಅವಿದ್ಯಾಕಲ್ಪಿತಭೇದನಿವೃತ್ತಿಪರತ್ವಾಚ್ಛಾಸ್ತ್ರಸ್ಯ ।
ನ ಹಿ ಶಾಸ್ತ್ರಮಿದಂತಯಾ ವಿಷಯಭೂತಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಪ್ರತಿಪಿಪಾದಯಿಷತಿ ।
ಕಿಂ ತರ್ಹಿ ?
ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮತ್ವೇನಾವಿಷಯತಯಾ ಪ್ರತಿಪಾದಯತ್ ಅವಿದ್ಯಾಕಲ್ಪಿತಂ ವೇದ್ಯವೇದಿತೃವೇದನಾದಿಭೇದಮಪನಯತಿ ।
ತಥಾ ಚ ಶಾಸ್ತ್ರಮ್ —
‘ಯಸ್ಯಾಮತಂ ತಸ್ಯ ಮತಂ ಮತಂ ಯಸ್ಯ ನ ವೇದ ಸಃ । ಅವಿಜ್ಞಾತಂ ವಿಜಾನತಾಂ ವಿಜ್ಞಾತಮವಿಜಾನತಾಮ್’ (ಕೇ. ಉ. ೨ । ೩) ‘ನ ದೃಷ್ಟೇರ್ದ್ರಷ್ಟಾರಂ ಪಶ್ಯೇಃ’ (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೪ । ೨) ‘ನ ವಿಜ್ಞಾತೇರ್ವಿಜ್ಞಾತಾರಂ ವಿಜಾನೀಯಾಃ’ (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೪ । ೨) ಇತಿ ಚೈವಮಾದಿ ।
ಅತೋಽವಿದ್ಯಾಕಲ್ಪಿತಸಂಸಾರಿತ್ವನಿವರ್ತನೇನ ನಿತ್ಯಮುಕ್ತಾತ್ಮಸ್ವರೂಪಸಮರ್ಪಣಾನ್ನ ಮೋಕ್ಷಸ್ಯಾನಿತ್ಯತ್ವದೋಷಃ ।
ಯಸ್ಯ ತೂತ್ಪಾದ್ಯೋ ಮೋಕ್ಷಃ,
ತಸ್ಯ ಮಾನಸಂ ವಾಚಿಕಂ ಕಾಯಿಕಂ ವಾ ಕಾರ್ಯಮಪೇಕ್ಷತ ಇತಿ ಯುಕ್ತಮ್ ।
ತಥಾ ವಿಕಾರ್ಯತ್ವೇ ಚ ।
ತಯೋಃ ಪಕ್ಷಯೋರ್ಮೋಕ್ಷಸ್ಯ ಧ್ರುವಮನಿತ್ಯತ್ವಮ್ ।
ನ ಹಿ ದಧ್ಯಾದಿ ವಿಕಾರ್ಯಮ್ ಉತ್ಪಾದ್ಯಂ ವಾ ಘಟಾದಿ ನಿತ್ಯಂ ದೃಷ್ಟಂ ಲೋಕೇ ।
ನ ಚ ಆಪ್ಯತ್ವೇನಾಪಿ ಕಾರ್ಯಾಪೇಕ್ಷಾ,
ಸ್ವಾತ್ಮಸ್ವರೂಪತ್ವೇ ಸತ್ಯನಾಪ್ಯತ್ವಾತ್;
ಸ್ವರೂಪವ್ಯತಿರಿಕ್ತತ್ವೇಽಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ನಾಪ್ಯತ್ವಮ್ ,
ಸರ್ವಗತತ್ವೇನ ನಿತ್ಯಾಪ್ತಸ್ವರೂಪತ್ವಾತ್ಸರ್ವೇಣ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಆಕಾಶಸ್ಯೇವ ।
ನಾಪಿ ಸಂಸ್ಕಾರ್ಯೋ ಮೋಕ್ಷಃ,
ಯೇನ ವ್ಯಾಪಾರಮಪೇಕ್ಷೇತ ।
ಸಂಸ್ಕಾರೋ ಹಿ ನಾಮ ಸಂಸ್ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಗುಣಾಧಾನೇನ ವಾ ಸ್ಯಾತ್ ,
ದೋಷಾಪನಯನೇನ ವಾ ।
ನ ತಾವದ್ಗುಣಾಧಾನೇನ ಸಂಭವತಿ,
ಅನಾಧೇಯಾತಿಶಯಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪತ್ವಾನ್ಮೋಕ್ಷಸ್ಯ ।
ನಾಪಿ ದೋಷಾಪನಯನೇನ,
ನಿತ್ಯಶುದ್ಧಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪತ್ವಾನ್ಮೋಕ್ಷಸ್ಯ ।
ಸ್ವಾತ್ಮಧರ್ಮ ಏವ ಸನ್ ತಿರೋಭೂತೋ ಮೋಕ್ಷಃ ಕ್ರಿಯಯಾತ್ಮನಿ ಸಂಸ್ಕ್ರಿಯಮಾಣೇಽಭಿವ್ಯಜ್ಯತೇ —
ಯಥಾ ಆದರ್ಶೇ ನಿಘರ್ಷಣಕ್ರಿಯಯಾ ಸಂಸ್ಕ್ರಿಯಮಾಣೇ ಭಾಸ್ವರತ್ವಂ ಧರ್ಮ ಇತಿ ಚೇತ್ ,
ನ;
ಕ್ರಿಯಾಶ್ರಯತ್ವಾನುಪಪತ್ತೇರಾತ್ಮನಃ ।
ಯದಾಶ್ರಯಾ ಹಿ ಕ್ರಿಯಾ,
ತಮವಿಕುರ್ವತೀ ನೈವಾತ್ಮಾನಂ ಲಭತೇ ।
ಯದ್ಯಾತ್ಮಾ ಕ್ರಿಯಯಾ ವಿಕ್ರಿಯೇತ,
ಅನಿತ್ಯತ್ವಮಾತ್ಮನಃ ಪ್ರಸಜ್ಯೇತ ।
‘ಅವಿಕಾರ್ಯೋಽಯಮುಚ್ಯತೇ’(ಭ. ಗೀ. ೨ । ೨೫) ಇತಿ ಚೈವಮಾದೀನಿ ವಾಕ್ಯಾನಿ ಬಾಧ್ಯೇರನ್ ।
ತಚ್ಚಾನಿಷ್ಟಮ್ ।
ತಸ್ಮಾನ್ನ ಸ್ವಾಶ್ರಯಾ ಕ್ರಿಯಾ ಆತ್ಮನಃ ಸಂಭವತಿ ।
ಅನ್ಯಾಶ್ರಯಾಯಾಸ್ತು ಕ್ರಿಯಾಯಾ ಅವಿಷಯತ್ವಾನ್ನ ತಯಾತ್ಮಾ ಸಂಸ್ಕ್ರಿಯತೇ ।
ನನು ದೇಹಾಶ್ರಯಯಾ ಸ್ನಾನಾಚಮನಯಜ್ಞೋಪವೀತಧಾರಣಾದಿನಾ ಕ್ರಿಯಯಾ ದೇಹೀ ಸಂಸ್ಕ್ರಿಯಮಾಣೋ ದೃಷ್ಟಃ,
ನ;
ದೇಹಾದಿಸಂಹತಸ್ಯೈವಾವಿದ್ಯಾಗೃಹೀತಸ್ಯಾತ್ಮನಃ ಸಂಸ್ಕ್ರಿಯಮಾಣತ್ವಾತ್ ।
ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಂ ಹಿ ಸ್ನಾನಾಚಮನಾದೇರ್ದೇಹಸಮವಾಯಿತ್ವಮ್ ।
ತಯಾ ದೇಹಾಶ್ರಯಯಾ ತತ್ಸಂಹತ ಏವ ಕಶ್ಚಿದವಿದ್ಯಯಾತ್ಮತ್ವೇನ ಪರಿಗೃಹೀತಃ ಸಂಸ್ಕ್ರಿಯತ ಇತಿ ಯುಕ್ತಮ್ ।
ಯಥಾ ದೇಹಾಶ್ರಯಚಿಕಿತ್ಸಾನಿಮಿತ್ತೇನ ಧಾತುಸಾಮ್ಯೇನ ತತ್ಸಂಹತಸ್ಯ ತದಭಿಮಾನಿನ ಆರೋಗ್ಯಫಲಮ್ , ‘
ಅಹಮರೋಗಃ’
ಇತಿ ಯತ್ರ ಬುದ್ಧಿರುತ್ಪದ್ಯತೇ —
ಏವಂ ಸ್ನಾನಾಚಮನಯಜ್ಞೋಪವೀತಧಾರಣಾದಿಕಯಾ ‘
ಅಹಂ ಶುದ್ಧಃ ಸಂಸ್ಕೃತಃ’
ಇತಿ ಯತ್ರ ಬುದ್ಧಿರುತ್ಪದ್ಯತೇ,
ಸ ಸಂಸ್ಕ್ರಿಯತೇ ।
ಸ ಚ ದೇಹೇನ ಸಂಹತ ಏವ ।
ತೇನೈವ ಹ್ಯಹಂಕರ್ತ್ರಾ ಅಹಂಪ್ರತ್ಯಯವಿಷಯೇಣ ಪ್ರತ್ಯಯಿನಾ ಸರ್ವಾಃ ಕ್ರಿಯಾ ನಿರ್ವರ್ತ್ಯಂತೇ ।
ತತ್ಫಲಂ ಚ ಸ ಏವಾಶ್ನಾತಿ,
‘ತಯೋರನ್ಯಃ ಪಿಪ್ಪಲಂ ಸ್ವಾದ್ವತ್ತ್ಯನಶ್ನನ್ನನ್ಯೋಽಭಿಚಾಕಶೀತಿ’ (ಮು. ಉ. ೩ । ೧ । ೧) ಇತಿ ಮಂತ್ರವರ್ಣಾತ್ —
‘ಆತ್ಮೇಂದ್ರಿಯಮನೋಯುಕ್ತಂ ಭೋಕ್ತೇತ್ಯಾಹುರ್ಮನೀಷಿಣಃ’ (ಕ. ಉ. ೧ । ೩ । ೪) ಇತಿ ಚ ।
ತಥಾ ‘ಏಕೋ ದೇವಃ ಸರ್ವಭೂತೇಷು ಗೂಢಃ ಸರ್ವವ್ಯಾಪೀ ಸರ್ವಭೂತಾಂತರಾತ್ಮಾ । ಕರ್ಮಾಧ್ಯಕ್ಷಃ ಸರ್ವಭೂತಾಧಿವಾಸಃ ಸಾಕ್ಷೀ ಚೇತಾ ಕೇವಲೋ ನಿರ್ಗುಣಶ್ಚ’ (ಶ್ವೇ. ಉ. ೬ । ೧೧) ಇತಿ,
‘ಸ ಪರ್ಯಗಾಚ್ಛುಕ್ರಮಕಾಯಮವ್ರಣಮಸ್ನಾವಿರಂ ಶುದ್ಧಮಪಾಪವಿದ್ಧಮ್’ (ಈ. ಉ. ೮) ಇತಿ,
ಚ —
ಏತೌ ಮಂತ್ರಾವನಾಧೇಯಾತಿಶಯತಾಂ ನಿತ್ಯಶುದ್ಧತಾಂ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ದರ್ಶಯತಃ ।
ಬ್ರಹ್ಮಭಾವಶ್ಚ ಮೋಕ್ಷಃ ।
ತಸ್ಮಾನ್ನ ಸಂಸ್ಕಾರ್ಯೋಽಪಿ ಮೋಕ್ಷಃ ।
ಅತೋಽನ್ಯನ್ಮೋಕ್ಷಂ ಪ್ರತಿ ಕ್ರಿಯಾನುಪ್ರವೇಶದ್ವಾರಂ ನ ಶಕ್ಯಂ ಕೇನಚಿದ್ದರ್ಶಯಿತುಮ್ ।
ತಸ್ಮಾಜ್ಜ್ಞಾನಮೇಕಂ ಮುಕ್ತ್ವಾ ಕ್ರಿಯಾಯಾ ಗಂಧಮಾತ್ರಸ್ಯಾಪ್ಯನುಪ್ರವೇಶ ಇಹ ನೋಪಪದ್ಯತೇ ।
ನನು ಜ್ಞಾನಂ ನಾಮ ಮಾನಸೀ ಕ್ರಿಯಾ,
ನ;
ವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಾತ್ ।
ಕ್ರಿಯಾ ಹಿ ನಾಮ ಸಾ,
ಯತ್ರ ವಸ್ತುಸ್ವರೂಪನಿರಪೇಕ್ಷೈವ ಚೋದ್ಯತೇ,
ಪುರುಷಚಿತ್ತವ್ಯಾಪಾರಾಧೀನಾ ಚ,
ಯಥಾ —
‘ಯಸ್ಯೈ ದೇವತಾಯೈ ಹವಿರ್ಗೃಹೀತಂ ಸ್ಯಾತ್ತಾಂ ಮನಸಾ ಧ್ಯಾಯೇದ್ವಷಟ್ಕರಿಷ್ಯನ್’(ಐ॰ಬ್ರಾ॰ ೩-೧-೮) ಇತಿ,
‘ಸಂಧ್ಯಾಂ ಮನಸಾ ಧ್ಯಾಯೇತ್’ (ಐ. ಬ್ರಾ. ೩ । ೮ । ೧) ಇತಿ ಚೈವಮಾದಿಷು ।
ಧ್ಯಾನಂ ಚಿಂತನಂ ಯದ್ಯಪಿ ಮಾನಸಮ್ ,
ತಥಾಪಿ ಪುರುಷೇಣ ಕರ್ತುಮಕರ್ತುಮನ್ಯಥಾ ವಾ ಕರ್ತುಂ ಶಕ್ಯಮ್ ,
ಪುರುಷತಂತ್ರತ್ವಾತ್ ।
ಜ್ಞಾನಂ ತು ಪ್ರಮಾಣಜನ್ಯಮ್ ।
ಪ್ರಮಾಣಂ ಚ ಯಥಾಭೂತವಸ್ತುವಿಷಯಮ್ ।
ಅತೋ ಜ್ಞಾನಂ ಕರ್ತುಮಕರ್ತುಮನ್ಯಥಾ ವಾ ಕರ್ತುಮಶಕ್ಯಮ್ ।
ಕೇವಲಂ ವಸ್ತುತಂತ್ರಮೇವ ತತ್;
ನ ಚೋದನಾತಂತ್ರಮ್ ,
ನಾಪಿ ಪುರುಷತಂತ್ರಮ್ ।
ತಸ್ಮಾನ್ಮಾನಸತ್ವೇಽಪಿ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಮಹದ್ವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಮ್ ।
ಯಥಾ ಚ ‘ಪುರುಷೋ ವಾವ ಗೌತಮಾಗ್ನಿಃ’ (ಛಾ. ಉ. ೫ । ೭ । ೧) ‘ಯೋಷಾ ವಾವ ಗೌತಮಾಗ್ನಿಃ’ (ಛಾ. ಉ. ೫ । ೮ । ೧) ಇತ್ಯತ್ರ ಯೋಷಿತ್ಪುರುಷಯೋರಗ್ನಿಬುದ್ಧಿರ್ಮಾನಸೀ ಭವತಿ ।
ಕೇವಲಚೋದನಾಜನ್ಯತ್ವಾತ್ ಕ್ರಿಯೈವ ಸಾ ಪುರುಷತಂತ್ರಾ ಚ ।
ಯಾ ತು ಪ್ರಸಿದ್ಧೇಽಗ್ನಾವಗ್ನಿಬುದ್ಧಿಃ,
ನ ಸಾ ಚೋದನಾತಂತ್ರಾ;
ನಾಪಿ ಪುರುಷತಂತ್ರಾ ।
ಕಿಂ ತರ್ಹಿ ?
ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷವಿಷಯವಸ್ತುತಂತ್ರೈವೇತಿ ಜ್ಞಾನಮೇವೈತತ್;
ನ ಕ್ರಿಯಾ —
ಏವಂ ಸರ್ವಪ್ರಮಾಣವಿಷಯವಸ್ತುಷು ವೇದಿತವ್ಯಮ್ ।
ತತ್ರೈವಂ ಸತಿ ಯಥಾಭೂತಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮವಿಷಯಮಪಿ ಜ್ಞಾನಂ ನ ಚೋದನಾತಂತ್ರಮ್ ।
ತದ್ವಿಷಯೇ ಲಿಙಾದಯಃ ಶ್ರೂಯಮಾಣಾ ಅಪಿ ಅನಿಯೋಜ್ಯವಿಷಯತ್ವಾತ್ಕುಂಠೀಭವಂತಿ ಉಪಲಾದಿಷು ಪ್ರಯುಕ್ತಕ್ಷುರತೈಕ್ಷ್ಣ್ಯಾದಿವತ್ ,
ಅಹೇಯಾನುಪಾದೇಯವಸ್ತುವಿಷಯತ್ವಾತ್ ।
ಕಿಮರ್ಥಾನಿ ತರ್ಹಿ ‘ಆತ್ಮಾ ವಾ ಅರೇ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಃ ಶ್ರೋತವ್ಯಃ’ (ಬೃ. ಉ. ೨ । ೪ । ೫) ಇತ್ಯಾದೀನಿ ವಿಧಿಚ್ಛಾಯಾನಿ ವಚನಾನಿ ?
ಸ್ವಾಭಾವಿಕಪ್ರವೃತ್ತಿವಿಷಯವಿಮುಖೀಕರಣಾರ್ಥಾನೀತಿ ಬ್ರೂಮಃ ।
ಯೋ ಹಿ ಬಹಿರ್ಮುಖಃ ಪ್ರವರ್ತತೇ ಪುರುಷಃ ‘
ಇಷ್ಟಂ ಮೇ ಭೂಯಾದನಿಷ್ಟಂ ಮಾ ಭೂತ್’
ಇತಿ,
ನ ಚ ತತ್ರಾತ್ಯಂತಿಕಂ ಪುರುಷಾರ್ಥಂ ಲಭತೇ,
ತಮಾತ್ಯಂತಿಕಪುರುಷಾರ್ಥವಾಂಛಿನಂ ಸ್ವಾಭಾವಿಕಾತ್ಕಾರ್ಯಕರಣಸಂಘಾತಪ್ರವೃತ್ತಿಗೋಚರಾದ್ವಿಮುಖೀಕೃತ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮಸ್ರೋತಸ್ತಯಾ ಪ್ರವರ್ತಯಂತಿ ‘
ಆತ್ಮಾ ವಾ ಅರೇ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಃ’
ಇತ್ಯಾದೀನಿ;
ತಸ್ಯಾತ್ಮಾನ್ವೇಷಣಾಯ ಪ್ರವೃತ್ತಸ್ಯಾಹೇಯಮನುಪಾದೇಯಂ ಚಾತ್ಮತತ್ತ್ವಮುಪದಿಶ್ಯತೇ —
‘ಇದಂ ಸರ್ವಂ ಯದಯಮಾತ್ಮಾ’ (ಬೃ. ಉ. ೨ । ೪ । ೬) ‘ಯತ್ರ ತ್ವಸ್ಯ ಸರ್ವಮಾತ್ಮೈವಾಭೂತ್ತತ್ಕೇನ ಕಂ ಪಶ್ಯೇತ್ ... ಕೇನ ಕಂ ವಿಜಾನೀಯಾತ್’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೫ । ೧೫) ‘ವಿಜ್ಞಾತಾರಮರೇ ಕೇನ ವಿಜಾನೀಯಾತ್’ (ಬೃ. ಉ. ೨ । ೪ । ೧೪) ‘ಅಯಮಾತ್ಮಾ ಬ್ರಹ್ಮ’ (ಬೃ. ಉ. ೨ । ೫ । ೧೯) ಇತ್ಯಾದಿಭಿಃ ।
ಯದಪ್ಯಕರ್ತವ್ಯಪ್ರಧಾನಮಾತ್ಮಜ್ಞಾನಂ ಹಾನಾಯೋಪಾದಾನಾಯ ವಾ ನ ಭವತೀತಿ,
ತತ್ತಥೈವೇತ್ಯಭ್ಯುಪಗಮ್ಯತೇ ।
ಅಲಂಕಾರೋ ಹ್ಯಯಮಸ್ಮಾಕಮ್ —
ಯದ್ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮಾವಗತೌ ಸತ್ಯಾಂ ಸರ್ವಕರ್ತವ್ಯತಾಹಾನಿಃ ಕೃತಕೃತ್ಯತಾ ಚೇತಿ ।
ತಥಾ ಚ ಶ್ರುತಿಃ —
‘ಆತ್ಮಾನಂ ಚೇದ್ವಿಜಾನೀಯಾದಯಮಸ್ಮೀತಿ ಪೂರುಷಃ । ಕಿಮಿಚ್ಛನ್ಕಸ್ಯ ಕಾಮಾಯ ಶರೀರಮನುಸಂಜ್ವರೇತ್’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೪ । ೧೨) ಇತಿ,
‘ಏತದ್ಬುದ್ಧ್ವಾ ಬುದ್ಧಿಮಾನ್ಸ್ಯಾತ್ಕೃತಕೃತ್ಯಶ್ಚ ಭಾರತ’ (ಭ. ಗೀ. ೧೫ । ೨೦) ಇತಿ ಚ ಸ್ಮೃತಿಃ ।
ತಸ್ಮಾನ್ನ ಪ್ರತಿಪತ್ತಿವಿಧಿವಿಷಯತಯಾ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸಮರ್ಪಣಮ್ ॥
ಯದಪಿ ಕೇಚಿದಾಹುಃ —
ಪ್ರವೃತ್ತಿನಿವೃತ್ತಿವಿಧಿತಚ್ಛೇಷವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ಕೇವಲವಸ್ತುವಾದೀ ವೇದಭಾಗೋ ನಾಸ್ತೀತಿ,
ತನ್ನ ।
ಔಪನಿಷದಸ್ಯ ಪುರುಷಸ್ಯಾನನ್ಯಶೇಷತ್ವಾತ್ ।
ಯೋಽಸಾವುಪನಿಷತ್ಸ್ವೇವಾಧಿಗತಃ ಪುರುಷೋಽಸಂಸಾರೀ ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪಃ ಉತ್ಪಾದ್ಯಾದಿಚತುರ್ವಿಧದ್ರವ್ಯವಿಲಕ್ಷಣಃ ಸ್ವಪ್ರಕರಣಸ್ಥೋಽನನ್ಯಶೇಷಃ,
ನಾಸೌ ನಾಸ್ತಿ ನಾಧಿಗಮ್ಯತ ಇತಿ ವಾ ಶಕ್ಯಂ ವದಿತುಮ್ ।
‘ಸ ಏಷ ನೇತಿ ನೇತ್ಯಾತ್ಮಾ’ (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೯ । ೨೬) ಇತ್ಯಾತ್ಮಶಬ್ದಾತ್ ಆತ್ಮನಶ್ಚ ಪ್ರತ್ಯಾಖ್ಯಾತುಮಶಕ್ಯತ್ವಾತ್ ,
ಯ ಏವ ನಿರಾಕರ್ತಾ ತಸ್ಯೈವಾತ್ಮತ್ವಾತ್ ।
ನನ್ವಾತ್ಮಾ ಅಹಂಪ್ರತ್ಯಯವಿಷಯತ್ವಾದುಪನಿಷತ್ಸ್ವೇವ ವಿಜ್ಞಾಯತ ಇತ್ಯನುಪಪನ್ನಮ್ ।
ನ,
ತತ್ಸಾಕ್ಷಿತ್ವೇನ ಪ್ರತ್ಯುಕ್ತತ್ವಾತ್ ।
ನ ಹ್ಯಹಂಪ್ರತ್ಯಯವಿಷಯಕರ್ತೃವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ತತ್ಸಾಕ್ಷೀ ಸರ್ವಭೂತಸ್ಥಃ ಸಮ ಏಕಃ ಕೂಟಸ್ಥನಿತ್ಯಃ ಪುರುಷೋ ವಿಧಿಕಾಂಡೇ ತರ್ಕಸಮಯೇ ವಾ ಕೇನಚಿದಧಿಗತಃ ಸರ್ವಸ್ಯಾತ್ಮಾ ।
ಅತಃ ಸ ನ ಕೇನಚಿತ್ಪ್ರತ್ಯಾಖ್ಯಾತುಂ ಶಕ್ಯಃ,
ವಿಧಿಶೇಷತ್ವಂ ವಾ ನೇತುಮ್;
ಆತ್ಮತ್ವಾದೇವ ಚ ಸರ್ವೇಷಾಮ್ —
ನ ಹೇಯೋ ನಾಪ್ಯುಪಾದೇಯಃ ।
ಸರ್ವಂ ಹಿ ವಿನಶ್ಯದ್ವಿಕಾರಜಾತಂ ಪುರುಷಾಂತಂ ವಿನಶ್ಯತಿ ।
ಪುರುಷೋ ಹಿ ವಿನಾಶಹೇತ್ವಭಾವಾದವಿನಾಶೀ ।
ವಿಕ್ರಿಯಾಹೇತ್ವಭಾವಾಚ್ಚ ಕೂಟಸ್ಥನಿತ್ಯಃ ।
ಅತ ಏವ ನಿತ್ಯಶುದ್ಧಬುದ್ಧಮುಕ್ತಸ್ವಭಾವಃ;
ತಸ್ಮಾತ್ ‘ಪುರುಷಾನ್ನ ಪರಂ ಕಿಂಚಿತ್ಸಾ ಕಾಷ್ಠಾ ಸಾ ಪರಾ ಗತಿಃ’ (ಕ. ಉ. ೧ । ೩ । ೧೧) ‘ತಂ ತ್ವೌಪನಿಷದಂ ಪುರುಷಂ ಪೃಚ್ಛಾಮಿ’ (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೯ । ೨೬) ಇತಿ ಚೌಪನಿಷದತ್ವವಿಶೇಷಣಂ ಪುರುಷಸ್ಯೋಪನಿಷತ್ಸು ಪ್ರಾಧಾನ್ಯೇನ ಪ್ರಕಾಶ್ಯಮಾನತ್ವೇ ಉಪಪದ್ಯತೇ ।
ಅತೋ ಭೂತವಸ್ತುಪರೋ ವೇದಭಾಗೋ ನಾಸ್ತೀತಿ ವಚನಂ ಸಾಹಸಮಾತ್ರಮ್ ॥
ಯದಪಿ ಶಾಸ್ತ್ರತಾತ್ಪರ್ಯವಿದಾಮನುಕ್ರಮಣಮ್ — ‘ದೃಷ್ಟೋ ಹಿ ತಸ್ಯಾರ್ಥಃ ಕರ್ಮಾವಬೋಧನಮ್’ ಇತ್ಯೇವಮಾದಿ, ತತ್ ಧರ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾವಿಷಯತ್ವಾದ್ವಿಧಿಪ್ರತಿಷೇಧಶಾಸ್ತ್ರಾಭಿಪ್ರಾಯಂ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ । ಅಪಿ ಚ ‘ಆಮ್ನಾಯಸ್ಯ ಕ್ರಿಯಾರ್ಥತ್ವಾದಾನರ್ಥಕ್ಯಮತದರ್ಥಾನಾಮ್’ ಇತ್ಯೇತದೇಕಾಂತೇನಾಭ್ಯುಪಗಚ್ಛತಾಂ ಭೂತೋಪದೇಶಾನರ್ಥಕ್ಯಪ್ರಸಂಗಃ । ಪ್ರವೃತ್ತಿನಿವೃತ್ತಿವಿಧಿವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ಭೂತಂ ಚೇದ್ವಸ್ತೂಪದಿಶತಿ ಭವ್ಯಾರ್ಥತ್ವೇನ, ಕೂಟಸ್ಥನಿತ್ಯಂ ಭೂತಂ ನೋಪದಿಶತೀತಿ ಕೋ ಹೇತುಃ । ನ ಹಿ ಭೂತಮುಪದಿಶ್ಯಮಾನಂ ಕ್ರಿಯಾ ಭವತಿ । ಅಕ್ರಿಯಾತ್ವೇಽಪಿ ಭೂತಸ್ಯ ಕ್ರಿಯಾಸಾಧನತ್ವಾತ್ಕ್ರಿಯಾರ್ಥ ಏವ ಭೂತೋಪದೇಶ ಇತಿ ಚೇತ್ , ನೈಷ ದೋಷಃ । ಕ್ರಿಯಾರ್ಥತ್ವೇಽಪಿ ಕ್ರಿಯಾನಿರ್ವರ್ತನಶಕ್ತಿಮದ್ವಸ್ತೂಪದಿಷ್ಟಮೇವ । ಕ್ರಿಯಾರ್ಥತ್ವಂ ತು ಪ್ರಯೋಜನಂ ತಸ್ಯ । ನ ಚೈತಾವತಾ ವಸ್ತ್ವನುಪದಿಷ್ಟಂ ಭವತಿ । ಯದಿ ನಾಮೋಪದಿಷ್ಟಂ ಕಿಂ ತವ ತೇನ ಸ್ಯಾದಿತಿ, ಉಚ್ಯತೇ — ಅನವಗತಾತ್ಮವಸ್ತೂಪದೇಶಶ್ಚ ತಥೈವ ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ । ತದವಗತ್ಯಾ ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಸಂಸಾರಹೇತೋರ್ನಿವೃತ್ತಿಃ ಪ್ರಯೋಜನಂ ಕ್ರಿಯತ ಇತ್ಯವಿಶಿಷ್ಟಮರ್ಥವತ್ತ್ವಂ ಕ್ರಿಯಾಸಾಧನವಸ್ತೂಪದೇಶೇನ । ಅಪಿ ಚ ‘ಬ್ರಾಹ್ಮಣೋ ನ ಹಂತವ್ಯಃ’ ಇತಿ ಚೈವಮಾದ್ಯಾ ನಿವೃತ್ತಿರುಪದಿಶ್ಯತೇ । ನ ಚ ಸಾ ಕ್ರಿಯಾ । ನಾಪಿ ಕ್ರಿಯಾಸಾಧನಮ್ । ಅಕ್ರಿಯಾರ್ಥಾನಾಮುಪದೇಶೋಽನರ್ಥಕಶ್ಚೇತ್ , ‘ಬ್ರಾಹ್ಮಣೋ ನ ಹಂತವ್ಯಃ’ ಇತ್ಯಾದಿನಿವೃತ್ತ್ಯುಪದೇಶಾನಾಮಾನರ್ಥಕ್ಯಂ ಪ್ರಾಪ್ತಮ್ । ತಚ್ಚಾನಿಷ್ಟಮ್ । ನ ಚ ಸ್ವಭಾವಪ್ರಾಪ್ತಹಂತ್ಯರ್ಥಾನುರಾಗೇಣ ನಞಃ ಶಕ್ಯಮಪ್ರಾಪ್ತಕ್ರಿಯಾರ್ಥತ್ವಂ ಕಲ್ಪಯಿತುಂ ಹನನಕ್ರಿಯಾನಿವೃತ್ತ್ಯೌದಾಸೀನ್ಯವ್ಯತಿರೇಕೇಣ । ನಞಶ್ಚೈಷ ಸ್ವಭಾವಃ, ಯತ್ಸ್ವಸಂಬಂಧಿನೋಽಭಾವಂ ಬೋಧಯತೀತಿ । ಅಭಾವಬುದ್ಧಿಶ್ಚೌದಾಸೀನ್ಯಕಾರಣಮ್ । ಸಾ ಚ ದಗ್ಧೇಂಧನಾಗ್ನಿವತ್ಸ್ವಯಮೇವೋಪಶಾಮ್ಯತಿ । ತಸ್ಮಾತ್ಪ್ರಸಕ್ತಕ್ರಿಯಾನಿವೃತ್ತ್ಯೌದಾಸೀನ್ಯಮೇವ ‘ಬ್ರಾಹ್ಮಣೋ ನ ಹಂತವ್ಯಃ’ ಇತ್ಯಾದಿಷು ಪ್ರತಿಷೇಧಾರ್ಥಂ ಮನ್ಯಾಮಹೇ, ಅನ್ಯತ್ರ ಪ್ರಜಾಪತಿವ್ರತಾದಿಭ್ಯಃ । ತಸ್ಮಾತ್ಪುರುಷಾರ್ಥಾನುಪಯೋಗ್ಯುಪಾಖ್ಯಾನಾದಿಭೂತಾರ್ಥವಾದವಿಷಯಮಾನರ್ಥಕ್ಯಾಭಿಧಾನಂ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ ॥
ಯದಪ್ಯುಕ್ತಮ್ —
ಕರ್ತವ್ಯವಿಧ್ಯನುಪ್ರವೇಶಮಂತರೇಣ ವಸ್ತುಮಾತ್ರಮುಚ್ಯಮಾನಮನರ್ಥಕಂ ಸ್ಯಾತ್ ‘
ಸಪ್ತದ್ವೀಪಾ ವಸುಮತೀ’
ಇತ್ಯಾದಿವದಿತಿ,
ತತ್ಪರಿಹೃತಮ್ । ‘
ರಜ್ಜುರಿಯಮ್ ,
ನಾಯಂ ಸರ್ಪಃ’
ಇತಿ ವಸ್ತುಮಾತ್ರಕಥನೇಽಪಿ ಪ್ರಯೋಜನಸ್ಯ ದೃಷ್ಟತ್ವಾತ್ ।
ನನು ಶ್ರುತಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಪಿ ಯಥಾಪೂರ್ವಂ ಸಂಸಾರಿತ್ವದರ್ಶನಾನ್ನ ರಜ್ಜುಸ್ವರೂಪಕಥನವದರ್ಥವತ್ತ್ವಮಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ ।
ಅತ್ರೋಚ್ಯತೇ —
ನಾವಗತಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮಭಾವಸ್ಯ ಯಥಾಪೂರ್ವಂ ಸಂಸಾರಿತ್ವಂ ಶಕ್ಯಂ ದರ್ಶಯಿತುಮ್ ,
ವೇದಪ್ರಮಾಣಜನಿತಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮಭಾವವಿರೋಧಾತ್ ।
ನ ಹಿ ಶರೀರಾದ್ಯಾತ್ಮಾಭಿಮಾನಿನೋ ದುಃಖಭಯಾದಿಮತ್ತ್ವಂ ದೃಷ್ಟಮಿತಿ,
ತಸ್ಯೈವ ವೇದಪ್ರಮಾಣಜನಿತಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮಾವಗಮೇ ತದಭಿಮಾನನಿವೃತ್ತೌ ತದೇವ ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನನಿಮಿತ್ತಂ ದುಃಖಭಯಾದಿಮತ್ತ್ವಂ ಭವತೀತಿ ಶಕ್ಯಂ ಕಲ್ಪಯಿತುಮ್ ।
ನ ಹಿ ಧನಿನೋ ಗೃಹಸ್ಥಸ್ಯ ಧನಾಭಿಮಾನಿನೋ ಧನಾಪಹಾರನಿಮಿತ್ತಂ ದುಃಖಂ ದೃಷ್ಟಮಿತಿ,
ತಸ್ಯೈವ ಪ್ರವ್ರಜಿತಸ್ಯ ಧನಾಭಿಮಾನರಹಿತಸ್ಯ ತದೇವ ಧನಾಪಹಾರನಿಮಿತ್ತಂ ದುಃಖಂ ಭವತಿ ।
ನ ಚ ಕುಂಡಲಿನಃ ಕುಂಡಲಿತ್ವಾಭಿಮಾನನಿಮಿತ್ತಂ ಸುಖಂ ದೃಷ್ಟಮಿತಿ ತಸ್ಯೈವ ಕುಂಡಲವಿಯುಕ್ತಸ್ಯ ಕುಂಡಲಿತ್ವಾಭಿಮಾನರಹಿತಸ್ಯ ತದೇವ ಕುಂಡಲಿತ್ವಾಭಿಮಾನನಿಮಿತ್ತಂ ಸುಖಂ ಭವತಿ ।
ತದುಕ್ತಂ ಶ್ರುತ್ಯಾ —
‘ಅಶರೀರಂ ವಾವ ಸಂತಂ ನ ಪ್ರಿಯಾಪ್ರಿಯೇ ಸ್ಪೃಶತಃ’ (ಛಾ. ಉ. ೮ । ೧೨ । ೧) ಇತಿ ।
ಶರೀರೇ ಪತಿತೇಽಶರೀರತ್ವಂ ಸ್ಯಾತ್ ,
ನ ಜೀವತ ಇತಿ ಚೇತ್ ,
ನ;
ಸಶರೀರತ್ವಸ್ಯ ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನನಿಮಿತ್ತತ್ವಾತ್ ।
ನ ಹ್ಯಾತ್ಮನಃ ಶರೀರಾತ್ಮಾಭಿಮಾನಲಕ್ಷಣಂ ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನಂ ಮುಕ್ತ್ವಾ ಅನ್ಯತಃ ಸಶರೀರತ್ವಂ ಶಕ್ಯಂ ಕಲ್ಪಯಿತುಮ್ ।
ನಿತ್ಯಮಶರೀರತ್ವಮಕರ್ಮನಿಮಿತ್ತತ್ವಾದಿತ್ಯವೋಚಾಮ ।
ತತ್ಕೃತಧರ್ಮಾಧರ್ಮನಿಮಿತ್ತಂ ಸಶರೀರತ್ವಮಿತಿ ಚೇತ್ ,
ನ ।
ಶರೀರಸಂಬಂಧಸ್ಯಾಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ ಧರ್ಮಾಧರ್ಮಯೋರಾತ್ಮಕೃತತ್ವಾಸಿದ್ಧೇಃ,
ಶರೀರಸಂಬಂಧಸ್ಯ ಧರ್ಮಾಧರ್ಮಯೋಸ್ತತ್ಕೃತತ್ವಸ್ಯ ಚೇತರೇತರಾಶ್ರಯತ್ವಪ್ರಸಂಗಾತ್ ।
ಅಂಧಪರಂಪರೈಷಾ ಅನಾದಿತ್ವಕಲ್ಪನಾ ।
ಕ್ರಿಯಾಸಮವಾಯಾಭಾವಾಚ್ಚಾತ್ಮನಃ ಕರ್ತೃತ್ವಾನುಪಪತ್ತೇಃ ।
ಸನ್ನಿಧಾನಮಾತ್ರೇಣ ರಾಜಪ್ರಭೃತೀನಾಂ ದೃಷ್ಟಂ ಕರ್ತೃತ್ವಮಿತಿ ಚೇತ್ ,
ನ ।
ಧನದಾನಾದ್ಯುಪಾರ್ಜಿತಭೃತ್ಯಸಂಬಂಧಿತ್ವಾತ್ತೇಷಾಂ ಕರ್ತೃತ್ವೋಪಪತ್ತೇಃ ।
ನ ತ್ವಾತ್ಮನೋ ಧನದಾನಾದಿವಚ್ಛರೀರಾದಿಭಿಃ ಸ್ವಸ್ವಾಮಿಭಾವಸಂಬಂಧನಿಮಿತ್ತಂ ಕಿಂಚಿಚ್ಛಕ್ಯಂ ಕಲ್ಪಯಿತುಮ್ ।
ಮಿಥ್ಯಾಭಿಮಾನಸ್ತು ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಃ ಸಂಬಂಧಹೇತುಃ ।
ಏತೇನ ಯಜಮಾನತ್ವಮಾತ್ಮನೋ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮ್ ।
ಅತ್ರಾಹುಃ —
ದೇಹಾದಿವ್ಯತಿರಿಕ್ತಸ್ಯಾತ್ಮನಃ ಆತ್ಮೀಯೇ ದೇಹಾದಾವಭಿಮಾನೋ ಗೌಣಃ,
ನ ಮಿಥ್ಯೇತಿ ಚೇತ್ ,
ನ ।
ಪ್ರಸಿದ್ಧವಸ್ತುಭೇದಸ್ಯ ಗೌಣತ್ವಮುಖ್ಯತ್ವಪ್ರಸಿದ್ಧೇಃ ।
ಯಸ್ಯ ಹಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧೋ ವಸ್ತುಭೇದಃ —
ಯಥಾ ಕೇಸರಾದಿಮಾನಾಕೃತಿವಿಶೇಷೋಽನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಾಭ್ಯಾಂ ಸಿಂಹಶಬ್ದಪ್ರತ್ಯಯಭಾಙ್ಮುಖ್ಯೋಽನ್ಯಃ ಪ್ರಸಿದ್ಧಃ,
ತತಶ್ಚಾನ್ಯಃ ಪುರುಷಃ ಪ್ರಾಯಿಕೈಃ ಕ್ರೌರ್ಯಶೌರ್ಯಾದಿಭಿಃ ಸಿಂಹಗುಣೈಃ ಸಂಪನ್ನಃ ಸಿದ್ಧಃ,
ತಸ್ಯ ಪುರುಷೇ ಸಿಂಹಶಬ್ದಪ್ರತ್ಯಯೌ ಗೌಣೌ ಭವತಃ ।
ನಾಪ್ರಸಿದ್ಧವಸ್ತುಭೇದಸ್ಯ ।
ತಸ್ಯ ತ್ವನ್ಯತ್ರಾನ್ಯಶಬ್ದಪ್ರತ್ಯಯೌ ಭ್ರಾಂತಿನಿಮಿತ್ತಾವೇವ ಭವತಃ,
ನ ಗೌಣೌ ।
ಯಥಾ ಮಂದಾಂಧಕಾರೇ ಸ್ಥಾಣುರಯಮಿತ್ಯಗೃಹ್ಯಮಾಣವಿಶೇಷೇ ಪುರುಷಶಬ್ದಪ್ರತ್ಯಯೌ ಸ್ಥಾಣುವಿಷಯೌ,
ಯಥಾ ವಾ ಶುಕ್ತಿಕಾಯಾಮಕಸ್ಮಾದ್ರಜತಮಿದಮಿತಿ ನಿಶ್ಚಿತೌ ಶಬ್ದಪ್ರತ್ಯಯೌ,
ತದ್ವದ್ದೇಹಾದಿಸಂಘಾತೇ ಅಹಮ್ ಇತಿ ನಿರುಪಚಾರೇಣ ಶಬ್ದಪ್ರತ್ಯಯಾವಾತ್ಮಾನಾತ್ಮಾವಿವೇಕೇನೋತ್ಪದ್ಯಮಾನೌ ಕಥಂ ಗೌಣೌ ಶಕ್ಯೌ ವದಿತುಮ್ ।
ಆತ್ಮಾನಾತ್ಮವಿವೇಕಿನಾಮಪಿ ಪಂಡಿತಾನಾಮಜಾವಿಪಾಲಾನಾಮಿವಾವಿವಿಕ್ತೌ ಶಬ್ದಪ್ರತ್ಯಯೌ ಭವತಃ ।
ತಸ್ಮಾದ್ದೇಹಾದಿವ್ಯತಿರಿಕ್ತಾತ್ಮಾಸ್ತಿತ್ವವಾದಿನಾಂ ದೇಹಾದಾವಹಂಪ್ರತ್ಯಯೋ ಮಿಥ್ಯೈವ,
ನ ಗೌಣಃ ।
ತಸ್ಮಾನ್ಮಿಥ್ಯಾಪ್ರತ್ಯಯನಿಮಿತ್ತತ್ವಾತ್ಸಶರೀರತ್ವಸ್ಯ,
ಸಿದ್ಧಂ ಜೀವತೋಽಪಿ ವಿದುಷೋಽಶರೀರತ್ವಮ್ ।
ತಥಾ ಚ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ವಿಷಯಾ ಶ್ರುತಿಃ —
‘ತದ್ಯಥಾಹಿನಿರ್ಲ್ವಯನೀ ವಲ್ಮೀಕೇ ಮೃತಾ ಪ್ರತ್ಯಸ್ತಾ ಶಯೀತೈವಮೇವೇದಂ ಶರೀರಂ ಶೇತೇ ಅಥಾಯಮಶರೀರೋಽಮೃತಃ ಪ್ರಾಣೋ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ತೇಜ ಏವ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೪ । ೭) ಇತಿ; ‘
ಸಚಕ್ಷುರಚಕ್ಷುರಿವ ಸಕರ್ಣೋಽಕರ್ಣ ಇವ ಸವಾಗವಾಗಿವ ಸಮನಾ ಅಮನಾ ಇವ ಸಪ್ರಾಣೋಽಪ್ರಾಣ ಇವ’
ಇತಿ ಚ ।
ಸ್ಮೃತಿರಪಿ —
‘ಸ್ಥಿತಪ್ರಜ್ಞಸ್ಯ ಕಾ ಭಾಷಾ’ (ಭ. ಗೀ. ೨ । ೫೪) ಇತ್ಯಾದ್ಯಾ ಸ್ಥಿತಪ್ರಜ್ಞಸ್ಯ ಲಕ್ಷಣಾನ್ಯಾಚಕ್ಷಾಣಾ ವಿದುಷಃ ಸರ್ವಪ್ರವೃತ್ತ್ಯಸಂಬಂಧಂ ದರ್ಶಯತಿ ।
ತಸ್ಮಾನ್ನಾವಗತಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮಭಾವಸ್ಯ ಯಥಾಪೂರ್ವಂ ಸಂಸಾರಿತ್ವಮ್ ।
ಯಸ್ಯ ತು ಯಥಾಪೂರ್ವಂ ಸಂಸಾರಿತ್ವಂ ನಾಸಾವವಗತಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮಭಾವ ಇತ್ಯನವದ್ಯಮ್ ॥
ಯತ್ಪುನರುಕ್ತಂ ಶ್ರವಣಾತ್ಪರಾಚೀನಯೋರ್ಮನನನಿದಿಧ್ಯಾಸನಯೋರ್ದರ್ಶನಾದ್ವಿಧಿಶೇಷತ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ, ನ ಸ್ವರೂಪಪರ್ಯವಸಾಯಿತ್ವಮಿತಿ, ತನ್ನ । ಶ್ರವಣವದವಗತ್ಯರ್ಥತ್ವಾನ್ಮನನನಿದಿಧ್ಯಾಸನಯೋಃ । ಯದಿ ಹ್ಯವಗತಂ ಬ್ರಹ್ಮಾನ್ಯತ್ರ ವಿನಿಯುಜ್ಯೇತ, ಭವೇತ್ತದಾ ವಿಧಿಶೇಷತ್ವಮ್ । ನ ತು ತದಸ್ತಿ, ಮನನನಿದಿಧ್ಯಾಸನಯೋರಪಿ ಶ್ರವಣವದವಗತ್ಯರ್ಥತ್ವಾತ್ । ತಸ್ಮಾನ್ನ ಪ್ರತಿಪತ್ತಿವಿಧಿವಿಷಯತಯಾ ಶಾಸ್ತ್ರಪ್ರಮಾಣಕತ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸಂಭವತೀತ್ಯತಃ ಸ್ವತಂತ್ರಮೇವ ಬ್ರಹ್ಮ ಶಾಸ್ತ್ರಪ್ರಮಾಣಕಂ ವೇದಾಂತವಾಕ್ಯಸಮನ್ವಯಾದಿತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ । ಏವಂ ಚ ಸತಿ ‘ಅಥಾತೋ ಬ್ರಹ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾ’ ಇತಿ ತದ್ವಿಷಯಃ ಪೃಥಕ್ಶಾಸ್ತ್ರಾರಂಭ ಉಪಪದ್ಯತೇ । ಪ್ರತಿಪತ್ತಿವಿಧಿಪರತ್ವೇ ಹಿ ‘ಅಥಾತೋ ಧರ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾ’ ಇತ್ಯೇವಾರಬ್ಧತ್ವಾನ್ನ ಪೃಥಕ್ಶಾಸ್ತ್ರಮಾರಭ್ಯೇತ । ಆರಭ್ಯಮಾಣಂ ಚೈವಮಾರಭ್ಯೇತ — ಅಥಾತಃ ಪರಿಶಿಷ್ಟಧರ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸೇತಿ, ‘ಅಥಾತಃ ಕ್ರತ್ವರ್ಥಪುರುಷಾರ್ಥಯೋರ್ಜಿಜ್ಞಾಸಾ’ (ಜೈ. ಸೂ. ೪ । ೧। ೧) ಇತಿವತ್ । ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮೈಕ್ಯಾವಗತಿಸ್ತ್ವಪ್ರತಿಜ್ಞಾತೇತಿ ತದರ್ಥೋ ಯುಕ್ತಃ ಶಾಸ್ತ್ರಾರಂಭಃ — ‘ಅಥಾತೋ ಬ್ರಹ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾ’ ಇತಿ । ತಸ್ಮಾತ್ ಅಹಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಸ್ಮೀತ್ಯೇತದವಸಾನಾ ಏವ ಸರ್ವೇ ವಿಧಯಃ ಸರ್ವಾಣಿ ಚೇತರಾಣಿ ಪ್ರಮಾಣಾನಿ । ನ ಹ್ಯಹೇಯಾನುಪಾದೇಯಾದ್ವೈತಾತ್ಮಾವಗತೌ , ನಿರ್ವಿಷಯಾಣ್ಯಪ್ರಮಾತೃಕಾಣಿ ಚ ಪ್ರಮಾಣಾನಿ ಭವಿತುಮರ್ಹಂತೀತಿ । ಅಪಿ ಚಾಹುಃ — ‘ಗೌಣಮಿಥ್ಯಾತ್ಮನೋಽಸತ್ತ್ವೇ ಪುತ್ರದೇಹಾದಿಬಾಧನಾತ್ । ಸದ್ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮಾಹಮಿತ್ಯೇವಂ ಬೋಧೇ ಕಾರ್ಯಂ ಕಥಂ ಭವೇತ್ ॥ ಅನ್ವೇಷ್ಟವ್ಯಾತ್ಮವಿಜ್ಞಾನಾತ್ಪ್ರಾಕ್ಪ್ರಮಾತೃತ್ವಮಾತ್ಮನಃ । ಅನ್ವಿಷ್ಟಃ ಸ್ಯಾತ್ಪ್ರಮಾತೈವ ಪಾಪ್ಮದೋಷಾದಿವರ್ಜಿತಃ ॥ ದೇಹಾತ್ಮಪ್ರತ್ಯಯೋ ಯದ್ವತ್ಪ್ರಮಾಣತ್ವೇನ ಕಲ್ಪಿತಃ । ಲೌಕಿಕಂ ತದ್ವದೇವೇದಂ ಪ್ರಮಾಣಂ ತ್ವಾಽಽತ್ಮನಿಶ್ಚಯಾತ್’ ಇತಿ ॥ ೪ ॥
ಏವಂ ತಾವದ್ವೇದಾಂತವಾಕ್ಯಾನಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮಾವಗತಿಪ್ರಯೋಜನಾನಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮನಿ ತಾತ್ಪರ್ಯೇಣ ಸಮನ್ವಿತಾನಾಮಂತರೇಣಾಪಿ ಕಾರ್ಯಾನುಪ್ರವೇಶಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಪರ್ಯವಸಾನಮುಕ್ತಮ್ । ಬ್ರಹ್ಮ ಚ ಸರ್ವಜ್ಞಂ ಸರ್ವಶಕ್ತಿ ಜಗದುತ್ಪತ್ತಿಸ್ಥಿತಿನಾಶಕಾರಣಮಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಸಾಂಖ್ಯಾದಯಸ್ತು ಪರಿನಿಷ್ಠಿತಂ ವಸ್ತು ಪ್ರಮಾಣಾಂತರಗಮ್ಯಮೇವೇತಿ ಮನ್ಯಮಾನಾಃ ಪ್ರಧಾನಾದೀನಿ ಕಾರಣಾಂತರಾಣ್ಯನುಮಿಮಾನಾಸ್ತತ್ಪರತಯೈವ ವೇದಾಂತವಾಕ್ಯಾನಿ ಯೋಜಯಂತಿ । ಸರ್ವೇಷ್ವೇವ ವೇದಾಂತವಾಕ್ಯೇಷು ಸೃಷ್ಟಿವಿಷಯೇಷ್ವನುಮಾನೇನೈವ ಕಾರ್ಯೇಣ ಕಾರಣಂ ಲಿಲಕ್ಷಯಿಷಿತಮ್ । ಪ್ರಧಾನಪುರುಷಸಂಯೋಗಾ ನಿತ್ಯಾನುಮೇಯಾ ಇತಿ ಸಾಂಖ್ಯಾ ಮನ್ಯಂತೇ । ಕಾಣಾದಾಸ್ತ್ವೇತೇಭ್ಯ ಏವ ವಾಕ್ಯೇಭ್ಯ ಈಶ್ವರಂ ನಿಮಿತ್ತಕಾರಣಮನುಮಿಮತೇ, ಅಣೂಂಶ್ಚ ಸಮವಾಯಿಕಾರಣಮ್ । ಏವಮನ್ಯೇಽಪಿ ತಾರ್ಕಿಕಾ ವಾಕ್ಯಾಭಾಸಯುಕ್ತ್ಯಾಭಾಸಾವಷ್ಟಂಭಾಃ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷವಾದಿನ ಇಹೋತ್ತಿಷ್ಠಂತೇ । ತತ್ರ ಪದವಾಕ್ಯಪ್ರಮಾಣಜ್ಞೇನಾಚಾರ್ಯೇಣ ವೇದಾಂತವಾಕ್ಯಾನಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮಾವಗತಿಪರತ್ವಪ್ರದರ್ಶನಾಯ ವಾಕ್ಯಾಭಾಸಯುಕ್ತ್ಯಾಭಾಸಪ್ರತಿಪತ್ತಯಃ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೀಕೃತ್ಯ ನಿರಾಕ್ರಿಯಂತೇ ॥
ತತ್ರ ಸಾಂಖ್ಯಾಃ ಪ್ರಧಾನಂ ತ್ರಿಗುಣಮಚೇತನಂ ಸ್ವತಂತ್ರಂ ಜಗತಃ ಕಾರಣಮಿತಿ ಮನ್ಯಮಾನಾ ಆಹುಃ —
ಯಾನಿ ವೇದಾಂತವಾಕ್ಯಾನಿ ಸರ್ವಜ್ಞಸ್ಯ ಸರ್ವಶಕ್ತೇರ್ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಜಗತ್ಕಾರಣತ್ವಂ ಪ್ರದರ್ಶಯಂತೀತ್ಯವೋಚಃ,
ತಾನಿ ಪ್ರಧಾನಕಾರಣಪಕ್ಷೇಽಪಿ ಯೋಜಯಿತುಂ ಶಕ್ಯಂತೇ ।
ಸರ್ವಶಕ್ತಿಮತ್ವಂ ತಾವತ್ಪ್ರಧಾನಸ್ಯಾಪಿ ಸ್ವವಿಕಾರವಿಷಯಮುಪಪದ್ಯತೇ ।
ಏವಂ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಮಪ್ಯುಪಪದ್ಯತೇ ।
ಕಥಮ್ ?
ಯತ್ತ್ವಂ ಜ್ಞಾನಂ ಮನ್ಯಸೇ,
ಸ ಸತ್ತ್ವಧರ್ಮಃ,
‘ಸತ್ತ್ವಾತ್ಸಂಜಾಯತೇ ಜ್ಞಾನಮ್’ (ಭ. ಗೀ. ೧೪ । ೧೭) ಇತಿ ಸ್ಮೃತೇಃ ।
ತೇನ ಚ ಸತ್ತ್ವಧರ್ಮೇಣ ಜ್ಞಾನೇನ ಕಾರ್ಯಕರಣವಂತಃ ಪುರುಷಾಃ ಸರ್ವಜ್ಞಾ ಯೋಗಿನಃ ಪ್ರಸಿದ್ಧಾಃ ।
ಸತ್ತ್ವಸ್ಯ ಹಿ ನಿರತಿಶಯೋತ್ಕರ್ಷೇ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಂ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮ್ ।
ನ ಕೇವಲಸ್ಯ ಅಕಾರ್ಯಕರಣಸ್ಯ ಪುರುಷಸ್ಯೋಪಲಬ್ಧಿಮಾತ್ರಸ್ಯ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಂ ಕಿಂಚಿಜ್ಜ್ಞತ್ವಂ ವಾ ಕಲ್ಪಯಿತುಂ ಶಕ್ಯಮ್ ।
ತ್ರಿಗುಣತ್ವಾತ್ತು ಪ್ರಧಾನಸ್ಯ ಸರ್ವಜ್ಞಾನಕಾರಣಭೂತಂ ಸತ್ತ್ವಂ ಪ್ರಧಾನಾವಸ್ಥಾಯಾಮಪಿ ವಿದ್ಯತ ಇತಿ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯಾಚೇತನಸ್ಯೈವ ಸತಃ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಮುಪಚರ್ಯತೇ ವೇದಾಂತವಾಕ್ಯೇಷು ।
ಅವಶ್ಯಂ ಚ ತ್ವಯಾಪಿ ಸರ್ವಜ್ಞಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಭ್ಯುಪಗಚ್ಛತಾ ಸರ್ವಜ್ಞಾನಶಕ್ತಿಮತ್ತ್ವೇನೈವ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಮಭ್ಯುಪಗಂತವ್ಯಮ್ ।
ನ ಹಿ ಸರ್ವದಾ ಸರ್ವವಿಷಯಂ ಜ್ಞಾನಂ ಕುರ್ವದೇವ ಬ್ರಹ್ಮ ವರ್ತತೇ ।
ತಥಾಹಿ —
ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ನಿತ್ಯತ್ವೇ ಜ್ಞಾನಕ್ರಿಯಾಂ ಪ್ರತಿ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಹೀಯೇತ;
ಅಥಾನಿತ್ಯಂ ತದಿತಿ ಜ್ಞಾನಕ್ರಿಯಾಯಾ ಉಪರಮೇ ಉಪರಮೇತಾಪಿ ಬ್ರಹ್ಮ,
ತದಾ ಸರ್ವಜ್ಞಾನಶಕ್ತಿಮತ್ತ್ವೇನೈವ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಮಾಪತತಿ ।
ಅಪಿ ಚ ಪ್ರಾಗುತ್ಪತ್ತೇಃ ಸರ್ವಕಾರಕಶೂನ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮೇಷ್ಯತೇ ತ್ವಯಾ ।
ನ ಚ ಜ್ಞಾನಸಾಧನಾನಾಂ ಶರೀರೇಂದ್ರಿಯಾದೀನಾಮಭಾವೇ ಜ್ಞಾನೋತ್ಪತ್ತಿಃ ಕಸ್ಯಚಿದುಪಪನ್ನಾ ।
ಅಪಿ ಚ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯಾನೇಕಾತ್ಮಕಸ್ಯ ಪರಿಣಾಮಸಂಭವಾತ್ಕಾರಣತ್ವೋಪಪತ್ತಿರ್ಮೃದಾದಿವತ್ ,
ನಾಸಂಹತಸ್ಯೈಕಾತ್ಮಕಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ —
ಇತ್ಯೇವಂ ಪ್ರಾಪ್ತೇ,
ಇದಂ ಸೂತ್ರಮಾರಭ್ಯತೇ —
ಈಕ್ಷತೇರ್ನಾಶಬ್ದಮ್ ॥ ೫ ॥
ಯತ್ತೂಕ್ತಂ ಸತ್ತ್ವಧರ್ಮೇಣ ಜ್ಞಾನೇನ ಸರ್ವಜ್ಞಂ ಪ್ರಧಾನಂ ಭವಿಷ್ಯತೀತಿ, ತನ್ನೋಪಪದ್ಯತೇ । ನ ಹಿ ಪ್ರಧಾನಾವಸ್ಥಾಯಾಂ ಗುಣಸಾಮ್ಯಾತ್ಸತ್ತ್ವಧರ್ಮೋ ಜ್ಞಾನಂ ಸಂಭವತಿ । ನನೂಕ್ತಂ ಸರ್ವಜ್ಞಾನಶಕ್ತಿಮತ್ತ್ವೇನ ಸರ್ವಜ್ಞಂ ಭವಿಷ್ಯತೀತಿ; ತದಪಿ ನೋಪಪದ್ಯತೇ । ಯದಿ ಗುಣಸಾಮ್ಯೇ ಸತಿ ಸತ್ತ್ವವ್ಯಪಾಶ್ರಯಾಂ ಜ್ಞಾನಶಕ್ತಿಮಾಶ್ರಿತ್ಯ ಸರ್ವಜ್ಞಂ ಪ್ರಧಾನಮುಚ್ಯೇತ, ಕಾಮಂ ರಜಸ್ತಮೋವ್ಯಪಾಶ್ರಯಾಮಪಿ ಜ್ಞಾನಪ್ರತಿಬಂಧಕಶಕ್ತಿಮಾಶ್ರಿತ್ಯ ಕಿಂಚಿಜ್ಜ್ಞಮುಚ್ಯೇತ । ಅಪಿ ಚ ನಾಸಾಕ್ಷಿಕಾ ಸತ್ತ್ವವೃತ್ತಿರ್ಜಾನಾತಿನಾ ಅಭಿಧೀಯತೇ । ನ ಚಾಚೇತನಸ್ಯ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯ ಸಾಕ್ಷಿತ್ವಮಸ್ತಿ । ತಸ್ಮಾದನುಪಪನ್ನಂ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಮ್ । ಯೋಗಿನಾಂ ತು ಚೇತನತ್ವಾತ್ಸತ್ತ್ವೋತ್ಕರ್ಷನಿಮಿತ್ತಂ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಮುಪಪನ್ನಮಿತ್ಯನುದಾಹರಣಮ್ । ಅಥ ಪುನಃ ಸಾಕ್ಷಿನಿಮಿತ್ತಮೀಕ್ಷಿತೃತ್ವಂ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯ ಕಲ್ಪ್ಯೇತ, ಯಥಾಗ್ನಿನಿಮಿತ್ತಮಯಃಪಿಂಡಾದೇರ್ದಗ್ಧೃತ್ವಮ್ । ತಥಾ ಸತಿ ಯನ್ನಿಮಿತ್ತಮೀಕ್ಷಿತೃತ್ವಂ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯ, ತದೇವ ಸರ್ವಜ್ಞಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಮುಖ್ಯಂ ಜಗತಃ ಕಾರಣಮಿತಿ ಯುಕ್ತಮ್ । ಯತ್ಪುನರುಕ್ತಂ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಪಿ ನ ಮುಖ್ಯಂ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಮುಪಪದ್ಯತೇ, ನಿತ್ಯಜ್ಞಾನಕ್ರಿಯತ್ವೇ ಜ್ಞಾನಕ್ರಿಯಾಂ ಪ್ರತಿ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಾಸಂಭವಾದಿತಿ । ಅತ್ರೋಚ್ಯತೇ — ಇದಂ ತಾವದ್ಭವಾನ್ಪ್ರಷ್ಟವ್ಯಃ — ಕಥಂ ನಿತ್ಯಜ್ಞಾನಕ್ರಿಯತ್ವೇ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಹಾನಿರಿತಿ । ಯಸ್ಯ ಹಿ ಸರ್ವವಿಷಯಾವಭಾಸನಕ್ಷಮಂ ಜ್ಞಾನಂ ನಿತ್ಯಮಸ್ತಿ, ಸೋಽಸರ್ವಜ್ಞ ಇತಿ ವಿಪ್ರತಿಷಿದ್ಧಮ್ । ಅನಿತ್ಯತ್ವೇ ಹಿ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ, ಕದಾಚಿಜ್ಜಾನಾತಿ ಕದಾಚಿನ್ನ ಜಾನಾತೀತ್ಯಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಮಪಿ ಸ್ಯಾತ್ ।
ನಾಸೌ ಜ್ಞಾನನಿತ್ಯತ್ವೇ ದೋಷೋಽಸ್ತಿ ।
ಜ್ಞಾನನಿತ್ಯತ್ವೇ ಜ್ಞಾನವಿಷಯಃ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯವ್ಯಪದೇಶೋ ನೋಪಪದ್ಯತೇ ಇತಿ ಚೇತ್ ,
ನ ।
ಪ್ರತತೌಷ್ಣ್ಯಪ್ರಕಾಶೇಽಪಿ ಸವಿತರಿ ‘
ದಹತಿ’ ‘
ಪ್ರಕಾಶಯತಿ’
ಇತಿ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯವ್ಯಪದೇಶದರ್ಶನಾತ್ ।
ನನು ಸವಿತುರ್ದಾಹ್ಯಪ್ರಕಾಶ್ಯಸಂಯೋಗೇ ಸತಿ ‘
ದಹತಿ’ ‘
ಪ್ರಕಾಶಯತಿ’
ಇತಿ ವ್ಯಪದೇಶಃ ಸ್ಯಾತ್;
ನ ತು ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪ್ರಾಗುತ್ಪತ್ತೇರ್ಜ್ಞಾನಕರ್ಮಸಂಯೋಗೋಽಸ್ತೀತಿ ವಿಷಮೋ ದೃಷ್ಟಾಂತಃ ।
ನ;
ಅಸತ್ಯಪಿ ಕರ್ಮಣಿ ‘
ಸವಿತಾ ಪ್ರಕಾಶತೇ’
ಇತಿ ಕರ್ತೃತ್ವವ್ಯಪದೇಶದರ್ಶನಾತ್ ,
ಏವಮಸತ್ಯಪಿ ಜ್ಞಾನಕರ್ಮಣಿ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ‘
ತದೈಕ್ಷತ’
ಇತಿ ಕರ್ತೃತ್ವವ್ಯಪದೇಶೋಪಪತ್ತೇರ್ನ ವೈಷಮ್ಯಮ್ ।
ಕರ್ಮಾಪೇಕ್ಷಾಯಾಂ ತು ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಈಕ್ಷಿತೃತ್ವಶ್ರುತಯಃ ಸುತರಾಮುಪಪನ್ನಾಃ ।
ಕಿಂ ಪುನಸ್ತತ್ಕರ್ಮ,
ಯತ್ಪ್ರಾಗುತ್ಪತ್ತೇರೀಶ್ವರಜ್ಞಾನಸ್ಯ ವಿಷಯೋ ಭವತೀತಿ —
ತತ್ತ್ವಾನ್ಯತ್ವಾಭ್ಯಾಮನಿರ್ವಚನೀಯೇ ನಾಮರೂಪೇ ಅವ್ಯಾಕೃತೇ ವ್ಯಾಚಿಕೀರ್ಷಿತೇ ಇತಿ ಬ್ರೂಮಃ ।
ಯತ್ಪ್ರಸಾದಾದ್ಧಿ ಯೋಗಿನಾಮಪ್ಯತೀತಾನಾಗತವಿಷಯಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಂ ಜ್ಞಾನಮಿಚ್ಛಂತಿ ಯೋಗಶಾಸ್ತ್ರವಿದಃ,
ಕಿಮು ವಕ್ತವ್ಯಂ ತಸ್ಯ ನಿತ್ಯಸಿದ್ಧಸ್ಯೇಶ್ವರಸ್ಯ ಸೃಷ್ಟಿಸ್ಥಿತಿಸಂಹೃತಿವಿಷಯಂ ನಿತ್ಯಜ್ಞಾನಂ ಭವತೀತಿ ।
ಯದಪ್ಯುಕ್ತಂ ಪ್ರಾಗುತ್ಪತ್ತೇರ್ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಶರೀರಾದಿಸಂಬಂಧಮಂತರೇಣೇಕ್ಷಿತೃತ್ವಮನುಪಪನ್ನಮಿತಿ,
ನ ತಚ್ಚೋದ್ಯಮವತರತಿ;
ಸವಿತೃಪ್ರಕಾಶವದ್ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಜ್ಞಾನಸ್ವರೂಪನಿತ್ಯತ್ವೇನ ಜ್ಞಾನಸಾಧನಾಪೇಕ್ಷಾನುಪಪತ್ತೇಃ ।
ಅಪಿ ಚಾವಿದ್ಯಾದಿಮತಃ ಸಂಸಾರಿಣಃ ಶರೀರಾದ್ಯಪೇಕ್ಷಾ ಜ್ಞಾನೋತ್ಪತ್ತಿಃ ಸ್ಯಾತ್;
ನ ಜ್ಞಾನಪ್ರತಿಬಂಧಕಾರಣರಹಿತಸ್ಯೇಶ್ವರಸ್ಯ ।
ಮಂತ್ರೌ ಚೇಮಾವೀಶ್ವರಸ್ಯ ಶರೀರಾದ್ಯನಪೇಕ್ಷತಾಮನಾವರಣಜ್ಞಾನತಾಂ ಚ ದರ್ಶಯತಃ —
‘ನ ತಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಂ ಕರಣಂ ಚ ವಿದ್ಯತೇ ನ ತತ್ಸಮಶ್ಚಾಭ್ಯಧಿಕಶ್ಚ ದೃಶ್ಯತೇ । ಪರಾಸ್ಯ ಶಕ್ತಿರ್ವಿವಿಧೈವ ಶ್ರೂಯತೇ ಸ್ವಾಭಾವಿಕೀ ಜ್ಞಾನಬಲಕ್ರಿಯಾ ಚ’ (ಶ್ವೇ. ಉ. ೬ । ೮) ಇತಿ ।
‘ಅಪಾಣಿಪಾದೋ ಜವನೋ ಗ್ರಹೀತಾ ಪಶ್ಯತ್ಯಚಕ್ಷುಃ ಸ ಶೃಣೋತ್ಯಕರ್ಣಃ । ಸ ವೇತ್ತಿ ವೇದ್ಯಂ ನ ಚ ತಸ್ಯಾಸ್ತಿ ವೇತ್ತಾ ತಮಾಹುರಗ್ರ್ಯಂ ಪುರುಷಂ ಮಹಾಂತಮ್’ (ಶ್ವೇ. ಉ. ೩ । ೧೯) ಇತಿ ಚ ।
ನನು ನಾಸ್ತಿ ತವ ಜ್ಞಾನಪ್ರತಿಬಂಧಕಾರಣವಾನೀಶ್ವರಾದನ್ಯಃ ಸಂಸಾರೀ —
‘ನಾನ್ಯೋಽತೋಽಸ್ತಿ ದ್ರಷ್ಟಾ ... ನಾನ್ಯೋಽತೋಽಸ್ತಿ ವಿಜ್ಞಾತಾ’ (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೭ । ೨೩) ಇತಿಶ್ರುತೇಃ;
ತತ್ರ ಕಿಮಿದಮುಚ್ಯತೇ —
ಸಂಸಾರಿಣಃ ಶರೀರಾದ್ಯಪೇಕ್ಷಾ ಜ್ಞಾನೋತ್ಪತ್ತಿಃ,
ನೇಶ್ವರಸ್ಯೇತಿ ?
ಅತ್ರೋಚ್ಯತೇ —
ಸತ್ಯಂ ನೇಶ್ವರಾದನ್ಯಃ ಸಂಸಾರೀ;
ತಥಾಪಿ ದೇಹಾದಿಸಂಘಾತೋಪಾಧಿಸಂಬಂಧ ಇಷ್ಯತ ಏವ,
ಘಟಕರಕಗಿರಿಗುಹಾದ್ಯುಪಾಧಿಸಂಬಂಧ ಇವ ವ್ಯೋಮ್ನಃ ।
ತತ್ಕೃತಶ್ಚ ಶಬ್ದಪ್ರತ್ಯಯವ್ಯವಹಾರೋ ಲೋಕಸ್ಯ ದೃಷ್ಟಃ — ‘
ಘಟಚ್ಛಿದ್ರಮ್’ ‘
ಕರಕಚ್ಛಿದ್ರಮ್’
ಇತ್ಯಾದಿಃ,
ಆಕಾಶಾವ್ಯತಿರೇಕೇಽಪಿ;
ತತ್ಕೃತಾ ಚಾಕಾಶೇ ಘಟಾಕಾಶಾದಿಭೇದಮಿಥ್ಯಾಬುದ್ಧಿರ್ದೃಷ್ಟಾ;
ತಥೇಹಾಪಿ ದೇಹಾದಿಸಂಘಾತೋಪಾಧಿಸಂಬಂಧಾವಿವೇಕಕೃತೇಶ್ವರಸಂಸಾರಿಭೇದಮಿಥ್ಯಾಬುದ್ಧಿಃ ।
ದೃಶ್ಯತೇ ಚಾತ್ಮನ ಏವ ಸತೋ ದೇಹಾದಿಸಂಘಾತೇಽನಾತ್ಮನ್ಯಾತ್ಮತ್ವಾಭಿನಿವೇಶೋ ಮಿಥ್ಯಾಬುದ್ಧಿಮಾತ್ರೇಣ ಪೂರ್ವೇಣ ಪೂರ್ವೇಣ ।
ಸತಿ ಚೈವಂ ಸಂಸಾರಿತ್ವೇ ದೇಹಾದ್ಯಪೇಕ್ಷಮೀಕ್ಷಿತೃತ್ವಮುಪಪನ್ನಂ ಸಂಸಾರಿಣಃ ।
ಯದಪ್ಯುಕ್ತಂ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯಾನೇಕಾತ್ಮಕತ್ವಾನ್ಮೃದಾದಿವತ್ಕಾರಣತ್ವೋಪಪತ್ತಿರ್ನಾಸಂಹತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಇತಿ,
ತತ್ಪ್ರಧಾನಸ್ಯಾಶಬ್ದತ್ವೇನೈವ ಪ್ರತ್ಯುಕ್ತಮ್ ।
ಯಥಾ ತು ತರ್ಕೇಣಾಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಏವ ಕಾರಣತ್ವಂ ನಿರ್ವೋಢುಂ ಶಕ್ಯತೇ,
ನ ಪ್ರಧಾನಾದೀನಾಮ್ ,
ತಥಾ ಪ್ರಪಂಚಯಿಷ್ಯತಿ ‘ನ ವಿಲಕ್ಷಣತ್ವಾದಸ್ಯ ...’ (ಬ್ರ. ಸೂ. ೨ । ೧ । ೪) ಇತ್ಯೇವಮಾದಿನಾ ॥ ೫ ॥
ಅತ್ರಾಹ —
ಯದುಕ್ತಂ ನಾಚೇತನಂ ಪ್ರಧಾನಂ ಜಗತ್ಕಾರಣಮೀಕ್ಷಿತೃತ್ವಶ್ರವಣಾದಿತಿ,
ತದನ್ಯಥಾಪ್ಯುಪಪದ್ಯತೇ ।
ಅಚೇತನೇಽಪಿ ಚೇತನವದುಪಚಾರದರ್ಶನಾತ್ ।
ಯಥಾ ಪ್ರತ್ಯಾಸನ್ನಪತನತಾಂ ನದ್ಯಾಃ ಕೂಲಸ್ಯಾಲಕ್ಷ್ಯ ‘
ಕೂಲಂ ಪಿಪತಿಷತಿ’
ಇತ್ಯಚೇತನೇಽಪಿ ಕೂಲೇ ಚೇತನವದುಪಚಾರೋ ದೃಷ್ಟಃ,
ತದ್ವದಚೇತನೇಽಪಿ ಪ್ರಧಾನೇ ಪ್ರತ್ಯಾಸನ್ನಸರ್ಗೇ ಚೇತನವದುಪಚಾರೋ ಭವಿಷ್ಯತಿ ‘
ತದೈಕ್ಷತ’
ಇತಿ ।
ಯಥಾ ಲೋಕೇ ಕಶ್ಚಿಚ್ಚೇತನಃ ‘
ಸ್ನಾತ್ವಾ ಭುಕ್ತ್ವಾ ಚಾಪರಾಹ್ಣೇ ಗ್ರಾಮಂ ರಥೇನ ಗಮಿಷ್ಯಾಮಿ’
ಇತೀಕ್ಷಿತ್ವಾ ಅನಂತರಂ ತಥೈವ ನಿಯಮೇನ ಪ್ರವರ್ತತೇ,
ತಥಾ ಪ್ರಧಾನಮಪಿ ಮಹದಾದ್ಯಾಕಾರೇಣ ನಿಯಮೇನ ಪ್ರವರ್ತತೇ ।
ತಸ್ಮಾಚ್ಚೇತನವದುಪಚರ್ಯತೇ ।
ಕಸ್ಮಾತ್ಪುನಃ ಕಾರಣಾತ್ ವಿಹಾಯ ಮುಖ್ಯಮೀಕ್ಷಿತೃತ್ವಮ್ ಔಪಚಾರಿಕಂ ತತ್ಕಲ್ಪ್ಯತೇ ?
‘ತತ್ತೇಜ ಐಕ್ಷತ’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೨ । ೩) ‘ತಾ ಆಪ ಐಕ್ಷಂತ’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೨ । ೪) ಇತಿ ಚಾಚೇತನಯೋರಪ್ಯಪ್ತೇಜಸೋಶ್ಚೇತನವದುಪಚಾರದರ್ಶನಾತ್;
ತಸ್ಮಾತ್ಸತ್ಕರ್ತೃಕಮಪೀಕ್ಷಣಮೌಪಚಾರಿಕಮಿತಿ ಗಮ್ಯತೇ,
ಉಪಚಾರಪ್ರಾಯೇ ವಚನಾತ್ ।
ಇತ್ಯೇವಂ ಪ್ರಾಪ್ತೇ,
ಇದಂ ಸೂತ್ರಮಾರಭ್ಯತೇ —
ಗೌಣಶ್ಚೇನ್ನಾತ್ಮಶಬ್ದಾತ್ ॥ ೬ ॥
ಯದುಕ್ತಂ ಪ್ರಧಾನಮಚೇತನಂ ಸಚ್ಛಬ್ದವಾಚ್ಯಂ ತಸ್ಮಿನ್ನೌಪಚಾರಿಕಮೀಕ್ಷಿತೃತ್ವಮ್ ಅಪ್ತೇಜಸೋರಿವೇತಿ,
ತದಸತ್ ।
ಕಸ್ಮಾತ್ ?
ಆತ್ಮಶಬ್ದಾತ್; ‘
ಸದೇವ ಸೋಮ್ಯೇದಮಗ್ರ ಆಸೀತ್’
ಇತ್ಯುಪಕ್ರಮ್ಯ,
‘ತದೈಕ್ಷತ’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೨ । ೩) ‘ತತ್ತೇಜೋಽಸೃಜತ’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೨ । ೩) ಇತಿ ಚ ತೇಜೋಬನ್ನಾನಾಂ ಸೃಷ್ಟಿಮುಕ್ತ್ವಾ,
ತದೇವ ಪ್ರಕೃತಂ ಸದೀಕ್ಷಿತೃ ತಾನಿ ಚ ತೇಜೋಬನ್ನಾನಿ ದೇವತಾಶಬ್ದೇನ ಪರಾಮೃಶ್ಯಾಹ — ‘
ಸೇಯಂ ದೇವತೈಕ್ಷತ ‘ಹಂತಾಹಮಿಮಾಸ್ತಿಸ್ರೋ ದೇವತಾ ಅನೇನ ಜೀವೇನಾತ್ಮನಾನುಪ್ರವಿಶ್ಯ ನಾಮರೂಪೇ ವ್ಯಾಕರವಾಣಿ’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೩ । ೨) ಇತಿ ।
ತತ್ರ ಯದಿ ಪ್ರಧಾನಮಚೇತನಂ ಗುಣವೃತ್ತ್ಯೇಕ್ಷಿತೃ ಕಲ್ಪ್ಯೇತ,
ತದೇವ ಪ್ರಕೃತತ್ವಾತ್ ‘
ಸೇಯಂ ದೇವತಾ’
ಇತಿ ಪರಾಮೃಶ್ಯೇತ;
ನ ತದಾ ದೇವತಾ ಜೀವಮಾತ್ಮಶಬ್ದೇನಾಭಿದಧ್ಯಾತ್ ।
ಜೀವೋ ಹಿ ನಾಮ ಚೇತನಃ ಶರೀರಾಧ್ಯಕ್ಷಃ ಪ್ರಾಣಾನಾಂ ಧಾರಯಿತಾ,
ತತ್ಪ್ರಸಿದ್ಧೇರ್ನಿರ್ವಚನಾಚ್ಚ ।
ಸ ಕಥಮಚೇತನಸ್ಯ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯಾತ್ಮಾ ಭವೇತ್ ।
ಆತ್ಮಾ ಹಿ ನಾಮ ಸ್ವರೂಪಮ್ ।
ನಾಚೇತನಸ್ಯ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯ ಚೇತನೋ ಜೀವಃ ಸ್ವರೂಪಂ ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ ।
ಅಥ ತು ಚೇತನಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಮುಖ್ಯಮೀಕ್ಷಿತೃ ಪರಿಗೃಹ್ಯೇತ,
ತಸ್ಯ ಜೀವವಿಷಯ ಆತ್ಮಶಬ್ದಪ್ರಯೋಗ ಉಪಪದ್ಯತೇ ।
ತಥಾ ‘ಸ ಯ ಏಷೋಽಣಿಮೈತದಾತ್ಮ್ಯಮಿದಂ ಸರ್ವಂ ತತ್ಸತ್ಯಂ ಸ ಆತ್ಮಾ ತತ್ತ್ವಮಸಿ ಶ್ವೇತಕೇತೋ’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೧೪ । ೩) ಇತ್ಯತ್ರ ‘
ಸ ಆತ್ಮಾ’
ಇತಿ ಪ್ರಕೃತಂ ಸದಣಿಮಾನಮಾತ್ಮಾನಮಾತ್ಮಶಬ್ದೇನೋಪದಿಶ್ಯ, ‘
ತತ್ತ್ವಮಸಿ ಶ್ವೇತಕೇತೋ’
ಇತಿ ಚೇತನಸ್ಯ ಶ್ವೇತಕೇತೋರಾತ್ಮತ್ವೇನೋಪದಿಶತಿ ।
ಅಪ್ತೇಜಸೋಸ್ತು ವಿಷಯತ್ವಾದಚೇತನತ್ವಮ್ ,
ನಾಮರೂಪವ್ಯಾಕರಣಾದೌ ಚ ಪ್ರಯೋಜ್ಯತ್ವೇನೈವ ನಿರ್ದೇಶಾತ್ ,
ನ ಚಾತ್ಮಶಬ್ದವತ್ಕಿಂಚಿನ್ಮುಖ್ಯತ್ವೇ ಕಾರಣಮಸ್ತೀತಿ ಯುಕ್ತಂ ಕೂಲವದ್ಗೌಣತ್ವಮೀಕ್ಷಿತೃತ್ವಸ್ಯ ।
ತಯೋರಪಿ ಚ ಸದಧಿಷ್ಠಿತತ್ವಾಪೇಕ್ಷಮೇವೇಕ್ಷಿತೃತ್ವಮ್ ।
ಸತಸ್ತ್ವಾತ್ಮಶಬ್ದಾನ್ನ ಗೌಣಮೀಕ್ಷಿತೃತ್ವಮಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ ॥ ೬ ॥
ಅಥೋಚ್ಯೇತ — ಅಚೇತನೇಽಪಿ ಪ್ರಧಾನೇ ಭವತ್ಯಾತ್ಮಶಬ್ದಃ, ಆತ್ಮನಃ ಸರ್ವಾರ್ಥಕಾರಿತ್ವಾತ್; ಯಥಾ ರಾಜ್ಞಃ ಸರ್ವಾರ್ಥಕಾರಿಣಿ ಭೃತ್ಯೇ ಭವತ್ಯಾತ್ಮಶಬ್ದಃ ‘ಮಮಾತ್ಮಾ ಭದ್ರಸೇನಃ’ ಇತಿ । ಪ್ರಧಾನಂ ಹಿ ಪುರುಷಸ್ಯಾತ್ಮನೋ ಭೋಗಾಪವರ್ಗೌ ಕುರ್ವದುಪಕರೋತಿ, ರಾಜ್ಞ ಇವ ಭೃತ್ಯಃ ಸಂಧಿವಿಗ್ರಹಾದಿಷು ವರ್ತಮಾನಃ । ಅಥವೈಕ ಏವಾತ್ಮಶಬ್ದಶ್ಚೇತನಾಚೇತನವಿಷಯೋ ಭವಿಷ್ಯತಿ, ‘ಭೂತಾತ್ಮಾ’ ‘ಇಂದ್ರಿಯಾತ್ಮಾ’ ಇತಿ ಚ ಪ್ರಯೋಗದರ್ಶನಾತ್; ಯಥೈಕ ಏವ ಜ್ಯೋತಿಃಶಬ್ದಃ ಕ್ರತುಜ್ವಲನವಿಷಯಃ । ತತ್ರ ಕುತ ಏತದಾತ್ಮಶಬ್ದಾದೀಕ್ಷತೇರಗೌಣತ್ವಮಿತ್ಯತ ಉತ್ತರಂ ಪಠತಿ —
ತನ್ನಿಷ್ಠಸ್ಯ ಮೋಕ್ಷೋಪದೇಶಾತ್ ॥ ೭ ॥
ನ ಪ್ರಧಾನಮಚೇತನಮಾತ್ಮಶಬ್ದಾಲಂಬನಂ ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ । ‘
ಸ ಆತ್ಮಾ’
ಇತಿ ಪ್ರಕೃತಂ ಸದಣಿಮಾನಮಾದಾಯ, ‘
ತತ್ತ್ವಮಸಿ ಶ್ವೇತಕೇತೋ’
ಇತಿ ಚೇತನಸ್ಯ ಶ್ವೇತಕೇತೋರ್ಮೋಕ್ಷಯಿತವ್ಯಸ್ಯ ತನ್ನಿಷ್ಠಾಮುಪದಿಶ್ಯ,
‘ಆಚಾರ್ಯವಾನ್ಪುರುಷೋ ವೇದ ತಸ್ಯ ತಾವದೇವ ಚಿರಂ ಯಾವನ್ನ ವಿಮೋಕ್ಷ್ಯೇಽಥ ಸಂಪತ್ಸ್ಯೇ’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೧೪ । ೨) ಇತಿ ಮೋಕ್ಷೋಪದೇಶಾತ್ ।
ಯದಿ ಹ್ಯಚೇತನಂ ಪ್ರಧಾನಂ ಸಚ್ಛಬ್ದವಾಚ್ಯಮ್ ‘
ತತ್ ಅಸಿ’
ಇತಿ ಗ್ರಾಹಯೇತ್ ಮುಮುಕ್ಷುಂ ಚೇತನಂ ಸಂತಮಚೇತನೋಽಸೀತಿ,
ತದಾ ವಿಪರೀತವಾದಿ ಶಾಸ್ತ್ರಂ ಪುರುಷಸ್ಯಾನರ್ಥಾಯೇತ್ಯಪ್ರಮಾಣಂ ಸ್ಯಾತ್ ।
ನ ತು ನಿರ್ದೋಷಂ ಶಾಸ್ತ್ರಮಪ್ರಮಾಣಂ ಕಲ್ಪಯಿತುಂ ಯುಕ್ತಮ್ ।
ಯದಿ ಚಾಜ್ಞಸ್ಯ ಸತೋ ಮುಮುಕ್ಷೋರಚೇತನಮನಾತ್ಮಾನಮಾತ್ಮೇತ್ಯುಪದಿಶೇತ್ಪ್ರಮಾಣಭೂತಂ ಶಾಸ್ತ್ರಮ್ ,
ಸ ಶ್ರದ್ದಧಾನತಯಾ ಅಂಧಗೋಲಾಂಗೂಲನ್ಯಾಯೇನ ತದಾತ್ಮದೃಷ್ಟಿಂ ನ ಪರಿತ್ಯಜೇತ್ ,
ತದ್ವ್ಯತಿರಿಕ್ತಂ ಚಾತ್ಮಾನಂ ನ ಪ್ರತಿಪದ್ಯೇತ ।
ತಥಾ ಸತಿ ಪುರುಷಾರ್ಥಾದ್ವಿಹನ್ಯೇತ,
ಅನರ್ಥಂ ಚ ಋಚ್ಛೇತ್ ।
ತಸ್ಮಾದ್ಯಥಾ ಸ್ವರ್ಗಾದ್ಯರ್ಥಿನೋಽಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದಿಸಾಧನಂ ಯಥಾಭೂತಮುಪದಿಶತಿ,
ತಥಾ ಮುಮುಕ್ಷೋರಪಿ ‘
ಸ ಆತ್ಮಾ ತತ್ತ್ವಮಸಿ ಶ್ವೇತಕೇತೋ’
ಇತಿ ಯಥಾಭೂತಮೇವಾತ್ಮಾನಮುಪದಿಶತೀತಿ ಯುಕ್ತಮ್ ।
ಏವಂ ಚ ಸತಿ ತಪ್ತಪರಶುಗ್ರಹಣಮೋಕ್ಷದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಸತ್ಯಾಭಿಸಂಧಸ್ಯ ಮೋಕ್ಷೋಪದೇಶ ಉಪಪದ್ಯತೇ ।
ಅನ್ಯಥಾ ಹ್ಯಮುಖ್ಯೇ ಸದಾತ್ಮತತ್ತ್ವೋಪದೇಶೇ,
‘ಅಹಮುಕ್ಥಮಸ್ಮೀತಿ ವಿದ್ಯಾತ್’ (ಐ. ಆ. ೨ । ೧ । ೨ । ೬) ಇತಿವತ್ಸಂಪನ್ಮಾತ್ರಮಿದಮನಿತ್ಯಫಲಂ ಸ್ಯಾತ್ ।
ತತ್ರ ಮೋಕ್ಷೋಪದೇಶೋ ನೋಪಪದ್ಯೇತ ।
ತಸ್ಮಾನ್ನ ಸದಣಿಮನ್ಯಾತ್ಮಶಬ್ದಸ್ಯ ಗೌಣತ್ವಮ್ ।
ಭೃತ್ಯೇ ತು ಸ್ವಾಮಿಭೃತ್ಯಭೇದಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತ್ವಾದುಪಪನ್ನೋ ಗೌಣ ಆತ್ಮಶಬ್ದಃ ‘
ಮಮಾತ್ಮಾ ಭದ್ರಸೇನಃ’
ಇತಿ ।
ಅಪಿ ಚ ಕ್ವಚಿದ್ಗೌಣಃ ಶಬ್ದೋ ದೃಷ್ಟ ಇತಿ ನೈತಾವತಾ ಶಬ್ದಪ್ರಮಾಣಕೇಽರ್ಥೇ ಗೌಣೀಕಲ್ಪನಾ ನ್ಯಾಯ್ಯಾ,
ಸರ್ವತ್ರಾನಾಶ್ವಾಸಪ್ರಸಂಗಾತ್ ।
ಯತ್ತೂಕ್ತಂ ಚೇತನಾಚೇತನಯೋಃ ಸಾಧಾರಣ ಆತ್ಮಶಬ್ದಃ,
ಕ್ರತುಜ್ವಲನಯೋರಿವ ಜ್ಯೋತಿಃಶಬ್ದ ಇತಿ,
ತನ್ನ ।
ಅನೇಕಾರ್ಥತ್ವಸ್ಯಾನ್ಯಾಯ್ಯತ್ವಾತ್ ।
ತಸ್ಮಾಚ್ಚೇತನವಿಷಯ ಏವ ಮುಖ್ಯ ಆತ್ಮಶಬ್ದಶ್ಚೇತನತ್ವೋಪಚಾರಾದ್ಭೂತಾದಿಷು ಪ್ರಯುಜ್ಯತೇ — ‘
ಭೂತಾತ್ಮಾ’ ‘
ಇಂದ್ರಿಯಾತ್ಮಾ’
ಇತಿ ಚ ।
ಸಾಧಾರಣತ್ವೇಽಪ್ಯಾತ್ಮಶಬ್ದಸ್ಯ ನ ಪ್ರಕರಣಮುಪಪದಂ ವಾ ಕಿಂಚಿನ್ನಿಶ್ಚಾಯಕಮಂತರೇಣಾನ್ಯತರವೃತ್ತಿತಾ ನಿರ್ಧಾರಯಿತುಂ ಶಕ್ಯತೇ ।
ನ ಚಾತ್ರಾಚೇತನಸ್ಯ ನಿಶ್ಚಾಯಕಂ ಕಿಂಚಿತ್ಕಾರಣಮಸ್ತಿ ।
ಪ್ರಕೃತಂ ತು ಸದೀಕ್ಷಿತೃ,
ಸನ್ನಿಹಿತಶ್ಚ ಚೇತನಃ ಶ್ವೇತಕೇತುಃ ।
ನ ಹಿ ಚೇತನಸ್ಯ ಶ್ವೇತಕೇತೋರಚೇತನ ಆತ್ಮಾ ಸಂಭವತೀತ್ಯವೋಚಾಮ ।
ತಸ್ಮಾಚ್ಚೇತನವಿಷಯ ಇಹಾತ್ಮಶಬ್ದ ಇತಿ ನಿಶ್ಚೀಯತೇ ।
ಜ್ಯೋತಿಃಶಬ್ದೋಽಪಿ ಲೌಕಿಕೇನ ಪ್ರಯೋಗೇಣ ಜ್ವಲನ ಏವ ರೂಢಃ,
ಅರ್ಥವಾದಕಲ್ಪಿತೇನ ತು ಜ್ವಲನಸಾದೃಶ್ಯೇನ ಕ್ರತೌ ಪ್ರವೃತ್ತ ಇತ್ಯದೃಷ್ಟಾಂತಃ ।
ಅಥವಾ ಪೂರ್ವಸೂತ್ರ ಏವಾತ್ಮಶಬ್ದಂ ನಿರಸ್ತಸಮಸ್ತಗೌಣತ್ವಸಾಧಾರಣತ್ವಶಂಕತಯಾ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯ,
ತತಃ ಸ್ವತಂತ್ರ ಏವ ಪ್ರಧಾನಕಾರಣನಿರಾಕರಣಹೇತುರ್ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯಃ — ‘
ತನ್ನಿಷ್ಠಸ್ಯ ಮೋಕ್ಷೋಪದೇಶಾತ್’
ಇತಿ ।
ತಸ್ಮಾನ್ನಾಚೇತನಂ ಪ್ರಧಾನಂ ಸಚ್ಛಬ್ದವಾಚ್ಯಮ್ ॥ ೭ ॥
ಕುತಶ್ಚ ನ ಪ್ರಧಾನಂ ಸಚ್ಛಬ್ದವಾಚ್ಯಮ್ ? —
ಹೇಯತ್ವಾವಚನಾಚ್ಚ ॥ ೮ ॥
ಕುತಶ್ಚ ನ ಪ್ರಧಾನಂ ಸಚ್ಛಬ್ದವಾಚ್ಯಮ್ ? —
ಸ್ವಾಪ್ಯಯಾತ್ ॥ ೯ ॥
ಕುತಶ್ಚ ನ ಪ್ರಧಾನಂ ಜಗತಃ ಕಾರಣಮ್ ? —
ಗತಿಸಾಮಾನ್ಯಾತ್ ॥ ೧೦ ॥
ಕುತಶ್ಚ ಸರ್ವಜ್ಞಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಜಗತಃ ಕಾರಣಮ್ ? —
ಶ್ರುತತ್ವಾಚ್ಚ ॥ ೧೧ ॥
‘
ಜನ್ಮಾದ್ಯಸ್ಯ ಯತಃ’
ಇತ್ಯಾರಭ್ಯ ‘
ಶ್ರುತತ್ವಾಚ್ಚ’
ಇತ್ಯೇವಮಂತೈಃ ಸೂತ್ರೈರ್ಯಾನ್ಯುದಾಹೃತಾನಿ ವೇದಾಂತವಾಕ್ಯಾನಿ,
ತೇಷಾಂ ಸರ್ವಜ್ಞಃ ಸರ್ವಶಕ್ತಿರೀಶ್ವರೋ ಜಗತೋ ಜನ್ಮಸ್ಥಿತಿಲಯಕಾರಣಮಿತ್ಯೇತಸ್ಯಾರ್ಥಸ್ಯ ಪ್ರತಿಪಾದಕತ್ವಂ ನ್ಯಾಯಪೂರ್ವಕಂ ಪ್ರತಿಪಾದಿತಮ್ ।
ಗತಿಸಾಮಾನ್ಯೋಪನ್ಯಾಸೇನ ಚ ಸರ್ವೇ ವೇದಾಂತಾಶ್ಚೇತನಕಾರಣವಾದಿನ ಇತಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮ್ ।
ಅತಃ ಪರಸ್ಯ ಗ್ರಂಥಸ್ಯ ಕಿಮುತ್ಥಾನಮಿತಿ,
ಉಚ್ಯತೇ —
ದ್ವಿರೂಪಂ ಹಿ ಬ್ರಹ್ಮಾವಗಮ್ಯತೇ —
ನಾಮರೂಪವಿಕಾರಭೇದೋಪಾಧಿವಿಶಿಷ್ಟಮ್ ,
ತದ್ವಿಪರೀತಂ ಚ ಸರ್ವೋಪಾಧಿವಿವರ್ಜಿತಮ್ ।
‘ಯತ್ರ ಹಿ ದ್ವೈತಮಿವ ಭವತಿ ತದಿತರ ಇತರಂ ಪಶ್ಯತಿ’ (ಬೃ. ಉ. ೨ । ೪ । ೧೪) ‘ಯತ್ರ ತ್ವಸ್ಯ ಸರ್ವಮಾತ್ಮೈವಾಭೂತ್ತತ್ಕೇನ ಕಂ ಪಶ್ಯೇತ್’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೫ । ೧೫) ‘ಯತ್ರ ನಾನ್ಯತ್ಪಶ್ಯತಿ ನಾನ್ಯಚ್ಛೃಣೋತಿ ನಾನ್ಯದ್ವಿಜಾನಾತಿ ಸ ಭೂಮಾಥ ಯತ್ರಾನ್ಯತ್ಪಶ್ಯತ್ಯನ್ಯಚ್ಛೃಣೋತ್ಯನ್ಯದ್ವಿಜಾನಾತಿ ತದಲ್ಪಮ್; ಯೋ ವೈ ಭೂಮಾ ತದಮೃತಮಥ ಯದಲ್ಪಂ ತನ್ಮರ್ತ್ಯಮ್’ (ಛಾ. ಉ. ೭ । ೨೪ । ೧) ‘ಸರ್ವಾಣಿ ರೂಪಾಣಿ ವಿಚಿತ್ಯ ಧೀರೋ ನಾಮಾನಿ ಕೃತ್ವಾಭಿವದನ್ಯದಾಸ್ತೇ’ (ತೈ. ಆ. ೩ । ೧೨ । ೭) ‘ನಿಷ್ಕಲಂ ನಿಷ್ಕ್ರಿಯಂ ಶಾಂತಂ ನಿರವದ್ಯಂ ನಿರಂಜನಮ್ । ಅಮೃತಸ್ಯ ಪರಂ ಸೇತುಂ ದಗ್ಧೇಂಧನಮಿವಾನಲಮ್’ (ಶ್ವೇ. ಉ. ೬ । ೧೯) ‘ನೇತಿ ನೇತಿ’ (ಬೃ. ಉ. ೨ । ೩ । ೬) ‘ಅಸ್ಥೂಲಮನಣ್ವಹ್ರಸ್ವಮದೀರ್ಘಮ್’ (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೮ । ೮) ‘
ನ್ಯೂನಮನ್ಯತ್ಸ್ಥಾನಂ ಸಂಪೂರ್ಣಮನ್ಯತ್’
ಇತಿ ಚೈವಂ ಸಹಸ್ರಶೋ ವಿದ್ಯಾವಿದ್ಯಾವಿಷಯಭೇದೇನ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ದ್ವಿರೂಪತಾಂ ದರ್ಶಯಂತಿ ವಾಕ್ಯಾನಿ ।
ತತ್ರಾವಿದ್ಯಾವಸ್ಥಾಯಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಉಪಾಸ್ಯೋಪಾಸಕಾದಿಲಕ್ಷಣಃ ಸರ್ವೋ ವ್ಯವಹಾರಃ ।
ತತ್ರ ಕಾನಿಚಿದ್ಬ್ರಹ್ಮಣ ಉಪಾಸನಾನ್ಯಭ್ಯುದಯಾರ್ಥಾನಿ,
ಕಾನಿಚಿತ್ಕ್ರಮಮುಕ್ತ್ಯರ್ಥಾನಿ,
ಕಾನಿಚಿತ್ಕರ್ಮಸಮೃದ್ಧ್ಯರ್ಥಾನಿ ।
ತೇಷಾಂ ಗುಣವಿಶೇಷೋಪಾಧಿಭೇದೇನ ಭೇದಃ ।
ಏಕ ಏವ ತು ಪರಮಾತ್ಮೇಶ್ವರಸ್ತೈಸ್ತೈರ್ಗುಣವಿಶೇಷೈರ್ವಿಶಿಷ್ಟ ಉಪಾಸ್ಯೋ ಯದ್ಯಪಿ ಭವತಿ,
ತಥಾಪಿ ಯಥಾಗುಣೋಪಾಸನಮೇವ ಫಲಾನಿ ಭಿದ್ಯಂತೇ; ‘
ತಂ ಯಥಾ ಯಥೋಪಾಸತೇ ತದೇವ ಭವತಿ’
ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ,
‘ಯಥಾಕ್ರತುರಸ್ಮಿಁಲ್ಲೋಕೇ ಪುರುಷೋ ಭವತಿ, ತಥೇತಃ ಪ್ರೇತ್ಯ ಭವತಿ’ (ಛಾ. ಉ. ೩ । ೧೪ । ೧) ಇತಿ ಚ ।
ಸ್ಮೃತೇಶ್ಚ —
‘ಯಂ ಯಂ ವಾಪಿ ಸ್ಮರನ್ಭಾವಂ ತ್ಯಜತ್ಯಂತೇ ಕಲೇಬರಮ್ । ತಂ ತಮೇವೈತಿ ಕೌಂತೇಯ ಸದಾ ತದ್ಭಾವಭಾವಿತಃ’ (ಭ. ಗೀ. ೮ । ೬) ಇತಿ ।
ಯದ್ಯಪ್ಯೇಕ ಆತ್ಮಾ ಸರ್ವಭೂತೇಷು ಸ್ಥಾವರಜಂಗಮೇಷು ಗೂಢಃ,
ತಥಾಪಿ ಚಿತ್ತೋಪಾಧಿವಿಶೇಷತಾರತಮ್ಯಾದಾತ್ಮನಃ ಕೂಟಸ್ಥನಿತ್ಯಸ್ಯೈಕರೂಪಸ್ಯಾಪ್ಯುತ್ತರೋತ್ತರಮಾವಿಷ್ಕೃತಸ್ಯ ತಾರತಮ್ಯಮೈಶ್ವರ್ಯಶಕ್ತಿವಿಶೇಷೈಃ ಶ್ರೂಯತೇ —
‘ತಸ್ಯ ಯ ಆತ್ಮಾನಮಾವಿಸ್ತರಾಂ ವೇದ’ (ಐ. ಆ. ೨ । ೩ । ೨ । ೧) ಇತ್ಯತ್ರ ।
ಸ್ಮೃತಾವಪಿ —
‘ಯದ್ಯದ್ವಿಭೂತಿಮತ್ಸತ್ತ್ವಂ ಶ್ರೀಮದೂರ್ಜಿತಮೇವ ವಾ । ತತ್ತದೇವಾವಗಚ್ಛ ತ್ವಂ ಮಮ ತೇಜೋಂಽಶಸಂಭವಮ್’ (ಭ. ಗೀ. ೧೦ । ೪೧) ಇತಿ ಯತ್ರ ಯತ್ರ ವಿಭೂತ್ಯಾದ್ಯತಿಶಯಃ,
ಸ ಸ ಈಶ್ವರ ಇತ್ಯುಪಾಸ್ಯತಯಾ ಚೋದ್ಯತೇ ।
ಏವಮಿಹಾಪ್ಯಾದಿತ್ಯಮಂಡಲೇ ಹಿರಣ್ಮಯಃ ಪುರುಷಃ ಸರ್ವಪಾಪ್ಮೋದಯಲಿಂಗಾತ್ಪರ ಏವೇತಿ ವಕ್ಷ್ಯತಿ ।
ಏವಮ್ ‘ಆಕಾಶಸ್ತಲ್ಲಿಂಗಾತ್’ (ಬ್ರ. ಸೂ. ೧ । ೧ । ೨೨) ಇತ್ಯಾದಿಷು ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ ।
ಏವಂ ಸದ್ಯೋಮುಕ್ತಿಕಾರಣಮಪ್ಯಾತ್ಮಜ್ಞಾನಮುಪಾಧಿವಿಶೇಷದ್ವಾರೇಣೋಪದಿಶ್ಯಮಾನಮಪ್ಯವಿವಕ್ಷಿತೋಪಾಧಿಸಂಬಂಧವಿಶೇಷಂ ಪರಾಪರವಿಷಯತ್ವೇನ ಸಂದಿಹ್ಯಮಾನಂ ವಾಕ್ಯಗತಿಪರ್ಯಾಲೋಚನಯಾ ನಿರ್ಣೇತವ್ಯಂ ಭವತಿ —
ಯಥೇಹೈವ ತಾವತ್ ‘
ಆನಂದಮಯೋಽಭ್ಯಾಸಾತ್’
ಇತಿ ।
ಏವಮೇಕಮಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಾಪೇಕ್ಷಿತೋಪಾಧಿಸಂಬಂಧಂ ನಿರಸ್ತೋಪಾಧಿಸಂಬಂಧಂ ಚೋಪಾಸ್ಯತ್ವೇನ ಜ್ಞೇಯತ್ವೇನ ಚ ವೇದಾಂತೇಷೂಪದಿಶ್ಯತ ಇತಿ ಪ್ರದರ್ಶಯಿತುಂ ಪರೋ ಗ್ರಂಥ ಆರಭ್ಯತೇ ।
ಯಚ್ಚ ‘
ಗತಿಸಾಮಾನ್ಯಾತ್’
ಇತ್ಯಚೇತನಕಾರಣನಿರಾಕರಣಮುಕ್ತಮ್ ,
ತದಪಿ ವಾಕ್ಯಾಂತರಾಣಿ ಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯಾಣಿ ವ್ಯಾಚಕ್ಷಾಣೇನ ಬ್ರಹ್ಮವಿಪರೀತಕಾರಣನಿಷೇಧೇನ ಪ್ರಪಂಚ್ಯತೇ —
ಆನಂದಮಯೋಽಭ್ಯಾಸಾತ್ ॥ ೧೨ ॥
ತೈತ್ತಿರೀಯಕೇ ಅನ್ನಮಯಂ ಪ್ರಾಣಮಯಂ ಮನೋಮಯಂ ವಿಜ್ಞಾನಮಯಂ ಚಾನುಕ್ರಮ್ಯಾಮ್ನಾಯತೇ —
‘ತಸ್ಮಾದ್ವಾ ಏತಸ್ಮಾದ್ವಿಜ್ಞಾನಮಯಾದನ್ಯೋಽಂತರ ಆತ್ಮಾನಂದಮಯಃ’ (ತೈ. ಉ. ೨ । ೫ । ೧) ಇತಿ ।
ತತ್ರ ಸಂಶಯಃ —
ಕಿಮಿಹಾನಂದಮಯಶಬ್ದೇನ ಪರಮೇವ ಬ್ರಹ್ಮೋಚ್ಯತೇ,
ಯತ್ಪ್ರಕೃತಮ್ ‘ಸತ್ಯಂ ಜ್ಞಾನಮನಂತಂ ಬ್ರಹ್ಮ’ (ತೈ. ಉ. ೨ । ೧ । ೧) ಇತಿ,
ಕಿಂ ವಾನ್ನಮಯಾದಿವದ್ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽರ್ಥಾಂತರಮಿತಿ ।
ಕಿಂ ತಾವತ್ಪ್ರಾಪ್ತಮ್ ?
ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽರ್ಥಾಂತರಮಮುಖ್ಯ ಆತ್ಮಾನಂದಮಯಃ ಸ್ಯಾತ್ ।
ಕಸ್ಮಾತ್ ?
ಅನ್ನಮಯಾದ್ಯಮುಖ್ಯಾತ್ಮಪ್ರವಾಹಪತಿತತ್ವಾತ್ ।
ಅಥಾಪಿ ಸ್ಯಾತ್ಸರ್ವಾಂತರತ್ವಾದಾನಂದಮಯೋ ಮುಖ್ಯ ಏವಾತ್ಮೇತಿ;
ನ ಸ್ಯಾತ್ಪ್ರಿಯಾದ್ಯವಯವಯೋಗಾಚ್ಛಾರೀರತ್ವಶ್ರವಣಾಚ್ಚ ।
ಮುಖ್ಯಶ್ಚೇದಾತ್ಮಾ ಆನಂದಮಯಃ ಸ್ಯಾನ್ನ ಪ್ರಿಯಾದಿಸಂಸ್ಪರ್ಶಃ ಸ್ಯಾತ್ ।
ಇಹ ತು ‘ತಸ್ಯ ಪ್ರಿಯಮೇವ ಶಿರಃ’ (ತೈ. ಉ. ೨ । ೫ । ೧) ಇತ್ಯಾದಿ ಶ್ರೂಯತೇ ।
ಶಾರೀರತ್ವಂ ಚ ಶ್ರೂಯತೇ — ‘
ತಸ್ಯೈಷ ಏವ ಶಾರೀರ ಆತ್ಮಾ ಯಃ ಪೂರ್ವಸ್ಯ’
ಇತಿ ।
ತಸ್ಯ ಪೂರ್ವಸ್ಯ ವಿಜ್ಞಾನಮಯಸ್ಯೈಷ ಏವ ಶಾರೀರ ಆತ್ಮಾ ಯ ಏಷ ಆನಂದಮಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನ ಚ ಸಶರೀರಸ್ಯ ಸತಃ ಪ್ರಿಯಾಪ್ರಿಯಸಂಸ್ಪರ್ಶೋ ವಾರಯಿತುಂ ಶಕ್ಯಃ ।
ತಸ್ಮಾತ್ಸಂಸಾರ್ಯೇವಾನಂದಮಯ ಆತ್ಮೇತ್ಯೇವಂ ಪ್ರಾಪ್ತೇ,
ಇದಮುಚ್ಯತೇ —
ವಿಕಾರಶಬ್ದಾನ್ನೇತಿ ಚೇನ್ನ ಪ್ರಾಚುರ್ಯಾತ್ ॥ ೧೩ ॥
ಅತ್ರಾಹ — ನಾನಂದಮಯಃ ಪರ ಆತ್ಮಾ ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ; ಕಸ್ಮಾತ್ ? ವಿಕಾರಶಬ್ದಾತ್ । ಪ್ರಕೃತವಚನಾದಯಮನ್ಯಃ ಶಬ್ದೋ ವಿಕಾರವಚನಃ ಸಮಧಿಗತಃ ‘ಆನಂದಮಯಃ’ ಇತಿ, ಮಯಟೋ ವಿಕಾರಾರ್ಥತ್ವಾತ್ । ತಸ್ಮಾದನ್ನಮಯಾದಿಶಬ್ದವದ್ವಿಕಾರವಿಷಯ ಏವಾನಂದಮಯಶಬ್ದ ಇತಿ ಚೇತ್ , ನ; ಪ್ರಾಚುರ್ಯಾರ್ಥೇಽಪಿ ಮಯಟಃ ಸ್ಮರಣಾತ್ । ‘ತತ್ಪ್ರಕೃತವಚನೇ ಮಯಟ್’ (ಪಾ. ಸೂ. ೫ । ೪ । ೨) ಇತಿ ಹಿ ಪ್ರಚುರತಾಯಾಮಪಿ ಮಯಟ್ ಸ್ಮರ್ಯತೇ; ಯಥಾ ‘ಅನ್ನಮಯೋ ಯಜ್ಞಃ’ ಇತ್ಯನ್ನಪ್ರಚುರ ಉಚ್ಯತೇ, ಏವಮಾನಂದಪ್ರಚುರಂ ಬ್ರಹ್ಮಾನಂದಮಯಮುಚ್ಯತೇ । ಆನಂದಪ್ರಚುರತ್ವಂ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಮನುಷ್ಯತ್ವಾದಾರಭ್ಯೋತ್ತರಸ್ಮಿನ್ನುತ್ತರಸ್ಮಿನ್ಸ್ಥಾನೇ ಶತಗುಣ ಆನಂದ ಇತ್ಯುಕ್ತ್ವಾ ಬ್ರಹ್ಮಾನಂದಸ್ಯ ನಿರತಿಶಯತ್ವಾವಧಾರಣಾತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ಪ್ರಾಚುರ್ಯಾರ್ಥೇ ಮಯಟ್ ॥ ೧೩ ॥
ತದ್ಧೇತುವ್ಯಪದೇಶಾಚ್ಚ ॥ ೧೪ ॥
ಇತಶ್ಚ ಪ್ರಾಚುರ್ಯಾರ್ಥೇ ಮಯಟ್; ಯಸ್ಮಾದಾನಂದಹೇತುತ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ವ್ಯಪದಿಶತಿ ಶ್ರುತಿಃ — ‘ಏಷ ಹ್ಯೇವಾನಂದಯಾತಿ’ ಇತಿ — ಆನಂದಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಯೋ ಹ್ಯನ್ಯಾನಾನಂದಯತಿ ಸ ಪ್ರಚುರಾನಂದ ಇತಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ಭವತಿ; ಯಥಾ ಲೋಕೇ ಯೋಽನ್ಯೇಷಾಂ ಧನಿಕತ್ವಮಾಪಾದಯತಿ ಸ ಪ್ರಚುರಧನ ಇತಿ ಗಮ್ಯತೇ, ತದ್ವತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ಪ್ರಾಚುರ್ಯಾರ್ಥೇಽಪಿ ಮಯಟಃ ಸಂಭವಾದಾನಂದಮಯಃ ಪರ ಏವಾತ್ಮಾ ॥ ೧೪ ॥
ಮಾಂತ್ರವರ್ಣಿಕಮೇವ ಚ ಗೀಯತೇ ॥ ೧೫ ॥
ಭೇದವ್ಯಪದೇಶಾಚ್ಚ ॥ ೧೭ ॥
ಇತಶ್ಚ ನಾನಂದಮಯಃ ಸಂಸಾರೀ;
ಯಸ್ಮಾದಾನಂದಮಯಾಧಿಕಾರೇ ‘ರಸೋ ವೈ ಸಃ । ರಸꣳ ಹ್ಯೇವಾಯಂ ಲಬ್ಧ್ವಾಽಽನಂದೀ ಭವತಿ’ (ತೈ. ಉ. ೨ । ೭ । ೧) ಇತಿ ಜೀವಾನಂದಮಯೌ ಭೇದೇನ ವ್ಯಪದಿಶತಿ ।
ನ ಹಿ ಲಬ್ಧೈವ ಲಬ್ಧವ್ಯೋ ಭವತಿ ।
ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ‘
ಆತ್ಮಾನ್ವೇಷ್ಟವ್ಯಃ’,
‘ಆತ್ಮಲಾಭಾನ್ನ ಪರಂ ವಿದ್ಯತೇ’(ಆ.ಧ.ಸೂ. ೧.೮.೧.೨) ಇತಿ ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತೀ,
ಯಾವತಾ ನ ಲಬ್ಧೈವ ಲಬ್ಧವ್ಯೋ ಭವತೀತ್ಯುಕ್ತಮ್ ?
ಬಾಢಮ್ —
ತಥಾಪ್ಯಾತ್ಮನೋಽಪ್ರಚ್ಯುತಾತ್ಮಭಾವಸ್ಯೈವ ಸತಸ್ತತ್ತ್ವಾನವಬೋಧನಿಮಿತ್ತೋ ಮಿಥ್ಯೈವ ದೇಹಾದಿಷ್ವನಾತ್ಮಸು ಆತ್ಮತ್ವನಿಶ್ಚಯೋ ಲೌಕಿಕೋ ದೃಷ್ಟಃ ।
ತೇನ ದೇಹಾದಿಭೂತಸ್ಯಾತ್ಮನೋಽಪಿ ಆತ್ಮಾ —
ಅನನ್ವಿಷ್ಟಃ ‘
ಅನ್ವೇಷ್ಟವ್ಯಃ’,
ಅಲಬ್ಧಃ ‘
ಲಬ್ಧವ್ಯಃ’,
ಅಶ್ರುತಃ ‘
ಶ್ರೋತವ್ಯಃ’,
ಅಮತಃ ‘
ಮಂತವ್ಯಃ’,
ಅವಿಜ್ಞಾತಃ ‘
ವಿಜ್ಞಾತವ್ಯಃ’ —
ಇತ್ಯಾದಿಭೇದವ್ಯಪದೇಶ ಉಪಪದ್ಯತೇ ।
ಪ್ರತಿಷಿಧ್ಯತ ಏವ ತು ಪರಮಾರ್ಥತಃ ಸರ್ವಜ್ಞಾತ್ಪರಮೇಶ್ವರಾದನ್ಯೋ ದ್ರಷ್ಟಾ ಶ್ರೋತಾ ವಾ ‘ನಾನ್ಯೋಽತೋಽಸ್ತಿ ದ್ರಷ್ಟಾ’ (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೭ । ೨೩) ಇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಪರಮೇಶ್ವರಸ್ತು ಅವಿದ್ಯಾಕಲ್ಪಿತಾಚ್ಛಾರೀರಾತ್ಕರ್ತುರ್ಭೋಕ್ತುಃ ವಿಜ್ಞಾನಾತ್ಮಾಖ್ಯಾತ್ ಅನ್ಯಃ ।
ಯಥಾ ಮಾಯಾವಿನಶ್ಚರ್ಮಖಡ್ಗಧರಾತ್ಸೂತ್ರೇಣಾಕಾಶಮಧಿರೋಹತಃ ಸ ಏವ ಮಾಯಾವೀ ಪರಮಾರ್ಥರೂಪೋ ಭೂಮಿಷ್ಠೋಽನ್ಯಃ ।
ಯಥಾ ವಾ ಘಟಾಕಾಶಾದುಪಾಧಿಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಾದನುಪಾಧಿಪರಿಚ್ಛಿನ್ನ ಆಕಾಶೋಽನ್ಯಃ ।
ಈದೃಶಂ ಚ ವಿಜ್ಞಾನಾತ್ಮಪರಮಾತ್ಮಭೇದಮಾಶ್ರಿತ್ಯ ‘
ನೇತರೋಽನುಪಪತ್ತೇಃ’, ‘
ಭೇದವ್ಯಪದೇಶಾಚ್ಚ’
ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ ॥೧೭ ॥
ಕಾಮಾಚ್ಚ ನಾನುಮಾನಾಪೇಕ್ಷಾ ॥ ೧೮ ॥
ಅಸ್ಮಿನ್ನಸ್ಯ ಚ ತದ್ಯೋಗಂ ಶಾಸ್ತಿ ॥ ೧೯ ॥
ಇದಂ ತ್ವಿಹ ವಕ್ತವ್ಯಮ್ —
‘ಸ ವಾ ಏಷ ಪುರುಷೋಽನ್ನರಸಮಯಃ’ (ತೈ. ಉ. ೨ । ೧ । ೧)‘ತಸ್ಮಾದ್ವಾ ಏತಸ್ಮಾದನ್ನರಸಮಯಾದನ್ಯೋಽಂತರ ಆತ್ಮಾ ಪ್ರಾಣಮಯಃ’ (ತೈ. ಉ. ೨ । ೨ । ೧)ತಸ್ಮಾತ್ ‘ಅನ್ಯೋಽಂತರ ಆತ್ಮಾ ಮನೋಮಯಃ’ (ತೈ. ಉ. ೨ । ೩ । ೧)ತಸ್ಮಾತ್ ‘ಅನ್ಯೋಽಂತರ ಆತ್ಮಾ ವಿಜ್ಞಾನಮಯಃ’ (ತೈ. ಉ. ೨ । ೪ । ೧) ಇತಿ ಚ ವಿಕಾರಾರ್ಥೇ ಮಯಟ್‍ಪ್ರವಾಹೇ ಸತಿ,
ಆನಂದಮಯ ಏವಾಕಸ್ಮಾದರ್ಧಜರತೀಯನ್ಯಾಯೇನ ಕಥಮಿವ ಮಯಟಃ ಪ್ರಾಚುರ್ಯಾರ್ಥತ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯತ್ವಂ ಚಾಶ್ರೀಯತ ಇತಿ ।
ಮಾಂತ್ರವರ್ಣಿಕಬ್ರಹ್ಮಾಧಿಕಾರಾದಿತಿ ಚೇತ್ ,
ನ;
ಅನ್ನಮಯಾದೀನಾಮಪಿ ತರ್ಹಿ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವಪ್ರಸಂಗಃ ।
ಅತ್ರಾಹ —
ಯುಕ್ತಮನ್ನಮಯಾದೀನಾಮಬ್ರಹ್ಮತ್ವಮ್ ,
ತಸ್ಮಾತ್ತಸ್ಮಾದಾಂತರಸ್ಯಾಂತರಸ್ಯಾನ್ಯಸ್ಯಾನ್ಯಸ್ಯಾತ್ಮನ ಉಚ್ಯಮಾನತ್ವಾತ್ ।
ಆನಂದಮಯಾತ್ತು ನ ಕಶ್ಚಿದನ್ಯ ಆಂತರ ಆತ್ಮೋಚ್ಯತೇ ।
ತೇನಾನಂದಮಯಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವಮ್ ,
ಅನ್ಯಥಾ ಪ್ರಕೃತಹಾನಾಪ್ರಕೃತಪ್ರಕ್ರಿಯಾಪ್ರಸಂಗಾದಿತಿ ।
ಅತ್ರೋಚ್ಯತೇ —
ಯದ್ಯಪ್ಯನ್ನಮಯಾದಿಭ್ಯ ಇವಾನಂದಮಯಾತ್ ‘
ಅನ್ಯೋಽಂತರ ಆತ್ಮಾ’
ಇತಿ ನ ಶ್ರೂಯತೇ,
ತಥಾಪಿ ನಾನಂದಮಯಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವಮ್;
ಯತ ಆನಂದಮಯಂ ಪ್ರಕೃತ್ಯ ಶ್ರೂಯತೇ —
‘ತಸ್ಯ ಪ್ರಿಯಮೇವ ಶಿರಃ, ಮೋದೋ ದಕ್ಷಿಣಃ ಪಕ್ಷಃ, ಪ್ರಮೋದ ಉತ್ತರಃ ಪಕ್ಷಃ, ಆನಂದ ಆತ್ಮಾ, ಬ್ರಹ್ಮ ಪುಚ್ಛಂ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾ’ (ತೈ. ಉ. ೨ । ೫ । ೧) ಇತಿ ।
ತತ್ರ ಯದ್ಬ್ರಹ್ಮ ಮಂತ್ರವರ್ಣೇ ಪ್ರಕೃತಮ್ ‘ಸತ್ಯಂ ಜ್ಞಾನಮನಂತಂ ಬ್ರಹ್ಮ’ (ತೈ. ಉ. ೨ । ೧ । ೧) ಇತಿ,
ತದಿಹ ‘
ಬ್ರಹ್ಮ ಪುಚ್ಛಂ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾ’
ಇತ್ಯುಚ್ಯತೇ ।
ತದ್ವಿಜಿಜ್ಞಾಪಯಿಷಯೈವಾನ್ನಮಯಾದಯ ಆನಂದಮಯಪರ್ಯಂತಾಃ ಪಂಚ ಕೋಶಾಃ ಕಲ್ಪ್ಯಂತೇ ।
ತತ್ರ ಕುತಃ ಪ್ರಕೃತಹಾನಾಪ್ರಕೃತಪ್ರಕ್ರಿಯಾಪ್ರಸಂಗಃ ।
ನನ್ವಾನಂದಮಯಸ್ಯಾವಯವತ್ವೇನ ‘
ಬ್ರಹ್ಮ ಪುಚ್ಛಂ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾ’
ಇತ್ಯುಚ್ಯತೇ,
ಅನ್ನಮಯಾದೀನಾಮಿವ ‘
ಇದಂ ಪುಚ್ಛಂ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾ’
ಇತ್ಯಾದಿ ।
ತತ್ರ ಕಥಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸ್ವಪ್ರಧಾನತ್ವಂ ಶಕ್ಯಂ ವಿಜ್ಞಾತುಮ್ ?
ಪ್ರಕೃತತ್ವಾದಿತಿ ಬ್ರೂಮಃ ।
ನನ್ವಾನಂದಮಯಾವಯವತ್ವೇನಾಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ವಿಜ್ಞಾಯಮಾನೇ ನ ಪ್ರಕೃತತ್ವಂ ಹೀಯತೇ,
ಆನಂದಮಯಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವಾದಿತಿ ।
ಅತ್ರೋಚ್ಯತೇ —
ತಥಾ ಸತಿ ತದೇವ ಬ್ರಹ್ಮ ಆನಂದಮಯ ಆತ್ಮಾ ಅವಯವೀ,
ತದೇವ ಚ ಬ್ರಹ್ಮ ಪುಚ್ಛಂ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾ ಅವಯವ ಇತ್ಯಸಾಮಂಜಸ್ಯಂ ಸ್ಯಾತ್ ।
ಅನ್ಯತರಪರಿಗ್ರಹೇ ತು ಯುಕ್ತಮ್ ‘
ಬ್ರಹ್ಮ ಪುಚ್ಛಂ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾ’
ಇತ್ಯತ್ರೈವ ಬ್ರಹ್ಮನಿರ್ದೇಶ ಆಶ್ರಯಿತುಮ್ ,
ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದಸಂಯೋಗಾತ್।
ನಾನಂದಮಯವಾಕ್ಯೇ,
ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದಸಂಯೋಗಾಭಾವಾದಿತಿ ।
ಅಪಿ ಚ ಬ್ರಹ್ಮ ಪುಚ್ಛಂ ಪ್ರತಿಷ್ಠೇತ್ಯುಕ್ತ್ವೇದಮುಚ್ಯತೇ —
‘ತದಪ್ಯೇಷ ಶ್ಲೋಕೋ ಭವತಿ । ಅಸನ್ನೇವ ಸ ಭವತಿ । ಅಸದ್ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ವೇದ ಚೇತ್ । ಅಸ್ತಿ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಚೇದ್ವೇದ । ಸಂತಮೇನಂ ತತೋ ವಿದುಃ’ (ತೈ. ಉ. ೨ । ೬ । ೧) ಇತಿ ।
ಅಸ್ಮಿಂಶ್ಚ ಶ್ಲೋಕೇಽನನುಕೃಷ್ಯಾನಂದಮಯಂ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಏವ ಭಾವಾಭಾವವೇದನಯೋರ್ಗುಣದೋಷಾಭಿಧಾನಾದ್ಗಮ್ಯತೇ — ‘
ಬ್ರಹ್ಮ ಪುಚ್ಛಂ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾ’
ಇತ್ಯತ್ರ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಏವ ಸ್ವಪ್ರಧಾನತ್ವಮಿತಿ ।
ನ ಚಾನಂದಮಯಸ್ಯಾತ್ಮನೋ ಭಾವಾಭಾವಶಂಕಾ ಯುಕ್ತಾ,
ಪ್ರಿಯಮೋದಾದಿವಿಶಿಷ್ಟಸ್ಯಾನಂದಮಯಸ್ಯ ಸರ್ವಲೋಕಪ್ರಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ ।
ಕಥಂ ಪುನಃ ಸ್ವಪ್ರಧಾನಂ ಸದ್ಬ್ರಹ್ಮ ಆನಂದಮಯಸ್ಯ ಪುಚ್ಛತ್ವೇನ ನಿರ್ದಿಶ್ಯತೇ — ‘
ಬ್ರಹ್ಮ ಪುಚ್ಛಂ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾ’
ಇತಿ ?
ನೈಷ ದೋಷಃ ।
ಪುಚ್ಛವತ್ಪುಚ್ಛಮ್ ,
ಪ್ರತಿಷ್ಠಾ ಪರಾಯಣಮೇಕನೀಡಂ ಲೌಕಿಕಸ್ಯಾನಂದಜಾತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಾನಂದಃ ಇತ್ಯೇತದನೇನ ವಿವಕ್ಷ್ಯತೇ,
ನಾವಯವತ್ವಮ್;
‘ಏತಸ್ಯೈವಾನಂದಸ್ಯಾನ್ಯಾನಿ ಭೂತಾನಿ ಮಾತ್ರಾಮುಪಜೀವಂತಿ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೩ । ೩೨) ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಾತ್ ।
ಅಪಿ ಚಾನಂದಮಯಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವೇ ಪ್ರಿಯಾದ್ಯವಯವತ್ವೇನ ಸವಿಶೇಷಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಭ್ಯುಪಗಂತವ್ಯಮ್ ।
ನಿರ್ವಿಶೇಷಂ ತು ಬ್ರಹ್ಮ ವಾಕ್ಯಶೇಷೇ ಶ್ರೂಯತೇ,
ವಾಙ್ಮನಸಯೋರಗೋಚರತ್ವಾಭಿಧಾನಾತ್ —
‘ಯತೋ ವಾಚೋ ನಿವರ್ತಂತೇ । ಅಪ್ರಾಪ್ಯ ಮನಸಾ ಸಹ । ಆನಂದಂ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ವಿದ್ವಾನ್ । ನ ಬಿಭೇತಿ ಕುತಶ್ಚನ’ (ತೈ. ಉ. ೨ । ೯ । ೧) ಇತಿ ।
ಅಪಿ ಚಾನಂದಪ್ರಚುರ ಇತ್ಯುಕ್ತೇ ದುಃಖಾಸ್ತಿತ್ವಮಪಿ ಗಮ್ಯತೇ;
ಪ್ರಾಚುರ್ಯಸ್ಯ ಲೋಕೇ ಪ್ರತಿಯೋಗ್ಯಲ್ಪತ್ವಾಪೇಕ್ಷತ್ವಾತ್ ।
ತಥಾ ಚ ಸತಿ ‘ಯತ್ರ ನಾನ್ಯತ್ಪಶ್ಯತಿ, ನಾನ್ಯಚ್ಛೃಣೋತಿ, ನಾನ್ಯದ್ವಿಜಾನಾತಿ, ಸ ಭೂಮಾ’ (ಛಾ. ಉ. ೭ । ೨೪ । ೧) ಇತಿ ಭೂಮ್ನಿ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ತದ್ವ್ಯತಿರಿಕ್ತಾಭಾವಶ್ರುತಿರುಪರುಧ್ಯೇತ ।
ಪ್ರತಿಶರೀರಂ ಚ ಪ್ರಿಯಾದಿಭೇದಾದಾನಂದಮಯಸ್ಯಾಪಿ ಭಿನ್ನತ್ವಮ್ ।
ಬ್ರಹ್ಮ ತು ನ ಪ್ರತಿಶರೀರಂ ಭಿದ್ಯತೇ,
‘ಸತ್ಯಂ ಜ್ಞಾನಮನಂತಂ ಬ್ರಹ್ಮ’ (ತೈ. ಉ. ೨ । ೧ । ೧) ಇತ್ಯಾನಂತ್ಯಶ್ರುತೇಃ ‘ಏಕೋ ದೇವಃ ಸರ್ವಭೂತೇಷು ಗೂಢಃ ಸರ್ವವ್ಯಾಪೀ ಸರ್ವಭೂತಾಂತರಾತ್ಮಾ’ (ಶ್ವೇ. ಉ. ೬ । ೧೧) ಇತಿ ಚ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಾತ್ ।
ನ ಚಾನಂದಮಯಸ್ಯಾಭ್ಯಾಸಃ ಶ್ರೂಯತೇ ।
ಪ್ರಾತಿಪದಿಕಾರ್ಥಮಾತ್ರಮೇವ ಹಿ ಸರ್ವತ್ರಾಭ್ಯಸ್ಯತೇ —
‘ರಸೋ ವೈ ಸಃ । ರಸꣳ ಹ್ಯೇವಾಯಂ ಲಬ್ಧ್ವಾನಂದೀ ಭವತಿ । ಕೋ ಹ್ಯೇವಾನ್ಯಾತ್ಕಃ ಪ್ರಾಣ್ಯಾತ್ । ಯದೇಷ ಆಕಾಶ ಆನಂದೋ ನ ಸ್ಯಾತ್’ (ತೈ. ಉ. ೨ । ೭ । ೧) (ತೈ. ಉ. ೨ । ೭ । ೧)‘ಸೈಷಾನಂದಸ್ಯ ಮೀಮಾꣳಸಾ ಭವತಿ’ (ತೈ. ಉ. ೨ । ೮ । ೧)‘ಆನಂದಂ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ವಿದ್ವಾನ್ನ ಬಿಭೇತಿ ಕುತಶ್ಚನೇತಿ’ (ತೈ. ಉ. ೨ । ೯ । ೧) ‘ಆನಂದೋ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ವ್ಯಜಾನಾತ್’ (ತೈ. ಉ. ೩ । ೬ । ೧) ಇತಿ ಚ ।
ಯದಿ ಚಾನಂದಮಯಶಬ್ದಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯತ್ವಂ ನಿಶ್ಚಿತಂ ಭವೇತ್ ,
ತತ ಉತ್ತರೇಷ್ವಾನಂದಮಾತ್ರಪ್ರಯೋಗೇಷ್ವಪ್ಯಾನಂದಮಯಾಭ್ಯಾಸಃ ಕಲ್ಪ್ಯೇತ ।
ನ ತ್ವಾನಂದಮಯಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವಮಸ್ತಿ,
ಪ್ರಿಯಶಿರಸ್ತ್ವಾದಿಭಿರ್ಹೇತುಭಿರಿತ್ಯವೋಚಾಮ ।
ತಸ್ಮಾಚ್ಛ್ರುತ್ಯಂತರೇ ‘ವಿಜ್ಞಾನಮಾನಂದಂ ಬ್ರಹ್ಮ’ (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೯ । ೨೮) ಇತ್ಯಾನಂದಪ್ರಾತಿಪದಿಕಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಪ್ರಯೋಗದರ್ಶನಾತ್ ,
‘ಯದೇಷ ಆಕಾಶ ಆನಂದೋ ನ ಸ್ಯಾತ್’ (ತೈ. ಉ. ೨ । ೭ । ೧) ಇತಿ ಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯಃ ಪ್ರಯೋಗೋ ನ ತ್ವಾನಂದಮಯಾಭ್ಯಾಸ ಇತ್ಯವಗಂತವ್ಯಮ್ ।
ಯಸ್ತ್ವಯಂ ಮಯಡಂತಸ್ಯೈವಾನಂದಮಯಶಬ್ದಸ್ಯಾಭ್ಯಾಸಃ ‘ಏತಮಾನಂದಮಯಮಾತ್ಮಾನಮುಪಸಂಕ್ರಾಮತಿ’ (ತೈ. ಉ. ೨ । ೮ । ೫) ಇತಿ,
ನ ತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯತ್ವಮಸ್ತಿ ।
ವಿಕಾರಾತ್ಮನಾಮೇವಾನ್ನಮಯಾದೀನಾಮನಾತ್ಮನಾಮುಪಸಂಕ್ರಮಿತವ್ಯಾನಾಂ ಪ್ರವಾಹೇ ಪಠಿತತ್ವಾತ್ ।
ನನ್ವಾನಂದಮಯಸ್ಯೋಪಸಂಕ್ರಮಿತವ್ಯಸ್ಯಾನ್ನಮಯಾದಿವದಬ್ರಹ್ಮತ್ವೇ ಸತಿ ನೈವ ವಿದುಷೋ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಾಪ್ತಿಃ ಫಲಂ ನಿರ್ದಿಷ್ಟಂ ಭವೇತ್ ।
ನೈಷ ದೋಷಃ,
ಆನಂದಮಯೋಪಸಂಕ್ರಮಣನಿರ್ದೇಶೇನೈವ ವಿದುಷಃ ಪುಚ್ಛಪ್ರತಿಷ್ಠಾಭೂತಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಾಪ್ತೇಃ ಫಲಸ್ಯ ನಿರ್ದಿಷ್ಟತ್ವಾತ್ , ‘
ತದಪ್ಯೇಷ ಶ್ಲೋಕೋ ಭವತಿ’ ‘
ಯತೋ ವಾಚೋ ನಿವರ್ತಂತೇ’
ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಚ ಪ್ರಪಂಚ್ಯಮಾನತ್ವಾತ್ ।
ಯಾ ತ್ವಾನಂದಮಯಸನ್ನಿಧಾನೇ ‘ಸೋಽಕಾಮಯತ ಬಹು ಸ್ಯಾಂ ಪ್ರಜಾಯೇಯೇತಿ’ (ತೈ. ಉ. ೨ । ೬ । ೧) ಇತೀಯಂ ಶ್ರುತಿರುದಾಹೃತಾ,
ಸಾ ‘
ಬ್ರಹ್ಮ ಪುಚ್ಛಂ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾ’
ಇತ್ಯನೇನ ಸನ್ನಿಹಿತತರೇಣ ಬ್ರಹ್ಮಣಾ ಸಂಬಧ್ಯಮಾನಾ ನಾನಂದಮಯಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮತಾಂ ಪ್ರತಿಬೋಧಯತಿ ।
ತದಪೇಕ್ಷತ್ವಾಚ್ಚೋತ್ತರಸ್ಯ ಗ್ರಂಥಸ್ಯ ‘ರಸೋ ವೈ ಸಃ’ (ತೈ. ಉ. ೨ । ೭ । ೧) ಇತ್ಯಾದೇರ್ನಾನಂದಮಯವಿಷಯತಾ ।
ನನು ‘
ಸೋಽಕಾಮಯತ’
ಇತಿ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಪುಂಲಿಂಗನಿರ್ದೇಶೋ ನೋಪಪದ್ಯತೇ ।
ನಾಯಂ ದೋಷಃ, ‘
ತಸ್ಮಾದ್ವಾ ಏತಸ್ಮಾದಾತ್ಮನ ಆಕಾಶಃ ಸಂಭೂತಃ’
ಇತ್ಯತ್ರ ಪುಂಲಿಂಗೇನಾಪ್ಯಾತ್ಮಶಬ್ದೇನ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪ್ರಕೃತತ್ವಾತ್ ।
ಯಾ ತು ಭಾರ್ಗವೀ ವಾರುಣೀ ವಿದ್ಯಾ —
‘ಆನಂದೋ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ವ್ಯಜಾನಾತ್’ (ತೈ. ಉ. ೩ । ೬ । ೧) ಇತಿ,
ತಸ್ಯಾಂ ಮಯಡಶ್ರವಣಾತ್ಪ್ರಿಯಶಿರಸ್ತ್ವಾದ್ಯಶ್ರವಣಾಚ್ಚ ಯುಕ್ತಮಾನಂದಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವಮ್ ।
ತಸ್ಮಾದಣುಮಾತ್ರಮಪಿ ವಿಶೇಷಮನಾಶ್ರಿತ್ಯ ನ ಸ್ವತ ಏವ ಪ್ರಿಯಶಿರಸ್ತ್ವಾದಿ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಉಪಪದ್ಯತೇ ।
ನ ಚೇಹ ಸವಿಶೇಷಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಪ್ರತಿಪಿಪಾದಯಿಷಿತಮ್ ,
ವಾಙ್ಮನಸಗೋಚರಾತಿಕ್ರಮಶ್ರುತೇಃ ।
ತಸ್ಮಾದನ್ನಮಯಾದಿಷ್ವಿವಾನಂದಮಯೇಽಪಿ ವಿಕಾರಾರ್ಥ ಏವ ಮಯಟ್ ವಿಜ್ಞೇಯಃ,
ನ ಪ್ರಾಚುರ್ಯಾರ್ಥಃ ॥
ಸೂತ್ರಾಣಿ ತ್ವೇವಂ ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯಾನಿ — ‘
ಬ್ರಹ್ಮ ಪುಚ್ಛಂ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾ’
ಇತ್ಯತ್ರ ಕಿಮಾನಂದಮಯಾವಯವತ್ವೇನ ಬ್ರಹ್ಮ ವಿವಕ್ಷ್ಯತೇ,
ಉತ ಸ್ವಪ್ರಧಾನತ್ವೇನೇತಿ ।
ಪುಚ್ಛಶಬ್ದಾದವಯವತ್ವೇನೇತಿ ಪ್ರಾಪ್ತೇ,
ಉಚ್ಯತೇ —
ಆನಂದಮಯೋಽಭ್ಯಾಸಾತ್ —
ಆನಂದಮಯ ಆತ್ಮಾ ಇತ್ಯತ್ರ ‘
ಬ್ರಹ್ಮ ಪುಚ್ಛಂ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾ’
ಇತಿ ಸ್ವಪ್ರಧಾನಮೇವ ಬ್ರಹ್ಮೋಪದಿಶ್ಯತೇ;
ಅಭ್ಯಾಸಾತ್ ‘
ಅಸನ್ನೇವ ಸ ಭವತಿ’
ಇತ್ಯಸ್ಮಿನ್ನಿಗಮನಶ್ಲೋಕೇ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಏವ ಕೇವಲಸ್ಯಾಭ್ಯಸ್ಯಮಾನತ್ವಾತ್ ।
ವಿಕಾರಶಬ್ದಾನ್ನೇತಿ ಚೇನ್ನ ಪ್ರಾಚುರ್ಯಾತ್ —
ವಿಕಾರಶಬ್ದೇನಾವಯವಶಬ್ದೋಽಭಿಪ್ರೇತಃ;
ಪುಚ್ಛಮಿತ್ಯವಯವಶಬ್ದಾನ್ನ ಸ್ವಪ್ರಧಾನತ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಇತಿ ಯದುಕ್ತಮ್ ,
ತಸ್ಯ ಪರಿಹಾರೋ ವಕ್ತವ್ಯಃ;
ಅತ್ರೋಚ್ಯತೇ —
ನಾಯಂ ದೋಷಃ,
ಪ್ರಾಚುರ್ಯಾದಪ್ಯವಯವಶಬ್ದೋಪಪತ್ತೇಃ;
ಪ್ರಾಚುರ್ಯಂ ಪ್ರಾಯಾಪತ್ತಿಃ,
ಅವಯವಪ್ರಾಯೇ ವಚನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ;
ಅನ್ನಮಯಾದೀನಾಂ ಹಿ ಶಿರಆದಿಷು ಪುಚ್ಛಾಂತೇಷ್ವವಯವೇಷೂಕ್ತೇಷ್ವಾನಂದಮಯಸ್ಯಾಪಿ ಶಿರಆದೀನ್ಯವಯವಾಂತರಾಣ್ಯುಕ್ತ್ವಾ ಅವಯವಪ್ರಾಯಾಪತ್ತ್ಯಾ ‘
ಬ್ರಹ್ಮ ಪುಚ್ಛಂ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾ’
ಇತ್ಯಾಹ,
ನಾವಯವವಿವಕ್ಷಯಾ;
ಯತ್ಕಾರಣಮ್ ‘
ಅಭ್ಯಾಸಾತ್’
ಇತಿ ಸ್ವಪ್ರಧಾನತ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸಮರ್ಥಿತಮ್ ।
ತದ್ಧೇತುವ್ಯಪದೇಶಾಚ್ಚ —
ಸರ್ವಸ್ಯ ಹಿ ವಿಕಾರಜಾತಸ್ಯ ಸಾನಂದಮಯಸ್ಯ ಕಾರಣತ್ವೇನ ಬ್ರಹ್ಮ ವ್ಯಪದಿಶ್ಯತೇ —
‘ಇದꣳ ಸರ್ವಮಸೃಜತ, ಯದಿದಂ ಕಿಂಚ’ (ತೈ. ಉ. ೨ । ೬ । ೧) ಇತಿ ।
ನ ಚ ಕಾರಣಂ ಸದ್ಬ್ರಹ್ಮ ಸ್ವವಿಕಾರಸ್ಯಾನಂದಮಯಸ್ಯ ಮುಖ್ಯಯಾ ವೃತ್ತ್ಯಾವಯವ ಉಪಪದ್ಯತೇ ।
ಅಪರಾಣ್ಯಪಿ ಸೂತ್ರಾಣಿ ಯಥಾಸಂಭವಂ ಪುಚ್ಛವಾಕ್ಯನಿರ್ದಿಷ್ಟಸ್ಯೈವ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಉಪಪಾದಕಾನಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಾನಿ ॥೧೨ – ೧೯ ॥
ಅಂತಸ್ತದ್ಧರ್ಮೋಪದೇಶಾತ್ ॥ ೨೦ ॥
ಅಂತಸ್ತದ್ಧರ್ಮೋಪದೇಶಾತ್ ಇತಿ । ‘
ಯ ಏಷೋಽಂತರಾದಿತ್ಯೇ’, ‘
ಯ ಏಷೋಽಂತರಕ್ಷಿಣಿ’
ಇತಿ ಚ ಶ್ರೂಯಮಾಣಃ ಪುರುಷಃ ಪರಮೇಶ್ವರ ಏವ,
ನ ಸಂಸಾರೀ ।
ಕುತಃ ?
ತದ್ಧರ್ಮೋಪದೇಶಾತ್ ।
ತಸ್ಯ ಹಿ ಪರಮೇಶ್ವರಸ್ಯ ಧರ್ಮಾ ಇಹೋಪದಿಷ್ಟಾಃ ।
ತದ್ಯಥಾ — ‘
ತಸ್ಯೋದಿತಿ ನಾಮ’
ಇತಿ ಶ್ರಾವಯಿತ್ವಾ ಅಸ್ಯಾದಿತ್ಯಪುರುಷಸ್ಯ ನಾಮ ‘
ಸ ಏಷ ಸರ್ವೇಭ್ಯಃ ಪಾಪ್ಮಭ್ಯ ಉದಿತಃ’
ಇತಿ ಸರ್ವಪಾಪ್ಮಾಪಗಮೇನ ನಿರ್ವಕ್ತಿ ।
ತದೇವ ಚ ಕೃತನಿರ್ವಚನಂ ನಾಮಾಕ್ಷಿಪುರುಷಸ್ಯಾಪ್ಯತಿದಿಶತಿ — ‘
ಯನ್ನಾಮ ತನ್ನಾಮ’
ಇತಿ ।
ಸರ್ವಪಾಪ್ಮಾಪಗಮಶ್ಚ ಪರಮಾತ್ಮನ ಏವ ಶ್ರೂಯತೇ —
‘ಯ ಆತ್ಮಾಪಹತಪಾಪ್ಮಾ’ (ಛಾ. ಉ. ೮ । ೭ । ೧) ಇತ್ಯಾದೌ ।
ತಥಾ ಚಾಕ್ಷುಷೇ ಪುರುಷೇ ‘
ಸೈವ ಋಕ್ ತತ್ಸಾಮ ತದುಕ್ಥಂ ತದ್ಯಜುಸ್ತದ್ಬ್ರಹ್ಮ’
ಇತಿ ಋಕ್ಸಾಮಾದ್ಯಾತ್ಮಕತಾಂ ನಿರ್ಧಾರಯತಿ ।
ಸಾ ಚ ಪರಮೇಶ್ವರಸ್ಯೋಪಪದ್ಯತೇ,
ಸರ್ವಕಾರಣತ್ವಾತ್ಸರ್ವಾತ್ಮಕತ್ವೋಪಪತ್ತೇಃ ।
ಪೃಥಿವ್ಯಗ್ನ್ಯಾದ್ಯಾತ್ಮಕೇ ಚಾಧಿದೈವತಮೃಕ್ಸಾಮೇ,
ವಾಕ್ಪ್ರಾಣಾದ್ಯಾತ್ಮಕೇ ಚಾಧ್ಯಾತ್ಮಮನುಕ್ರಮ್ಯಾಹ — ‘
ತಸ್ಯರ್ಕ್ಚ ಸಾಮ ಚ ಗೇಷ್ಣೌ’
ಇತ್ಯಧಿದೈವತಮ್ ।
ತಥಾಧ್ಯಾತ್ಮಮಪಿ — ‘
ಯಾವಮುಷ್ಯ ಗೇಷ್ಣೌ ತೌ ಗೇಷ್ಣೌ’
ಇತಿ ।
ತಚ್ಚ ಸರ್ವಾತ್ಮಕತ್ವೇ ಸತ್ಯೇವೋಪಪದ್ಯತೇ ।
‘ತದ್ಯ ಇಮೇ ವೀಣಾಯಾಂ ಗಾಯಂತ್ಯೇತಂ ತೇ ಗಾಯಂತಿ ತಸ್ಮಾತ್ತೇ ಧನಸನಯಃ’ (ಛಾ. ಉ. ೧ । ೭ । ೬) ಇತಿ ಚ ಲೌಕಿಕೇಷ್ವಪಿ ಗಾನೇಷ್ವಸ್ಯೈವ ಗೀಯಮಾನತ್ವಂ ದರ್ಶಯತಿ ।
ತಚ್ಚ ಪರಮೇಶ್ವರಪರಿಗ್ರಹ ಏವ ಘಟತೇ —
‘ಯದ್ಯದ್ವಿಭೂತಿಮತ್ಸತ್ತ್ವಂ ಶ್ರೀಮದೂರ್ಜಿತಮೇವ ವಾ । ತತ್ತದೇವಾವಗಚ್ಛ ತ್ವಂ ಮಮ ತೇಜೋಂಶಸಂಭವಮ್’ (ಭ. ಗೀ. ೧೦ । ೪೧) ಇತಿ ಭಗವದ್ಗೀತಾದರ್ಶನಾತ್ ।
ಲೋಕಕಾಮೇಶಿತೃತ್ವಮಪಿ ನಿರಂಕುಶಂ ಶ್ರೂಯಮಾಣಂ ಪರಮೇಶ್ವರಂ ಗಮಯತಿ ।
ಯತ್ತೂಕ್ತಂ ಹಿರಣ್ಯಶ್ಮಶ್ರುತ್ವಾದಿರೂಪವತ್ತ್ವಶ್ರವಣಂ ಪರಮೇಶ್ವರೇ ನೋಪಪದ್ಯತ ಇತಿ,
ಅತ್ರ ಬ್ರೂಮಃ —
ಸ್ಯಾತ್ಪರಮೇಶ್ವರಸ್ಯಾಪೀಚ್ಛಾವಶಾನ್ಮಾಯಾಮಯಂ ರೂಪಂ ಸಾಧಕಾನುಗ್ರಹಾರ್ಥಮ್ ,
‘ಮಾಯಾ ಹ್ಯೇಷಾ ಮಯಾ ಸೃಷ್ಟಾ ಯನ್ಮಾಂ ಪಶ್ಯಸಿ ನಾರದ ।’(ಮ॰ಭಾ॰ ೧೨-೩೩೯-೪೫) ‘ಸರ್ವಭೂತಗುಣೈರ್ಯುಕ್ತಂ ಮೈವಂ ಮಾಂ ಜ್ಞಾತುಮರ್ಹಸಿ’(ಮ॰ಭಾ॰ ೧೨-೩೩೯-೪೬) ಇತಿ ಸ್ಮರಣಾತ್ ।
ಅಪಿ ಚ,
ಯತ್ರ ತು ನಿರಸ್ತಸರ್ವವಿಶೇಷಂ ಪಾರಮೇಶ್ವರಂ ರೂಪಮುಪದಿಶ್ಯತೇ,
ಭವತಿ ತತ್ರ ಶಾಸ್ತ್ರಮ್ ‘ಅಶಬ್ದಮಸ್ಪರ್ಶಮರೂಪಮವ್ಯಯಮ್’ (ಕ. ಉ. ೧ । ೩ । ೧೫) ಇತ್ಯಾದಿ ।
ಸರ್ವಕಾರಣತ್ವಾತ್ತು ವಿಕಾರಧರ್ಮೈರಪಿ ಕೈಶ್ಚಿದ್ವಿಶಿಷ್ಟಃ ಪರಮೇಶ್ವರ ಉಪಾಸ್ಯತ್ವೇನ ನಿರ್ದಿಶ್ಯತೇ —
‘ಸರ್ವಕರ್ಮಾ ಸರ್ವಕಾಮಃ ಸರ್ವಗಂಧಃ ಸರ್ವರಸಃ’ (ಛಾ. ಉ. ೩ । ೧೪ । ೨) ಇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ತಥಾ ಹಿರಣ್ಯಶ್ಮಶ್ರುತ್ವಾದಿನಿರ್ದೇಶೋಽಪಿ ಭವಿಷ್ಯತಿ ।
ಯದಪ್ಯಾಧಾರಶ್ರವಣಾನ್ನ ಪರಮೇಶ್ವರ ಇತಿ,
ಅತ್ರೋಚ್ಯತೇ —
ಸ್ವಮಹಿಮಪ್ರತಿಷ್ಠಸ್ಯಾಪ್ಯಾಧಾರವಿಶೇಷೋಪದೇಶ ಉಪಾಸನಾರ್ಥೋ ಭವಿಷ್ಯತಿ ।
ಸರ್ವಗತತ್ವಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ವ್ಯೋಮವತ್ಸರ್ವಾಂತರತ್ವೋಪಪತ್ತೇಃ ।
ಐಶ್ವರ್ಯಮರ್ಯಾದಾಶ್ರವಣಮಪ್ಯಧ್ಯಾತ್ಮಾಧಿದೈವತವಿಭಾಗಾಪೇಕ್ಷಮುಪಾಸನಾರ್ಥಮೇವ ।
ತಸ್ಮಾತ್ಪರಮೇಶ್ವರ ಏವಾಕ್ಷ್ಯಾದಿತ್ಯಯೋರಂತರುಪದಿಶ್ಯತೇ ॥ ೨೦ ॥
ಭೇದವ್ಯಪದೇಶಾಚ್ಚಾನ್ಯಃ ॥ ೨೧ ॥
ಅತ ಏವ ಪ್ರಾಣಃ ॥ ೨೩ ॥
ಉದ್ಗೀಥೇ — ‘
ಪ್ರಸ್ತೋತರ್ಯಾ ದೇವತಾ ಪ್ರಸ್ತಾವಮನ್ವಾಯತ್ತಾ’
ಇತ್ಯುಪಕ್ರಮ್ಯ ಶ್ರೂಯತೇ —
‘ಕತಮಾ ಸಾ ದೇವತೇತಿ’ (ಛಾ. ಉ. ೧ । ೧೧ । ೪),
‘ಪ್ರಾಣ ಇತಿ ಹೋವಾಚ, ಸರ್ವಾಣಿ ಹ ವಾ ಇಮಾನಿ ಭೂತಾನಿ ಪ್ರಾಣಮೇವಾಭಿಸಂವಿಶಂತಿ, ಪ್ರಾಣಮಭ್ಯುಜ್ಜಿಹತೇ, ಸೈಷಾ ದೇವತಾ ಪ್ರಸ್ತಾವಮನ್ವಾಯತ್ತಾ’ (ಛಾ. ಉ. ೧ । ೧೧ । ೫) ಇತಿ ।
ತತ್ರ ಸಂಶಯನಿರ್ಣಯೌ ಪೂರ್ವವದೇವ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯೌ ।
‘ಪ್ರಾಣಬಂಧನಂ ಹಿ ಸೋಮ್ಯ ಮನಃ’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೮ । ೨) ‘ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಪ್ರಾಣಮ್’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೪ । ೧೮) ಇತಿ ಚೈವಮಾದೌ ಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯಃ ಪ್ರಾಣಶಬ್ದೋ ದೃಶ್ಯತೇ ।
ವಾಯುವಿಕಾರೇ ತು ಪ್ರಸಿದ್ಧತರೋ ಲೋಕವೇದಯೋಃ ।
ಅತ ಇಹ ಪ್ರಾಣಶಬ್ದೇನ ಕತರಸ್ಯೋಪಾದಾನಂ ಯುಕ್ತಮಿತಿ ಭವತಿ ಸಂಶಯಃ ।
ಕಿಂ ಪುನರತ್ರ ಯುಕ್ತಮ್ ?
ವಾಯುವಿಕಾರಸ್ಯ ಪಂಚವೃತ್ತೇಃ ಪ್ರಾಣಸ್ಯೋಪಾದಾನಂ ಯುಕ್ತಮ್ ।
ತತ್ರ ಹಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧತರಃ ಪ್ರಾಣಶಬ್ದ ಇತ್ಯವೋಚಾಮ ।
ನನು ಪೂರ್ವವದಿಹಾಪಿ ತಲ್ಲಿಂಗಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಣ ಏವ ಗ್ರಹಣಂ ಯುಕ್ತಮ್ ।
ಇಹಾಪಿ ವಾಕ್ಯಶೇಷೇ ಭೂತಾನಾಂ ಸಂವೇಶನೋದ್ಗಮನಂ ಪಾರಮೇಶ್ವರಂ ಕರ್ಮ ಪ್ರತೀಯತೇ ।
ನ,
ಮುಖ್ಯೇಽಪಿ ಪ್ರಾಣೇ ಭೂತಸಂವೇಶನೋದ್ಗಮನಸ್ಯ ದರ್ಶನಾತ್ ।
ಏವಂ ಹ್ಯಾಮ್ನಾಯತೇ —
‘ಯದಾ ವೈ ಪುರುಷಃ ಸ್ವಪಿತಿ ಪ್ರಾಣಂ ತರ್ಹಿ ವಾಗಪ್ಯೇತಿ ಪ್ರಾಣಂ ಚಕ್ಷುಃ ಪ್ರಾಣಂ ಶ್ರೋತ್ರಂ ಪ್ರಾಣಂ ಮನಃ, ಸ ಯದಾ ಪ್ರಬುಧ್ಯತೇ ಪ್ರಾಣಾದೇವಾಧಿ ಪುನರ್ಜಾಯಂತೇ’ (ಶ. ಬ್ರಾ. ೧೦ । ೩ । ೩ । ೬) ಇತಿ ।
ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಂ ಚೈತತ್ —
ಸ್ವಾಪಕಾಲೇ ಪ್ರಾಣವೃತ್ತಾವಪರಿಲುಪ್ಯಮಾನಾಯಾಮಿಂದ್ರಿಯವೃತ್ತಯಃ ಪರಿಲುಪ್ಯಂತೇ,
ಪ್ರಬೋಧಕಾಲೇ ಚ ಪ್ರಾದುರ್ಭವಂತೀತಿ ।
ಇಂದ್ರಿಯಸಾರತ್ವಾಚ್ಚ ಭೂತಾನಾಮವಿರುದ್ಧೋ ಮುಖ್ಯೇ ಪ್ರಾಣೇಽಪಿ ಭೂತಸಂವೇಶನೋದ್ಗಮನವಾದೀ ವಾಕ್ಯಶೇಷಃ ।
ಅಪಿ ಚಾದಿತ್ಯೋಽನ್ನಂ ಚೋದ್ಗೀಥಪ್ರತಿಹಾರಯೋರ್ದೇವತೇ ಪ್ರಸ್ತಾವದೇವತಾಯಾಃ ಪ್ರಾಣಸ್ಯಾನಂತರಂ ನಿರ್ದಿಶ್ಯೇತೇ ।
ನ ಚ ತಯೋರ್ಬ್ರಹ್ಮತ್ವಮಸ್ತಿ ।
ತತ್ಸಾಮಾನ್ಯಾಚ್ಚ ಪ್ರಾಣಸ್ಯಾಪಿ ನ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವಮಿತ್ಯೇವಂ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ಸೂತ್ರಕಾರ ಆಹ —
‘
ಅತ ಏವ ಪ್ರಾಣಃ’
ಇತಿ ।
ತಲ್ಲಿಂಗಾದಿತಿ ಪೂರ್ವಸೂತ್ರೇ ನಿರ್ದಿಷ್ಟಮ್ ।
ಅತ ಏವ ತಲ್ಲಿಂಗಾತ್ಪ್ರಾಣಶಬ್ದಮಪಿ ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ ।
ಪ್ರಾಣಸ್ಯಾಪಿ ಹಿ ಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗಸಂಬಂಧಃ ಶ್ರೂಯತೇ —
‘ಸರ್ವಾಣಿ ಹ ವಾ ಇಮಾನಿ ಭೂತಾನಿ ಪ್ರಾಣಮೇವಾಭಿಸಂವಿಶಂತಿ ಪ್ರಾಣಮಭ್ಯುಜ್ಜಿಹತೇ’ (ಛಾ. ಉ. ೧ । ೧೧ । ೫) ಇತಿ ।
ಪ್ರಾಣನಿಮಿತ್ತೌ ಸರ್ವೇಷಾಂ ಭೂತಾನಾಮುತ್ಪತ್ತಿಪ್ರಲಯಾವುಚ್ಯಮಾನೌ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮತಾಂ ಗಮಯತಃ ।
ನನೂಕ್ತಂ ಮುಖ್ಯಪ್ರಾಣಪರಿಗ್ರಹೇಽಪಿ ಸಂವೇಶನೋದ್ಗಮನದರ್ಶನಮವಿರುದ್ಧಮ್ ,
ಸ್ವಾಪಪ್ರಬೋಧಯೋರ್ದರ್ಶನಾದಿತಿ ।
ಅತ್ರೋಚ್ಯತೇ —
ಸ್ವಾಪಪ್ರಬೋಧಯೋರಿಂದ್ರಿಯಾಣಾಮೇವ ಕೇವಲಾನಾಂ ಪ್ರಾಣಾಶ್ರಯಂ ಸಂವೇಶನೋದ್ಗಮನಂ ದೃಶ್ಯತೇ,
ನ ಸರ್ವೇಷಾಂ ಭೂತಾನಾಮ್ ।
ಇಹ ತು ಸೇಂದ್ರಿಯಾಣಾಂ ಸಶರೀರಾಣಾಂ ಚ ಜೀವಾವಿಷ್ಟಾನಾಂ ಭೂತಾನಾಮ್ , ‘
ಸರ್ವಾಣಿ ಹ ವಾ ಇಮಾನಿ ಭೂತಾನಿ’
ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ ।
ಯದಾಪಿ ಭೂತಶ್ರುತಿರ್ಮಹಾಭೂತವಿಷಯಾ ಪರಿಗೃಹ್ಯತೇ,
ತದಾಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗತ್ವಮವಿರುದ್ಧಮ್ ।
ನನು ಸಹಾಪಿ ವಿಷಯೈರಿಂದ್ರಿಯಾಣಾಂ ಸ್ವಾಪಪ್ರಬೋಧಯೋಃ ಪ್ರಾಣೇಽಪ್ಯಯಂ ಪ್ರಾಣಾಚ್ಚ ಪ್ರಭವಂ ಶೃಣುಮಃ —
‘ಯದಾ ಸುಪ್ತಃ ಸ್ವಪ್ನಂ ನ ಕಂಚನ ಪಶ್ಯತ್ಯಥಾಸ್ಮಿನ್ಪ್ರಾಣ ಏವೈಕಧಾ ಭವತಿ ತದೈನಂ ವಾಕ್ಸರ್ವೈರ್ನಾಮಭಿಃ ಸಹಾಪ್ಯೇತಿ’ (ಕೌ. ಉ. ೩ । ೩) ಇತಿ ।
ತತ್ರಾಪಿ ತಲ್ಲಿಂಗಾತ್ಪ್ರಾಣಶಬ್ದಂ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ।
ಯತ್ಪುನರುಕ್ತಮನ್ನಾದಿತ್ಯಸನ್ನಿಧಾನಾತ್ಪ್ರಾಣಸ್ಯಾಬ್ರಹ್ಮತ್ವಮಿತಿ,
ತದಯುಕ್ತಮ್ ।
ವಾಕ್ಯಶೇಷಬಲೇನ ಪ್ರಾಣಶಬ್ದಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯತಾಯಾಂ ಪ್ರತೀಯಮಾನಾಯಾಂ ಸನ್ನಿಧಾನಸ್ಯಾಕಿಂಚಿತ್ಕರತ್ವಾತ್ ।
ಯತ್ಪುನಃ ಪ್ರಾಣಶಬ್ದಸ್ಯ ಪಂಚವೃತ್ತೌ ಪ್ರಸಿದ್ಧತರತ್ವಮ್ ,
ತದಾಕಾಶಶಬ್ದಸ್ಯೇವ ಪ್ರತಿವಿಧೇಯಮ್ ।
ತಸ್ಮಾತ್ಸಿದ್ಧಂ ಪ್ರಸ್ತಾವದೇವತಾಯಾಃ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವಮ್ ॥
ಅತ್ರ ಕೇಚಿದುದಾಹರಂತಿ — ‘ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಪ್ರಾಣಮ್’ ‘ಪ್ರಾಣಬಂಧನಂ ಹಿ ಸೋಮ್ಯ ಮನಃ’ ಇತಿ ಚ । ತದಯುಕ್ತಮ್; ಶಬ್ದಭೇದಾತ್ಪ್ರಕರಣಾಚ್ಚ ಸಂಶಯಾನುಪಪತ್ತೇಃ । ಯಥಾ ಪಿತುಃ ಪಿತೇತಿ ಪ್ರಯೋಗೇ, ಅನ್ಯಃ ಪಿತಾ ಷಷ್ಠೀನಿರ್ದಿಷ್ಟಾತ್ ಪ್ರಥಮಾನಿರ್ದಿಷ್ಟಃ, ಪಿತುಃ ಪಿತಾ ಇತಿ ಗಮ್ಯತೇ । ತದ್ವತ್ ‘ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಪ್ರಾಣಮ್’ ಇತಿ ಶಬ್ದಭೇದಾತ್ಪ್ರಸಿದ್ಧಾತ್ಪ್ರಾಣಾತ್ ಅನ್ಯಃ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಪ್ರಾಣ ಇತಿ ನಿಶ್ಚೀಯತೇ । ನ ಹಿ ಸ ಏವ ತಸ್ಯೇತಿ ಭೇದನಿರ್ದೇಶಾರ್ಹೋ ಭವತಿ । ಯಸ್ಯ ಚ ಪ್ರಕರಣೇ ಯೋ ನಿರ್ದಿಶ್ಯತೇ ನಾಮಾಂತರೇಣಾಪಿ ಸ ಏವ ತತ್ರ ಪ್ರಕರಣೀ ನಿರ್ದಿಷ್ಟ ಇತಿ ಗಮ್ಯತೇ; ಯಥಾ ಜ್ಯೋತಿಷ್ಟೋಮಾಧಿಕಾರೇ ‘ವಸಂತೇ ವಸಂತೇ ಜ್ಯೋತಿಷಾ ಯಜೇತ’ ಇತ್ಯತ್ರ ಜ್ಯೋತಿಃಶಬ್ದೋ ಜ್ಯೋತಿಷ್ಟೋಮವಿಷಯೋ ಭವತಿ, ತಥಾ ಪರಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪ್ರಕರಣೇ ‘ಪ್ರಾಣಬಂಧನಂ ಹಿ ಸೋಮ್ಯ ಮನಃ’ ಇತಿ ಶ್ರುತಃ ಪ್ರಾಣಶಬ್ದೋ ವಾಯುವಿಕಾರಮಾತ್ರಂ ಕಥಮವಗಮಯೇತ್ । ಅತಃ ಸಂಶಯಾವಿಷಯತ್ವಾನ್ನೈತದುದಾಹರಣಂ ಯುಕ್ತಮ್ । ಪ್ರಸ್ತಾವದೇವತಾಯಾಂ ತು ಪ್ರಾಣೇ ಸಂಶಯಪೂರ್ವಪಕ್ಷನಿರ್ಣಯಾ ಉಪಪಾದಿತಾಃ ॥ ೨೩ ॥
ಜ್ಯೋತಿಶ್ಚರಣಾಭಿಧಾನಾತ್ ॥ ೨೪ ॥
ಇದಮಾಮನಂತಿ —
‘ಅಥ ಯದತಃ ಪರೋ ದಿವೋ ಜ್ಯೋತಿರ್ದೀಪ್ಯತೇ ವಿಶ್ವತಃ ಪೃಷ್ಠೇಷು ಸರ್ವತಃ ಪೃಷ್ಠೇಷ್ವನುತ್ತಮೇಷೂತ್ತಮೇಷು ಲೋಕೇಷ್ವಿದಂ ವಾವ ತದ್ಯದಿದಮಸ್ಮಿನ್ನಂತಃ ಪುರುಷೇ ಜ್ಯೋತಿಃ’ (ಛಾ. ಉ. ೩ । ೧೩ । ೭) ಇತಿ ।
ತತ್ರ ಸಂಶಯಃ —
ಕಿಮಿಹ ಜ್ಯೋತಿಃಶಬ್ದೇನಾದಿತ್ಯಾದಿಕಂ ಜ್ಯೋತಿರಭಿಧೀಯತೇ,
ಕಿಂ ವಾ ಪರ ಆತ್ಮಾ ಇತಿ ।
ಅರ್ಥಾಂತರವಿಷಯಸ್ಯಾಪಿ ಪ್ರಾಣಶಬ್ದಸ್ಯ ತಲ್ಲಿಂಗಾದ್ಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯತ್ವಮುಕ್ತಮ್ ।
ಇಹ ತು ತಲ್ಲಿಂಗಮೇವಾಸ್ತಿ ನಾಸ್ತೀತಿ ವಿಚಾರ್ಯತೇ ।
ಕಿಂ ತಾವತ್ಪ್ರಾಪ್ತಮ್ ?
ಆದಿತ್ಯಾದಿಕಮೇವ ಜ್ಯೋತಿಃಶಬ್ದೇನ ಪರಿಗೃಹ್ಯತ ಇತಿ ।
ಕುತಃ ?
ಪ್ರಸಿದ್ಧೇಃ ।
ತಮೋ ಜ್ಯೋತಿರಿತಿ ಹೀಮೌ ಶಬ್ದೌ ಪರಸ್ಪರಪ್ರತಿದ್ವಂದ್ವಿವಿಷಯೌ ಪ್ರಸಿದ್ಧೌ ।
ಚಕ್ಷುರ್ವೃತ್ತೇರ್ನಿರೋಧಕಂ ಶಾರ್ವರಾದಿಕಂ ತಮ ಉಚ್ಯತೇ ।
ತಸ್ಯಾ ಏವಾನುಗ್ರಾಹಕಮಾದಿತ್ಯಾದಿಕಂ ಜ್ಯೋತಿಃ ।
ತಥಾ ‘
ದೀಪ್ಯತೇ’
ಇತೀಯಮಪಿ ಶ್ರುತಿರಾದಿತ್ಯಾದಿವಿಷಯಾ ಪ್ರಸಿದ್ಧಾ ।
ನ ಹಿ ರೂಪಾದಿಹೀನಂ ಬ್ರಹ್ಮ ದೀಪ್ಯತ ಇತಿ ಮುಖ್ಯಾಂ ಶ್ರುತಿಮರ್ಹತಿ ।
ದ್ಯುಮರ್ಯಾದತ್ವಶ್ರುತೇಶ್ಚ ।
ನ ಹಿ ಚರಾಚರಬೀಜಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸರ್ವಾತ್ಮಕಸ್ಯ ದ್ಯೌರ್ಮರ್ಯಾದಾ ಯುಕ್ತಾ ।
ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ತು ಜ್ಯೋತಿಷಃ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಸ್ಯ ದ್ಯೌರ್ಮರ್ಯಾದಾ ಸ್ಯಾತ್ । ‘
ಪರೋ ದಿವೋ ಜ್ಯೋತಿಃ’
ಇತಿ ಚ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಮ್ ।
ನನು ಕಾರ್ಯಸ್ಯಾಪಿ ಜ್ಯೋತಿಷಃ ಸರ್ವತ್ರ ಗಮ್ಯಮಾನತ್ವಾದ್ದ್ಯುಮರ್ಯಾದಾವತ್ತ್ವಮಸಮಂಜಸಮ್ ।
ಅಸ್ತು ತರ್ಹ್ಯತ್ರಿವೃತ್ಕೃತಂ ತೇಜಃ ಪ್ರಥಮಜಮ್ ।
ನ,
ಅತ್ರಿವೃತ್ಕೃತಸ್ಯ ತೇಜಸಃ ಪ್ರಯೋಜನಾಭಾವಾದಿತಿ ।
ಇದಮೇವ ಪ್ರಯೋಜನಂ ಯದುಪಾಸ್ಯತ್ವಮಿತಿ ಚೇತ್ ,
ನ;
ಪ್ರಯೋಜನಾಂತರಪ್ರಯುಕ್ತಸ್ಯೈವಾದಿತ್ಯಾದೇರುಪಾಸ್ಯತ್ವದರ್ಶನಾತ್ ,
‘ತಾಸಾಂ ತ್ರಿವೃತಂ ತ್ರಿವೃತಮೇಕೈಕಾಂ ಕರವಾಣಿ’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೩ । ೩) ಇತಿ ಚಾವಿಶೇಷಶ್ರುತೇಃ ।
ನ ಚಾತ್ರಿವೃತ್ಕೃತಸ್ಯಾಪಿ ತೇಜಸೋ ದ್ಯುಮರ್ಯಾದತ್ವಂ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮ್ ।
ಅಸ್ತು ತರ್ಹಿ ತ್ರಿವೃತ್ಕೃತಮೇವ ತತ್ತೇಜೋ ಜ್ಯೋತಿಃಶಬ್ದಮ್ ।
ನನೂಕ್ತಮರ್ವಾಗಪಿ ದಿವೋಽವಗಮ್ಯತೇಽಗ್ನ್ಯಾದಿಕಂ ಜ್ಯೋತಿರಿತಿ ।
ನೈಷ ದೋಷಃ;
ಸರ್ವತ್ರಾಪಿ ಗಮ್ಯಮಾನಸ್ಯ ಜ್ಯೋತಿಷಃ ‘
ಪರೋ ದಿವಃ’
ಇತ್ಯುಪಾಸನಾರ್ಥಃ ಪ್ರದೇಶವಿಶೇಷಪರಿಗ್ರಹೋ ನ ವಿರುಧ್ಯತೇ ।
ನ ತು ನಿಷ್ಪ್ರದೇಶಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪ್ರದೇಶವಿಶೇಷಕಲ್ಪನಾ ಭಾಗಿನೀ । ‘
ಸರ್ವತಃ ಪೃಷ್ಠೇಷ್ವನುತ್ತಮೇಷೂತ್ತಮೇಷು ಲೋಕೇಷು’
ಇತಿ ಚಾಧಾರಬಹುತ್ವಶ್ರುತಿಃ ಕಾರ್ಯೇ ಜ್ಯೋತಿಷ್ಯುಪಪದ್ಯತೇತರಾಮ್ ।
‘ಇದಂ ವಾವ ತದ್ಯದಿದಮಸ್ಮಿನ್ನಂತಃ ಪುರುಷೇ ಜ್ಯೋತಿಃ’ (ಛಾ. ಉ. ೩ । ೧೩ । ೭) ಇತಿ ಚ ಕೌಕ್ಷೇಯೇ ಜ್ಯೋತಿಷಿ ಪರಂ ಜ್ಯೋತಿರಧ್ಯಸ್ಯಮಾನಂ ದೃಶ್ಯತೇ ।
ಸಾರೂಪ್ಯನಿಮಿತ್ತಾಶ್ಚಾಧ್ಯಾಸಾ ಭವಂತಿ —
ಯಥಾ ‘ತಸ್ಯ ಭೂರಿತಿ ಶಿರ ಏಕಂ ಹಿ ಶಿರ ಏಕಮೇತದಕ್ಷರಮ್’ (ಬೃ. ಉ. ೫ । ೫ । ೩) ಇತಿ ।
ಕೌಕ್ಷೇಯಸ್ಯ ತು ಜ್ಯೋತಿಷಃ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮಬ್ರಹ್ಮತ್ವಮ್ ।
‘ತಸ್ಯೈಷಾ ದೃಷ್ಟಿಃ’ (ಛಾ. ಉ. ೩ । ೧೩ । ೮) ‘
ತಸ್ಯೈಷಾ ಶ್ರುತಿಃ’
ಇತಿ ಚೌಷ್ಣ್ಯಘೋಷವಿಶಿಷ್ಟತ್ವಸ್ಯ ಶ್ರವಣಾತ್ । ‘
ತದೇತದ್ದೃಷ್ಟಂ ಚ ಶ್ರುತಂ ಚೇತ್ಯುಪಾಸೀತ’
ಇತಿ ಚ ಶ್ರುತೇಃ ।
‘ಚಕ್ಷುಷ್ಯಃ ಶ್ರುತೋ ಭವತಿ ಯ ಏವಂ ವೇದ’ (ಛಾ. ಉ. ೩ । ೧೩ । ೮) ಇತಿ ಚಾಲ್ಪಫಲಶ್ರವಣಾದಬ್ರಹ್ಮತ್ವಮ್ ।
ಮಹತೇ ಹಿ ಫಲಾಯ ಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಸನಮಿಷ್ಯತೇ ।
ನ ಚಾನ್ಯದಪಿ ಕಿಂಚಿತ್ಸ್ವವಾಕ್ಯೇ ಪ್ರಾಣಾಕಾಶವಜ್ಜ್ಯೋತಿಷೋಽಸ್ತಿ ಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗಮ್ ।
ನ ಚ ಪೂರ್ವಸ್ಮಿನ್ನಪಿ ವಾಕ್ಯೇ ಬ್ರಹ್ಮ ನಿರ್ದಿಷ್ಟಮಸ್ತಿ, ‘
ಗಾಯತ್ರೀ ವಾ ಇದಂ ಸರ್ವಂ ಭೂತಮ್’
ಇತಿ ಚ್ಛಂದೋನಿರ್ದೇಶಾತ್ ।
ಅಥಾಪಿ ಕಥಂಚಿತ್ಪೂರ್ವಸ್ಮಿನ್ವಾಕ್ಯೇ ಬ್ರಹ್ಮ ನಿರ್ದಿಷ್ಟಂ ಸ್ಯಾತ್ ,
ಏವಮಪಿ ನ ತಸ್ಯೇಹ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಮಸ್ತಿ ।
ತತ್ರ ಹಿ ‘ತ್ರಿಪಾದಸ್ಯಾಮೃತಂ ದಿವಿ’ (ಛಾ. ಉ. ೩ । ೧೨ । ೬)(ಛಾ. ಉ. ೩ । ೧೨ । ೬) ಇತಿ ದ್ಯೌರಧಿಕರಣತ್ವೇನ ಶ್ರೂಯತೇ ।
ಅತ್ರ ಪುನಃ ‘
ಪರೋ ದಿವೋ ಜ್ಯೋತಿಃ’
ಇತಿ ದ್ಯೌರ್ಮರ್ಯಾದಾತ್ವೇನ ।
ತಸ್ಮಾತ್ಪ್ರಾಕೃತಂ ಜ್ಯೋತಿರಿಹ ಗ್ರಾಹ್ಯಮಿತ್ಯೇವಂ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ಬ್ರೂಮಃ —
ಜ್ಯೋತಿರಿಹ ಬ್ರಹ್ಮ ಗ್ರಾಹ್ಯಮ್ ।
ಕುತಃ ?
ಚರಣಾಭಿಧಾನಾತ್ ,
ಪಾದಾಭಿಧಾನಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪೂರ್ವಸ್ಮಿನ್ಹಿ ವಾಕ್ಯೇ ಚತುಷ್ಪಾದ್ಬ್ರಹ್ಮ ನಿರ್ದಿಷ್ಟಮ್ —
‘ತಾವಾನಸ್ಯ ಮಹಿಮಾ ತತೋ ಜ್ಯಾಯಾಂಶ್ಚ ಪೂರುಷಃ । ಪಾದೋಽಸ್ಯ ಸರ್ವಾ ಭೂತಾನಿ ತ್ರಿಪಾದಸ್ಯಾಮೃತಂ ದಿವಿ’ (ಛಾ. ಉ. ೩ । ೧೨ । ೬) ಇತ್ಯನೇನ ಮಂತ್ರೇಣ ।
ತತ್ರ ಯಚ್ಚತುಷ್ಪದೋ ಬ್ರಹ್ಮಣಸ್ತ್ರಿಪಾದಮೃತಂ ದ್ಯುಸಂಬಂಧಿರೂಪಂ ನಿರ್ದಿಷ್ಟಮ್ ,
ತದೇವೇಹ ದ್ಯುಸಂಬಂಧಾನ್ನಿರ್ದಿಷ್ಟಮಿತಿ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಯತೇ ।
ತತ್ಪರಿತ್ಯಜ್ಯ ಪ್ರಾಕೃತಂ ಜ್ಯೋತಿಃ ಕಲ್ಪಯತಃ ಪ್ರಕೃತಹಾನಾಪ್ರಕೃತಪ್ರಕ್ರಿಯೇ ಪ್ರಸಜ್ಯೇಯಾತಾಮ್ ।
ನ ಕೇವಲಂ ಜ್ಯೋತಿರ್ವಾಕ್ಯ ಏವ ಬ್ರಹ್ಮಾನುವೃತ್ತಿಃ;
ಪರಸ್ಯಾಮಪಿ ಶಾಂಡಿಲ್ಯವಿದ್ಯಾಯಾಮನುವರ್ತಿಷ್ಯತೇ ಬ್ರಹ್ಮ ।
ತಸ್ಮಾದಿಹ ಜ್ಯೇತಿರಿತಿ ಬ್ರಹ್ಮ ಪ್ರತಿಪತ್ತವ್ಯಮ್ ।
ಯತ್ತೂಕ್ತಮ್ — ‘
ಜ್ಯೋತಿರ್ದೀಪ್ಯತೇ’
ಇತಿ ಚೈತೌ ಶಬ್ದೌ ಕಾರ್ಯೇ ಜ್ಯೋತಿಷಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧಾವಿತಿ,
ನಾಯಂ ದೋಷಃ;
ಪ್ರಕರಣಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಾವಗಮೇ ಸತ್ಯನಯೋಃ ಶಬ್ದಯೋರವಿಶೇಷಕತ್ವಾತ್ ,
ದೀಪ್ಯಮಾನಕಾರ್ಯಜ್ಯೋತಿರುಪಲಕ್ಷಿತೇ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಪಿ ಪ್ರಯೋಗಸಂಭವಾತ್;
‘ಯೇನ ಸೂರ್ಯಸ್ತಪತಿ ತೇಜಸೇದ್ಧಃ’ (ತೈ. ಬ್ರಾ. ೩ । ೧೨ । ೯ । ೭) ಇತಿ ಚ ಮಂತ್ರವರ್ಣಾತ್ ।
ಯದ್ವಾ,
ನಾಯಂ ಜ್ಯೋತಿಃಶಬ್ದಶ್ಚಕ್ಷುರ್ವೃತ್ತೇರೇವಾನುಗ್ರಾಹಕೇ ತೇಜಸಿ ವರ್ತತೇ,
ಅನ್ಯತ್ರಾಪಿ ಪ್ರಯೋಗದರ್ಶನಾತ್ —
‘ವಾಚೈವಾಯಂ ಜ್ಯೋತಿಷಾಸ್ತೇ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೩ । ೫) ‘ಮನೋ ಜ್ಯೋತಿರ್ಜುಷತಾಮ್’ (ತೈ. ಬ್ರಾ. ೧ । ೬ । ೩ । ೩) ಇತಿ ಚ ।
ತಸ್ಮಾದ್ಯದ್ಯತ್ಕಸ್ಯಚಿದವಭಾಸಕಂ ತತ್ತಜ್ಜ್ಯೋತಿಃಶಬ್ದೇನಾಭಿಧೀಯತೇ ।
ತಥಾ ಸತಿ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಪಿ ಚೈತನ್ಯರೂಪಸ್ಯ ಸಮಸ್ತಜಗದವಭಾಸಹೇತುತ್ವಾದುಪಪನ್ನೋ ಜ್ಯೋತಿಃಶಬ್ದಃ ।
‘ತಮೇವ ಭಾಂತಮನುಭಾತಿ ಸರ್ವಂ ತಸ್ಯ ಭಾಸಾ ಸರ್ವಮಿದಂ ವಿಭಾತಿ’ (ಕ. ಉ. ೨ । ೨ । ೧೫) ‘ತದ್ದೇವಾ ಜ್ಯೋತಿಷಾಂ ಜ್ಯೋತಿರಾಯುರ್ಹೋಪಾಸತೇಽಮೃತಮ್’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೪ । ೧೬) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಭ್ಯಶ್ಚ ।
ಯದಪ್ಯುಕ್ತಂ ದ್ಯುಮರ್ಯಾದತ್ವಂ ಸರ್ವಗತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ನೋಪಪದ್ಯತ ಇತಿ,
ಅತ್ರೋಚ್ಯತೇ —
ಸರ್ವಗತಸ್ಯಾಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಉಪಾಸನಾರ್ಥಃ ಪ್ರದೇಶವಿಶೇಷಪರಿಗ್ರಹೋ ನ ವಿರುಧ್ಯತೇ ।
ನನೂಕ್ತಂ ನಿಷ್ಪ್ರದೇಶಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪ್ರದೇಶವಿಶೇಷಕಲ್ಪನಾ ನೋಪಪದ್ಯತ ಇತಿ;
ನಾಯಂ ದೋಷಃ,
ನಿಷ್ಪ್ರದೇಶಸ್ಯಾಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಉಪಾಧಿವಿಶೇಷಸಂಬಂಧಾತ್ಪ್ರದೇಶವಿಶೇಷಕಲ್ಪನೋಪಪತ್ತೇಃ ।
ತಥಾ ಹಿ —
ಆದಿತ್ಯೇ,
ಚಕ್ಷುಷಿ,
ಹೃದಯೇ ಇತಿ ಪ್ರದೇಶವಿಶೇಷಸಂಬಂಧೀನಿ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಉಪಾಸನಾನಿ ಶ್ರೂಯಂತೇ ।
ಏತೇನ ‘
ವಿಶ್ವತಃ ಪೃಷ್ಠೇಷು’
ಇತ್ಯಾಧಾರಬಹುತ್ವಮುಪಪಾದಿತಮ್ ।
ಯದಪ್ಯೇತದುಕ್ತಮ್ ಔಷ್ಣ್ಯಘೋಷಾನುಮಿತೇ ಕೌಕ್ಷೇಯೇ ಕಾರ್ಯೇ ಜ್ಯೋತಿಷ್ಯಧ್ಯಸ್ಯಮಾನತ್ವಾತ್ಪರಮಪಿ ದಿವಃ ಕಾರ್ಯಂ ಜ್ಯೋತಿರೇವೇತಿ,
ತದಪ್ಯಯುಕ್ತಮ್;
ಪರಸ್ಯಾಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ನಾಮಾದಿಪ್ರತೀಕತ್ವವತ್ಕೌಕ್ಷೇಯಜ್ಯೋತಿಷ್ಪ್ರತೀಕತ್ವೋಪಪತ್ತೇಃ । ‘
ದೃಷ್ಟಂ ಚ ಶ್ರುತಂ ಚೇತ್ಯುಪಾಸೀತ’
ಇತಿ ತು ಪ್ರತೀಕದ್ವಾರಕಂ ದೃಷ್ಟತ್ವಂ ಶ್ರುತತ್ವಂ ಚ ಭವಿಷ್ಯತಿ ।
ಯದಪ್ಯುಕ್ತಮಲ್ಪಫಲಶ್ರವಣಾತ್ ನ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ,
ತದಪ್ಯನುಪಪನ್ನಮ್;
ನ ಹಿ ಇಯತೇ ಫಲಾಯ ಬ್ರಹ್ಮಾಶ್ರಯಣೀಯಮ್ ,
ಇಯತೇ ನ ಇತಿ ನಿಯಮೇ ಹೇತುರಸ್ತಿ ।
ಯತ್ರ ಹಿ ನಿರಸ್ತಸರ್ವವಿಶೇಷಸಂಬಂಧಂ ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮತ್ವೇನೋಪದಿಶ್ಯತೇ,
ತತ್ರೈಕರೂಪಮೇವ ಫಲಂ ಮೋಕ್ಷ ಇತ್ಯವಗಮ್ಯತೇ ।
ಯತ್ರ ತು ಗುಣವಿಶೇಷಸಂಬಂಧಂ ಪ್ರತೀಕವಿಶೇಷಸಂಬಂಧಂ ವಾ ಬ್ರಹ್ಮೋಪದಿಶ್ಯತೇ,
ತತ್ರ ಸಂಸಾರಗೋಚರಾಣ್ಯೇವೋಚ್ಚಾವಚಾನಿ ಫಲಾನಿ ದೃಶ್ಯಂತೇ —
‘ಅನ್ನಾದೋ ವಸುದಾನೋ ವಿಂದತೇ ವಸು ಯ ಏವಂ ವೇದ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೪ । ೨೪) ಇತ್ಯಾದ್ಯಾಸು ಶ್ರುತಿಷು ।
ಯದ್ಯಪಿ ನ ಸ್ವವಾಕ್ಯೇ ಕಿಂಚಿಜ್ಜ್ಯೋತಿಷೋ ಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗಮಸ್ತಿ,
ತಥಾಪಿ ಪೂರ್ವಸ್ಮಿನ್ವಾಕ್ಯೇ ದೃಶ್ಯಮಾನಂ ಗ್ರಹೀತವ್ಯಂ ಭವತಿ ।
ತದುಕ್ತಂ ಸೂತ್ರಕಾರೇಣ —
ಜ್ಯೋತಿಶ್ಚರಣಾಭಿಧಾನಾದಿತಿ ।
ಕಥಂ ಪುನರ್ವಾಕ್ಯಾಂತರಗತೇನ ಬ್ರಹ್ಮಸನ್ನಿಧಾನೇನ ಜ್ಯೋತಿಃಶ್ರುತಿಃ ಸ್ವವಿಷಯಾತ್ ಶಕ್ಯಾ ಪ್ರಚ್ಯಾವಯಿತುಮ್ ?
ನೈಷ ದೋಷಃ, ‘
ಅಥ ಯದತಃ ಪರೋ ದಿವೋ ಜ್ಯೋತಿಃ’
ಇತಿ ಪ್ರಥಮತರಪಠಿತೇನ ಯಚ್ಛಬ್ದೇನ ಸರ್ವನಾಮ್ನಾ ದ್ಯುಸಂಬಂಧಾತ್ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಯಮಾನೇ ಪೂರ್ವವಾಕ್ಯನಿರ್ದಿಷ್ಟೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸ್ವಸಾಮರ್ಥ್ಯೇನ ಪರಾಮೃಷ್ಟೇ ಸತ್ಯರ್ಥಾಜ್ಜ್ಯೋತಿಃಶಬ್ದಸ್ಯಾಪಿ ಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯತ್ವೋಪಪತ್ತೇಃ ।
ತಸ್ಮಾದಿಹ ಜ್ಯೋತಿರಿತಿ ಬ್ರಹ್ಮ ಪ್ರತಿಪತ್ತವ್ಯಮ್ ॥ ೨೪ ॥
ಛಂದೋಭಿಧಾನಾನ್ನೇತಿ ಚೇನ್ನ ತಥಾ ಚೇತೋರ್ಪಣನಿಗದಾತ್ತಥಾಹಿ ದರ್ಶನಮ್ ॥೨೫॥
ಅಥ ಯದುಕ್ತಂ ಪೂರ್ವಸ್ಮಿನ್ನಪಿ ವಾಕ್ಯೇ ನ ಬ್ರಹ್ಮಾಭಿಹಿತಮಸ್ತಿ,
‘ಗಾಯತ್ರೀ ವಾ ಇದꣳ ಸರ್ವಂ ಭೂತಂ ಯದಿದಂ ಕಿಂಚ’ (ಛಾ. ಉ. ೩ । ೧೨ । ೧) ಇತಿ ಗಾಯತ್ರ್ಯಾಖ್ಯಸ್ಯ ಚ್ಛಂದಸೋಽಭಿಹಿತತ್ವಾದಿತಿ;
ತತ್ಪರಿಹರ್ತವ್ಯಮ್ ।
ಕಥಂ ಪುನಶ್ಛಂದೋಭಿಧಾನಾನ್ನ ಬ್ರಹ್ಮಾಭಿಹಿತಮಿತಿ ಶಕ್ಯತೇ ವಕ್ತುಮ್ ?
ಯಾವತಾ ‘
ತಾವಾನಸ್ಯ ಮಹಿಮಾ’
ಇತ್ಯೇತಸ್ಯಾಮೃಚಿ ಚತುಷ್ಪಾದ್ಬ್ರಹ್ಮ ದರ್ಶಿತಮ್ ।
ನೈತದಸ್ತಿ । ‘
ಗಾಯತ್ರೀ ವಾ ಇದꣳ ಸರ್ವಮ್’
ಇತಿ ಗಾಯತ್ರೀಮುಪಕ್ರಮ್ಯ,
ತಾಮೇವ ಭೂತಪೃಥಿವೀಶರೀರಹೃದಯವಾಕ್ಪ್ರಾಣಪ್ರಭೇದೈರ್ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯ,
‘ಸೈಷಾ ಚತುಷ್ಪದಾ ಷಡ್ವಿಧಾ ಗಾಯತ್ರೀ ತದೇತದೃಚಾಭ್ಯನೂಕ್ತಂ’ (ಛಾ. ಉ. ೩ । ೧೨ । ೫) ‘ತಾವಾನಸ್ಯ ಮಹಿಮಾ’ (ಛಾ. ಉ. ೩ । ೧೨ । ೬) ಇತಿ ತಸ್ಯಾಮೇವ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತರೂಪಾಯಾಂ ಗಾಯತ್ರ್ಯಾಮುದಾಹೃತೋ ಮಂತ್ರಃ ಕಥಮಕಸ್ಮಾದ್ಬ್ರಹ್ಮ ಚತುಷ್ಪಾದಭಿದಧ್ಯಾತ್ ।
ಯೋಽಪಿ ತತ್ರ ‘ಯದ್ವೈ ತದ್ಬ್ರಹ್ಮ’ (ಛಾ. ಉ. ೩ । ೧೨ । ೭) ಇತಿ ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದಃ,
ಸೋಽಪಿ ಚ್ಛಂದಸಃ ಪ್ರಕೃತತ್ವಾಚ್ಛಂದೋವಿಷಯ ಏವ ।
‘ಯ ಏತಾಮೇವಂ ಬ್ರಹ್ಮೋಪನಿಷದಂ ವೇದ’ (ಛಾ. ಉ. ೩ । ೧೧ । ೩) ಇತ್ಯತ್ರ ಹಿ ವೇದೋಪನಿಷದಮಿತಿ ವ್ಯಾಚಕ್ಷತೇ ।
ತಸ್ಮಾಚ್ಛಂದೋಭಿಧಾನಾನ್ನ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪ್ರಕೃತತ್ವಮಿತಿ ಚೇತ್ ,
ನೈಷ ದೋಷಃ ।
ತಥಾ ಚೇತೋರ್ಪಣನಿಗದಾತ್ —
ತಥಾ ಗಾಯತ್ರ್ಯಾಖ್ಯಚ್ಛಂದೋದ್ವಾರೇಣ,
ತದನುಗತೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಚೇತಸೋಽರ್ಪಣಂ ಚಿತ್ತಸಮಾಧಾನಮ್ ಅನೇನ ಬ್ರಾಹ್ಮಣವಾಕ್ಯೇನ ನಿಗದ್ಯತೇ — ‘
ಗಾಯತ್ರೀ ವಾ ಇದꣳ ಸರ್ವಮ್’
ಇತಿ ।
ನ ಹ್ಯಕ್ಷರಸನ್ನಿವೇಶಮಾತ್ರಾಯಾ ಗಾಯತ್ರ್ಯಾಃ ಸರ್ವಾತ್ಮಕತ್ವಂ ಸಂಭವತಿ ।
ತಸ್ಮಾದ್ಯದ್ಗಾಯತ್ರ್ಯಾಖ್ಯವಿಕಾರೇಽನುಗತಂ ಜಗತ್ಕಾರಣಂ ಬ್ರಹ್ಮ ,
ತದಿಹ ಸರ್ವಮಿತ್ಯುಚ್ಯತೇ,
ಯಥಾ ‘ಸರ್ವಂ ಖಲ್ವಿದಂ ಬ್ರಹ್ಮ’ (ಛಾ. ಉ. ೩ । ೧೪ । ೧) ಇತಿ ।
ಕಾರ್ಯಂ ಚ ಕಾರಣಾದವ್ಯತಿರಿಕ್ತಮಿತಿ ವಕ್ಷ್ಯಾಮಃ —
‘ತದನನ್ಯತ್ವಮಾರಂಭಣಶಬ್ದಾದಿಭ್ಯಃ’ (ಬ್ರ. ಸೂ. ೨ । ೧ । ೧೪) ಇತ್ಯತ್ರ ।
ತಥಾನ್ಯತ್ರಾಪಿ ವಿಕಾರದ್ವಾರೇಣ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಉಪಾಸನಂ ದೃಶ್ಯತೇ —
‘ಏತಂ ಹ್ಯೇವ ಬಹ್ವೃಚಾ ಮಹತ್ಯುಕ್ಥೇ ಮೀಮಾಂಸಂತ ಏತಮಗ್ನಾವಧ್ವರ್ಯವ ಏತಂ ಮಹಾವ್ರತೇ ಚ್ಛಂದೋಗಾಃ’ (ಐ. ಆ. ೩ । ೨ । ೩ । ೧೨) ಇತಿ ।
ತಸ್ಮಾದಸ್ತಿ ಚ್ಛಂದೋಭಿಧಾನೇಽಪಿ ಪೂರ್ವಸ್ಮಿನ್ವಾಕ್ಯೇ ಚತುಷ್ಪಾದ್ಬ್ರಹ್ಮ ನಿರ್ದಿಷ್ಟಮ್ ।
ತದೇವ ಜ್ಯೋತಿರ್ವಾಕ್ಯೇಽಪಿ ಪರಾಮೃಶ್ಯತ ಉಪಾಸನಾಂತರವಿಧಾನಾಯ ।
ಅಪರ ಆಹ —
ಸಾಕ್ಷಾದೇವ ಗಾಯತ್ರೀಶಬ್ದೇನ ಬ್ರಹ್ಮ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತೇ,
ಸಂಖ್ಯಾಸಾಮಾನ್ಯಾತ್ ।
ಯಥಾ ಗಾಯತ್ರೀ ಚತುಷ್ಪದಾ ಷಡಕ್ಷರೈಃ ಪಾದೈಃ,
ತಥಾ ಬ್ರಹ್ಮ ಚತುಷ್ಪಾತ್ ।
ತಥಾನ್ಯತ್ರಾಪಿ ಚ್ಛಂದೋಭಿಧಾಯೀ ಶಬ್ದೋಽರ್ಥಾಂತರೇ ಸಂಖ್ಯಾಸಾಮಾನ್ಯಾತ್ಪ್ರಯುಜ್ಯಮಾನೋ ದೃಶ್ಯತೇ ।
ತದ್ಯಥಾ — ‘
ತೇ ವಾ ಏತೇ ಪಂಚಾನ್ಯೇ ಪಂಚಾನ್ಯೇ ದಶ ಸಂತಸ್ತತ್ಕೃತಮ್’
ಇತ್ಯುಪಕ್ರಮ್ಯಾಹ ‘
ಸೈಷಾ ವಿರಾಡನ್ನಾದೀ’
ಇತಿ ।
ಅಸ್ಮಿನ್ಪಕ್ಷೇ ಬ್ರಹ್ಮೈವಾಭಿಹಿತಮಿತಿ ನ ಚ್ಛಂದೋಭಿಧಾನಮ್ ।
ಸರ್ವಥಾಪ್ಯಸ್ತಿ ಪೂರ್ವಸ್ಮಿನ್ವಾಕ್ಯೇ ಪ್ರಕೃತಂ ಬ್ರಹ್ಮ ॥ ೨೫ ॥
ಭೂತಾದಿಪಾದವ್ಯಪದೇಶೋಪಪತ್ತೇಶ್ಚೈವಮ್ ॥ ೨೬ ॥
ಉಪದೇಶಭೇದಾನ್ನೇತಿ ಚೇನ್ನೋಭಯಸ್ಮಿನ್ನಪ್ಯವಿರೋಧಾತ್ ॥ ೨೭ ॥
ಯದಪ್ಯೇತದುಕ್ತಮ್ — ಪೂರ್ವತ್ರ ‘ತ್ರಿಪಾದಸ್ಯಾಮೃತಂ ದಿವಿ’ ಇತಿ ಸಪ್ತಮ್ಯಾ ದ್ಯೌಃ ಆಧಾರತ್ವೇನೋಪದಿಷ್ಟಾ । ಇಹ ಪುನಃ ‘ಅಥ ಯದತಃ ಪರೋ ದಿವಃ’ ಇತಿ ಪಂಚಮ್ಯಾ ಮರ್ಯಾದಾತ್ವೇನ । ತಸ್ಮಾದುಪದೇಶಭೇದಾನ್ನ ತಸ್ಯೇಹ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಮಸ್ತೀತಿ — ತತ್ಪರಿಹರ್ತವ್ಯಮ್ । ಅತ್ರೋಚ್ಯತೇ — ನಾಯಂ ದೋಷಃ, ಉಭಯಸ್ಮಿನ್ನಪ್ಯವಿರೋಧಾತ್ । ಉಭಯಸ್ಮಿನ್ನಪಿ ಸಪ್ತಮ್ಯಂತೇ ಪಂಚಮ್ಯಂತೇ ಚೋಪದೇಶೇ ನ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಂ ವಿರುಧ್ಯತೇ । ಯಥಾ ಲೋಕೇ ವೃಕ್ಷಾಗ್ರಸಂಬದ್ಧೋಽಪಿ ಶ್ಯೇನ ಉಭಯಥೋಪದಿಶ್ಯಮಾನೋ ದೃಶ್ಯತೇ — ವೃಕ್ಷಾಗ್ರೇ ಶ್ಯೇನೋ ವೃಕ್ಷಾಗ್ರಾತ್ಪರತಃ ಶ್ಯೇನ ಇತಿ ಚ, ಏವಂ ದಿವ್ಯೇವ ಸದ್ಬ್ರಹ್ಮ ದಿವಃ ಪರಮಿತ್ಯುಪದಿಶ್ಯತೇ । ಅಪರ ಆಹ — ಯಥಾ ಲೋಕೇ ವೃಕ್ಷಾಗ್ರೇಣಾಸಂಬದ್ಧೋಽಪಿ ಶ್ಯೇನ ಉಭಯಥೋಪದಿಶ್ಯಮಾನೋ ದೃಶ್ಯತೇ — ವೃಕ್ಷಾಗ್ರೇ ಶ್ಯೇನೋ ವೃಕ್ಷಾಗ್ರಾತ್ಪರತಃ ಶ್ಯೇನ ಇತಿ ಚ, ಏವಂ ದಿವಃ ಪರಮಪಿ ಸದ್ಬ್ರಹ್ಮ ದಿವೀತ್ಯುಪದಿಶ್ಯತೇ । ತಸ್ಮಾದಸ್ತಿ ಪೂರ್ವನಿರ್ದಿಷ್ಟಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಇಹ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಮ್ । ಅತಃ ಪರಮೇವ ಬ್ರಹ್ಮ ಜ್ಯೋತಿಃಶಬ್ದಮಿತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ ॥ ೨೭ ॥
ಪ್ರಾಣಸ್ತಥಾನುಗಮಾತ್ ॥ ೨೮ ॥
ಪ್ರಾಣಶಬ್ದಂ ಬ್ರಹ್ಮ ವಿಜ್ಞೇಯಮ್ ।
ಕುತಃ ?
ತಥಾನುಗಮಾತ್ ।
ತಥಾಹಿ ಪೌರ್ವಾಪರ್ಯೇಣ ಪರ್ಯಾಲೋಚ್ಯಮಾನೇ ವಾಕ್ಯೇ ಪದಾನಾಂ ಸಮನ್ವಯೋ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರತಿಪಾದನಪರ ಉಪಲಭ್ಯತೇ ।
ಉಪಕ್ರಮೇ ತಾವತ್ ‘
ವರಂ ವೃಣೀಷ್ವ’
ಇತೀಂದ್ರೇಣೋಕ್ತಃ ಪ್ರತರ್ದನಃ ಪರಮಂ ಪುರುಷಾರ್ಥಂ ವರಮುಪಚಿಕ್ಷೇಪ — ‘
ತ್ವಮೇವ ವೃಣೀಷ್ವ ಯಂ ತ್ವಂ ಮನುಷ್ಯಾಯ ಹಿತತಮಂ ಮನ್ಯಸೇ’
ಇತಿ ।
ತಸ್ಮೈ ಹಿತತಮತ್ವೇನೋಪದಿಶ್ಯಮಾನಃ ಪ್ರಾಣಃ ಕಥಂ ಪರಮಾತ್ಮಾ ನ ಸ್ಯಾತ್ ।
ನ ಹ್ಯನ್ಯತ್ರ ಪರಮಾತ್ಮವಿಜ್ಞಾನಾದ್ಧಿತತಮಪ್ರಾಪ್ತಿರಸ್ತಿ,
‘ತಮೇವ ವಿದಿತ್ವಾತಿ ಮೃತ್ಯುಮೇತಿ ನಾನ್ಯಃ ಪಂಥಾ ವಿದ್ಯತೇಽಯನಾಯ’ (ಶ್ವೇ. ಉ. ೩ । ೮) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಭ್ಯಃ ।
ತಥಾ ‘ಸ ಯೋ ಮಾಂ ವೇದ ನ ಹ ವೈ ತಸ್ಯ ಕೇನಚ ಕರ್ಮಣಾ ಲೋಕೋ ಮೀಯತೇ ನ ಸ್ತೇಯೇನ ನ ಭ್ರೂಣಹತ್ಯಯಾ’ (ಕೌ. ಉ. ೩ । ೧) ಇತ್ಯಾದಿ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಪರಿಗ್ರಹೇ ಘಟತೇ ।
ಬ್ರಹ್ಮವಿಜ್ಞಾನೇನ ಹಿ ಸರ್ವಕರ್ಮಕ್ಷಯಃ ಪ್ರಸಿದ್ಧಃ — ‘
ಕ್ಷೀಯಂತೇ ಚಾಸ್ಯ ಕರ್ಮಾಣಿ ತಸ್ಮಿಂದೃಷ್ಟೇ ಪರಾವರೇ’
ಇತ್ಯಾದ್ಯಾಸು ಶ್ರುತಿಷು ।
ಪ್ರಜ್ಞಾತ್ಮತ್ವಂ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಪಕ್ಷ ಏವೋಪಪದ್ಯತೇ ।
ನ ಹ್ಯಚೇತನಸ್ಯ ವಾಯೋಃ ಪ್ರಜ್ಞಾತ್ಮತ್ವಂ ಸಂಭವತಿ ।
ತಥೋಪಸಂಹಾರೇಽಪಿ ‘
ಆನಂದೋಽಜರೋಽಮೃತಃ’
ಇತ್ಯಾನಂದತ್ವಾದೀನಿ ನ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽನ್ಯತ್ರ ಸಮ್ಯಕ್ ಸಂಭವಂತಿ । ‘
ಸ ನ ಸಾಧುನಾ ಕರ್ಮಣಾ ಭೂಯಾನ್ಭವತಿ ನೋ ಏವಾಸಾಧುನಾ ಕರ್ಮಣಾ ಕನೀಯಾನೇಷ ಹ್ಯೇವ ಸಾಧು ಕರ್ಮ ಕಾರಯತಿ ತಂ ಯಮೇಭ್ಯೋ ಲೋಕೇಭ್ಯ ಉನ್ನಿನೀಷತೇ ।
ಏಷ ಉ ಏವಾಸಾಧು ಕರ್ಮ ಕಾರಯತಿ ತಂ ಯಮೇಭ್ಯೋ ಲೋಕೇಭ್ಯೋಽಧೋ ನಿನೀಷತೇ’
ಇತಿ,
‘ಏಷ ಲೋಕಾಧಿಪತಿರೇಷ ಲೋಕಪಾಲ ಏಷ ಲೋಕೇಶಃ’ (ಕೌ. ಉ. ೩ । ೯) ಇತಿ ಚ ।
ಸರ್ವಮೇತತ್ಪರಸ್ಮಿನ್ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಾಶ್ರೀಯಮಾಣೇಽನುಗಂತುಂ ಶಕ್ಯತೇ,
ನ ಮುಖ್ಯೇ ಪ್ರಾಣೇ ।
ತಸ್ಮಾತ್ಪ್ರಾಣೋ ಬ್ರಹ್ಮ ॥ ೨೮ ॥
ನ ವಕ್ತುರಾತ್ಮೋಪದೇಶಾದಿತಿ ಚೇದಧ್ಯಾತ್ಮಸಂಬಂಧಭೂಮಾ ಹ್ಯಸ್ಮಿನ್ ॥ ೨೯ ॥
ಯದುಕ್ತಂ ಪ್ರಾಣೋ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ,
ತದಾಕ್ಷಿಪ್ಯತೇ —
ನ ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಪ್ರಾಣಶಬ್ದಮ್;
ಕಸ್ಮಾತ್ ?
ವಕ್ತುರಾತ್ಮೋಪದೇಶಾತ್ ।
ವಕ್ತಾ ಹೀಂದ್ರೋ ನಾಮ ಕಶ್ಚಿದ್ವಿಗ್ರಹವಾಂದೇವತಾವಿಶೇಷಃ ಸ್ವಮಾತ್ಮಾನಂ ಪ್ರತರ್ದನಾಯಾಚಚಕ್ಷೇ — ‘
ಮಾಮೇವ ವಿಜಾನೀಹಿ’
ಇತ್ಯುಪಕ್ರಮ್ಯ ‘
ಪ್ರಾಣೋಽಸ್ಮಿ ಪ್ರಜ್ಞಾತ್ಮಾ’
ಇತ್ಯಹಂಕಾರವಾದೇನ ।
ಸ ಏಷ ವಕ್ತುರಾತ್ಮತ್ವೇನೋಪದಿಶ್ಯಮಾನಃ ಪ್ರಾಣಃ ಕಥಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಸ್ಯಾತ್ ?
ನ ಹಿ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ವಕ್ತೃತ್ವಂ ಸಂಭವತಿ,
‘ಅವಾಗಮನಾಃ’ (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೮ । ೮) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಭ್ಯಃ ।
ತಥಾ ವಿಗ್ರಹಸಂಬಂಧಿಭಿರೇವ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಸಂಭವದ್ಭಿರ್ಧರ್ಮೈರಾತ್ಮಾನಂ ತುಷ್ಟಾವ — ‘
ತ್ರಿಶೀರ್ಷಾಣಂ ತ್ವಾಷ್ಟ್ರಮಹನಮರುನ್ಮುಖಾನ್ಯತೀನ್ಸಾಲಾವೃಕೇಭ್ಯಃ ಪ್ರಾಯಚ್ಛಮ್’
ಇತ್ಯೇವಮಾದಿಭಿಃ ।
ಪ್ರಾಣತ್ವಂ ಚೇಂದ್ರಸ್ಯ ಬಲವತ್ತ್ವಾದುಪಪದ್ಯತೇ। ‘
ಪ್ರಾಣೋ ವೈ ಬಲಮ್’
ಇತಿ ಹಿ ವಿಜ್ಞಾಯತೇ ।
ಬಲಸ್ಯ ಚೇಂದ್ರೋ ದೇವತಾ ಪ್ರಸಿದ್ಧಾ । ‘
ಯಾ ಚ ಕಾಚಿದ್ಬಲಕೃತಿಃ,
ಇಂದ್ರಕರ್ಮೈವ ತತ್’
ಇತಿ ಹಿ ವದಂತಿ ।
ಪ್ರಜ್ಞಾತ್ಮತ್ವಮಪ್ಯಪ್ರತಿಹತಜ್ಞಾನತ್ವಾದ್ದೇವತಾತ್ಮನಃ ಸಂಭವತಿ ।
ಅಪ್ರತಿಹತಜ್ಞಾನಾ ದೇವತಾ ಇತಿ ಹಿ ವದಂತಿ ।
ನಿಶ್ಚಿತೇ ಚೈವಂ ದೇವತಾತ್ಮೋಪದೇಶೇ ಹಿತತಮತ್ವಾದಿವಚನಾನಿ ಯಥಾಸಂಭವಂ ತದ್ವಿಷಯಾಣ್ಯೇವ ಯೋಜಯಿತವ್ಯಾನಿ ।
ತಸ್ಮಾದ್ವಕ್ತುರಿಂದ್ರಸ್ಯಾತ್ಮೋಪದೇಶಾತ್ ನ ಪ್ರಾಣೋ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯಾಕ್ಷಿಪ್ಯ ಪ್ರತಿಸಮಾಧೀಯತೇ — ‘
ಅಧ್ಯಾತ್ಮಸಂಬಂಧಭೂಮಾ ಹ್ಯಸ್ಮಿನ್’
ಇತಿ ।
ಅಧ್ಯಾತ್ಮಸಂಬಂಧಃ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮಸಂಬಂಧಃ,
ತಸ್ಯ ಭೂಮಾ ಬಾಹುಲ್ಯಮ್ ,
ಅಸ್ಮಿನ್ನಧ್ಯಾಯೇ ಉಪಲಭ್ಯತೇ । ‘
ಯಾವದ್ಧ್ಯಸ್ಮಿಞ್ಶರೀರೇ ಪ್ರಾಣೋ ವಸತಿ ತಾವದಾಯುಃ’
ಇತಿ ಪ್ರಾಣಸ್ಯೈವ ಪ್ರಜ್ಞಾತ್ಮನಃ ಪ್ರತ್ಯಗ್ಭೂತಸ್ಯಾಯುಷ್ಪ್ರದಾನೋಪಸಂಹಾರಯೋಃ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಂ ದರ್ಶಯತಿ,
ನ ದೇವತಾವಿಶೇಷಸ್ಯ ಪರಾಚೀನಸ್ಯ ।
ತಥಾಸ್ತಿತ್ವೇ ಚ ಪ್ರಾಣಾನಾಂ ನಿಃಶ್ರೇಯಸಮಿತ್ಯಧ್ಯಾತ್ಮಮೇವೇಂದ್ರಿಯಾಶ್ರಯಂ ಪ್ರಾಣಂ ದರ್ಶಯತಿ ।
ತಥಾ ‘ಪ್ರಾಣ ಏವ ಪ್ರಜ್ಞಾತ್ಮೇದಂ ಶರೀರಂ ಪರಿಗೃಹ್ಯೋತ್ಥಾಪಯತಿ’ (ಕೌ. ಉ. ೩ । ೩) ಇತಿ । ‘
ನ ವಾಚಂ ವಿಜಿಜ್ಞಾಸೀತ ವಕ್ತಾರಂ ವಿದ್ಯಾತ್’
ಇತಿ ಚೋಪಕ್ರಮ್ಯ ‘
ತದ್ಯಥಾ ರಥಸ್ಯಾರೇಷು ನೇಮಿರರ್ಪಿತಾ ನಾಭಾವರಾ ಅರ್ಪಿತಾ ಏವಮೇವೈತಾ ಭೂತಮಾತ್ರಾಃ ಪ್ರಜ್ಞಾಮಾತ್ರಾಸ್ವರ್ಪಿತಾಃ ಪ್ರಜ್ಞಾಮಾತ್ರಾಃ ಪ್ರಾಣೇಽರ್ಪಿತಾಃ ಸ ಏಷ ಪ್ರಾಣ ಏವ ಪ್ರಜ್ಞಾತ್ಮಾನಂದೋಽಜರೋಽಮೃತಃ’
ಇತಿ ವಿಷಯೇಂದ್ರಿಯವ್ಯವಹಾರಾರನಾಭಿಭೂತಂ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮಾನಮೇವೋಪಸಂಹರತಿ । ‘
ಸ ಮ ಆತ್ಮೇತಿ ವಿದ್ಯಾತ್’
ಇತಿ ಚೋಪಸಂಹಾರಃ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮಪರಿಗ್ರಹೇ ಸಾಧುಃ,
ನ ಪರಾಚೀನಪರಿಗ್ರಹೇ ।
‘ಅಯಮಾತ್ಮಾ ಬ್ರಹ್ಮ ಸರ್ವಾನುಭೂಃ’ (ಬೃ. ಉ. ೨ । ೫ । ೧೯) ಇತಿ ಚ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಮ್ ।
ತಸ್ಮಾದಧ್ಯಾತ್ಮಸಂಬಂಧಬಾಹುಲ್ಯಾದ್ಬ್ರಹ್ಮೋಪದೇಶ ಏವಾಯಮ್ ,
ನ ದೇವತಾತ್ಮೋಪದೇಶಃ ॥ ೨೯ ॥
ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ವಕ್ತುರಾತ್ಮೋಪದೇಶಃ ? —
ಶಾಸ್ತ್ರದೃಷ್ಟ್ಯಾ ತೂಪದೇಶೋ ವಾಮದೇವವತ್ ॥ ೩೦ ॥
ಇಂದ್ರೋ ನಾಮ ದೇವತಾತ್ಮಾ ಸ್ವಮಾತ್ಮಾನಂ ಪರಮಾತ್ಮತ್ವೇನ ‘
ಅಹಮೇವ ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮ’
ಇತ್ಯಾರ್ಷೇಣ ದರ್ಶನೇನ ಯಥಾಶಾಸ್ತ್ರಂ ಪಶ್ಯನ್ ಉಪದಿಶತಿ ಸ್ಮ — ‘
ಮಾಮೇವ ವಿಜಾನೀಹಿ’
ಇತಿ ।
ಯಥಾ ‘
ತದ್ಧೈತತ್ಪಶ್ಯನ್ನೃಷಿರ್ವಾಮದೇವಃ ಪ್ರತಿಪೇದೇಽಹಂ ಮನುರಭವꣳ ಸೂರ್ಯಶ್ಚ’
ಇತಿ,
ತದ್ವತ್;
‘ತದ್ಯೋ ಯೋ ದೇವಾನಾಂ ಪ್ರತ್ಯಬುಧ್ಯತ ಸ ಏವ ತದಭವತ್’ (ಬೃ. ಉ. ೧ । ೪ । ೧೦) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ ।
ಯತ್ಪುನರುಕ್ತಮ್ — ‘
ಮಾಮೇವ ವಿಜಾನೀಹಿ’
ಇತ್ಯುಕ್ತ್ವಾ,
ವಿಗ್ರಹಧರ್ಮೈರಿಂದ್ರಃ ಆತ್ಮಾನಂ ತುಷ್ಟಾವ ತ್ವಾಷ್ಟ್ರವಧಾದಿಭಿರಿತಿ,
ತತ್ಪರಿಹರ್ತವ್ಯಮ್;
ಅತ್ರೋಚ್ಯತೇ —
ನ ತ್ವಾಷ್ಟ್ರವಧಾದೀನಾಂ ವಿಜ್ಞೇಯೇಂದ್ರಸ್ತುತ್ಯರ್ಥತ್ವೇನೋಪನ್ಯಾಸಃ — ‘
ಯಸ್ಮಾದೇವಂಕರ್ಮಾಹಮ್ ,
ತಸ್ಮಾನ್ಮಾಂ ವಿಜಾನೀಹಿ’
ಇತಿ ।
ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ?
ವಿಜ್ಞಾನಸ್ತುತ್ಯರ್ಥತ್ವೇನ;
ಯತ್ಕಾರಣಂ ತ್ವಾಷ್ಟ್ರವಧಾದೀನಿ ಸಾಹಸಾನ್ಯುಪನ್ಯಸ್ಯ ಪರೇಣ ವಿಜ್ಞಾನಸ್ತುತಿಮನುಸಂದಧಾತಿ — ‘
ತಸ್ಯ ಮೇ ತತ್ರ ಲೋಮ ಚ ನ ಮೀಯತೇ ಸ ಯೋ ಮಾಂ ವೇದ ನ ಹ ವೈ ತಸ್ಯ ಕೇನ ಚ ಕರ್ಮಣಾ ಲೋಕೋ ಮೀಯತೇ’
ಇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ —
ಯಸ್ಮಾದೀದೃಶಾನ್ಯಪಿ ಕ್ರೂರಾಣಿ ಕರ್ಮಾಣಿ ಕೃತವತೋ ಮಮ ಬ್ರಹ್ಮಭೂತಸ್ಯ ಲೋಮಾಪಿ ನ ಹಿಂಸ್ಯತೇ,
ಸ ಯೋಽನ್ಯೋಽಪಿ ಮಾಂ ವೇದ,
ನ ತಸ್ಯ ಕೇನಚಿದಪಿ ಕರ್ಮಣಾ ಲೋಕೋ ಹಿಂಸ್ಯತ ಇತಿ ।
ವಿಜ್ಞೇಯಂ ತು ಬ್ರಹ್ಮೈವ ‘
ಪ್ರಾಣೋಽಸ್ಮಿ ಪ್ರಜ್ಞಾತ್ಮಾ’
ಇತಿ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಮ್ ।
ತಸ್ಮಾದ್ಬ್ರಹ್ಮವಾಕ್ಯಮೇತತ್ ॥ ೩೦ ॥
ಜೀವಮುಖ್ಯಪ್ರಾಣಲಿಂಗಾನ್ನೇತಿ ಚೇನ್ನೋಪಾಸಾತ್ರೈವಿಧ್ಯಾದಾಶ್ರಿತತ್ವಾದಿಹ ತದ್ಯೋಗಾತ್ ॥ ೩೧ ॥
ಯದ್ಯಪ್ಯಧ್ಯಾತ್ಮಸಂಬಂಧಭೂಮದರ್ಶನಾನ್ನ ಪರಾಚೀನಸ್ಯ ದೇವತಾತ್ಮನ ಉಪದೇಶಃ,
ತಥಾಪಿ ನ ಬ್ರಹ್ಮವಾಕ್ಯಂ ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ ।
ಕುತಃ ?
ಜೀವಲಿಂಗಾತ್ ಮುಖ್ಯಪ್ರಾಣಲಿಂಗಾಚ್ಚ ।
ಜೀವಸ್ಯ ತಾವದಸ್ಮಿನ್ವಾಕ್ಯೇ ವಿಸ್ಪಷ್ಟಂ ಲಿಂಗಮುಪಲಭ್ಯತೇ — ‘
ನ ವಾಚಂ ವಿಜಿಜ್ಞಾಸೀತ ವಕ್ತಾರಂ ವಿದ್ಯಾತ್’
ಇತ್ಯಾದಿ ।
ಅತ್ರ ಹಿ ವಾಗಾದಿಭಿಃ ಕರಣೈರ್ವ್ಯಾಪೃತಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಕರಣಾಧ್ಯಕ್ಷಸ್ಯ ಜೀವಸ್ಯ ವಿಜ್ಞೇಯತ್ವಮಭಿಧೀಯತೇ ।
ತಥಾ ಮುಖ್ಯಪ್ರಾಣಲಿಂಗಮಪಿ — ‘
ಅಥ ಖಲು ಪ್ರಾಣ ಏವ ಪ್ರಜ್ಞಾತ್ಮೇದಂ ಶರೀರಂ ಪರಿಗೃಹ್ಯೋತ್ಥಾಪಯತಿ’
ಇತಿ ।
ಶರೀರಧಾರಣಂ ಚ ಮುಖ್ಯಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಧರ್ಮಃ;
ಪ್ರಾಣಸಂವಾದೇ ವಾಗಾದೀನ್ಪ್ರಾಣಾನ್ಪ್ರಕೃತ್ಯ —
‘ತಾನ್ವರಿಷ್ಠಃ ಪ್ರಾಣ ಉವಾಚ ಮಾ ಮೋಹಮಾಪದ್ಯಥಾಹಮೇವೈತತ್ಪಂಚಧಾತ್ಮಾನಂ ಪ್ರವಿಭಜ್ಯೈತದ್ಬಾಣಮವಷ್ಟಭ್ಯ ವಿಧಾರಯಾಮಿ’ (ಪ್ರ. ಉ. ೨ । ೩) ಇತಿ ಶ್ರವಣಾತ್ ।
ಯೇ ತು ‘
ಇಮಂ ಶರೀರಂ ಪರಿಗೃಹ್ಯ’
ಇತಿ ಪಠಂತಿ,
ತೇಷಾಮ್ ಇಮಂ ಜೀವಮಿಂದ್ರಿಯಗ್ರಾಮಂ ವಾ ಪರಿಗೃಹ್ಯ ಶರೀರಮುತ್ಥಾಪಯತೀತಿ ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯಮ್ ।
ಪ್ರಜ್ಞಾತ್ಮತ್ವಮಪಿ ಜೀವೇ ತಾವಚ್ಚೇತನತ್ವಾದುಪಪನ್ನಮ್ ।
ಮುಖ್ಯೇಽಪಿ ಪ್ರಾಣೇ ಪ್ರಜ್ಞಾಸಾಧನಪ್ರಾಣಾಂತರಾಶ್ರಯತ್ವಾದುಪಪನ್ನಮೇವ ।
ಜೀವಮುಖ್ಯಪ್ರಾಣಪರಿಗ್ರಹೇ ಚ,
ಪ್ರಾಣಪ್ರಜ್ಞಾತ್ಮನೋಃ ಸಹವೃತ್ತಿತ್ವೇನಾಭೇದನಿರ್ದೇಶಃ,
ಸ್ವರೂಪೇಣ ಚ ಭೇದನಿರ್ದೇಶಃ,
ಇತ್ಯುಭಯಥಾ ನಿರ್ದೇಶ ಉಪಪದ್ಯತೇ — ‘
ಯೋ ವೈ ಪ್ರಾಣಃ ಸಾ ಪ್ರಜ್ಞಾ ಯಾ ವೈ ಪ್ರಜ್ಞಾ ಸ ಪ್ರಾಣಃ’ ‘
ಸಹ ಹ್ಯೇತಾವಸ್ಮಿಞ್ಶರೀರೇ ವಸತಃ ಸಹೋತ್ಕ್ರಾಮತಃ’
ಇತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಪರಿಗ್ರಹೇ ತು ಕಿಂ ಕಸ್ಮಾದ್ಭಿದ್ಯೇತ ?
ತಸ್ಮಾದಿಹ ಜೀವಮುಖ್ಯಪ್ರಾಣಯೋರನ್ಯತರ ಉಭೌ ವಾ ಪ್ರತೀಯೇಯಾತಾಂ ನ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಚೇತ್ ,
ನೈತದೇವಮ್ ।
ಉಪಾಸಾತ್ರೈವಿಧ್ಯಾತ್ ।
ಏವಂ ಸತಿ ತ್ರಿವಿಧಮುಪಾಸನಂ ಪ್ರಸಜ್ಯೇತ —
ಜೀವೋಪಾಸನಂ ಮುಖ್ಯಪ್ರಾಣೋಪಾಸನಂ ಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಸನಂ ಚೇತಿ ।
ನ ಚೈತದೇಕಸ್ಮಿನ್ವಾಕ್ಯೇಽಭ್ಯುಪಗಂತುಂ ಯುಕ್ತಮ್ ।
ಉಪಕ್ರಮೋಪಸಂಹಾರಾಭ್ಯಾಂ ಹಿ ವಾಕ್ಯೈಕತ್ವಮವಗಮ್ಯತೇ । ‘
ಮಾಮೇವ ವಿಜಾನೀಹಿ’
ಇತ್ಯುಪಕ್ರಮ್ಯ, ‘
ಪ್ರಾಣೋಽಸ್ಮಿ ಪ್ರಜ್ಞಾತ್ಮಾ ತಂ ಮಾಮಾಯುರಮೃತಮಿತ್ಯುಪಾಸ್ಸ್ವ’
ಇತ್ಯುಕ್ತ್ವಾ,
ಅಂತೇ ‘
ಸ ಏಷ ಪ್ರಾಣ ಏವ ಪ್ರಜ್ಞಾತ್ಮಾನಂದೋಽಜರೋಽಮೃತಃ’
ಇತ್ಯೇಕರೂಪಾವುಪಕ್ರಮೋಪಸಂಹಾರೌ ದೃಶ್ಯೇತೇ ।
ತತ್ರಾರ್ಥೈಕತ್ವಂ ಯುಕ್ತಮಾಶ್ರಯಿತುಮ್ ।
ನ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗಮನ್ಯಪರತ್ವೇನ ಪರಿಣೇತುಂ ಶಕ್ಯಮ್;
ದಶಾನಾಂ ಭೂತಮಾತ್ರಾಣಾಂ ಪ್ರಜ್ಞಾಮಾತ್ರಾಣಾಂ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽನ್ಯತ್ರ ಅರ್ಪಣಾನುಪಪತ್ತೇಃ ।
ಆಶ್ರಿತತ್ವಾಚ್ಚ ಅನ್ಯತ್ರಾಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗವಶಾತ್ಪ್ರಾಣಶಬ್ದಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ವೃತ್ತೇಃ,
ಇಹಾಪಿ ಚ ಹಿತತಮೋಪನ್ಯಾಸಾದಿಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗಯೋಗಾತ್ ,
ಬ್ರಹ್ಮೋಪದೇಶ ಏವಾಯಮಿತಿ ಗಮ್ಯತೇ ।
ಯತ್ತು ಮುಖ್ಯಪ್ರಾಣಲಿಂಗಂ ದರ್ಶಿತಮ್ — ‘
ಇದಂ ಶರೀರಂ ಪರಿಗೃಹ್ಯೋತ್ಥಾಪಯತಿ’
ಇತಿ,
ತದಸತ್;
ಪ್ರಾಣವ್ಯಾಪಾರಸ್ಯಾಪಿ ಪರಮಾತ್ಮಾಯತ್ತತ್ವಾತ್ಪರಮಾತ್ಮನ್ಯುಪಚರಿತುಂ ಶಕ್ಯತ್ವಾತ್ —
‘ನ ಪ್ರಾಣೇನ ನಾಪಾನೇನ ಮರ್ತ್ಯೋ ಜೀವತಿ ಕಶ್ಚನ । ಇತರೇಣ ತು ಜೀವಂತಿ ಯಸ್ಮಿನ್ನೇತಾವುಪಾಶ್ರಿತೌ’ (ಕ. ಉ. ೨ । ೨ । ೫) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ ।
ಯದಪಿ ‘
ನ ವಾಚಂ ವಿಜಿಜ್ಞಾಸೀತ ವಕ್ತಾರಂ ವಿದ್ಯಾತ್’
ಇತ್ಯಾದಿ ಜೀವಲಿಂಗಂ ದರ್ಶಿತಮ್ ,
ತದಪಿ ನ ಬ್ರಹ್ಮಪಕ್ಷಂ ನಿವಾರಯತಿ ।
ನ ಹಿ ಜೀವೋ ನಾಮಾತ್ಯಂತಭಿನ್ನೋ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ, ‘
ತತ್ತ್ವಮಸಿ’ ‘
ಅಹಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಸ್ಮಿ’
ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಭ್ಯಃ ।
ಬುದ್ಧ್ಯಾದ್ಯುಪಾಧಿಕೃತಂ ತು ವಿಶೇಷಮಾಶ್ರಿತ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಸನ್ ಜೀವಃ ಕರ್ತಾ ಭೋಕ್ತಾ ಚೇತ್ಯುಚ್ಯತೇ ।
ತಸ್ಯೋಪಾಧಿಕೃತವಿಶೇಷಪರಿತ್ಯಾಗೇನ ಸ್ವರೂಪಂ ಬ್ರಹ್ಮ ದರ್ಶಯಿತುಮ್ ‘
ನ ವಾಚಂ ವಿಜಿಜ್ಞಾಸೀತ ವಕ್ತಾರಂ ವಿದ್ಯಾತ್’
ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮಾಭಿಮುಖೀಕರಣಾರ್ಥ ಉಪದೇಶೋ ನ ವಿರುಧ್ಯತೇ ।
‘ಯದ್ವಾಚಾನಭ್ಯುದಿತಂ ಯೇನ ವಾಗಭ್ಯುದ್ಯತೇ । ತದೇವ ಬ್ರಹ್ಮ ತ್ವಂ ವಿದ್ಧಿ ನೇದಂ ಯದಿದಮುಪಾಸತೇ’ (ಕೇ. ಉ. ೧ । ೫) ಇತ್ಯಾದಿ ಚ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಂ ವಚನಾದಿಕ್ರಿಯಾವ್ಯಾಪೃತಸ್ಯೈವಾತ್ಮನೋ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವಂ ದರ್ಶಯತಿ ।
ಯತ್ಪುನರೇತದುಕ್ತಮ್ — ‘
ಸಹ ಹ್ಯೇತಾವಸ್ಮಿಞ್ಶರೀರೇ ವಸತಃ ಸಹೋತ್ಕ್ರಾಮತಃ’
ಇತಿ ಪ್ರಾಣಪ್ರಜ್ಞಾತ್ಮನೋರ್ಭೇದದರ್ಶನಂ ಬ್ರಹ್ಮವಾದೇ ನೋಪಪದ್ಯತ ಇತಿ,
ನೈಷ ದೋಷಃ;
ಜ್ಞಾನಕ್ರಿಯಾಶಕ್ತಿದ್ವಯಾಶ್ರಯಯೋರ್ಬುದ್ಧಿಪ್ರಾಣಯೋಃ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮೋಪಾಧಿಭೂತಯೋರ್ಭೇದನಿರ್ದೇಶೋಪಪತ್ತೇಃ ।
ಉಪಾಧಿದ್ವಯೋಪಹಿತಸ್ಯ ತು ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮನಃ ಸ್ವರೂಪೇಣಾಭೇದ ಇತ್ಯತಃ ‘
ಪ್ರಾಣ ಏವ ಪ್ರಜ್ಞಾತ್ಮಾ’
ಇತ್ಯೇಕೀಕರಣಮವಿರುದ್ಧಮ್ ॥
ಅಥವಾ ‘
ನೋಪಾಸಾತ್ರೈವಿಧ್ಯಾದಾಶ್ರಿತತ್ವಾದಿಹ ತದ್ಯೋಗಾತ್’
ಇತ್ಯಸ್ಯಾಯಮನ್ಯೋಽರ್ಥಃ —
ನ ಬ್ರಹ್ಮವಾಕ್ಯೇಽಪಿ ಜೀವಮುಖ್ಯಪ್ರಾಣಲಿಂಗಂ ವಿರುಧ್ಯತೇ ।
ಕಥಮ್ ?
ಉಪಾಸಾತ್ರೈವಿಧ್ಯಾತ್ ।
ತ್ರಿವಿಧಮಿಹ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಉಪಾಸನಂ ವಿವಕ್ಷಿತಮ್ —
ಪ್ರಾಣಧರ್ಮೇಣ,
ಪ್ರಜ್ಞಾಧರ್ಮೇಣ,
ಸ್ವಧರ್ಮೇಣ ಚ ।
ತತ್ರ ‘
ಆಯುರಮೃತಮಿತ್ಯುಪಾಸ್ಸ್ವಾಯುಃ ಪ್ರಾಣಃ’
ಇತಿ ‘
ಇದಂ ಶರೀರಂ ಪರಿಗೃಹ್ಯೋತ್ಥಾಪಯತಿ’
ಇತಿ ‘
ತಸ್ಮಾದೇತದೇವೋಕ್ಥಮುಪಾಸೀತ’
ಇತಿ ಚ ಪ್ರಾಣಧರ್ಮಃ । ‘
ಅಥ ಯಥಾಸ್ಯೈ ಪ್ರಜ್ಞಾಯೈ ಸರ್ವಾಣಿ ಭೂತಾನ್ಯೇಕೀಭವಂತಿ ತದ್ವ್ಯಾಖ್ಯಾಸ್ಯಾಮಃ’
ಇತ್ಯುಪಕ್ರಮ್ಯ ‘
ವಾಗೇವಾಸ್ಯಾ ಏಕಮಂಗಮದೂದುಹತ್ತಸ್ಯೈ ನಾಮ ಪರಸ್ತಾತ್ಪ್ರತಿವಿಹಿತಾ ಭೂತಮಾತ್ರಾ ಪ್ರಜ್ಞಯಾ ವಾಚಂ ಸಮಾರುಹ್ಯ ವಾಚಾ ಸರ್ವಾಣಿ ನಾಮಾನ್ಯಾಪ್ನೋತಿ’
ಇತ್ಯಾದಿಃ ಪ್ರಜ್ಞಾಧರ್ಮಃ । ‘
ತಾ ವಾ ಏತಾ ದಶೈವ ಭೂತಮಾತ್ರಾ ಅಧಿಪ್ರಜ್ಞಂ ದಶ ಪ್ರಜ್ಞಾಮಾತ್ರಾ ಅಧಿಭೂತಮ್ ।
ಯದ್ಧಿ ಭೂತಮಾತ್ರಾ ನ ಸ್ಯುರ್ನ ಪ್ರಜ್ಞಾಮಾತ್ರಾಃ ಸ್ಯುಃ ।
ಯದ್ಧಿ ಪ್ರಜ್ಞಾಮಾತ್ರಾ ನ ಸ್ಯುರ್ನ ಭೂತಮಾತ್ರಾಃ ಸ್ಯುಃ ।
ನ ಹ್ಯನ್ಯತರತೋ ರೂಪಂ ಕಿಂಚನ ಸಿಧ್ಯೇತ್ ।
ನೋ ಏತನ್ನಾನಾ ।
ತದ್ಯಥಾ ರಥಸ್ಯಾರೇಷು ನೇಮಿರರ್ಪಿತಾ ನಾಭಾವರಾ ಅರ್ಪಿತಾ ಏವಮೇವೈತಾ ಭೂತಮಾತ್ರಾಃ ಪ್ರಜ್ಞಾಮಾತ್ರಾಸ್ವರ್ಪಿತಾಃ ಪ್ರಜ್ಞಾಮಾತ್ರಾಃ ಪ್ರಾಣೇಽರ್ಪಿತಾಃ ಸ ಏಷ ಪ್ರಾಣ ಏವ ಪ್ರಜ್ಞಾತ್ಮಾ’
ಇತ್ಯಾದಿರ್ಬ್ರಹ್ಮಧರ್ಮಃ ।
ತಸ್ಮಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಣ ಏವೈತದುಪಾಧಿದ್ವಯಧರ್ಮೇಣ ಸ್ವಧರ್ಮೇಣ ಚೈಕಮುಪಾಸನಂ ತ್ರಿವಿಧಂ ವಿವಕ್ಷಿತಮ್ ।
ಅನ್ಯತ್ರಾಪಿ ‘ಮನೋಮಯಃ ಪ್ರಾಣಶರೀರಃ’ (ಛಾ. ಉ. ೩ । ೧೪ । ೨) ಇತ್ಯಾದಾವುಪಾಧಿಧರ್ಮೇಣ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಉಪಾಸನಮಾಶ್ರಿತಮ್;
ಇಹಾಪಿ ತದ್ಯುಜ್ಯತೇ ವಾಕ್ಯಸ್ಯೋಪಕ್ರಮೋಪಸಂಹಾರಾಭ್ಯಾಮೇಕಾರ್ಥತ್ವಾವಗಮಾತ್ ಪ್ರಾಣಪ್ರಜ್ಞಾಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗಾವಗಮಾಚ್ಚ ।
ತಸ್ಮಾದ್ಬ್ರಹ್ಮವಾಕ್ಯಮೇವೈತದಿತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ ॥ ೩೧ ॥
ಇತಿ ಶ್ರೀಮತ್ಪರಮಹಂಸಪರಿವ್ರಾಜಕಾಚಾರ್ಯಸ್ಯ ಶ್ರೀಗೋವಿಂದಭಗವತ್ಪೂಜ್ಯಪಾದಶಿಷ್ಯಸ್ಯ ಶ್ರೀಮಚ್ಛಂಕರಭಗವತಃ ಕೃತೌ ಶಾರೀರಕಮೀಮಾಂಸಾಸೂತ್ರಭಾಷ್ಯೇ ಪ್ರಥಮಾಧ್ಯಾಯಸ್ಯ ಪ್ರಥಮಃ ಪಾದಃ ॥
ಪ್ರಥಮೇ ಪಾದೇ ‘ಜನ್ಮಾದ್ಯಸ್ಯ ಯತಃ’ ಇತ್ಯಾಕಾಶಾದೇಃ ಸಮಸ್ತಸ್ಯ ಜಗತೋ ಜನ್ಮಾದಿಕಾರಣಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ತಸ್ಯ ಸಮಸ್ತಜಗತ್ಕಾರಣಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ವ್ಯಾಪಿತ್ವಂ ನಿತ್ಯತ್ವಂ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಂ ಸರ್ವಶಕ್ತಿತ್ವಂ ಸರ್ವಾತ್ಮತ್ವಮಿತ್ಯೇವಂಜಾತೀಯಕಾ ಧರ್ಮಾ ಉಕ್ತಾ ಏವ ಭವಂತಿ । ಅರ್ಥಾಂತರಪ್ರಸಿದ್ಧಾನಾಂ ಚ ಕೇಷಾಂಚಿಚ್ಛಬ್ದಾನಾಂ ಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯತ್ವಹೇತುಪ್ರತಿಪಾದನೇನ ಕಾನಿಚಿದ್ವಾಕ್ಯಾನಿ ಸ್ಪಷ್ಟಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗಾನಿ ಸಂದಿಹ್ಯಮಾನಾನಿ ಬ್ರಹ್ಮಪರತಯಾ ನಿರ್ಣೀತಾನಿ । ಪುನರಪ್ಯನ್ಯಾನಿ ವಾಕ್ಯಾನ್ಯಸ್ಪಷ್ಟಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗಾನಿ ಸಂದಿಹ್ಯಂತೇ — ಕಿಂ ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಪ್ರತಿಪಾದಯಂತಿ, ಆಹೋಸ್ವಿದರ್ಥಾಂತರಂ ಕಿಂಚಿದಿತಿ । ತನ್ನಿರ್ಣಯಾಯ ದ್ವಿತೀಯತೃತೀಯೌ ಪಾದಾವಾರಭ್ಯೇತೇ —
ಸರ್ವತ್ರ ಪ್ರಸಿದ್ಧೋಪದೇಶಾತ್ ॥ ೧ ॥
ಇದಮಾಮ್ನಾಯತೇ —
‘ಸರ್ವಂ ಖಲ್ವಿದಂ ಬ್ರಹ್ಮ ತಜ್ಜಲಾನಿತಿ ಶಾಂತ ಉಪಾಸೀತ । ಅಥ ಖಲು ಕ್ರತುಮಯಃ ಪುರುಷೋ ಯಥಾಕ್ರತುರಸ್ಮಿಁಲ್ಲೋಕೇ ಪುರುಷೋ ಭವತಿ ತಥೇತಃ ಪ್ರೇತ್ಯ ಭವತಿ ಸ ಕ್ರತುಂ ಕುರ್ವೀತ’ (ಛಾ. ಉ. ೩ । ೧೪ । ೧),
‘ಮನೋಮಯಃ ಪ್ರಾಣಶರೀರಃ’ (ಛಾ. ಉ. ೩ । ೧೪ । ೨) ಇತ್ಯಾದಿ ।
ತತ್ರ ಸಂಶಯಃ —
ಕಿಮಿಹ ಮನೋಮಯತ್ವಾದಿಭಿರ್ಧರ್ಮೈಃ ಶಾರೀರ ಆತ್ಮೋಪಾಸ್ಯತ್ವೇನೋಪದಿಶ್ಯತೇ,
ಆಹೋಸ್ವಿತ್ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ।
ಕಿಂ ತಾವತ್ಪ್ರಾಪ್ತಮ್ ?
ಶಾರೀರ ಇತಿ ।
ಕುತಃ ?
ತಸ್ಯ ಹಿ ಕಾರ್ಯಕರಣಾಧಿಪತೇಃ ಪ್ರಸಿದ್ಧೋ ಮನಆದಿಭಿಃ ಸಂಬಂಧಃ,
ನ ಪರಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ;
‘ಅಪ್ರಾಣೋ ಹ್ಯಮನಾಃ ಶುಭ್ರಃ’ (ಮು. ಉ. ೨ । ೧ । ೨) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಭ್ಯಃ ।
ನನು ‘
ಸರ್ವಂ ಖಲ್ವಿದಂ ಬ್ರಹ್ಮ’
ಇತಿ ಸ್ವಶಬ್ದೇನೈವ ಬ್ರಹ್ಮೋಪಾತ್ತಮ್;
ಕಥಮಿಹ ಶಾರೀರ ಆತ್ಮೋಪಾಸ್ಯತ್ವೇನಾಶಂಕ್ಯತೇ ?
ನೈಷ ದೋಷಃ ।
ನೇದಂ ವಾಕ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಸನಾವಿಧಿಪರಮ್ ।
ಕಿಂ ತರ್ಹಿ ?
ಶಮವಿಧಿಪರಮ್;
ಯತ್ಕಾರಣಮ್ ‘
ಸರ್ವಂ ಖಲ್ವಿದಂ ಬ್ರಹ್ಮ ತಜ್ಜಲಾನಿತಿ ಶಾಂತ ಉಪಾಸೀತ’
ಇತ್ಯಾಹ ।
ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ —
ಯಸ್ಮಾತ್ಸರ್ವಮಿದಂ ವಿಕಾರಜಾತಂ ಬ್ರಹ್ಮೈವ,
ತಜ್ಜತ್ವಾತ್ ತಲ್ಲತ್ವಾತ್ ತದನತ್ವಾಚ್ಚ —
ನ ಚ ಸರ್ವಸ್ಯೈಕಾತ್ಮತ್ವೇ ರಾಗಾದಯಃ ಸಂಭವಂತಿ —
ತಸ್ಮಾತ್ ಶಾಂತ ಉಪಾಸೀತೇತಿ ।
ನ ಚ ಶಮವಿಧಿಪರತ್ವೇ ಸತ್ಯನೇನ ವಾಕ್ಯೇನ ಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಸನಂ ನಿಯಂತುಂ ಶಕ್ಯತೇ ।
ಉಪಾಸನಂ ತು ‘
ಸ ಕ್ರತುಂ ಕುರ್ವೀತ’
ಇತ್ಯನೇನ ವಿಧೀಯತೇ ।
ಕ್ರತುಃ ಸಂಕಲ್ಪೋ ಧ್ಯಾನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತಸ್ಯ ಚ ವಿಷಯತ್ವೇನ ಶ್ರೂಯತೇ — ‘
ಮನೋಮಯಃ ಪ್ರಾಣಶರೀರಃ’
ಇತಿ ಜೀವಲಿಂಗಮ್ ।
ಅತೋ ಬ್ರೂಮಃ —
ಜೀವವಿಷಯಮೇತದುಪಾಸನಮಿತಿ । ‘
ಸರ್ವಕರ್ಮಾ ಸರ್ವಕಾಮಃ’
ಇತ್ಯಾದ್ಯಪಿ ಶ್ರೂಯಮಾಣಂ ಪರ್ಯಾಯೇಣ ಜೀವವಿಷಯಮುಪಪದ್ಯತೇ । ‘
ಏಷ ಮ ಆತ್ಮಾಂತರ್ಹೃದಯೇಽಣೀಯಾನ್ವ್ರೀಹೇರ್ವಾ ಯವಾದ್ವಾ’
ಇತಿ ಚ ಹೃದಯಾಯತನತ್ವಮಣೀಯಸ್ತ್ವಂ ಚಾರಾಗ್ರಮಾತ್ರಸ್ಯ ಜೀವಸ್ಯಾವಕಲ್ಪತೇ,
ನಾಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ।
ನನು ‘
ಜ್ಯಾಯಾನ್ಪೃಥಿವ್ಯಾಃ’
ಇತ್ಯಾದ್ಯಪಿ ನ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನೇಽವಕಲ್ಪತ ಇತಿ ।
ಅತ್ರ ಬ್ರೂಮಃ —
ನ ತಾವದಣೀಯಸ್ತ್ವಂ ಜ್ಯಾಯಸ್ತ್ವಂ ಚೋಭಯಮೇಕಸ್ಮಿನ್ಸಮಾಶ್ರಯಿತುಂ ಶಕ್ಯಮ್ ,
ವಿರೋಧಾತ್ ।
ಅನ್ಯತರಾಶ್ರಯಣೇ ಚ,
ಪ್ರಥಮಶ್ರುತತ್ವಾದಣೀಯಸ್ತ್ವಂ ಯುಕ್ತಮಾಶ್ರಯಿತುಮ್ ।
ಜ್ಯಾಯಸ್ತ್ವಂ ತು ಬ್ರಹ್ಮಭಾವಾಪೇಕ್ಷಯಾ ಭವಿಷ್ಯತೀತಿ ।
ನಿಶ್ಚಿತೇ ಚ ಜೀವವಿಷಯತ್ವೇ ಯದಂತೇ ಬ್ರಹ್ಮಸಂಕೀರ್ತನಮ್ —
‘ಏತದ್ಬ್ರಹ್ಮ’ (ಛಾ. ಉ. ೩ । ೧೪ । ೪) ಇತಿ,
ತದಪಿ ಪ್ರಕೃತಪರಾಮರ್ಶಾರ್ಥತ್ವಾಜ್ಜೀವವಿಷಯಮೇವ ।
ತಸ್ಮಾನ್ಮನೋಮಯತ್ವಾದಿಭಿರ್ಧರ್ಮೈರ್ಜೀವ ಉಪಾಸ್ಯ ಇತ್ಯೇವಂ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ಬ್ರೂಮಃ —
ಪರಮೇವ ಬ್ರಹ್ಮೇಹ ಮನೋಮಯತ್ವಾದಿಭಿರ್ಧರ್ಮೈರುಪಾಸ್ಯಮ್ । ಕುತಃ ? ಸರ್ವತ್ರ ಪ್ರಸಿದ್ಧೋಪದೇಶಾತ್ । ಯತ್ಸರ್ವೇಷು ವೇದಾಂತೇಷು ಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದಸ್ಯಾಲಂಬನಂ ಜಗತ್ಕಾರಣಮ್ , ಇಹ ಚ ‘ಸರ್ವಂ ಖಲ್ವಿದಂ ಬ್ರಹ್ಮ’ ಇತಿ ವಾಕ್ಯೋಪಕ್ರಮೇ ಶ್ರುತಮ್ , ತದೇವ ಮನೋಮಯತ್ವಾದಿಧರ್ಮೈರ್ವಿಶಿಷ್ಟಮುಪದಿಶ್ಯತ ಇತಿ ಯುಕ್ತಮ್ । ಏವಂ ಚ ಸತಿ ಪ್ರಕೃತಹಾನಾಪ್ರಕೃತಪ್ರಕ್ರಿಯೇ ನ ಭವಿಷ್ಯತಃ । ನನು ವಾಕ್ಯೋಪಕ್ರಮೇ ಶಮವಿಧಿವಿವಕ್ಷಯಾ ಬ್ರಹ್ಮ ನಿರ್ದಿಷ್ಟಂ ನ ಸ್ವವಿವಕ್ಷಯೇತ್ಯುಕ್ತಮ್; ಅತ್ರೋಚ್ಯತೇ — ಯದ್ಯಪಿ ಶಮವಿಧಿವಿವಕ್ಷಯಾ ಬ್ರಹ್ಮ ನಿರ್ದಿಷ್ಟಮ್ , ತಥಾಪಿ ಮನೋಮಯತ್ವಾದಿಷೂಪದಿಶ್ಯಮಾನೇಷು ತದೇವ ಬ್ರಹ್ಮ ಸನ್ನಿಹಿತಂ ಭವತಿ, ಜೀವಸ್ತು ನ ಸನ್ನಿಹಿತಃ, ನ ಚ ಸ್ವಶಬ್ದೇನೋಪಾತ್ತ ಇತಿ ವೈಷಮ್ಯಮ್ ॥ ೧ ॥
ವಿವಕ್ಷಿತಗುಣೋಪಪತ್ತೇಶ್ಚ ॥ ೨ ॥
ವಕ್ತುಮಿಷ್ಟಾ ವಿವಕ್ಷಿತಾಃ ।
ಯದ್ಯಪ್ಯಪೌರುಷೇಯೇ ವೇದೇ ವಕ್ತುರಭಾವಾತ್ ನೇಚ್ಛಾರ್ಥಃ ಸಂಭವತಿ,
ತಥಾಪ್ಯುಪಾದಾನೇನ ಫಲೇನೋಪಚರ್ಯತೇ ।
ಲೋಕೇ ಹಿ ಯಚ್ಛಬ್ದಾಭಿಹಿತಮುಪಾದೇಯಂ ಭವತಿ ತದ್ವಿವಕ್ಷಿತಮಿತ್ಯುಚ್ಯತೇ,
ಯದನುಪಾದೇಯಂ ತದವಿವಕ್ಷಿತಮಿತಿ ।
ತದ್ವದ್ವೇದೇಽಪ್ಯುಪಾದೇಯತ್ವೇನಾಭಿಹಿತಂ ವಿವಕ್ಷಿತಂ ಭವತಿ,
ಇತರದವಿವಕ್ಷಿತಮ್ ।
ಉಪಾದಾನಾನುಪಾದಾನೇ ತು ವೇದವಾಕ್ಯತಾತ್ಪರ್ಯಾತಾತ್ಪರ್ಯಾಭ್ಯಾಮವಗಮ್ಯೇತೇ ।
ತದಿಹ ಯೇ ವಿವಕ್ಷಿತಾ ಗುಣಾ ಉಪಾಸನಾಯಾಮುಪಾದೇಯತ್ವೇನೋಪದಿಷ್ಟಾಃ ಸತ್ಯಸಂಕಲ್ಪಪ್ರಭೃತಯಃ,
ತೇ ಪರಸ್ಮಿನ್ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯುಪಪದ್ಯಂತೇ ।
ಸತ್ಯಸಂಕಲ್ಪತ್ವಂ ಹಿ ಸೃಷ್ಟಿಸ್ಥಿತಿಸಂಹಾರೇಷ್ವಪ್ರತಿಬದ್ಧಶಕ್ತಿತ್ವಾತ್ಪರಮಾತ್ಮನ ಏವಾವಕಲ್ಪತೇ ।
ಪರಮಾತ್ಮಗುಣತ್ವೇನ ಚ ‘ಯ ಆತ್ಮಾಪಹತಪಾಪ್ಮಾ’ (ಛಾ. ಉ. ೮ । ೭ । ೧) ಇತ್ಯತ್ರ ‘
ಸತ್ಯಕಾಮಃ ಸತ್ಯಸಂಕಲ್ಪಃ’
ಇತಿ ಶ್ರುತಮ್ , ‘
ಆಕಾಶಾತ್ಮಾ’
ಇತಿ ಚ ಆಕಾಶವದಾತ್ಮಾ ಅಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸರ್ವಗತತ್ವಾದಿಭಿರ್ಧರ್ಮೈಃ ಸಂಭವತ್ಯಾಕಾಶೇನ ಸಾಮ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ । ‘
ಜ್ಯಾಯಾನ್ಪೃಥಿವ್ಯಾಃ’
ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಚೈತದೇವ ದರ್ಶಯತಿ ।
ಯದಾಪಿ ಆಕಾಶ ಆತ್ಮಾ ಯಸ್ಯೇತಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯತೇ,
ತದಾಪಿ ಸಂಭವತಿ ಸರ್ವಜಗತ್ಕಾರಣಸ್ಯ ಸರ್ವಾತ್ಮನೋ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಆಕಾಶಾತ್ಮತ್ವಮ್ ।
ಅತ ಏವ ‘
ಸರ್ವಕರ್ಮಾ’
ಇತ್ಯಾದಿ ।
ಏವಮಿಹೋಪಾಸ್ಯತಯಾ ವಿವಕ್ಷಿತಾ ಗುಣಾ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯುಪಪದ್ಯಂತೇ ।
ಯತ್ತೂಕ್ತಮ್ — ‘
ಮನೋಮಯಃ ಪ್ರಾಣಶರೀರಃ’
ಇತಿ ಜೀವಲಿಂಗಮ್ ,
ನ ತದ್ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯುಪಪದ್ಯತ ಇತಿ;
ತದಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯುಪಪದ್ಯತ ಇತಿ ಬ್ರೂಮಃ ।
ಸರ್ವಾತ್ಮತ್ವಾದ್ಧಿ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಜೀವಸಂಬಂಧೀನಿ ಮನೋಮಯತ್ವಾದೀನಿ ಬ್ರಹ್ಮಸಂಬಂಧೀನಿ ಭವಂತಿ ।
ತಥಾ ಚ ಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯೇ ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತೀ ಭವತಃ —
‘ತ್ವಂ ಸ್ತ್ರೀ ತ್ವಂ ಪುಮಾನಸಿ ತ್ವಂ ಕುಮಾರ ಉತ ವಾ ಕುಮಾರೀ । ತ್ವಂ ಜೀರ್ಣೋ ದಂಡೇನ ವಂಚಸಿ ತ್ವಂ ಜಾತೋ ಭವಸಿ ವಿಶ್ವತೋಮುಖಃ’ (ಶ್ವೇ. ಉ. ೪ । ೩) ಇತಿ;
‘ಸರ್ವತಃಪಾಣಿಪಾದಂ ತತ್ಸರ್ವತೋಽಕ್ಷಿಶಿರೋಮುಖಮ್ । ಸರ್ವತಃಶ್ರುತಿಮಲ್ಲೋಕೇ ಸರ್ವಮಾವೃತ್ಯ ತಿಷ್ಠತಿ’ (ಭ. ಗೀ. ೧೩ । ೧೩) ಇತಿ ಚ । ‘
ಅಪ್ರಾಣೋ ಹ್ಯಮನಾಃ ಶುಭ್ರಃ’
ಇತಿ ಶ್ರುತಿಃ ಶುದ್ಧಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯಾ,
ಇಯಂ ತು ಶ್ರುತಿಃ ‘
ಮನೋಮಯಃ ಪ್ರಾಣಶರೀರಃ’
ಇತಿ ಸಗುಣಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯೇತಿ ವಿಶೇಷಃ ।
ಅತೋ ವಿವಕ್ಷಿತಗುಣೋಪಪತ್ತೇಃ ಪರಮೇವ ಬ್ರಹ್ಮ ಇಹೋಪಾಸ್ಯತ್ವೇನೋಪದಿಷ್ಟಮಿತಿ ಗಮ್ಯತೇ ॥ ೨ ॥
ಅನುಪಪತ್ತೇಸ್ತು ನ ಶಾರೀರಃ ॥ ೩ ॥
ಪೂರ್ವೇಣ ಸೂತ್ರೇಣ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ವಿವಕ್ಷಿತಾನಾಂ ಗುಣಾನಾಮುಪಪತ್ತಿರುಕ್ತಾ । ಅನೇನ ಶಾರೀರೇ ತೇಷಾಮನುಪಪತ್ತಿರುಚ್ಯತೇ । ತುಶಬ್ದೋಽವಧಾರಣಾರ್ಥಃ । ಬ್ರಹ್ಮೈವೋಕ್ತೇನ ನ್ಯಾಯೇನ ಮನೋಮಯತ್ವಾದಿಗುಣಮ್; ನ ತು ಶಾರೀರೋ ಜೀವೋ ಮನೋಮಯತ್ವಾದಿಗುಣಃ; ಯತ್ಕಾರಣಮ್ — ‘ಸತ್ಯಸಂಕಲ್ಪಃ’ ‘ಆಕಾಶಾತ್ಮಾ’ ‘ಅವಾಕೀ’ ‘ಅನಾದರಃ’ ‘ಜ್ಯಾಯಾನ್ಪೃಥಿವ್ಯಾಃ’ ಇತಿ ಚೈವಂಜಾತೀಯಕಾ ಗುಣಾ ನ ಶಾರೀರೇ ಆಂಜಸ್ಯೇನೋಪಪದ್ಯಂತೇ । ಶಾರೀರ ಇತಿ ಶರೀರೇ ಭವ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ನನ್ವೀಶ್ವರೋಽಪಿ ಶರೀರೇ ಭವತಿ । ಸತ್ಯಮ್ , ಶರೀರೇ ಭವತಿ; ನ ತು ಶರೀರ ಏವ ಭವತಿ; ‘ಜ್ಯಾಯಾನ್ಪೃಥಿವ್ಯಾ ಜ್ಯಾಯಾನಂತರಿಕ್ಷಾತ್’ ‘ಆಕಾಶವತ್ಸರ್ವಗತಶ್ಚ ನಿತ್ಯಃ’ (ಶತ. ಬ್ರಾ. ೧೦ । ೬ । ೩ । ೨) ಇತಿ ಚ ವ್ಯಾಪಿತ್ವಶ್ರವಣಾತ್ । ಜೀವಸ್ತು ಶರೀರ ಏವ ಭವತಿ, ತಸ್ಯ ಭೋಗಾಧಿಷ್ಠಾನಾಚ್ಛರೀರಾದನ್ಯತ್ರ ವೃತ್ತ್ಯಭಾವಾತ್ ॥ ೩ ॥
ಕರ್ಮಕರ್ತೃವ್ಯಪದೇಶಾಚ್ಚ ॥ ೪ ॥
ಇತಶ್ಚ ನ ಶಾರೀರೋ ಮನೋಮಯತ್ವಾದಿಗುಣಃ;
ಯಸ್ಮಾತ್ಕರ್ಮಕರ್ತೃವ್ಯಪದೇಶೋ ಭವತಿ —
‘ಏತಮಿತಃ ಪ್ರೇತ್ಯಾಭಿಸಂಭವಿತಾಸ್ಮಿ’ (ಛಾ. ಉ. ೩ । ೧೪ । ೪) ಇತಿ ।
ಏತಮಿತಿ ಪ್ರಕೃತಂ ಮನೋಮಯತ್ವಾದಿಗುಣಮುಪಾಸ್ಯಮಾತ್ಮಾನಂ ಕರ್ಮತ್ವೇನ ಪ್ರಾಪ್ಯತ್ವೇನ ವ್ಯಪದಿಶತಿ;
ಅಭಿಸಂಭವಿತಾಸ್ಮೀತಿ ಶಾರೀರಮುಪಾಸಕಂ ಕರ್ತೃತ್ವೇನ ಪ್ರಾಪಕತ್ವೇನ ।
ಅಭಿಸಂಭವಿತಾಸ್ಮೀತಿ ಪ್ರಾಪ್ತಾಸ್ಮೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನ ಚ ಸತ್ಯಾಂ ಗತಾವೇಕಸ್ಯ ಕರ್ಮಕರ್ತೃವ್ಯಪದೇಶೋ ಯುಕ್ತಃ ।
ತಥೋಪಾಸ್ಯೋಪಾಸಕಭಾವೋಽಪಿ ಭೇದಾಧಿಷ್ಠಾನ ಏವ ।
ತಸ್ಮಾದಪಿ ನ ಶಾರೀರೋ ಮನೋಮಯತ್ವಾದಿವಿಶಿಷ್ಟಃ ॥ ೪ ॥
ಶಬ್ದವಿಶೇಷಾತ್ ॥ ೫ ॥
ಇತಶ್ಚ ಶಾರೀರಾದನ್ಯೋ ಮನೋಮಯತ್ವಾದಿಗುಣಃ; ಯಸ್ಮಾಚ್ಛಬ್ದವಿಶೇಷೋ ಭವತಿ ಸಮಾನಪ್ರಕರಣೇ ಶ್ರುತ್ಯಂತರೇ — ‘ಯಥಾ ವ್ರೀಹಿರ್ವಾ ಯವೋ ವಾ ಶ್ಯಾಮಾಕೋ ವಾ ಶ್ಯಾಮಾಕತಂಡುಲೋ ವೈವಮಯಮಂತರಾತ್ಮನ್ಪುರುಷೋ ಹಿರಣ್ಮಯಃ’ (ಶ. ಬ್ರಾ. ೧೦ । ೬ । ೩ । ೨) ಇತಿ । ಶಾರೀರಸ್ಯಾತ್ಮನೋ ಯಃ ಶಬ್ದೋಽಭಿಧಾಯಕಃ ಸಪ್ತಮ್ಯಂತಃ — ಅಂತರಾತ್ಮನ್ನಿತಿ; ತಸ್ಮಾದ್ವಿಶಿಷ್ಟೋಽನ್ಯಃ ಪ್ರಥಮಾಂತಃ ಪುರುಷಶಬ್ದೋ ಮನೋಮಯತ್ವಾದಿವಿಶಿಷ್ಟಸ್ಯಾತ್ಮನೋಽಭಿಧಾಯಕಃ । ತಸ್ಮಾತ್ತಯೋರ್ಭೇದೋಽಧಿಗಮ್ಯತೇ ॥ ೫ ॥
ಸ್ಮೃತೇಶ್ಚ ॥ ೬ ॥
ಅತ್ರಾಹ —
ಕಃ ಪುನರಯಂ ಶಾರೀರೋ ನಾಮ ಪರಮಾತ್ಮನೋಽನ್ಯಃ,
ಯಃ ಪ್ರತಿಷಿಧ್ಯತೇ — ‘
ಅನುಪಪತ್ತೇಸ್ತು ನ ಶಾರೀರಃ’
ಇತ್ಯಾದಿನಾ ?
ಶ್ರುತಿಸ್ತು ‘ನಾನ್ಯೋಽತೋಽಸ್ತಿ ದ್ರಷ್ಟಾ ನಾನ್ಯೋಽತೋಽಸ್ತಿ ಶ್ರೋತಾ’ (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೭ । ೨೩) ಇತ್ಯೇವಂಜಾತೀಯಕಾ ಪರಮಾತ್ಮನೋಽನ್ಯಮಾತ್ಮಾನಂ ವಾರಯತಿ ।
ತಥಾ ಸ್ಮೃತಿರಪಿ ‘ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಂ ಚಾಪಿ ಮಾಂ ವಿದ್ಧಿ ಸರ್ವಕ್ಷೇತ್ರೇಷು ಭಾರತ’ (ಭ. ಗೀ. ೧೩ । ೨) ಇತ್ಯೇವಂಜಾತೀಯಕೇತಿ ।
ಅತ್ರೋಚ್ಯತೇ —
ಸತ್ಯಮೇವೈತತ್ ,
ಪರ ಏವಾತ್ಮಾ ದೇಹೇಂದ್ರಿಯಮನೋಬುದ್ಧ್ಯುಪಾಧಿಭಿಃ ಪರಿಚ್ಛಿದ್ಯಮಾನೋ ಬಾಲೈಃ ಶಾರೀರ ಇತ್ಯುಪಚರ್ಯತೇ ।
ಯಥಾ ಘಟಕರಕಾದ್ಯುಪಾಧಿವಶಾದಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಮಪಿ ನಭಃ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನವದವಭಾಸತೇ,
ತದ್ವತ್ ।
ತದಪೇಕ್ಷಯಾ ಚ ಕರ್ಮತ್ವಕರ್ತೃತ್ವಾದಿಭೇದವ್ಯವಹಾರೋ ನ ವಿರುಧ್ಯತೇ ಪ್ರಾಕ್ ‘
ತತ್ತ್ವಮಸಿ’
ಇತ್ಯಾತ್ಮೈಕತ್ವೋಪದೇಶಗ್ರಹಣಾತ್ ।
ಗೃಹೀತೇ ತ್ವಾತ್ಮೈಕತ್ವೇ ಬಂಧಮೋಕ್ಷಾದಿಸರ್ವವ್ಯವಹಾರಪರಿಸಮಾಪ್ತಿರೇವ ಸ್ಯಾತ್ ॥ ೬ ॥
ಅರ್ಭಕೌಕಸ್ತ್ವಾತ್ತದ್ವ್ಯಪದೇಶಾಚ್ಚ ನೇತಿ ಚೇನ್ನ ನಿಚಾಯ್ಯತ್ವಾದೇವಂ ವ್ಯೋಮವಚ್ಚ ॥ ೭ ॥
ಅರ್ಭಕಮಲ್ಪಮ್ ಓಕೋ ನೀಡಮ್ , ‘ಏಷ ಮ ಆತ್ಮಾಂತರ್ಹೃದಯೇ’ ಇತಿ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಾಯತನತ್ವಾತ್ , ಸ್ವಶಬ್ದೇನ ಚ ‘ಅಣೀಯಾನ್ವ್ರೀಹೇರ್ವಾ ಯವಾದ್ವಾ’ ಇತ್ಯಣೀಯಸ್ತ್ವವ್ಯಪದೇಶಾತ್ , ಶಾರೀರ ಏವಾರಾಗ್ರಮಾತ್ರೋ ಜೀವ ಇಹೋಪದಿಶ್ಯತೇ, ನ ಸರ್ವಗತಃ ಪರಮಾತ್ಮಾ — ಇತಿ ಯದುಕ್ತಂ ತತ್ಪರಿಹರ್ತವ್ಯಮ್ । ಅತ್ರೋಚ್ಯತೇ — ನಾಯಂ ದೋಷಃ । ನ ತಾವತ್ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನದೇಶಸ್ಯ ಸರ್ವಗತತ್ವವ್ಯಪದೇಶಃ ಕಥಮಪ್ಯುಪಪದ್ಯತೇ । ಸರ್ವಗತಸ್ಯ ತು ಸರ್ವದೇಶೇಷು ವಿದ್ಯಮಾನತ್ವಾತ್ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನದೇಶವ್ಯಪದೇಶೋಽಪಿ ಕಯಾಚಿದಪೇಕ್ಷಯಾ ಸಂಭವತಿ । ಯಥಾ ಸಮಸ್ತವಸುಧಾಧಿಪತಿರಪಿ ಹಿ ಸನ್ ಅಯೋಧ್ಯಾಧಿಪತಿರಿತಿ ವ್ಯಪದಿಶ್ಯತೇ । ಕಯಾ ಪುನರಪೇಕ್ಷಯಾ ಸರ್ವಗತಃ ಸನ್ನೀಶ್ವರೋಽರ್ಭಕೌಕಾ ಅಣೀಯಾಂಶ್ಚ ವ್ಯಪದಿಶ್ಯತ ಇತಿ । ನಿಚಾಯ್ಯತ್ವಾದೇವಮಿತಿ ಬ್ರೂಮಃ । ಏವಮ್ ಅಣೀಯಸ್ತ್ವಾದಿಗುಣಗಣೋಪೇತ ಈಶ್ವರಃ, ತತ್ರ ಹೃದಯಪುಂಡರೀಕೇ ನಿಚಾಯ್ಯೋ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯ ಉಪದಿಶ್ಯತೇ; ಯಥಾ ಸಾಲಗ್ರಾಮೇ ಹರಿಃ । ತತ್ರಾಸ್ಯ ಬುದ್ಧಿವಿಜ್ಞಾನಂ ಗ್ರಾಹಕಮ್ । ಸರ್ವಗತೋಽಪೀಶ್ವರಸ್ತತ್ರೋಪಾಸ್ಯಮಾನಃ ಪ್ರಸೀದತಿ । ವ್ಯೋಮವಚ್ಚೈತದ್ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ । ಯಥಾ ಸರ್ವಗತಮಪಿ ಸದ್ವ್ಯೋಮ ಸೂಚೀಪಾಶಾದ್ಯಪೇಕ್ಷಯಾರ್ಭಕೌಕೋಽಣೀಯಶ್ಚ ವ್ಯಪದಿಶ್ಯತೇ, ಏವಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಪಿ । ತದೇವಂ ನಿಚಾಯ್ಯತ್ವಾಪೇಕ್ಷಂ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽರ್ಭಕೌಕಸ್ತ್ವಮಣೀಯಸ್ತ್ವಂ ಚ, ನ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕಮ್ । ತತ್ರ ಯದಾಶಂಕ್ಯತೇ — ಹೃದಯಾಯತನತ್ವಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಹೃದಯಾನಾಂ ಚ ಪ್ರತಿಶರೀರಂ ಭಿನ್ನತ್ವಾದ್ಭಿನ್ನಾಯತನಾನಾಂ ಚ ಶುಕಾದೀನಾಮನೇಕತ್ವಸಾವಯವತ್ವಾನಿತ್ಯತ್ವಾದಿದೋಷದರ್ಶನಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಪಿ ತತ್ಪ್ರಸಂಗ ಇತಿ, ತದಪಿ ಪರಿಹೃತಂ ಭವತಿ ॥ ೭ ॥
ಸಂಭೋಗಪ್ರಾಪ್ತಿರಿತಿ ಚೇನ್ನ ವೈಶೇಷ್ಯಾತ್ ॥ ೮ ॥
ವ್ಯೋಮವತ್ಸರ್ವಗತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸರ್ವಪ್ರಾಣಿಹೃದಯಸಂಬಂಧಾತ್ ,
ಚಿದ್ರೂಪತಯಾ ಚ ಶಾರೀರಾದವಿಶಿಷ್ಟತ್ವಾತ್ ,
ಸುಖದುಃಖಾದಿಸಂಭೋಗೋಽಪ್ಯವಿಶಿಷ್ಟಃ ಪ್ರಸಜ್ಯೇತ ।
ಏಕತ್ವಾಚ್ಚ;
ನ ಹಿ ಪರಸ್ಮಾದಾತ್ಮನೋಽನ್ಯಃ ಕಶ್ಚಿದಾತ್ಮಾ ಸಂಸಾರೀ ವಿದ್ಯತೇ,
‘ನಾನ್ಯೋಽತೋಽಸ್ತಿ ವಿಜ್ಞಾತಾ’ (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೭ । ೨೩) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಭ್ಯಃ ।
ತಸ್ಮಾತ್ಪರಸ್ಯೈವ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸಂಭೋಗಪ್ರಾಪ್ತಿರಿತಿ ಚೇತ್ ,
ನ;
ವೈಶೇಷ್ಯಾತ್ ।
ನ ತಾವತ್ಸರ್ವಪ್ರಾಣಿಹೃದಯಸಂಬಂಧಾತ್ ಶಾರೀರವದ್ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸಂಭೋಗಪ್ರಸಂಗಃ,
ವೈಶೇಷ್ಯಾತ್ ।
ವಿಶೇಷೋ ಹಿ ಭವತಿ ಶಾರೀರಪರಮೇಶ್ವರಯೋಃ ।
ಏಕಃ ಕರ್ತಾ ಭೋಕ್ತಾ ಧರ್ಮಾಧರ್ಮಾದಿಸಾಧನಃ ಸುಖದುಃಖಾದಿಮಾಂಶ್ಚ ।
ಏಕಸ್ತದ್ವಿಪರೀತೋಽಪಹತಪಾಪ್ಮತ್ವಾದಿಗುಣಃ ।
ಏತಸ್ಮಾದನಯೋರ್ವಿಶೇಷಾದೇಕಸ್ಯ ಭೋಗಃ,
ನೇತರಸ್ಯ ।
ಯದಿ ಚ ಸನ್ನಿಧಾನಮಾತ್ರೇಣ ವಸ್ತುಶಕ್ತಿಮನಾಶ್ರಿತ್ಯ ಕಾರ್ಯಸಂಬಂಧೋಽಭ್ಯುಪಗಮ್ಯೇತ,
ಆಕಾಶಾದೀನಾಮಪಿ ದಾಹಾದಿಪ್ರಸಂಗಃ ।
ಸರ್ವಗತಾನೇಕಾತ್ಮವಾದಿನಾಮಪಿ ಸಮಾವೇತೌ ಚೋದ್ಯಪರಿಹಾರೌ ।
ಯದಪ್ಯೇಕತ್ವಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಣ ಆತ್ಮಾಂತರಾಭಾವಾಚ್ಛಾರೀರಸ್ಯ ಭೋಗೇನ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಭೋಗಪ್ರಸಂಗ ಇತಿ,
ಅತ್ರ ವದಾಮಃ —
ಇದಂ ತಾವದ್ದೇವಾನಾಂಪ್ರಿಯಃ ಪ್ರಷ್ಟವ್ಯಃ;
ಕಥಮಯಂ ತ್ವಯಾತ್ಮಾಂತರಾಭಾವೋಽಧ್ಯವಸಿತ ಇತಿ । ‘
ತತ್ತ್ವಮಸಿ’ ‘
ಅಹಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಸ್ಮಿ’ ‘
ನಾನ್ಯೋಽತೋಽಸ್ತಿ ವಿಜ್ಞಾತಾ’
ಇತ್ಯಾದಿಶಾಸ್ತ್ರೇಭ್ಯ ಇತಿ ಚೇತ್ ,
ಯಥಾಶಾಸ್ತ್ರಂ ತರ್ಹಿ ಶಾಸ್ತ್ರೀಯೋಽರ್ಥಃ ಪ್ರತಿಪತ್ತವ್ಯಃ,
ನ ತತ್ರಾರ್ಧಜರತೀಯಂ ಲಭ್ಯಮ್ ।
ಶಾಸ್ತ್ರಂ ಚ ‘
ತತ್ತ್ವಮಸಿ’
ಇತ್ಯಪಹತಪಾಪ್ಮತ್ವಾದಿವಿಶೇಷಣಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಶಾರೀರಸ್ಯಾತ್ಮತ್ವೇನೋಪದಿಶಚ್ಛಾರೀರಸ್ಯೈವ ತಾವದುಪಭೋಕ್ತೃತ್ವಂ ವಾರಯತಿ ।
ಕುತಸ್ತದುಪಭೋಗೇನ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಉಪಭೋಗಪ್ರಸಂಗಃ ।
ಅಥಾಗೃಹೀತಂ ಶಾರೀರಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೈಕತ್ವಮ್ ,
ತದಾ ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನನಿಮಿತ್ತಃ ಶಾರೀರಸ್ಯೋಪಭೋಗಃ ।
ನ ತೇನ ಪರಮಾರ್ಥರೂಪಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸಂಸ್ಪರ್ಶಃ ।
ನ ಹಿ ಬಾಲೈಸ್ತಲಮಲಿನತಾದಿಭಿರ್ವ್ಯೋಮ್ನಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯಮಾನೇ ತಲಮಲಿನತಾದಿವಿಶಿಷ್ಟಮೇವ ಪರಮಾರ್ಥತೋ ವ್ಯೋಮ ಭವತಿ ।
ತದಾಹ —
ನ ವೈಶೇಷ್ಯಾದಿತಿ ನೈಕತ್ವೇಽಪಿ ಶಾರೀರಸ್ಯೋಪಭೋಗೇನ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಉಪಭೋಗಪ್ರಸಂಗಃ,
ವೈಶೇಷ್ಯಾತ್ ।
ವಿಶೇಷೋ ಹಿ ಭವತಿ ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನಸಮ್ಯಗ್ಜ್ಞಾನಯೋಃ ।
ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನಕಲ್ಪಿತ ಉಪಭೋಗಃ,
ಸಮ್ಯಗ್ಜ್ಞಾನದೃಷ್ಟಮೇಕತ್ವಮ್ ।
ನ ಚ ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನಕಲ್ಪಿತೇನೋಪಭೋಗೇನ ಸಮ್ಯಗ್ಜ್ಞಾನದೃಷ್ಟಂ ವಸ್ತು ಸಂಸ್ಪೃಶ್ಯತೇ ।
ತಸ್ಮಾನ್ನೋಪಭೋಗಗಂಧೋಽಪಿ ಶಕ್ಯ ಈಶ್ವರಸ್ಯ ಕಲ್ಪಯಿತುಮ್ ॥ ೮ ॥
ಅತ್ತಾ ಚರಾಚರಗ್ರಹಣಾತ್ ॥ ೯ ॥
ಅತ್ತಾತ್ರ ಪರಮಾತ್ಮಾ ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ । ಕುತಃ ? ಚರಾಚರಗ್ರಹಣಾತ್ । ಚರಾಚರಂ ಹಿ ಸ್ಥಾವರಜಂಗಮಂ ಮೃತ್ಯೂಪಸೇಚನಮಿಹಾದ್ಯತ್ವೇನ ಪ್ರತೀಯತೇ । ತಾದೃಶಸ್ಯ ಚಾದ್ಯಸ್ಯ ನ ಪರಮಾತ್ಮನೋಽನ್ಯಃ ಕಾರ್ತ್ಸ್ನ್ಯೇನಾತ್ತಾ ಸಂಭವತಿ । ಪರಮಾತ್ಮಾ ತು ವಿಕಾರಜಾತಂ ಸಂಹರನ್ಸರ್ವಮತ್ತೀತ್ಯುಪಪದ್ಯತೇ । ನನ್ವಿಹ ಚರಾಚರಗ್ರಹಣಂ ನೋಪಲಭ್ಯತೇ, ಕಥಂ ಸಿದ್ಧವಚ್ಚರಾಚರಗ್ರಹಣಂ ಹೇತುತ್ವೇನೋಪಾದೀಯತೇ ? ನೈಷ ದೋಷಃ, ಮೃತ್ಯೂಪಸೇಚನತ್ವೇನೇಹಾದ್ಯತ್ವೇನ ಸರ್ವಸ್ಯ ಪ್ರಾಣಿನಿಕಾಯಸ್ಯ ಪ್ರತೀಯಮಾನತ್ವಾತ್ , ಬ್ರಹ್ಮಕ್ಷತ್ರಯೋಶ್ಚ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯಾತ್ಪ್ರದರ್ಶನಾರ್ಥತ್ವೋಪಪತ್ತೇಃ । ಯತ್ತು ಪರಮಾತ್ಮನೋಽಪಿ ನಾತ್ತೃತ್ವಂ ಸಂಭವತಿ ‘ಅನಶ್ನನ್ನನ್ಯೋಽಭಿಚಾಕಶೀತಿ’ ಇತಿ ದರ್ಶನಾದಿತಿ, ಅತ್ರೋಚ್ಯತೇ — ಕರ್ಮಫಲಭೋಗಸ್ಯ ಪ್ರತಿಷೇಧಕಮೇತದ್ದರ್ಶನಮ್ , ತಸ್ಯ ಸನ್ನಿಹಿತತ್ವಾತ್ । ನ ವಿಕಾರಸಂಹಾರಸ್ಯ ಪ್ರತಿಷೇಧಕಮ್ , ಸರ್ವವೇದಾಂತೇಷು ಸೃಷ್ಟಿಸ್ಥಿತಿಸಂಹಾರಕಾರಣತ್ವೇನ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪ್ರಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ಪರಮಾತ್ಮೈವೇಹಾತ್ತಾ ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ ॥ ೯ ॥
ಗುಹಾಂ ಪ್ರವಿಷ್ಟಾವಾತ್ಮಾನೌ ಹಿ ತದ್ದರ್ಶನಾತ್ ॥ ೧೧ ॥
ಕಿಂ ತಾವತ್ಪ್ರಾಪ್ತಮ್ ?
ಬುದ್ಧಿಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಾವಿತಿ ।
ಕುತಃ ? ‘
ಗುಹಾಂ ಪ್ರವಿಷ್ಟೌ’
ಇತಿ ವಿಶೇಷಣಾತ್ ।
ಯದಿ ಶರೀರಂ ಗುಹಾ,
ಯದಿ ವಾ ಹೃದಯಮ್ ,
ಉಭಯಥಾಪಿ ಬುದ್ಧಿಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞೌ ಗುಹಾಂ ಪ್ರವಿಷ್ಟಾವುಪಪದ್ಯೇತೇ ।
ನ ಚ ಸತಿ ಸಂಭವೇ ಸರ್ವಗತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ವಿಶಿಷ್ಟದೇಶತ್ವಂ ಯುಕ್ತಂ ಕಲ್ಪಯಿತುಮ್ । ‘
ಸುಕೃತಸ್ಯ ಲೋಕೇ’
ಇತಿ ಚ ಕರ್ಮಗೋಚರಾನತಿಕ್ರಮಂ ದರ್ಶಯತಿ ।
ಪರಮಾತ್ಮಾ ತು ನ ಸುಕೃತಸ್ಯ ವಾ ದುಷ್ಕೃತಸ್ಯ ವಾ ಗೋಚರೇ ವರ್ತತೇ,
‘ನ ಕರ್ಮಣಾ ವರ್ಧತೇ ನೋ ಕನೀಯಾನ್’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೪ । ೨೩) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ । ‘
ಛಾಯಾತಪೌ’
ಇತಿ ಚ ಚೇತನಾಚೇತನಯೋರ್ನಿರ್ದೇಶ ಉಪಪದ್ಯತೇ,
ಛಾಯಾತಪವತ್ಪರಸ್ಪರವಿಲಕ್ಷಣತ್ವಾತ್ ।
ತಸ್ಮಾದ್ಬುದ್ಧಿಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಾವಿಹೋಚ್ಯೇಯಾತಾಮಿತ್ಯೇವಂ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ಬ್ರೂಮಃ —
ವಿಜ್ಞಾನಾತ್ಮಪರಮಾತ್ಮಾನಾವಿಹೋಚ್ಯೇಯಾತಾಮ್ ।
ಕಸ್ಮಾತ್ ?
ಆತ್ಮಾನೌ ಹಿ ತಾವುಭಾವಪಿ ಚೇತನೌ ಸಮಾನಸ್ವಭಾವೌ ।
ಸಂಖ್ಯಾಶ್ರವಣೇ ಚ ಸಮಾನಸ್ವಭಾವೇಷ್ವೇವ ಲೋಕೇ ಪ್ರತೀತಿರ್ದೃಶ್ಯತೇ । ‘
ಅಸ್ಯ ಗೋರ್ದ್ವಿತೀಯೋಽನ್ವೇಷ್ಟವ್ಯಃ’
ಇತ್ಯುಕ್ತೇ,
ಗೌರೇವ ದ್ವಿತೀಯೋಽನ್ವಿಷ್ಯತೇ,
ನಾಶ್ವಃ ಪುರುಷೋ ವಾ ।
ತದಿಹ ಋತಪಾನೇನ ಲಿಂಗೇನ ನಿಶ್ಚಿತೇ ವಿಜ್ಞಾನಾತ್ಮನಿ ದ್ವಿತೀಯಾನ್ವೇಷಣಾಯಾಂ ಸಮಾನಸ್ವಭಾವಶ್ಚೇತನಃ ಪರಮಾತ್ಮೈವ ಪ್ರತೀಯತೇ ।
ನನೂಕ್ತಂ ಗುಹಾಹಿತತ್ವದರ್ಶನಾನ್ನ ಪರಮಾತ್ಮಾ ಪ್ರತ್ಯೇತವ್ಯ ಇತಿ;
ಗುಹಾಹಿತತ್ವದರ್ಶನಾದೇವ ಪರಮಾತ್ಮಾ ಪ್ರತ್ಯೇತವ್ಯ ಇತಿ ವದಾಮಃ ।
ಗುಹಾಹಿತತ್ವಂ ತು ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತಿಷ್ವಸಕೃತ್ಪರಮಾತ್ಮನ ಏವ ದೃಶ್ಯತೇ —
‘ಗುಹಾಹಿತಂ ಗಹ್ವರೇಷ್ಠಂ ಪುರಾಣಮ್’ (ಕ. ಉ. ೧ । ೨ । ೧೨) ‘ಯೋ ವೇದ ನಿಹಿತಂ ಗುಹಾಯಾಂ ಪರಮೇ ವ್ಯೋಮನ್’ (ತೈ. ಉ. ೨ । ೧ । ೧) ‘
ಆತ್ಮಾನಮನ್ವಿಚ್ಛ ಗುಹಾಂ ಪ್ರವಿಷ್ಟಮ್’
ಇತ್ಯಾದ್ಯಾಸು ।
ಸರ್ವಗತಸ್ಯಾಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಉಪಲಬ್ಧ್ಯರ್ಥೋ ದೇಶವಿಶೇಷೋಪದೇಶೋ ನ ವಿರುಧ್ಯತ ಇತ್ಯೇತದಪ್ಯುಕ್ತಮೇವ ।
ಸುಕೃತಲೋಕವರ್ತಿತ್ವಂ ತು ಚ್ಛತ್ರಿತ್ವವದೇಕಸ್ಮಿನ್ನಪಿ ವರ್ತಮಾನಮುಭಯೋರವಿರುದ್ಧಮ್ । ‘
ಛಾಯಾತಪೌ’
ಇತ್ಯಪ್ಯವಿರುದ್ಧಮ್;
ಛಾಯಾತಪವತ್ಪರಸ್ಪರವಿಲಕ್ಷಣತ್ವಾತ್ಸಂಸಾರಿತ್ವಾಸಂಸಾರಿತ್ವಯೋಃ,
ಅವಿದ್ಯಾಕೃತತ್ವಾತ್ಸಂಸಾರಿತ್ವಸ್ಯ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕತ್ವಾಚ್ಚಾಸಂಸಾರಿತ್ವಸ್ಯ ।
ತಸ್ಮಾದ್ವಿಜ್ಞಾನಾತ್ಮಪರಮಾತ್ಮಾನೌ ಗುಹಾಂ ಪ್ರವಿಷ್ಟೌ ಗೃಹ್ಯೇತೇ ॥ ೧೧ ॥
ಕುತಶ್ಚ ವಿಜ್ಞಾನಾತ್ಮಪರಮಾತ್ಮಾನೌ ಗೃಹ್ಯೇತೇ ? —
ವಿಶೇಷಣಾಚ್ಚ ॥ ೧೨ ॥
ಅಪರ ಆಹ — ‘
ದ್ವಾ ಸುಪರ್ಣಾ’
ಇತಿ ನೇಯಮೃಗಸ್ಯಾಧಿಕರಣಸ್ಯ ಸಿದ್ಧಾಂತಂ ಭಜತೇ,
ಪೈಂಗಿರಹಸ್ಯಬ್ರಾಹ್ಮಣೇನಾನ್ಯಥಾ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತತ್ವಾತ್ — ‘
ತಯೋರನ್ಯಃ ಪಿಪ್ಪಲಂ ಸ್ವಾದ್ವತ್ತೀತಿ ಸತ್ತ್ವಮನಶ್ನನ್ನನ್ಯೋಽಭಿಚಾಕಶೀತೀತ್ಯನಶ್ನನ್ನನ್ಯೋಽಭಿಪಶ್ಯತಿ ಜ್ಞಸ್ತಾವೇತೌ ಸತ್ತ್ವಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞೌ’
ಇತಿ ।
ಸತ್ತ್ವಶಬ್ದೋ ಜೀವಃ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಶಬ್ದಃ ಪರಮಾತ್ಮೇತಿ ಯದುಚ್ಯತೇ,
ತನ್ನ;
ಸತ್ತ್ವಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಶಬ್ದಯೋರಂತಃಕರಣಶಾರೀರಪರತಯಾ ಪ್ರಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ ।
ತತ್ರೈವ ಚ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತತ್ವಾತ್ — ‘
ತದೇತತ್ಸತ್ತ್ವಂ ಯೇನ ಸ್ವಪ್ನಂ ಪಶ್ಯತಿ,
ಅಥ ಯೋಽಯಂ ಶಾರೀರ ಉಪದ್ರಷ್ಟಾ ಸ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಸ್ತಾವೇತೌ ಸತ್ತ್ವಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞೌ’
ಇತಿ ।
ನಾಪ್ಯಸ್ಯಾಧಿಕರಣಸ್ಯ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಂ ಭಜತೇ ।
ನ ಹ್ಯತ್ರ ಶಾರೀರಃ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಃ ಕರ್ತೃತ್ವಭೋಕ್ತೃತ್ವಾದಿನಾ ಸಂಸಾರಧರ್ಮೇಣೋಪೇತೋ ವಿವಕ್ಷ್ಯತೇ ।
ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ?
ಸರ್ವಸಂಸಾರಧರ್ಮಾತೀತೋ ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವಭಾವಶ್ಚೈತನ್ಯಮಾತ್ರಸ್ವರೂಪಃ; ‘
ಅನಶ್ನನ್ನನ್ಯೋಽಭಿಚಾಕಶೀತೀತ್ಯನಶ್ನನ್ನನ್ಯೋಽಭಿಪಶ್ಯತಿ ಜ್ಞಃ’
ಇತಿ ವಚನಾತ್ , ‘
ತತ್ತ್ವಮಸಿ’
‘ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಂ ಚಾಪಿ ಮಾಂ ವಿದ್ಧಿ’ (ಭ. ಗೀ. ೧೩ । ೨) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತಿಭ್ಯಶ್ಚ ।
ತಾವತಾ ಚ ವಿದ್ಯೋಪಸಂಹಾರದರ್ಶನಮೇವಮೇವಾವಕಲ್ಪತೇ, ‘
ತಾವೇತೌ ಸತ್ತ್ವಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞೌ ನ ಹ ವಾ ಏವಂವಿದಿ ಕಿಂಚನ ರಜ ಆಧ್ವಂಸತೇ’
ಇತ್ಯಾದಿ ।
ಕಥಂ ಪುನರಸ್ಮಿನ್ಪಕ್ಷೇ ‘
ತಯೋರನ್ಯಃ ಪಿಪ್ಪಲಂ ಸ್ವಾದ್ವತ್ತೀತಿ ಸತ್ತ್ವಮ್’
ಇತ್ಯಚೇತನೇ ಸತ್ತ್ವೇ ಭೋಕ್ತೃತ್ವವಚನಮಿತಿ,
ಉಚ್ಯತೇ —
ನೇಯಂ ಶ್ರುತಿರಚೇತನಸ್ಯ ಸತ್ತ್ವಸ್ಯ ಭೋಕ್ತೃತ್ವಂ ವಕ್ಷ್ಯಾಮೀತಿ ಪ್ರವೃತ್ತಾ;
ಕಿಂ ತರ್ಹಿ ?
ಚೇತನಸ್ಯ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಸ್ಯಾಭೋಕ್ತೃತ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವಭಾವತಾಂ ಚ ವಕ್ಷ್ಯಾಮೀತಿ ।
ತದರ್ಥಂ ಸುಖಾದಿವಿಕ್ರಿಯಾವತಿ ಸತ್ತ್ವೇ ಭೋಕ್ತೃತ್ವಮಧ್ಯಾರೋಪಯತಿ ।
ಇದಂ ಹಿ ಕರ್ತೃತ್ವಂ ಭೋಕ್ತೃತ್ವಂ ಚ ಸತ್ತ್ವಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಯೋರಿತರೇತರಸ್ವಭಾವಾವಿವೇಕಕೃತಂ ಕಲ್ಪ್ಯತೇ ।
ಪರಮಾರ್ಥತಸ್ತು ನಾನ್ಯತರಸ್ಯಾಪಿ ಸಂಭವತಿ,
ಅಚೇತನತ್ವಾತ್ಸತ್ತ್ವಸ್ಯ,
ಅವಿಕ್ರಿಯತ್ವಾಚ್ಚ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಸ್ಯ ।
ಅವಿದ್ಯಾಪ್ರತ್ಯುಪಸ್ಥಾಪಿತಸ್ವಭಾವತ್ವಾಚ್ಚ ಸತ್ತ್ವಸ್ಯ ಸುತರಾಂ ನ ಸಂಭವತಿ ।
ತಥಾ ಚ ಶ್ರುತಿಃ —
‘ಯತ್ರ ವಾ ಅನ್ಯದಿವ ಸ್ಯಾತ್ತತ್ರಾನ್ಯೋಽನ್ಯತ್ಪಶ್ಯೇತ್’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೫ । ೧೫) ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಸ್ವಪ್ನದೃಷ್ಟಹಸ್ತ್ಯಾದಿವ್ಯವಹಾರವದವಿದ್ಯಾವಿಷಯ ಏವ ಕರ್ತೃತ್ವಾದಿವ್ಯವಹಾರಂ ದರ್ಶಯತಿ ।
‘ಯತ್ರ ತ್ವಸ್ಯ ಸರ್ವಮಾತ್ಮೈವಾಭೂತ್ತತ್ಕೇನ ಕಂ ಪಶ್ಯೇತ್’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೫ । ೧೫) ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಚ ವಿವೇಕಿನಃ ಕರ್ತೃತ್ವಾದಿವ್ಯವಹಾರಾಭವಂ ದರ್ಶಯತಿ ॥ ೧೨ ॥
ಸ್ಥಾನಾದಿವ್ಯಪದೇಶಾಚ್ಚ ॥ ೧೪ ॥
ಕಥಂ ಪುನರಾಕಾಶವತ್ಸರ್ವಗತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಕ್ಷ್ಯಲ್ಪಂ ಸ್ಥಾನಮುಪಪದ್ಯತ ಇತಿ,
ಅತ್ರೋಚ್ಯತೇ —
ಭವೇದೇಷಾನವಕೢಪ್ತಿಃ,
ಯದ್ಯೇತದೇವೈಕಂ ಸ್ಥಾನಮಸ್ಯ ನಿರ್ದಿಷ್ಟಂ ಭವೇತ್ ।
ಸಂತಿ ಹ್ಯನ್ಯಾನ್ಯಪಿ ಪೃಥಿವ್ಯಾದೀನಿ ಸ್ಥಾನಾನ್ಯಸ್ಯ ನಿರ್ದಿಷ್ಟಾನಿ —
‘ಯಃ ಪೃಥಿವ್ಯಾಂ ತಿಷ್ಠನ್’ (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೭ । ೩) ಇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ತೇಷು ಹಿ ಚಕ್ಷುರಪಿ ನಿರ್ದಿಷ್ಟಮ್ ‘
ಯಶ್ಚಕ್ಷುಷಿ ತಿಷ್ಠನ್’
ಇತಿ ।
ಸ್ಥಾನಾದಿವ್ಯಪದೇಶಾದಿತ್ಯಾದಿಗ್ರಹಣೇನೈತದ್ದರ್ಶಯತಿ —
ನ ಕೇವಲಂ ಸ್ಥಾನಮೇವೈಕಮನುಚಿತಂ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ನಿರ್ದಿಶ್ಯಮಾನಂ ದೃಶ್ಯತೇ ।
ಕಿಂ ತರ್ಹಿ ?
ನಾಮ ರೂಪಮಿತ್ಯೇವಂಜಾತೀಯಕಮಪ್ಯನಾಮರೂಪಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽನುಚಿತಂ ನಿರ್ದಿಶ್ಯಮಾನಂ ದೃಶ್ಯತೇ —
‘ತಸ್ಯೋದಿತಿ ನಾಮ’ (ಛಾ. ಉ. ೧ । ೬ । ೭) ‘
ಹಿರಣ್ಯಶ್ಮಶ್ರುಃ’
ಇತ್ಯಾದಿ ।
ನಿರ್ಗುಣಮಪಿ ಸದ್ಬ್ರಹ್ಮ ನಾಮರೂಪಗತೈರ್ಗುಣೈಃ ಸಗುಣಮುಪಾಸನಾರ್ಥಂ ತತ್ರ ತತ್ರೋಪದಿಶ್ಯತ ಇತ್ಯೇತದಪ್ಯುಕ್ತಮೇವ ।
ಸರ್ವಗತಸ್ಯಾಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಉಪಲಬ್ಧ್ಯರ್ಥಂ ಸ್ಥಾನವಿಶೇಷೋ ನ ವಿರುಧ್ಯತೇ,
ಸಾಲಗ್ರಾಮ ಇವ ವಿಷ್ಣೋರಿತ್ಯೇತದಪ್ಯುಕ್ತಮೇವ ॥ ೧೪ ॥
ಸುಖವಿಶಿಷ್ಟಾಭಿಧಾನಾದೇವ ಚ ॥ ೧೫ ॥
ಅಪಿ ಚ ನೈವಾತ್ರ ವಿವದಿತವ್ಯಮ್ —
ಕಿಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಸ್ಮಿನ್ವಾಕ್ಯೇಽಭಿಧೀಯತೇ,
ನ ವೇತಿ ।
ಸುಖವಿಶಿಷ್ಟಾಭಿಧಾನಾದೇವ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವಂ ಸಿದ್ಧಮ್ ।
ಸುಖವಿಶಿಷ್ಟಂ ಹಿ ಬ್ರಹ್ಮ ಯದ್ವಾಕ್ಯೋಪಕ್ರಮೇ ಪ್ರಕ್ರಾಂತಮ್ ‘ಪ್ರಾಣೋ ಬ್ರಹ್ಮ ಕಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಖಂ ಬ್ರಹ್ಮ’ (ಛಾ. ಉ. ೪ । ೧೦ । ೪) ಇತಿ,
ತದೇವೇಹಾಭಿಹಿತಮ್;
ಪ್ರಕೃತಪರಿಗ್ರಹಸ್ಯ ನ್ಯಾಯ್ಯತ್ವಾತ್ ,
‘ಆಚಾರ್ಯಸ್ತು ತೇ ಗತಿಂ ವಕ್ತಾ’ (ಛಾ. ಉ. ೪ । ೧೪ । ೧) ಇತಿ ಚ ಗತಿಮಾತ್ರಾಭಿಧಾನಪ್ರತಿಜ್ಞಾನಾತ್ ।
ಕಥಂ ಪುನರ್ವಾಕ್ಯೋಪಕ್ರಮೇ ಸುಖವಿಶಿಷ್ಟಂ ಬ್ರಹ್ಮ ವಿಜ್ಞಾಯತ ಇತಿ,
ಉಚ್ಯತೇ —
‘ಪ್ರಾಣೋ ಬ್ರಹ್ಮ ಕಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಖಂ ಬ್ರಹ್ಮ’ (ಛಾ. ಉ. ೪ । ೧೦ । ೪) ಇತ್ಯೇತದಗ್ನೀನಾಂ ವಚನಂ ಶ್ರುತ್ವೋಪಕೋಸಲ ಉವಾಚ — ‘
ವಿಜಾನಾಮ್ಯಹಂ ಯತ್ಪ್ರಾಣೋ ಬ್ರಹ್ಮ,
ಕಂ ಚ ತು ಖಂ ಚ ನ ವಿಜಾನಾಮಿ’
ಇತಿ ।
ತತ್ರೇದಂ ಪ್ರತಿವಚನಮ್ — ‘
ಯದ್ವಾವ ಕಂ ತದೇವ ಖಂ ಯದೇವ ಖಂ ತದೇವ ಕಮ್’
ಇತಿ ।
ತತ್ರ ಖಂಶಬ್ದೋ ಭೂತಾಕಾಶೇ ನಿರೂಢೋ ಲೋಕೇ ।
ಯದಿ ತಸ್ಯ ವಿಶೇಷಣತ್ವೇನ ಕಂಶಬ್ದಃ ಸುಖವಾಚೀ ನೋಪಾದೀಯೇತ,
ತಥಾ ಸತಿ ಕೇವಲೇ ಭೂತಾಕಾಶೇ ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದೋ ನಾಮಾದಿಷ್ವಿವ ಪ್ರತೀಕಾಭಿಪ್ರಾಯೇಣ ಪ್ರಯುಕ್ತ ಇತಿ ಪ್ರತೀತಿಃ ಸ್ಯಾತ್ ।
ತಥಾ ಕಂಶಬ್ದಸ್ಯ ವಿಷಯೇಂದ್ರಿಯಸಂಪರ್ಕಜನಿತೇ ಸಾಮಯೇ ಸುಖೇ ಪ್ರಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ ,
ಯದಿ ತಸ್ಯ ಖಂಶಬ್ದೋ ವಿಶೇಷಣತ್ವೇನ ನೋಪಾದೀಯೇತ;
ಲೌಕಿಕಂ ಸುಖಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಪ್ರತೀತಿಃ ಸ್ಯಾತ್ ।
ಇತರೇತರವಿಶೇಷಿತೌ ತು ಕಂಖಂಶಬ್ದೌ ಸುಖಾತ್ಮಕಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಗಮಯತಃ ।
ತತ್ರ ದ್ವಿತೀಯೇ ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದೇಽನುಪಾದೀಯಮಾನೇ ‘
ಕಂ ಖಂ ಬ್ರಹ್ಮ’
ಇತ್ಯೇವೋಚ್ಯಮಾನೇ ಕಂಶಬ್ದಸ್ಯ ವಿಶೇಷಣತ್ವೇನೈವೋಪಯುಕ್ತತ್ವಾತ್ಸುಖಸ್ಯ ಗುಣಸ್ಯಾಧ್ಯೇಯತ್ವಂ ಸ್ಯಾತ್ ।
ತನ್ಮಾ ಭೂತ್ —
ಇತ್ಯುಭಯೋಃ ಕಂಖಂಶಬ್ದಯೋರ್ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದಶಿರಸ್ತ್ವಮ್ — ‘
ಕಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಖಂ ಬ್ರಹ್ಮ’
ಇತಿ ।
ಇಷ್ಟಂ ಹಿ ಸುಖಸ್ಯಾಪಿ ಗುಣಸ್ಯ ಗುಣಿವದ್ಧ್ಯೇಯತ್ವಮ್ ।
ತದೇವಂ ವಾಕ್ಯೋಪಕ್ರಮೇ ಸುಖವಿಶಿಷ್ಟಂ ಬ್ರಹ್ಮೋಪದಿಷ್ಟಮ್ ।
ಪ್ರತ್ಯೇಕಂ ಚ ಗಾರ್ಹಪತ್ಯಾದಯೋಽಗ್ನಯಃ ಸ್ವಂ ಸ್ವಂ ಮಹಿಮಾನಮುಪದಿಶ್ಯ ‘
ಏಷಾ ಸೋಮ್ಯ ತೇಽಸ್ಮದ್ವಿದ್ಯಾತ್ಮವಿದ್ಯಾ ಚ’
ಇತ್ಯುಪಸಂಹರಂತಃ ಪೂರ್ವತ್ರ ಬ್ರಹ್ಮ ನಿರ್ದಿಷ್ಟಮಿತಿ ಜ್ಞಾಪಯಂತಿ । ‘
ಆಚಾರ್ಯಸ್ತು ತೇ ಗತಿಂ ವಕ್ತಾ’
ಇತಿ ಚ ಗತಿಮಾತ್ರಾಭಿಧಾನಪ್ರತಿಜ್ಞಾನಮರ್ಥಾಂತರವಿವಕ್ಷಾಂ ವಾರಯತಿ ।
‘ಯಥಾ ಪುಷ್ಕರಪಲಾಶ ಆಪೋ ನ ಶ್ಲಿಷ್ಯಂತ ಏವಮೇವಂವಿದಿ ಪಾಪಂ ಕರ್ಮ ನ ಶ್ಲಿಷ್ಯತೇ’ (ಛಾ. ಉ. ೪ । ೧೪ । ೩) ಇತಿ ಚಾಕ್ಷಿಸ್ಥಾನಂ ಪುರುಷಂ ವಿಜಾನತಃ ಪಾಪೇನಾನುಪಘಾತಂ ಬ್ರುವನ್ನಕ್ಷಿಸ್ಥಾನಸ್ಯ ಪುರುಷಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವಂ ದರ್ಶಯತಿ ।
ತಸ್ಮಾತ್ಪ್ರಕೃತಸ್ಯೈವ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಕ್ಷಿಸ್ಥಾನತಾಂ ಸಂಯದ್ವಾಮತ್ವಾದಿಗುಣತಾಂ ಚೋಕ್ತ್ವಾ ಅರ್ಚಿರಾದಿಕಾಂ ತದ್ವಿದೋ ಗತಿಂ ವಕ್ಷ್ಯಾಮೀತ್ಯುಪಕ್ರಮತೇ —
‘ಯ ಏಷೋಽಕ್ಷಿಣಿ ಪುರುಷೋ ದೃಶ್ಯತ ಏಷ ಆತ್ಮೇತಿ ಹೋವಾಚ’ (ಛಾ. ಉ. ೪ । ೧೫ । ೧) ಇತಿ ॥ ೧೫ ॥
ಶ್ರುತೋಪನಿಷತ್ಕಗತ್ಯಭಿಧಾನಾಚ್ಚ ॥ ೧೬ ॥
ಅನವಸ್ಥಿತೇರಸಂಭವಾಚ್ಚ ನೇತರಃ ॥ ೧೭ ॥
ಯತ್ಪುನರುಕ್ತಂ ಛಾಯಾತ್ಮಾ,
ವಿಜ್ಞಾನಾತ್ಮಾ,
ದೇವತಾತ್ಮಾ ವಾ ಸ್ಯಾದಕ್ಷಿಸ್ಥಾನ ಇತಿ,
ಅತ್ರೋಚ್ಯತೇ —
ನ ಚ್ಛಾಯಾತ್ಮಾದಿರಿತರ ಇಹ ಗ್ರಹಣಮರ್ಹತಿ ।
ಕಸ್ಮಾತ್ ?
ಅನವಸ್ಥಿತೇಃ ।
ನ ತಾವಚ್ಛಾಯಾತ್ಮನಶ್ಚಕ್ಷುಷಿ ನಿತ್ಯಮವಸ್ಥಾನಂ ಸಂಭವತಿ ।
ಯದೈವ ಹಿ ಕಶ್ಚಿತ್ಪುರುಷಶ್ಚಕ್ಷುರಾಸೀದತಿ,
ತದಾ ಚಕ್ಷುಷಿ ಪುರುಷಚ್ಛಾಯಾ ದೃಶ್ಯತೇ ।
ಅಪಗತೇ ತಸ್ಮಿನ್ನ ದೃಶ್ಯತೇ । ‘
ಯ ಏಷೋಽಕ್ಷಿಣಿ ಪುರುಷಃ’
ಇತಿ ಚ ಶ್ರುತಿಃ ಸನ್ನಿಧಾನಾತ್ಸ್ವಚಕ್ಷುಷಿ ದೃಶ್ಯಮಾನಂ ಪುರುಷಮುಪಾಸ್ಯತ್ವೇನೋಪದಿಶತಿ ।
ನ ಚೋಪಾಸನಾಕಾಲೇ ಚ್ಛಾಯಾಕರಂ ಕಂಚಿತ್ಪುರುಷಂ ಚಕ್ಷುಃಸಮೀಪೇ ಸನ್ನಿಧಾಪ್ಯೋಪಾಸ್ತ ಇತಿ ಯುಕ್ತಂ ಕಲ್ಪಯಿತುಮ್ ।
‘ಅಸ್ಯೈವ ಶರೀರಸ್ಯ ನಾಶಮನ್ವೇಷ ನಶ್ಯತಿ’ (ಛಾ. ಉ. ೮ । ೯ । ೧) ಇತಿ ಶ್ರುತಿಶ್ಛಾಯಾತ್ಮನೋಽಪ್ಯನವಸ್ಥಿತತ್ವಂ ದರ್ಶಯತಿ ।
ಅಸಂಭವಾಚ್ಚ ತಸ್ಮಿನ್ನಮೃತತ್ವಾದೀನಾಂ ಗುಣಾನಾಂ ನ ಚ್ಛಾಯಾತ್ಮನಿ ಪ್ರತೀತಿಃ ।
ತಥಾ ವಿಜ್ಞಾನಾತ್ಮನೋಽಪಿ ಸಾಧಾರಣೇ ಕೃತ್ಸ್ನಶರೀರೇಂದ್ರಿಯಸಂಬಂಧೇ ಸತಿ ನ ಚಕ್ಷುಷ್ಯೇವಾವಸ್ಥಿತತ್ವಂ ಶಕ್ಯಂ ವಕ್ತುಮ್ ।
ಬ್ರಹ್ಮಣಸ್ತು ಸರ್ವವ್ಯಾಪಿನೋಽಪಿ ದೃಷ್ಟ ಉಪಲಬ್ಧ್ಯರ್ಥೋ ಹೃದಯಾದಿದೇಶವಿಶೇಷಸಂಬಂಧಃ ।
ಸಮಾನಶ್ಚ ವಿಜ್ಞಾನಾತ್ಮನ್ಯಪ್ಯಮೃತತ್ವಾದೀನಾಂ ಗುಣಾನಾಮಸಂಭವಃ ।
ಯದ್ಯಪಿ ವಿಜ್ಞಾನಾತ್ಮಾ ಪರಮಾತ್ಮನೋಽನನ್ಯ ಏವ,
ತಥಾಪ್ಯವಿದ್ಯಾಕಾಮಕರ್ಮಕೃತಂ ತಸ್ಮಿನ್ಮರ್ತ್ಯತ್ವಮಧ್ಯಾರೋಪಿತಂ ಭಯಂ ಚೇತ್ಯಮೃತತ್ವಾಭಯತ್ವೇ ನೋಪಪದ್ಯೇತೇ ।
ಸಂಯದ್ವಾಮತ್ವಾದಯಶ್ಚೈತಸ್ಮಿನ್ನನೈಶ್ವರ್ಯಾದನುಪಪನ್ನಾ ಏವ ।
ದೇವತಾತ್ಮನಸ್ತು ‘
ರಶ್ಮಿಭಿರೇಷೋಽಸ್ಮಿನ್ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಃ’
ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ ಯದ್ಯಪಿ ಚಕ್ಷುಷ್ಯವಸ್ಥಾನಂ ಸ್ಯಾತ್ ,
ತಥಾಪ್ಯಾತ್ಮತ್ವಂ ತಾವನ್ನ ಸಂಭವತಿ,
ಪರಾಗ್ರೂಪತ್ವಾತ್ ।
ಅಮೃತತ್ವಾದಯೋಽಪಿ ನ ಸಂಭವಂತಿ,
ಉತ್ಪತ್ತಿಪ್ರಲಯಶ್ರವಣಾತ್ ।
ಅಮರತ್ವಮಪಿ ದೇವಾನಾಂ ಚಿರಕಾಲಾವಸ್ಥಾನಾಪೇಕ್ಷಮ್ ।
ಐಶ್ವರ್ಯಮಪಿ ಪರಮೇಶ್ವರಾಯತ್ತಮ್ ,
ನ ಸ್ವಾಭಾವಿಕಮ್;
‘ಭೀಷಾಸ್ಮಾದ್ವಾತಃ ಪವತೇ । ಭೀಷೋದೇತಿ ಸೂರ್ಯಃ । ಭೀಷಾಸ್ಮಾದಗ್ನಿಶ್ಚೇಂದ್ರಶ್ಚ । ಮೃತ್ಯುರ್ಧಾವತಿ ಪಂಚಮಃ’ (ತೈ. ಉ. ೨ । ೮ । ೧) ಇತಿ ಮಂತ್ರವರ್ಣಾತ್ ।
ತಸ್ಮಾತ್ಪರಮೇಶ್ವರ ಏವಾಯಮಕ್ಷಿಸ್ಥಾನಃ ಪ್ರತ್ಯೇತವ್ಯಃ ।
ಅಸ್ಮಿಂಶ್ಚ ಪಕ್ಷೇ ‘
ದೃಶ್ಯತೇ’
ಇತಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧವದುಪಾದಾನಂ ಶಾಸ್ತ್ರಾದ್ಯಪೇಕ್ಷಂ ವಿದ್ವದ್ವಿಷಯಂ ಪ್ರರೋಚನಾರ್ಥಮಿತಿ ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯಮ್ ॥ ೧೭ ॥
ಅಂತರ್ಯಾಮ್ಯಧಿದೈವಾದಿಷು ತದ್ಧರ್ಮವ್ಯಪದೇಶಾತ್ ॥ ೧೮ ॥
ಯೋಽಂತರ್ಯಾಮ್ಯಧಿದೈವಾದಿಷು ಶ್ರೂಯತೇ, ಸ ಪರಮಾತ್ಮೈವ ಸ್ಯಾತ್ , ನಾನ್ಯ ಇತಿ । ಕುತಃ ? ತದ್ಧರ್ಮವ್ಯಪದೇಶಾತ್ । ತಸ್ಯ ಹಿ ಪರಮಾತ್ಮನೋ ಧರ್ಮಾ ಇಹ ನಿರ್ದಿಶ್ಯಮಾನಾ ದೃಶ್ಯಂತೇ । ಪೃಥಿವ್ಯಾದಿ ತಾವದಧಿದೈವಾದಿಭೇದಭಿನ್ನಂ ಸಮಸ್ತಂ ವಿಕಾರಜಾತಮಂತಸ್ತಿಷ್ಠನ್ಯಮಯತೀತಿ ಪರಮಾತ್ಮನೋ ಯಮಯಿತೃತ್ವಂ ಧರ್ಮ ಉಪಪದ್ಯತೇ । ಸರ್ವವಿಕಾರಕಾರಣತ್ವೇ ಸತಿ ಸರ್ವಶಕ್ತ್ಯುಪಪತ್ತೇಃ । ‘ಏಷ ತ ಆತ್ಮಾಂತರ್ಯಾಮ್ಯಮೃತಃ’ ಇತಿ ಚಾತ್ಮತ್ವಾಮೃತತ್ವೇ ಮುಖ್ಯೇ ಪರಮಾತ್ಮನ ಉಪಪದ್ಯೇತೇ । ‘ಯಂ ಪೃಥಿವೀ ನ ವೇದ’ ಇತಿ ಚ ಪೃಥಿವೀದೇವತಾಯಾ ಅವಿಜ್ಞೇಯಮಂತರ್ಯಾಮಿಣಂ ಬ್ರುವಂದೇವತಾತ್ಮನೋಽನ್ಯಮಂತರ್ಯಾಮಿಣಂ ದರ್ಶಯತಿ । ಪೃಥಿವೀ ದೇವತಾ ಹ್ಯಹಮಸ್ಮಿ ಪೃಥಿವೀತ್ಯಾತ್ಮಾನಂ ವಿಜಾನೀಯಾತ್ । ತಥಾ ‘ಅದೃಷ್ಟೋಽಶ್ರುತಃ’ ಇತ್ಯಾದಿವ್ಯಪದೇಶೋ ರೂಪಾದಿವಿಹೀನತ್ವಾತ್ಪರಮಾತ್ಮನ ಉಪಪದ್ಯತ ಇತಿ । ಯತ್ತ್ವಕಾರ್ಯಕರಣಸ್ಯ ಪರಮಾತ್ಮನೋ ಯಮಯಿತೃತ್ವಂ ನೋಪಪದ್ಯತ ಇತಿ, ನೈಷ ದೋಷಃ; ಯಾನ್ನಿಯಚ್ಛತಿ ತತ್ಕಾರ್ಯಕರಣೈರೇವ ತಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಕರಣವತ್ತ್ವೋಪಪತ್ತೇಃ । ತಸ್ಯಾಪ್ಯನ್ಯೋ ನಿಯಂತೇತ್ಯನವಸ್ಥಾದೋಷಶ್ಚ ನ ಸಂಭವತಿ, ಭೇದಾಭಾವಾತ್ । ಭೇದೇ ಹಿ ಸತ್ಯನವಸ್ಥಾದೋಷೋಪಪತ್ತಿಃ । ತಸ್ಮಾತ್ಪರಮಾತ್ಮೈವಾಂತರ್ಯಾಮೀ ॥ ೧೮ ॥
ನ ಚ ಸ್ಮಾರ್ತಮತದ್ಧರ್ಮಾಭಿಲಾಪಾತ್ ॥ ೧೯ ॥
ಸ್ಯಾದೇತತ್ —
ಅದೃಷ್ಟತ್ವಾದಯೋ ಧರ್ಮಾಃ ಸಾಂಖ್ಯಸ್ಮೃತಿಕಲ್ಪಿತಸ್ಯ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯಾಪ್ಯುಪಪದ್ಯಂತೇ,
ರೂಪಾದಿಹೀನತಯಾ ತಸ್ಯ ತೈರಭ್ಯುಪಗಮಾತ್ ।
‘ಅಪ್ರತರ್ಕ್ಯಮವಿಜ್ಞೇಯಂ ಪ್ರಸುಪ್ತಮಿವ ಸರ್ವತಃ’ (ಮನು. ೧ । ೫) ಇತಿ ಹಿ ಸ್ಮರಂತಿ ।
ತಸ್ಯಾಪಿ ನಿಯಂತೃತ್ವಂ ಸರ್ವವಿಕಾರಕಾರಣತ್ವಾದುಪಪದ್ಯತೇ ।
ತಸ್ಮಾತ್ಪ್ರಧಾನಮಂತರ್ಯಾಮಿಶಬ್ದಂ ಸ್ಯಾತ್ ।
‘ಈಕ್ಷತೇರ್ನಾಶಬ್ದಮ್’ (ಬ್ರ. ಸೂ. ೧ । ೧ । ೫) ಇತ್ಯತ್ರ ನಿರಾಕೃತಮಪಿ ಸತ್ ಪ್ರಧಾನಮಿಹಾದೃಷ್ಟತ್ವಾದಿವ್ಯಪದೇಶಸಂಭವೇನ ಪುನರಾಶಂಕ್ಯತೇ ।
ಅತ ಉತ್ತರಮುಚ್ಯತೇ —
ನ ಚ ಸ್ಮಾರ್ತಂ ಪ್ರಧಾನಮಂತರ್ಯಾಮಿಶಬ್ದಂ ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ ।
ಕಸ್ಮಾತ್ ?
ಅತದ್ಧರ್ಮಾಭಿಲಾಪಾತ್ ।
ಯದ್ಯಪ್ಯದೃಷ್ಟತ್ವಾದಿವ್ಯಪದೇಶಃ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯ ಸಂಭವತಿ,
ತಥಾಪಿ ನ ದ್ರಷ್ಟೃತ್ವಾದಿವ್ಯಪದೇಶಃ ಸಂಭವತಿ,
ಪ್ರಧಾನಸ್ಯಾಚೇತನತ್ವೇನ ತೈರಭ್ಯುಪಗಮಾತ್ ।
‘ಅದೃಷ್ಟೋ ದ್ರಷ್ಟಾಶ್ರುತಃ ಶ್ರೋತಾಮತೋ ಮಂತಾವಿಜ್ಞಾತೋ ವಿಜ್ಞಾತಾ’ (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೭ । ೨೩) ಇತಿ ಹಿ ವಾಕ್ಯಶೇಷ ಇಹ ಭವತಿ ।
ಆತ್ಮತ್ವಮಪಿ ನ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯೋಪಪದ್ಯತೇ ॥ ೧೯ ॥
ಯದಿ ಪ್ರಧಾನಮಾತ್ಮತ್ವದ್ರಷ್ಟೃತ್ವಾದ್ಯಸಂಭವಾನ್ನಾಂತರ್ಯಾಮ್ಯಭ್ಯುಪಗಮ್ಯತೇ,
ಶಾರೀರಸ್ತರ್ಹ್ಯಂತರ್ಯಾಮೀ ಭವತು ।
ಶಾರೀರೋ ಹಿ ಚೇತನತ್ವಾದ್ದ್ರಷ್ಟಾ ಶ್ರೋತಾ ಮಂತಾ ವಿಜ್ಞಾತಾ ಚ ಭವತಿ,
ಆತ್ಮಾ ಚ ಪ್ರತ್ಯಕ್ತ್ವಾತ್ ।
ಅಮೃತಶ್ಚ,
ಧರ್ಮಾಧರ್ಮಫಲೋಪಭೋಗೋಪಪತ್ತೇಃ ।
ಅದೃಷ್ಟತ್ವಾದಯಶ್ಚ ಧರ್ಮಾಃ ಶಾರೀರೇ ಪ್ರಸಿದ್ಧಾಃ ।
ದರ್ಶನಾದಿಕ್ರಿಯಾಯಾಃ ಕರ್ತರಿ ಪ್ರವೃತ್ತಿವಿರೋಧಾತ್ ।
‘ನ ದೃಷ್ಟೇರ್ದ್ರಷ್ಟಾರಂ ಪಶ್ಯೇಃ’ (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೪ । ೨) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಭ್ಯಶ್ಚ ।
ತಸ್ಯ ಚ ಕಾರ್ಯಕರಣಸಂಘಾತಮಂತರ್ಯಮಯಿತುಂ ಶೀಲಮ್ ,
ಭೋಕ್ತೃತ್ವಾತ್ ।
ತಸ್ಮಾಚ್ಛಾರೀರೋಽಂತರ್ಯಾಮೀತ್ಯತ ಉತ್ತರಂ ಪಠತಿ —
ಶಾರೀರಶ್ಚೋಭಯೇಽಪಿ ಹಿ ಭೇದೇನೈನಮಧೀಯತೇ ॥ ೨೦ ॥
ನೇತಿ ಪೂರ್ವಸೂತ್ರಾದನುವರ್ತತೇ ।
ಶಾರೀರಶ್ಚ ನಾಂತರ್ಯಾಮೀ ಸ್ಯಾತ್ ।
ಕಸ್ಮಾತ್ ?
ಯದ್ಯಪಿ ದ್ರಷ್ಟೃತ್ವಾದಯೋ ಧರ್ಮಾಸ್ತಸ್ಯ ಸಂಭವಂತಿ,
ತಥಾಪಿ ಘಟಾಕಾಶವದುಪಾಧಿಪರಿಚ್ಛಿನ್ನತ್ವಾನ್ನ ಕಾರ್ತ್ಸ್ನ್ಯೇನ ಪೃಥಿವ್ಯಾದಿಷ್ವಂತರವಸ್ಥಾತುಂ ನಿಯಂತುಂ ಚ ಶಕ್ನೋತಿ ।
ಅಪಿ ಚೋಭಯೇಽಪಿ ಹಿ ಶಾಖಿನಃ ಕಾಣ್ವಾ ಮಾಧ್ಯಂದಿನಾಶ್ಚಾಂತರ್ಯಾಮಿಣೋ ಭೇದೇನೈನಂ ಶಾರೀರಂ ಪೃಥಿವ್ಯಾದಿವದಧಿಷ್ಠಾನತ್ವೇನ ನಿಯಮ್ಯತ್ವೇನ ಚಾಧೀಯತೇ —
‘ಯೋ ವಿಜ್ಞಾನೇ ತಿಷ್ಠನ್’ (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೭ । ೨೨) ಇತಿ ಕಾಣ್ವಾಃ । ‘
ಯ ಆತ್ಮನಿ ತಿಷ್ಠನ್’
ಇತಿ ಮಾಧ್ಯಂದಿನಾಃ । ‘
ಯ ಆತ್ಮನಿ ತಿಷ್ಠನ್’
ಇತ್ಯಸ್ಮಿಂಸ್ತಾವತ್ ಪಾಠೇ ಭವತ್ಯಾತ್ಮಶಬ್ದಃ ಶಾರೀರಸ್ಯ ವಾಚಕಃ । ‘
ಯೋ ವಿಜ್ಞಾನೇ ತಿಷ್ಠನ್’
ಇತ್ಯಸ್ಮಿನ್ನಪಿ ಪಾಠೇ ವಿಜ್ಞಾನಶಬ್ದೇನ ಶಾರೀರ ಉಚ್ಯತೇ,
ವಿಜ್ಞಾನಮಯೋ ಹಿ ಶಾರೀರ ಇತಿ ।
ತಸ್ಮಾಚ್ಛಾರೀರಾದನ್ಯ ಈಶ್ವರೋಽಂತರ್ಯಾಮೀತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ ।
ಕಥಂ ಪುನರೇಕಸ್ಮಿಂದೇಹೇ ದ್ವೌ ದ್ರಷ್ಟಾರಾವುಪಪದ್ಯೇತೇ ಯಶ್ಚಾಯಮೀಶ್ವರೋಽಂತರ್ಯಾಮೀ,
ಯಶ್ಚಾಯಮಿತರಃ ಶಾರೀರಃ ?
ಕಾ ಪುನರಿಹಾನುಪಪತ್ತಿಃ ? ‘
ನಾನ್ಯೋಽತೋಽಸ್ತಿ ದ್ರಷ್ಟಾ’
ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿವಚನಂ ವಿರುಧ್ಯೇತ ।
ಅತ್ರ ಹಿ ಪ್ರಕೃತಾದಂತರ್ಯಾಮಿಣೋಽನ್ಯಂ ದ್ರಷ್ಟಾರಂ ಶ್ರೋತಾರಂ ಮಂತಾರಂ ವಿಜ್ಞಾತಾರಂ ಚಾತ್ಮಾನಂ ಪ್ರತಿಷೇಧತಿ ।
ನಿಯಂತ್ರಂತರಪ್ರತಿಷೇಧಾರ್ಥಮೇತದ್ವಚನಮಿತಿ ಚೇತ್ ,
ನ;
ನಿಯಂತ್ರಂತರಾಪ್ರಸಂಗಾದವಿಶೇಷಶ್ರವಣಾಚ್ಚ ।
ಅತ್ರೋಚ್ಯತೇ —
ಅವಿದ್ಯಾಪ್ರತ್ಯುಪಸ್ಥಾಪಿತಕಾರ್ಯಕರಣೋಪಾಧಿನಿಮಿತ್ತೋಽಯಂ ಶಾರೀರಾಂತರ್ಯಾಮಿಣೋರ್ಭೇದವ್ಯಪದೇಶಃ,
ನ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕಃ ।
ಏಕೋ ಹಿ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮಾ ಭವತಿ,
ನ ದ್ವೌ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮಾನೌ ಸಂಭವತಃ ।
ಏಕಸ್ಯೈವ ತು ಭೇದವ್ಯವಹಾರ ಉಪಾಧಿಕೃತಃ,
ಯಥಾ ಘಟಾಕಾಶೋ ಮಹಾಕಾಶ ಇತಿ ।
ತತಶ್ಚ ಜ್ಞಾತೃಜ್ಞೇಯಾದಿಭೇದಶ್ರುತಯಃ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದೀನಿ ಚ ಪ್ರಮಾಣಾನಿ ಸಂಸಾರಾನುಭವೋ ವಿಧಿಪ್ರತಿಷೇಧಶಾಸ್ತ್ರಂ ಚೇತಿ ಸರ್ವಮೇತದುಪಪದ್ಯತೇ ।
ತಥಾ ಚ ಶ್ರುತಿಃ — ‘
ಯತ್ರ ಹಿ ದ್ವೈತಮಿವ ಭವತಿ ತದಿತರ ಇತರಂ ಪಶ್ಯತಿ’
ಇತ್ಯವಿದ್ಯಾವಿಷಯೇ ಸರ್ವಂ ವ್ಯವಹಾರಂ ದರ್ಶಯತಿ । ‘
ಯತ್ರ ತ್ವಸ್ಯ ಸರ್ವಮಾತ್ಮೈವಾಭೂತ್ತತ್ಕೇನ ಕಂ ಪಶ್ಯೇತ್’
ಇತಿ ವಿದ್ಯಾವಿಷಯೇ ಸರ್ವಂ ವ್ಯವಹಾರಂ ವಾರಯತಿ ॥ ೨೦ ॥
ಅದೃಶ್ಯತ್ವಾದಿಗುಣಕೋ ಧರ್ಮೋಕ್ತೇಃ ॥ ೨೧ ॥
‘ಅಥ ಪರಾ ಯಯಾ ತದಕ್ಷರಮಧಿಗಮ್ಯತೇ’(ಮು. ಉ. ೧ । ೧ । ೫),
‘ಯತ್ತದದ್ರೇಶ್ಯಮಗ್ರಾಹ್ಯಮಗೋತ್ರಮವರ್ಣಮಚಕ್ಷುಃಶ್ರೋತ್ರಂ ತದಪಾಣಿಪಾದಮ್ , ನಿತ್ಯಂ ವಿಭುಂ ಸರ್ವಗತಂ ಸುಸೂಕ್ಷ್ಮಂ ತದವ್ಯಯಂ ಯದ್ಭೂತಯೋನಿಂ ಪರಿಪಶ್ಯಂತಿ ಧೀರಾಃ’ (ಮು. ಉ. ೧ । ೧ । ೬) ಇತಿ ಶ್ರೂಯತೇ ।
ತತ್ರ ಸಂಶಯಃ —
ಕಿಮಯಮದೃಶ್ಯತ್ವಾದಿಗುಣಕೋ ಭೂತಯೋನಿಃ ಪ್ರಧಾನಂ ಸ್ಯಾತ್ ,
ಉತ ಶಾರೀರಃ,
ಆಹೋಸ್ವಿತ್ಪರಮೇಶ್ವರ ಇತಿ ।
ತತ್ರ ಪ್ರಧಾನಮಚೇತನಂ ಭೂತಯೋನಿರಿತಿ ಯುಕ್ತಮ್ ,
ಅಚೇತನಾನಾಮೇವ ತಸ್ಯ ದೃಷ್ಟಾಂತತ್ವೇನೋಪಾದಾನಾತ್ ।
‘ಯಥೋರ್ಣನಾಭಿಃ ಸೃಜತೇ ಗೃಹ್ಣತೇ ಚ ಯಥಾ ಪೃಥಿವ್ಯಾಮೋಷಧಯಃ ಸಂಭವಂತಿ । ಯಥಾ ಸತಃ ಪುರುಷಾತ್ಕೇಶಲೋಮಾನಿ ತಥಾಕ್ಷರಾತ್ಸಂಭವತೀಹ ವಿಶ್ವಮ್’ (ಮು. ಉ. ೧ । ೧ । ೭) ಇತಿ ।
ನನೂರ್ಣನಾಭಿಃ ಪುರುಷಶ್ಚ ಚೇತನಾವಿಹ ದೃಷ್ಟಾಂತತ್ವೇನೋಪಾತ್ತೌ;
ನೇತಿ ಬ್ರೂಮಃ ।
ನ ಹಿ ಕೇವಲಸ್ಯ ಚೇತನಸ್ಯ ತತ್ರ ಸೂತ್ರಯೋನಿತ್ವಂ ಕೇಶಲೋಮಯೋನಿತ್ವಂ ಚಾಸ್ತಿ ।
ಚೇತನಾಧಿಷ್ಠಿತಂ ಹ್ಯಚೇತನಮೂರ್ಣನಾಭಿಶರೀರಂ ಸೂತ್ರಸ್ಯ ಯೋನಿಃ,
ಪುರುಷಶರೀರಂ ಚ ಕೇಶಲೋಮ್ನಾಮಿತಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮ್ ।
ಅಪಿ ಚ ಪೂರ್ವತ್ರಾದೃಷ್ಟತ್ವಾದ್ಯಭಿಲಾಪಸಂಭವೇಽಪಿ ದ್ರಷ್ಟೃತ್ವಾದ್ಯಭಿಲಾಪಾಸಂಭವಾನ್ನ ಪ್ರಧಾನಮಭ್ಯುಪಗತಮ್ ।
ಇಹ ತ್ವದೃಶ್ಯತ್ವಾದಯೋ ಧರ್ಮಾಃ ಪ್ರಧಾನೇ ಸಂಭವಂತಿ ।
ನ ಚಾತ್ರ ವಿರುಧ್ಯಮಾನೋ ಧರ್ಮಃ ಕಶ್ಚಿದಭಿಲಪ್ಯತೇ ।
ನನು ‘ಯಃ ಸರ್ವಜ್ಞಃ ಸರ್ವವಿತ್’ (ಮು. ಉ. ೧ । ೧ । ೯) ಇತ್ಯಯಂ ವಾಕ್ಯಶೇಷೋಽಚೇತನೇ ಪ್ರಧಾನೇ ನ ಸಂಭವತಿ,
ಕಥಂ ಪ್ರಧಾನಂ ಭೂತಯೋನಿಃ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಯತ ಇತಿ;
ಅತ್ರೋಚ್ಯತೇ — ‘
ಯಯಾ ತದಕ್ಷರಮಧಿಗಮ್ಯತೇ’ ‘
ಯತ್ತದದ್ರೇಶ್ಯಮ್’
ಇತ್ಯಕ್ಷರಶಬ್ದೇನಾದೃಶ್ಯತ್ವಾದಿಗುಣಕಂ ಭೂತಯೋನಿಂ ಶ್ರಾವಯಿತ್ವಾ,
ಪುನರಂತೇ ಶ್ರಾವಯಿಷ್ಯತಿ —
‘ಅಕ್ಷರಾತ್ಪರತಃ ಪರಃ’ (ಮು. ಉ. ೨ । ೧ । ೨) ಇತಿ ।
ತತ್ರ ಯಃ ಪರೋಽಕ್ಷರಾಚ್ಛ್ರುತಃ,
ಸ ಸರ್ವಜ್ಞಃ ಸರ್ವವಿತ್ಸಂಭವಿಷ್ಯತಿ ।
ಪ್ರಧಾನಮೇವ ತ್ವಕ್ಷರಶಬ್ದನಿರ್ದಿಷ್ಟಂ ಭೂತಯೋನಿಃ ।
ಯದಾ ತು ಯೋನಿಶಬ್ದೋ ನಿಮಿತ್ತವಾಚೀ,
ತದಾ ಶಾರೀರೋಽಪಿ ಭೂತಯೋನಿಃ ಸ್ಯಾತ್ ,
ಧರ್ಮಾಧರ್ಮಾಭ್ಯಾಂ ಭೂತಜಾತಸ್ಯೋಪಾರ್ಜನಾದಿತಿ ।
ಏವಂ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ಅಭಿಧೀಯತೇ —
ಯೋಽಯಮದೃಶ್ಯತ್ವಾದಿಗುಣಕೋ ಭೂತಯೋನಿಃ,
ಸ ಪರಮೇಶ್ವರ ಏವ ಸ್ಯಾತ್ ,
ನಾನ್ಯ ಇತಿ ।
ಕಥಮೇತದವಗಮ್ಯತೇ ?
ಧರ್ಮೋಕ್ತೇಃ ।
ಪರಮೇಶ್ವರಸ್ಯ ಹಿ ಧರ್ಮ ಇಹೋಚ್ಯಮಾನೋ ದೃಶ್ಯತೇ — ‘
ಯಃ ಸರ್ವಜ್ಞಃ ಸರ್ವವಿತ್’
ಇತಿ ।
ನ ಹಿ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯಾಚೇತನಸ್ಯ ಶಾರೀರಸ್ಯ ವೋಪಾಧಿಪರಿಚ್ಛಿನ್ನದೃಷ್ಟೇಃ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಂ ಸರ್ವವಿತ್ತ್ವಂ ವಾ ಸಂಭವತಿ ।
ನನ್ವಕ್ಷರಶಬ್ದನಿರ್ದಿಷ್ಟಾದ್ಭೂತಯೋನೇಃ ಪರಸ್ಯೈವ ತತ್ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಂ ಸರ್ವವಿತ್ತ್ವಂ ಚ,
ನ ಭೂತಯೋನಿವಿಷಯಮಿತ್ಯುಕ್ತಮ್;
ಅತ್ರೋಚ್ಯತೇ —
ನೈವಂ ಸಂಭವತಿ;
ಯತ್ಕಾರಣಮ್ ‘
ಅಕ್ಷರಾತ್ಸಂಭವತೀಹ ವಿಶ್ವಮ್’
ಇತಿ ಪ್ರಕೃತಂ ಭೂತಯೋನಿಮಿಹ ಜಾಯಮಾನಪ್ರಕೃತಿತ್ವೇನ ನಿರ್ದಿಶ್ಯ,
ಅನಂತರಮಪಿ ಜಾಯಮಾನಪ್ರಕೃತಿತ್ವೇನೈವ ಸರ್ವಜ್ಞಂ ನಿರ್ದಿಶತಿ — ‘
ಯಃ ಸರ್ವಜ್ಞಃ ಸರ್ವವಿದ್ಯಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಮಯಂ ತಪಃ ।
ತಸ್ಮಾದೇತದ್ಬ್ರಹ್ಮ ನಾಮ ರೂಪಮನ್ನಂ ಚ ಜಾಯತೇ’
ಇತಿ ।
ತಸ್ಮಾನ್ನಿರ್ದೇಶಸಾಮ್ಯೇನ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಯಮಾನತ್ವಾತ್ಪ್ರಕೃತಸ್ಯೈವಾಕ್ಷರಸ್ಯ ಭೂತಯೋನೇಃ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಂ ಸರ್ವವಿತ್ತ್ವಂ ಚ ಧರ್ಮ ಉಚ್ಯತ ಇತಿ ಗಮ್ಯತೇ । ‘
ಅಕ್ಷರಾತ್ಪರತಃ ಪರಃ’
ಇತ್ಯತ್ರಾಪಿ ನ ಪ್ರಕೃತಾದ್ಭೂತಯೋನೇರಕ್ಷರಾತ್ಪರಃ ಕಶ್ಚಿದಭಿಧೀಯತೇ ।
ಕಥಮೇತದವಗಮ್ಯತೇ ?
‘ಯೇನಾಕ್ಷರಂ ಪುರುಷಂ ವೇದ ಸತ್ಯಂ ಪ್ರೋವಾಚ ತಾಂ ತತ್ತ್ವತೋ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಮ್’ (ಮು. ಉ. ೧ । ೨ । ೧೩) ಇತಿ ಪ್ರಕೃತಸ್ಯೈವಾಕ್ಷರಸ್ಯ ಭೂತಯೋನೇರದೃಶ್ಯತ್ವಾದಿಗುಣಕಸ್ಯ ವಕ್ತವ್ಯತ್ವೇನ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾತತ್ವಾತ್ ।
ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ‘
ಅಕ್ಷರಾತ್ಪರತಃ ಪರಃ’
ಇತಿ ವ್ಯಪದಿಶ್ಯತ ಇತಿ ?
ಉತ್ತರಸೂತ್ರೇ ತದ್ವಕ್ಷ್ಯಾಮಃ ।
ಅಪಿ ಚಾತ್ರ ದ್ವೇ ವಿದ್ಯೇ ವೇದಿತವ್ಯೇ ಉಕ್ತೇ — ‘
ಪರಾ ಚೈವಾಪರಾ ಚ’
ಇತಿ ।
ತತ್ರಾಪರಾಮೃಗ್ವೇದಾದಿಲಕ್ಷಣಾಂ ವಿದ್ಯಾಮುಕ್ತ್ವಾ ಬ್ರವೀತಿ ‘
ಅಥ ಪರಾ ಯಯಾ ತದಕ್ಷರಮಧಿಗಮ್ಯತೇ’
ಇತ್ಯಾದಿ ।
ತತ್ರ ಪರಸ್ಯಾ ವಿದ್ಯಾಯಾ ವಿಷಯತ್ವೇನಾಕ್ಷರಂ ಶ್ರುತಮ್ ।
ಯದಿ ಪುನಃ ಪರಮೇಶ್ವರಾದನ್ಯದದೃಶ್ಯತ್ವಾದಿಗುಣಕಮಕ್ಷರಂ ಪರಿಕಲ್ಪ್ಯೇತ,
ನೇಯಂ ಪರಾ ವಿದ್ಯಾ ಸ್ಯಾತ್ ।
ಪರಾಪರವಿಭಾಗೋ ಹ್ಯಯಂ ವಿದ್ಯಯೋಃ ಅಭ್ಯುದಯನಿಃಶ್ರೇಯಸಫಲತಯಾ ಪರಿಕಲ್ಪ್ಯತೇ ।
ನ ಚ ಪ್ರಧಾನವಿದ್ಯಾ ನಿಃಶ್ರೇಯಸಫಲಾ ಕೇನಚಿದಭ್ಯುಪಗಮ್ಯತೇ ।
ತಿಸ್ರಶ್ಚ ವಿದ್ಯಾಃ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಯೇರನ್,
ತ್ವತ್ಪಕ್ಷೇಽಕ್ಷರಾದ್ಭೂತಯೋನೇಃ ಪರಸ್ಯ ಪರಮಾತ್ಮನಃ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯಮಾನತ್ವಾತ್ ।
ದ್ವೇ ಏವ ತು ವಿದ್ಯೇ ವೇದಿತವ್ಯೇ ಇಹ ನಿರ್ದಿಷ್ಟೇ ।
‘ಕಸ್ಮಿನ್ನು ಭಗವೋ ವಿಜ್ಞಾತೇ ಸರ್ವಮಿದಂ ವಿಜ್ಞಾತಂ ಭವತಿ’ (ಮು. ಉ. ೧ । ೧ । ೩) ಇತಿ ಚೈಕವಿಜ್ಞಾನೇನ ಸರ್ವವಿಜ್ಞಾನಾಪೇಕ್ಷಣಂ ಸರ್ವಾತ್ಮಕೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ವಿವಕ್ಷ್ಯಮಾಣೇಽವಕಲ್ಪತೇ,
ನಾಚೇತನಮಾತ್ರೈಕಾಯತನೇ ಪ್ರಧಾನೇ,
ಭೋಗ್ಯವ್ಯತಿರಿಕ್ತೇ ವಾ ಭೋಕ್ತರಿ ।
ಅಪಿ ಚ ‘ಸ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಂ ಸರ್ವವಿದ್ಯಾಪ್ರತಿಷ್ಠಾಮಥರ್ವಾಯ ಜ್ಯೇಷ್ಠಪುತ್ರಾಯ ಪ್ರಾಹ’ (ಮು. ಉ. ೧ । ೧ । ೧) ಇತಿ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಂ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯೇನೋಪಕ್ರಮ್ಯ ಪರಾಪರವಿಭಾಗೇನ ಪರಾಂ ವಿದ್ಯಾಮಕ್ಷರಾಧಿಗಮನೀಂ ದರ್ಶಯನ್ ತಸ್ಯಾ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾತ್ವಂ ದರ್ಶಯತಿ ।
ಸಾ ಚ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಸಮಾಖ್ಯಾ ತದಧಿಗಮ್ಯಸ್ಯ ಅಕ್ಷರಸ್ಯಾಬ್ರಹ್ಮತ್ವೇ ಬಾಧಿತಾ ಸ್ಯಾತ್ ।
ಅಪರಾ ಋಗ್ವೇದಾದಿಲಕ್ಷಣಾ ಕರ್ಮವಿದ್ಯಾ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯೋಪಕ್ರಮೇ ಉಪನ್ಯಸ್ಯತೇ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಪ್ರಶಂಸಾಯೈ —
‘ಪ್ಲವಾ ಹ್ಯೇತೇ ಅದೃಢಾ ಯಜ್ಞರೂಪಾ ಅಷ್ಟಾದಶೋಕ್ತಮವರಂ ಯೇಷು ಕರ್ಮ । ಏತಚ್ಛ್ರೇಯೋ ಯೇಽಭಿನಂದಂತಿ ಮೂಢಾ ಜರಾಮೃತ್ಯುಂ ತೇ ಪುನರೇವಾಪಿ ಯಂತಿ’ (ಮು. ಉ. ೧ । ೨ । ೭) ಇತ್ಯೇವಮಾದಿನಿಂದಾವಚನಾತ್ ।
ನಿಂದಿತ್ವಾ ಚಾಪರಾಂ ವಿದ್ಯಾಂ ತತೋ ವಿರಕ್ತಸ್ಯ ಪರವಿದ್ಯಾಧಿಕಾರಂ ದರ್ಶಯತಿ —
‘ಪರೀಕ್ಷ್ಯ ಲೋಕಾನ್ಕರ್ಮಚಿತಾನ್ಬ್ರಾಹ್ಮಣೋ ನಿರ್ವೇದಮಾಯಾನ್ನಾಸ್ತ್ಯಕೃತಃ ಕೃತೇನ । ತದ್ವಿಜ್ಞಾನಾರ್ಥಂ ಸ ಗುರುಮೇವಾಭಿಗಚ್ಛೇತ್ಸಮಿತ್ಪಾಣಿಃ ಶ್ರೋತ್ರಿಯಂ ಬ್ರಹ್ಮನಿಷ್ಠಮ್’ (ಮು. ಉ. ೧ । ೨ । ೧೨) ಇತಿ ।
ಯತ್ತೂಕ್ತಮ್ —
ಅಚೇತನಾನಾಂ ಪೃಥಿವ್ಯಾದೀನಾಂ ದೃಷ್ಟಾಂತತ್ವೇನೋಪಾದಾನಾದ್ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕೇನಾಪ್ಯಚೇತನೇನೈವ ಭೂತಯೋನಿನಾ ಭವಿತವ್ಯಮಿತಿ,
ತದಯುಕ್ತಮ್;
ನ ಹಿ ದೃಷ್ಟಾಂತದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕಯೋರತ್ಯಂತಸಾಮ್ಯೇನ ಭವಿತವ್ಯಮಿತಿ ನಿಯಮೋಽಸ್ತಿ ।
ಅಪಿ ಚ ಸ್ಥೂಲಾಃ ಪೃಥಿವ್ಯಾದಯೋ ದೃಷ್ಟಾಂತತ್ವೇನೋಪಾತ್ತಾ ಇತಿ ನ ಸ್ಥೂಲ ಏವ ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕೋ ಭೂತಯೋನಿರಭ್ಯುಪಗಮ್ಯತೇ ।
ತಸ್ಮಾದದೃಶ್ಯತ್ವಾದಿಗುಣಕೋ ಭೂತಯೋನಿಃ ಪರಮೇಶ್ವರ ಏವ ॥ ೨೧ ॥
ವಿಶೇಷಣಭೇದವ್ಯಪದೇಶಾಭ್ಯಾಂ ಚ ನೇತರೌ ॥ ೨೨ ॥
ಇತಶ್ಚ ಪರಮೇಶ್ವರ ಏವ ಭೂತಯೋನಿಃ,
ನೇತರೌ —
ಶಾರೀರಃ ಪ್ರಧಾನಂ ವಾ ।
ಕಸ್ಮಾತ್ ?
ವಿಶೇಷಣಭೇದವ್ಯಪದೇಶಾಭ್ಯಾಮ್ ।
ವಿಶಿನಷ್ಟಿ ಹಿ ಪ್ರಕೃತಂ ಭೂತಯೋನಿಂ ಶಾರೀರಾದ್ವಿಲಕ್ಷಣತ್ವೇನ —
‘ದಿವ್ಯೋ ಹ್ಯಮೂರ್ತಃ ಪುರುಷಃ ಸಬಾಹ್ಯಾಭ್ಯಂತರೋ ಹ್ಯಜಃ । ಅಪ್ರಾಣೋ ಹ್ಯಮನಾಃ ಶುಭ್ರಃ’ (ಮು. ಉ. ೨ । ೧ । ೨) ಇತಿ ।
ನ ಹ್ಯೇತದ್ದಿವ್ಯತ್ವಾದಿವಿಶೇಷಣಮ್ ಅವಿದ್ಯಾಪ್ರತ್ಯುಪಸ್ಥಾಪಿತನಾಮರೂಪಪರಿಚ್ಛೇದಾಭಿಮಾನಿನಃ ತದ್ಧರ್ಮಾನ್ಸ್ವಾತ್ಮನಿ ಕಲ್ಪಯತಃ ಶಾರೀರಸ್ಯೋಪಪದ್ಯತೇ ।
ತಸ್ಮಾತ್ಸಾಕ್ಷಾದೌಪನಿಷದಃ ಪುರುಷ ಇಹೋಚ್ಯತೇ ।
ತಥಾ ಪ್ರಧಾನಾದಪಿ ಪ್ರಕೃತಂ ಭೂತಯೋನಿಂ ಭೇದೇನ ವ್ಯಪದಿಶತಿ — ‘
ಅಕ್ಷರಾತ್ಪರತಃ ಪರಃ’
ಇತಿ ।
ಅಕ್ಷರಮವ್ಯಾಕೃತಂ ನಾಮರೂಪಬೀಜಶಕ್ತಿರೂಪಂ ಭೂತಸೂಕ್ಷ್ಮಮೀಶ್ವರಾಶ್ರಯಂ ತಸ್ಯೈವೋಪಾಧಿಭೂತಮ್ ,
ಸರ್ವಸ್ಮಾದ್ವಿಕಾರಾತ್ಪರೋ ಯೋಽವಿಕಾರಃ,
ತಸ್ಮಾತ್ಪರತಃ ಪರಃ ಇತಿ ಭೇದೇನ ವ್ಯಪದಿಶನ್ ಪರಮಾತ್ಮಾನಮಿಹ ವಿವಕ್ಷಿತಂ ದರ್ಶಯತಿ ।
ನಾತ್ರ ಪ್ರಧಾನಂ ನಾಮ ಕಿಂಚಿತ್ಸ್ವತಂತ್ರಂ ತತ್ತ್ವಮಭ್ಯುಪಗಮ್ಯ,
ತಸ್ಮಾದ್ಭೇದವ್ಯಪದೇಶ ಉಚ್ಯತೇ ।
ಕಿಂ ತರ್ಹಿ ?
ಯದಿ ಪ್ರಧಾನಮಪಿ ಕಲ್ಪ್ಯಮಾನಂ ಶ್ರುತ್ಯವಿರೋಧೇನಾವ್ಯಾಕೃತಾದಿಶಬ್ದವಾಚ್ಯಂ ಭೂತಸೂಕ್ಷ್ಮಂ ಪರಿಕಲ್ಪ್ಯೇತ,
ಪರಿಕಲ್ಪ್ಯತಾಮ್ ।
ತಸ್ಮಾದ್ಭೇದವ್ಯಪದೇಶಾತ್ ಪರಮೇಶ್ವರೋ ಭೂತಯೋನಿರಿತ್ಯೇತದಿಹ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತೇ ॥ ೨೨ ॥
ಕುತಶ್ಚ ಪರಮೇಶ್ವರೋ ಭೂತಯೋನಿಃ ? —
ರೂಪೋಪನ್ಯಾಸಾಚ್ಚ ॥ ೨೩ ॥
ಅಪಿ ಚ ‘
ಅಕ್ಷರಾತ್ಪರತಃ ಪರಃ’
ಇತ್ಯಸ್ಯಾನಂತರಮ್ ‘
ಏತಸ್ಮಾಜ್ಜಾಯತೇ ಪ್ರಾಣಃ’
ಇತಿ ಪ್ರಾಣಪ್ರಭೃತೀನಾಂ ಪೃಥಿವೀಪರ್ಯಂತಾನಾಂ ತತ್ತ್ವಾನಾಂ ಸರ್ಗಮುಕ್ತ್ವಾ,
ತಸ್ಯೈವ ಭೂತಯೋನೇಃ ಸರ್ವವಿಕಾರಾತ್ಮಕಂ ರೂಪಮುಪನ್ಯಸ್ಯಮಾನಂ ಪಶ್ಯಾಮಃ —
‘ಅಗ್ನಿರ್ಮೂರ್ಧಾ ಚಕ್ಷುಷೀ ಚಂದ್ರಸೂರ್ಯೌ ದಿಶಃ ಶ್ರೋತ್ರೇ ವಾಗ್ವಿವೃತಾಶ್ಚ ವೇದಾಃ । ವಾಯುಃ ಪ್ರಾಣೋ ಹೃದಯಂ ವಿಶ್ವಮಸ್ಯ ಪದ್ಭ್ಯಾಂ ಪೃಥಿವೀ ಹ್ಯೇಷ ಸರ್ವಭೂತಾಂತರಾತ್ಮಾ’ (ಮು. ಉ. ೨ । ೧ । ೪) ಇತಿ ।
ತಚ್ಚ ಪರಮೇಶ್ವರಸ್ಯೈವೋಚಿತಮ್ ,
ಸರ್ವವಿಕಾರಕಾರಣತ್ವಾತ್ ।
ನ ಶಾರೀರಸ್ಯ ತನುಮಹಿಮ್ನಃ;
ನಾಪಿ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯ ಅಯಂ ರೂಪೋಪನ್ಯಾಸಃ ಸಂಭವತಿ,
ಸರ್ವಭೂತಾಂತರಾತ್ಮತ್ವಾಸಂಭವಾತ್ ।
ತಸ್ಮಾತ್ಪರಮೇಶ್ವರ ಏವ ಭೂತಯೋನಿಃ,
ನೇತರಾವಿತಿ ಗಮ್ಯತೇ ।
ಕಥಂ ಪುನರ್ಭೂತಯೋನೇರಯಂ ರೂಪೋಪನ್ಯಾಸ ಇತಿ ಗಮ್ಯತೇ ?
ಪ್ರಕರಣಾತ್ , ‘
ಏಷಃ’
ಇತಿ ಚ ಪ್ರಕೃತಾನುಕರ್ಷಣಾತ್ ।
ಭೂತಯೋನಿಂ ಹಿ ಪ್ರಕೃತ್ಯ ‘
ಏತಸ್ಮಾಜ್ಜಾಯತೇ ಪ್ರಾಣಃ’ ‘
ಏಷ ಸರ್ವಭೂತಾಂತರಾತ್ಮಾ’
ಇತಿ ವಚನಂ ಭೂತಯೋನಿವಿಷಯಮೇವ ಭವತಿ ।
ಯಥಾ ಉಪಾಧ್ಯಾಯಂ ಪ್ರಕೃತ್ಯ ‘
ಏತಸ್ಮಾದಧೀಷ್ವ,
ಏಷ ವೇದವೇದಾಂಗಪಾರಗಃ’
ಇತಿ ವಚನಮುಪಾಧ್ಯಾಯವಿಷಯಂ ಭವತಿ,
ತದ್ವತ್ ।
ಕಥಂ ಪುನರದೃಶ್ಯತ್ವಾದಿಗುಣಕಸ್ಯ ಭೂತಯೋನೇರ್ವಿಗ್ರಹವದ್ರೂಪಂ ಸಂಭವತಿ ?
ಸರ್ವಾತ್ಮತ್ವವಿವಕ್ಷಯೇದಮುಚ್ಯತೇ,
ನ ತು ವಿಗ್ರಹವತ್ತ್ವವಿವಕ್ಷಯಾ ಇತ್ಯದೋಷಃ, ‘
ಅಹಮನ್ನಮ್’
‘ಅಹಮನ್ನಾದಃ’ (ತೈ. ಉ. ೩ । ೧೦ । ೬) ಇತ್ಯಾದಿವತ್ ॥
ಅನ್ಯೇ ಪುನರ್ಮನ್ಯಂತೇ —
ನಾಯಂ ಭೂತಯೋನೇಃ ರೂಪೋಪನ್ಯಾಸಃ,
ಜಾಯಮಾನತ್ವೇನೋಪನ್ಯಾಸಾತ್ । ‘
ಏತಸ್ಮಾಜ್ಜಾಯತೇ ಪ್ರಾಣೋ ಮನಃ ಸರ್ವೇಂದ್ರಿಯಾಣಿ ಚ ।
ಖಂ ವಾಯುರ್ಜ್ಯೋತಿರಾಪಃ ಪೃಥಿವೀ ವಿಶ್ವಸ್ಯ ಧಾರಿಣೀ’
ಇತಿ ಹಿ ಪೂರ್ವತ್ರ ಪ್ರಾಣಾದಿ ಪೃಥಿವ್ಯಂತಂ ತತ್ತ್ವಜಾತಂ ಜಾಯಮಾನತ್ವೇನ ನಿರದಿಕ್ಷತ್ ।
ಉತ್ತರತ್ರಾಪಿ ಚ ‘
ತಸ್ಮಾದಗ್ನಿಃ ಸಮಿಧೋ ಯಸ್ಯ ಸೂರ್ಯಃ’
ಇತ್ಯೇವಮಾದಿ ‘
ಅತಶ್ಚ ಸರ್ವಾ ಓಷಧಯೋ ರಸಶ್ಚ’
ಇತ್ಯೇವಮಂತಂ ಜಾಯಮಾನತ್ವೇನೈವ ನಿರ್ದೇಕ್ಷ್ಯತಿ ।
ಇಹೈವ ಕಥಮಕಸ್ಮಾದಂತರಾಲೇ ಭೂತಯೋನೇಃ ರೂಪಮುಪನ್ಯಸೇತ್ ?
ಸರ್ವಾತ್ಮತ್ವಮಪಿ ಸೃಷ್ಟಿಂ ಪರಿಸಮಾಪ್ಯೋಪದೇಕ್ಷ್ಯತಿ —
‘ಪುರುಷ ಏವೇದಂ ವಿಶ್ವಂ ಕರ್ಮ’ (ಮು. ಉ. ೨ । ೧ । ೧೦) ಇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತ್ಯೋಶ್ಚ ತ್ರೈಲೋಕ್ಯಶರೀರಸ್ಯ ಪ್ರಜಾಪತೇರ್ಜನ್ಮಾದಿ ನಿರ್ದಿಶ್ಯಮಾನಮುಪಲಭಾಮಹೇ —
‘ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಃ ಸಮವರ್ತತಾಗ್ರೇ ಭೂತಸ್ಯ ಜಾತಃ ಪತಿರೇಕ ಆಸೀತ್ । ಸ ದಾಧಾರ ಪೃಥಿವೀಂ ದ್ಯಾಮುತೇಮಾಂ ಕಸ್ಮೈ ದೇವಾಯ ಹವಿಷಾ ವಿಧೇಮ’ (ಋ. ಸಂ. ೧೦ । ೧೨೧ । ೧) ಇತಿ;
ಸಮವರ್ತತೇತಿ ಅಜಾಯತೇತ್ಯರ್ಥಃ —
ತಥಾ, ‘
ಸ ವೈ ಶರೀರೀ ಪ್ರಥಮಃ ಸ ವೈ ಪುರುಷ ಉಚ್ಯತೇ ।
ಆದಿಕರ್ತಾ ಸ ಭೂತಾನಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಗ್ರೇ ಸಮವರ್ತತ’
ಇತಿ ಚ ।
ವಿಕಾರಪುರುಷಸ್ಯಾಪಿ ಸರ್ವಭೂತಾಂತರಾತ್ಮತ್ವಂ ಸಂಭವತಿ,
ಪ್ರಾಣಾತ್ಮನಾ ಸರ್ವಭೂತಾನಾಮಧ್ಯಾತ್ಮಮವಸ್ಥಾನಾತ್ ।
ಅಸ್ಮಿನ್ಪಕ್ಷೇ ‘
ಪುರುಷ ಏವೇದಂ ವಿಶ್ವಂ ಕರ್ಮ’
ಇತ್ಯಾದಿಸರ್ವರೂಪೋಪನ್ಯಾಸಃ ಪರಮೇಶ್ವರಪ್ರತಿಪತ್ತಿಹೇತುರಿತಿ ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯಮ್ ॥ ೨೩ ॥
ವೈಶ್ವಾನರಃ ಸಾಧಾರಣಶಬ್ದವಿಶೇಷಾತ್ ॥ ೨೪ ॥
‘ಕೋ ನ ಆತ್ಮಾ ಕಿಂ ಬ್ರಹ್ಮ’ (ಛಾ. ಉ. ೫ । ೧೧ । ೧) ಇತಿ ‘ಆತ್ಮಾನಮೇವೇಮಂ ವೈಶ್ವಾನರಂ ಸಂಪ್ರತ್ಯಧ್ಯೇಷಿ ತಮೇವ ನೋ ಬ್ರೂಹಿ’ (ಛಾ. ಉ. ೫ । ೧೧ । ೬) ಇತಿ ಚೋಪಕ್ರಮ್ಯ ದ್ಯುಸೂರ್ಯವಾಯ್ವಾಕಾಶವಾರಿಪೃಥಿವೀನಾಂ ಸುತೇಜಸ್ತ್ವಾದಿಗುಣಯೋಗಮೇಕೈಕೋಪಾಸನನಿಂದಯಾ ಚ ವೈಶ್ವಾನರಂ ಪ್ರತ್ಯೇಷಾಂ ಮೂರ್ಧಾದಿಭಾವಮುಪದಿಶ್ಯಾಮ್ನಾಯತೇ —
‘ಯಸ್ತ್ವೇತಮೇವಂ ಪ್ರಾದೇಶಮಾತ್ರಮಭಿವಿಮಾನಮಾತ್ಮಾನಂ ವೈಶ್ವಾನರಮುಪಾಸ್ತೇ, ಸ ಸರ್ವೇಷು ಲೋಕೇಷು ಸರ್ವೇಷು ಭೂತೇಷು ಸರ್ವೇಷ್ವಾತ್ಮಸ್ವನ್ನಮತ್ತಿ;’ (ಛಾ. ಉ. ೫ । ೧೮ । ೧),
‘ತಸ್ಯ ಹ ವಾ ಏತಸ್ಯಾತ್ಮನೋ ವೈಶ್ವಾನರಸ್ಯ ಮೂರ್ಧೈವ ಸುತೇಜಾಶ್ಚಕ್ಷುರ್ವಿಶ್ವರೂಪಃ ಪ್ರಾಣಃ ಪೃಥಗ್ವರ್ತ್ಮಾತ್ಮಾ ಸಂದೇಹೋ ಬಹುಲೋ ವಸ್ತಿರೇವ ರಯಿಃ ಪೃಥಿವ್ಯೇವ ಪಾದಾವುರ ಏವ ವೇದಿರ್ಲೋಮಾನಿ ಬರ್ಹಿರ್ಹೃದಯಂ ಗಾರ್ಹಪತ್ಯೋ ಮನೋಽನ್ವಾಹಾರ್ಯಪಚನ ಆಸ್ಯಮಾಹವನೀಯಃ’ (ಛಾ. ಉ. ೫ । ೧೮ । ೨) ಇತ್ಯಾದಿ ।
ತತ್ರ ಸಂಶಯಃ —
ಕಿಂ ವೈಶ್ವಾನರಶಬ್ದೇನ ಜಾಠರೋಽಗ್ನಿರುಪದಿಶ್ಯತೇ,
ಉತ ಭೂತಾಗ್ನಿಃ,
ಅಥ ತದಭಿಮಾನಿನೀ ದೇವತಾ,
ಅಥವಾ ಶಾರೀರಃ,
ಆಹೋಸ್ವಿತ್ಪರಮೇಶ್ವರಃ ಇತಿ ।
ಕಿಂ ಪುನರತ್ರ ಸಂಶಯಕಾರಣಮ್ ?
ವೈಶ್ವಾನರ ಇತಿ ಜಾಠರಭೂತಾಗ್ನಿದೇವತಾನಾಂ ಸಾಧಾರಣಶಬ್ದಪ್ರಯೋಗಾತ್ ,
ಆತ್ಮೇತಿ ಚ ಶಾರೀರಪರಮೇಶ್ವರಯೋಃ ।
ತತ್ರ ಕಸ್ಯೋಪಾದಾನಂ ನ್ಯಾಯ್ಯಂ ಕಸ್ಯ ವಾ ಹಾನಮಿತಿ ಭವತಿ ಸಂಶಯಃ ।
ಕಿಂ ತಾವತ್ಪ್ರಾಪ್ತಮ್ ?
ಜಾಠರೋಽಗ್ನಿರಿತಿ ।
ಕುತಃ ?
ತತ್ರ ಹಿ ವಿಶೇಷೇಣ ಕ್ವಚಿತ್ಪ್ರಯೋಗೋ ದೃಶ್ಯತೇ —
‘ಅಯಮಗ್ನಿರ್ವೈಶ್ವಾನರೋ ಯೋಽಯಮಂತಃ ಪುರುಷೇ ಯೇನೇದಮನ್ನಂ ಪಚ್ಯತೇ ಯದಿದಮದ್ಯತೇ’ (ಬೃ. ಉ. ೫ । ೯ । ೧) ಇತ್ಯಾದೌ ।
ಅಗ್ನಿಮಾತ್ರಂ ವಾ ಸ್ಯಾತ್ ,
ಸಾಮಾನ್ಯೇನಾಪಿ ಪ್ರಯೋಗದರ್ಶನಾತ್ —
‘ವಿಶ್ವಸ್ಮಾ ಅಗ್ನಿಂ ಭುವನಾಯ ದೇವಾ ವೈಶ್ವಾನರಂ ಕೇತುಮಹ್ನಾಮಕೃಣ್ವನ್’ (ಋ. ಸಂ. ೧೦ । ೮೮ । ೧೨) ಇತ್ಯಾದೌ ।
ಅಗ್ನಿಶರೀರಾ ವಾ ದೇವತಾ ಸ್ಯಾತ್ ,
ತಸ್ಯಾಮಪಿ ಪ್ರಯೋಗದರ್ಶನಾತ್ —
‘ವೈಶ್ವಾನರಸ್ಯ ಸುಮತೌ ಸ್ಯಾಮ ರಾಜಾ ಹಿ ಕಂ ಭುವನಾನಾಮಭಿಶ್ರೀಃ’ (ಋ. ಸಂ. ೧ । ೯೮ । ೧) ಇತ್ಯೇವಮಾದ್ಯಾಯಾಃ ಶ್ರುತೇರ್ದೇವತಾಯಾಮೈಶ್ವರ್ಯಾದ್ಯುಪೇತಾಯಾಂ ಸಂಭವಾತ್ ।
ಅಥಾತ್ಮಶಬ್ದಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಾದುಪಕ್ರಮೇ ಚ ‘
ಕೋ ನ ಆತ್ಮಾ ಕಿಂ ಬ್ರಹ್ಮ’
ಇತಿ ಕೇವಲಾತ್ಮಶಬ್ದಪ್ರಯೋಗಾದಾತ್ಮಶಬ್ದವಶೇನ ವೈಶ್ವಾನರಶಬ್ದಃ ಪರಿಣೇಯ ಇತ್ಯುಚ್ಯತೇ,
ತಥಾಪಿ ಶಾರೀರ ಆತ್ಮಾ ಸ್ಯಾತ್ ।
ತಸ್ಯ ಭೋಕ್ತೃತ್ವೇನ ವೈಶ್ವಾನರಸನ್ನಿಕರ್ಷಾತ್ ,
ಪ್ರಾದೇಶಮಾತ್ರಮಿತಿ ಚ ವಿಶೇಷಣಸ್ಯ ತಸ್ಮಿನ್ನುಪಾಧಿಪರಿಚ್ಛಿನ್ನೇ ಸಂಭವಾತ್ ।
ತಸ್ಮಾನ್ನೇಶ್ವರೋ ವೈಶ್ವಾನರ ಇತ್ಯೇವಂ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ತತಃ
ಇದಮುಚ್ಯತೇ —
ವೈಶ್ವಾನರಃ ಪರಮಾತ್ಮಾ ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ ।
ಕುತಃ ?
ಸಾಧಾರಣಶಬ್ದವಿಶೇಷಾತ್ ।
ಸಾಧಾರಣಶಬ್ದಯೋರ್ವಿಶೇಷಃ ಸಾಧಾರಣಶಬ್ದವಿಶೇಷಃ ।
ಯದ್ಯಪ್ಯೇತಾವುಭಾವಪ್ಯಾತ್ಮವೈಶ್ವಾನರಶಬ್ದೌ ಸಾಧಾರಣಶಬ್ದೌ —
ವೈಶ್ವಾನರಶಬ್ದಸ್ತು ತ್ರಯಸ್ಯ ಸಾಧಾರಣಃ,
ಆತ್ಮಶಬ್ದಶ್ಚ ದ್ವಯಸ್ಯ,
ತಥಾಪಿ ವಿಶೇಷೋ ದೃಶ್ಯತೇ,
ಯೇನ ಪರಮೇಶ್ವರಪರತ್ವಂ ತಯೋರಭ್ಯುಪಗಮ್ಯತೇ — ‘
ತಸ್ಯ ಹ ವಾ ಏತಸ್ಯಾತ್ಮನೋ ವೈಶ್ವಾನರಸ್ಯ ಮೂರ್ಧೈವ ಸುತೇಜಾಃ’
ಇತ್ಯಾದಿಃ ।
ಅತ್ರ ಹಿ ಪರಮೇಶ್ವರ ಏವ ದ್ಯುಮೂರ್ಧತ್ವಾದಿವಿಶಿಷ್ಟೋಽವಸ್ಥಾಂತರಗತಃ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮತ್ವೇನೋಪನ್ಯಸ್ತ ಆಧ್ಯಾನಾಯೇತಿ ಗಮ್ಯತೇ,
ಕಾರಣತ್ವಾತ್ ।
ಕಾರಣಸ್ಯ ಹಿ ಸರ್ವಾಭಿಃ ಕಾರ್ಯಗತಾಭಿರವಸ್ಥಾಭಿರವಸ್ಥಾವತ್ತ್ವಾತ್ ದ್ಯುಲೋಕಾದ್ಯವಯವತ್ವಮುಪಪದ್ಯತೇ । ‘
ಸ ಸರ್ವೇಷು ಲೋಕೇಷು ಸರ್ವೇಷು ಭೂತೇಷು ಸರ್ವೇಷ್ವಾತ್ಮಸ್ವನ್ನಮತ್ತಿ’
ಇತಿ ಚ ಸರ್ವಲೋಕಾದ್ಯಾಶ್ರಯಂ ಫಲಂ ಶ್ರೂಯಮಾಣಂ ಪರಮಕಾರಣಪರಿಗ್ರಹೇ ಸಂಭವತಿ,
‘ಏವಂ ಹಾಸ್ಯ ಸರ್ವೇ ಪಾಪ್ಮಾನಃ ಪ್ರದೂಯಂತೇ’ (ಛಾ. ಉ. ೫ । ೨೪ । ೩) ಇತಿ ಚ ತದ್ವಿದಃ ಸರ್ವಪಾಪ್ಮಪ್ರದಾಹಶ್ರವಣಮ್ , ‘
ಕೋ ನ ಆತ್ಮಾ ಕಿಂ ಬ್ರಹ್ಮ’
ಇತಿ ಚಾತ್ಮಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದಾಭ್ಯಾಮುಪಕ್ರಮಃ; —
ಇತ್ಯೇವಮೇತಾನಿ ಲಿಂಗಾನಿ ಪರಮೇಶ್ವರಮೇವ ಗಮಯಂತಿ ।
ತಸ್ಮಾತ್ಪರಮೇಶ್ವರ ಏವ ವೈಶ್ವಾನರಃ ॥ ೨೪ ॥
ಸ್ಮರ್ಯಮಾಣಮನುಮಾನಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ ॥ ೨೫ ॥
ಇತಶ್ಚ ಪರಮೇಶ್ವರ ಏವ ವೈಶ್ವಾನರಃ; ಯಸ್ಮಾತ್ಪರಮೇಶ್ವರಸ್ಯೈವ ‘ಅಗ್ನಿರಾಸ್ಯಂ ದ್ಯೌರ್ಮೂರ್ಧಾ’ ಇತೀದೃಶಂ ತ್ರೈಲೋಕ್ಯಾತ್ಮಕಂ ರೂಪಂ ಸ್ಮರ್ಯತೇ — ‘ಯಸ್ಯಾಗ್ನಿರಾಸ್ಯಂ ದ್ಯೌರ್ಮೂರ್ಧಾ ಖಂ ನಾಭಿಶ್ಚರಣೌ ಕ್ಷಿತಿಃ । ಸೂರ್ಯಶ್ಚಕ್ಷುರ್ದಿಶಃ ಶ್ರೋತ್ರಂ ತಸ್ಮೈ ಲೋಕಾತ್ಮನೇ ನಮಃ’ ಇತಿ । ಏತತ್ಸ್ಮರ್ಯಮಾಣಂ ರೂಪಂ ಮೂಲಭೂತಾಂ ಶ್ರುತಿಮನುಮಾಪಯದಸ್ಯ ವೈಶ್ವಾನರಶಬ್ದಸ್ಯ ಪರಮೇಶ್ವರಪರತ್ವೇ ಅನುಮಾನಂ ಲಿಂಗಂ ಗಮಕಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಇತಿಶಬ್ದೋ ಹೇತ್ವರ್ಥೇ — ಯಸ್ಮಾದಿದಂ ಗಮಕಮ್ , ತಸ್ಮಾದಪಿ ವೈಶ್ವಾನರಃ ಪರಮಾತ್ಮೈವೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಯದ್ಯಪಿ ಸ್ತುತಿರಿಯಮ್ — ‘ತಸ್ಮೈ ಲೋಕಾತ್ಮನೇ ನಮಃ’ ಇತಿ, ತಥಾಪಿ ಸ್ತುತಿತ್ವಮಪಿ ನಾಸತಿ ಮೂಲಭೂತೇ ವೇದವಾಕ್ಯೇ ಸಮ್ಯಕ್ ಈದೃಶೇನ ರೂಪೇಣ ಸಂಭವತಿ । ‘ದ್ಯಾಂ ಮೂರ್ಧಾನಂ ಯಸ್ಯ ವಿಪ್ರಾ ವದಂತಿ ಖಂ ವೈ ನಾಭಿಂ ಚಂದ್ರಸೂರ್ಯೌ ಚ ನೇತ್ರೇ । ದಿಶಃ ಶ್ರೋತ್ರೇ ವಿದ್ಧಿ ಪಾದೌ ಕ್ಷಿತಿಂ ಚ ಸೋಽಚಿಂತ್ಯಾತ್ಮಾ ಸರ್ವಭೂತಪ್ರಣೇತಾ’ ಇತ್ಯೇವಂಜಾತೀಯಕಾ ಚ ಸ್ಮೃತಿರಿಹೋದಾಹರ್ತವ್ಯಾ ॥ ೨೫ ॥
ಶಬ್ದಾದಿಭ್ಯೋಽಂತಃಪ್ರತಿಷ್ಠಾನಾಚ್ಚ ನೇತಿ ಚೇನ್ನ ತಥಾದೃಷ್ಟ್ಯುಪದೇಶಾದಸಂಭವಾತ್ಪುರುಷಮಪಿ ಚೈನಮಧೀಯತೇ ॥ ೨೬॥
ಅತ್ರಾಹ —
ನ ಪರಮೇಶ್ವರೋ ವೈಶ್ವಾನರೋ ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ ।
ಕುತಃ ?
ಶಬ್ದಾದಿಭ್ಯೋಽಂತಃಪ್ರತಿಷ್ಠಾನಾಚ್ಚ ।
ಶಬ್ದಸ್ತಾವತ್ —
ವೈಶ್ವಾನರಶಬ್ದೋ ನ ಪರಮೇಶ್ವರೇ ಸಂಭವತಿ,
ಅರ್ಥಾಂತರೇ ರೂಢತ್ವಾತ್ ।
ತಥಾಗ್ನಿಶಬ್ದಃ ‘
ಸ ಏಷೋಽಗ್ನಿರ್ವೈಶ್ವಾನರಃ’
ಇತಿ ।
ಆದಿಶಬ್ದಾತ್ ‘ಹೃದಯಂ ಗಾರ್ಹಪತ್ಯಃ’ (ಛಾ. ಉ. ೫ । ೧೮ । ೨) ಇತ್ಯಾದ್ಯಗ್ನಿತ್ರೇತಾಪ್ರಕಲ್ಪನಮ್;
‘ತದ್ಯದ್ಭಕ್ತಂ ಪ್ರಥಮಮಾಗಚ್ಛೇತ್ತದ್ಧೋಮೀಯಮ್’ (ಛಾ. ಉ. ೫ । ೧೯ । ೧) ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಚ ಪ್ರಾಣಾಹುತ್ಯಧಿಕರಣತಾಸಂಕೀರ್ತನಮ್ ।
ಏತೇಭ್ಯೋ ಹೇತುಭ್ಯೋ ಜಾಠರೋ ವೈಶ್ವಾನರಃ ಪ್ರತ್ಯೇತವ್ಯಃ ।
ತಥಾಂತಃಪ್ರತಿಷ್ಠಾನಮಪಿ ಶ್ರೂಯತೇ — ‘
ಪುರುಷೇಽಂತಃ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಂ ವೇದ’
ಇತಿ ।
ತಚ್ಚ ಜಾಠರೇ ಸಂಭವತಿ ।
ಯದಪ್ಯುಕ್ತಮ್ ‘
ಮೂರ್ಧೈವ ಸುತೇಜಾಃ’
ಇತ್ಯಾದೇರ್ವಿಶೇಷಾತ್ಕಾರಣಾತ್ಪರಮಾತ್ಮಾ ವೈಶ್ವಾನರ ಇತಿ,
ಅತ್ರ ಬ್ರೂಮಃ —
ಕುತೋ ಹ್ಯೇಷ ನಿರ್ಣಯಃ,
ಯದುಭಯಥಾಪಿ ವಿಶೇಷಪ್ರತಿಭಾನೇ ಸತಿ ಪರಮೇಶ್ವರವಿಷಯ ಏವ ವಿಶೇಷ ಆಶ್ರಯಣೀಯೋ ನ ಜಾಠರವಿಷಯ ಇತಿ ।
ಅಥವಾ ಭೂತಾಗ್ನೇರಂತರ್ಬಹಿಶ್ಚಾವತಿಷ್ಠಮಾನಸ್ಯೈಷ ನಿರ್ದೇಶೋ ಭವಿಷ್ಯತಿ ।
ತಸ್ಯಾಪಿ ಹಿ ದ್ಯುಲೋಕಾದಿಸಂಬಂಧೋ ಮಂತ್ರವರ್ಣಾದವಗಮ್ಯತೇ —
‘ಯೋ ಭಾನುನಾ ಪೃಥಿವೀಂ ದ್ಯಾಮುತೇಮಾಮಾತತಾನ ರೋದಸೀ ಅಂತರಿಕ್ಷಮ್’ (ಋ. ಸಂ. ೧೦ । ೮೮ । ೪) ಇತ್ಯಾದೌ ।
ಅಥವಾ ತಚ್ಛರೀರಾಯಾ ದೇವತಾಯಾ ಐಶ್ವರ್ಯಯೋಗಾತ್ ದ್ಯುಲೋಕಾದ್ಯವಯವತ್ವಂ ಭವಿಷ್ಯತಿ ।
ತಸ್ಮಾನ್ನ ಪರಮೇಶ್ವರೋ ವೈಶ್ವಾನರ ಇತಿ ॥
ಅತ್ರೋಚ್ಯತೇ —
ನ ತಥಾದೃಷ್ಟ್ಯುಪದೇಶಾದಿತಿ ।
ನ ಶಬ್ದಾದಿಭ್ಯಃ ಕಾರಣೇಭ್ಯಃ ಪರಮೇಶ್ವರಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಾಖ್ಯಾನಂ ಯುಕ್ತಮ್ ।
ಕುತಃ ?
ತಥಾ ಜಾಠರಾಪರಿತ್ಯಾಗೇನ,
ದೃಷ್ಟ್ಯುಪದೇಶಾತ್ ।
ಪರಮೇಶ್ವರದೃಷ್ಟಿರ್ಹಿ ಜಾಠರೇ ವೈಶ್ವಾನರೇ ಇಹೋಪದಿಶ್ಯತೇ —
‘ಮನೋ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯುಪಾಸೀತ’ (ಛಾ. ಉ. ೩ । ೧೮ । ೧) ಇತ್ಯಾದಿವತ್ ।
ಅಥವಾ ಜಾಠರವೈಶ್ವಾನರೋಪಾಧಿಃ ಪರಮೇಶ್ವರ ಇಹ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯತ್ವೇನೋಪದಿಶ್ಯತೇ —
‘ಮನೋಮಯಃ ಪ್ರಾಣಶರೀರೋ ಭಾರೂಪಃ’ (ಛಾ. ಉ. ೩ । ೧೪ । ೨) ಇತ್ಯಾದಿವತ್ ।
ಯದಿ ಚೇಹ ಪರಮೇಶ್ವರೋ ನ ವಿವಕ್ಷ್ಯೇತ,
ಕೇವಲ ಏವ ಜಾಠರೋಽಗ್ನಿರ್ವಿವಕ್ಷ್ಯೇತ,
ತತಃ ‘
ಮೂರ್ಧೈವ ಸುತೇಜಾಃ’
ಇತ್ಯಾದೇರ್ವಿಶೇಷಸ್ಯಾಸಂಭವ ಏವ ಸ್ಯಾತ್ ।
ಯಥಾ ತು ದೇವತಾಭೂತಾಗ್ನಿವ್ಯಪಾಶ್ರಯೇಣಾಪ್ಯಯಂ ವಿಶೇಷ ಉಪಪಾದಯಿತುಂ ನ ಶಕ್ಯತೇ,
ತಥೋತ್ತರಸೂತ್ರೇ ವಕ್ಷ್ಯಾಮಃ ।
ಯದಿ ಚ ಕೇವಲ ಏವ ಜಾಠರೋ ವಿವಕ್ಷ್ಯೇತ,
ಪುರುಷೇಽಂತಃಪ್ರತಿಷ್ಠಿತತ್ವಂ ಕೇವಲಂ ತಸ್ಯ ಸ್ಯಾತ್ ।
ನ ತು ಪುರುಷತ್ವಮ್ ।
ಪುರುಷಮಪಿ ಚೈನಮಧೀಯತೇ ವಾಜಸನೇಯಿನಃ —
‘ಸ ಏಷೋಽಗ್ನಿರ್ವೈಶ್ವಾನರೋ ಯತ್ಪುರುಷಃ ಸ ಯೋ ಹೈತಮೇವಮಗ್ನಿಂ ವೈಶ್ವಾನರಂ ಪುರುಷಂ ಪುರುಷೇಽಂತಃ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಂ ವೇದ’ (ಶ. ಬ್ರಾ. ೧೦ । ೬ । ೧ । ೧೧) ಇತಿ ।
ಪರಮೇಶ್ವರಸ್ಯ ತು ಸರ್ವಾತ್ಮತ್ವಾತ್ಪುರುಷತ್ವಂ ಪುರುಷೇಽಂತಃಪ್ರತಿಷ್ಠಿತತ್ವಂ ಚೋಭಯಮುಪಪದ್ಯತೇ ।
ಯೇ ತು ‘
ಪುರುಷವಿಧಮಪಿ ಚೈನಮಧೀಯತೇ’
ಇತಿ ಸೂತ್ರಾವಯವಂ ಪಠಂತಿ,
ತೇಷಾಮೇಷೋಽರ್ಥಃ —
ಕೇವಲಜಾಠರಪರಿಗ್ರಹೇ ಪುರುಷೇಽಂತಃಪ್ರತಿಷ್ಠಿತತ್ವಂ ಕೇವಲಂ ಸ್ಯಾತ್ ।
ನ ತು ಪುರುಷವಿಧತ್ವಮ್ ।
ಪುರುಷವಿಧಮಪಿ ಚೈನಮಧೀಯತೇ ವಾಜಸನೇಯಿನಃ — ‘
ಪುರುಷವಿಧಂ ಪುರುಷೇಽಂತಃ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಂ ವೇದ’
ಇತಿ ।
ಪುರುಷವಿಧತ್ವಂ ಚ ಪ್ರಕರಣಾತ್ ಯದಧಿದೈವತಂ ದ್ಯುಮೂರ್ಧತ್ವಾದಿ ಪೃಥಿವೀಪ್ರತಿಷ್ಠಿತತ್ವಾಂತಮ್ ,
ಯಚ್ಚಾಧ್ಯಾತ್ಮಂ ಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ಮೂರ್ಧತ್ವಾದಿ ಚುಬುಕಪ್ರತಿಷ್ಠಿತತ್ವಾಂತಮ್ ,
ತತ್ಪರಿಗೃಹ್ಯತೇ ॥ ೨೬ ॥
ಅತ ಏವ ನ ದೇವತಾ ಭೂತಂ ಚ ॥ ೨೭ ॥
ಯತ್ಪುನರುಕ್ತಮ್ — ಭೂತಾಗ್ನೇರಪಿ ಮಂತ್ರವರ್ಣೇ ದ್ಯುಲೋಕಾದಿಸಂಬಂಧದರ್ಶನಾತ್ ‘ಮೂರ್ಧೈವ ಸುತೇಜಾಃ’ ಇತ್ಯಾದ್ಯವಯವಕಲ್ಪನಂ ತಸ್ಯೈವ ಭವಿಷ್ಯತೀತಿ, ತಚ್ಛರೀರಾಯಾ ದೇವತಾಯಾ ವಾ ಐಶ್ವರ್ಯಯೋಗಾದಿತಿ; ತತ್ಪರಿಹರ್ತವ್ಯಮ್ । ಅತ್ರೋಚ್ಯತೇ — ಅತ ಏವೋಕ್ತೇಭ್ಯೋ ಹೇತುಭ್ಯೋ ನ ದೇವತಾ ವೈಶ್ವಾನರಃ । ತಥಾ ಭೂತಾಗ್ನಿರಪಿ ನ ವೈಶ್ವಾನರಃ । ನ ಹಿ ಭೂತಾಗ್ನೇರೌಷ್ಣ್ಯಪ್ರಕಾಶಮಾತ್ರಾತ್ಮಕಸ್ಯ ದ್ಯುಮೂರ್ಧತ್ವಾದಿಕಲ್ಪನೋಪಪದ್ಯತೇ, ವಿಕಾರಸ್ಯ ವಿಕಾರಾಂತರಾತ್ಮತ್ವಾಸಂಭವಾತ್ । ತಥಾ ದೇವತಾಯಾಃ ಸತ್ಯಪ್ಯೈಶ್ವರ್ಯಯೋಗೇ ನ ದ್ಯುಮೂರ್ಧತ್ವಾದಿಕಲ್ಪನಾ ಸಂಭವತಿ, ಅಕಾರಣತ್ವಾತ್ ಪರಮೇಶ್ವರಾಧೀನೈಶ್ವರ್ಯತ್ವಾಚ್ಚ । ಆತ್ಮಶಬ್ದಾಸಂಭವಶ್ಚ ಸರ್ವೇಷ್ವೇಷು ಪಕ್ಷೇಷು ಸ್ಥಿತ ಏವ ॥ ೨೭ ॥
ಸಾಕ್ಷಾದಪ್ಯವಿರೋಧಂ ಜೈಮಿನಿಃ ॥ ೨೮ ॥
ಪೂರ್ವಂ ಜಾಠರಾಗ್ನಿಪ್ರತೀಕೋ ಜಾಠರಾಗ್ನ್ಯುಪಾಧಿಕೋ ವಾ ಪರಮೇಶ್ವರ ಉಪಾಸ್ಯ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ ಅಂತಃಪ್ರತಿಷ್ಠಿತತ್ವಾದ್ಯನುರೋಧೇನ । ಇದಾನೀಂ ತು ವಿನೈವ ಪ್ರತೀಕೋಪಾಧಿಕಲ್ಪನಾಭ್ಯಾಂ ಸಾಕ್ಷಾದಪಿ ಪರಮೇಶ್ವರೋಪಾಸನಪರಿಗ್ರಹೇ ನ ಕಶ್ಚಿದ್ವಿರೋಧ ಇತಿ ಜೈಮಿನಿರಾಚಾರ್ಯೋ ಮನ್ಯತೇ । ನನು ಜಾಠರಾಗ್ನ್ಯಪರಿಗ್ರಹೇಽಂತಃಪ್ರತಿಷ್ಠಿತತ್ವವಚನಂ ಶಬ್ದಾದೀನಿ ಚ ಕಾರಣಾನಿ ವಿರುಧ್ಯೇರನ್ನಿತಿ । ಅತ್ರೋಚ್ಯತೇ — ಅಂತಃಪ್ರತಿಷ್ಠಿತತ್ವವಚನಂ ತಾವನ್ನ ವಿರುಧ್ಯತೇ । ನ ಹೀಹ ‘ಪುರುಷವಿಧಂ ಪುರುಷೇಽಂತಃ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಂ ವೇದ’ ಇತಿ ಜಾಠರಾಗ್ನ್ಯಭಿಪ್ರಾಯೇಣೇದಮುಚ್ಯತೇ, ತಸ್ಯಾಪ್ರಕೃತತ್ವಾದಸಂಶಬ್ದಿತತ್ವಾಚ್ಚ । ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ? ಯತ್ಪ್ರಕೃತಂ ಮೂರ್ಧಾದಿಚುಬುಕಾಂತೇಷು ಪುರುಷಾವಯವೇಷು ಪುರುಷವಿಧತ್ವಂ ಕಲ್ಪಿತಮ್ , ತದಭಿಪ್ರಾಯೇಣೇದಮುಚ್ಯತೇ — ‘ಪುರುಷವಿಧಂ ಪುರುಷೇಽಂತಃ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಂ ವೇದ’ ಇತಿ । ಯಥಾ ವೃಕ್ಷೇ ಶಾಖಾಂ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಾಂ ಪಶ್ಯತೀತಿ, ತದ್ವತ್ । ಅಥವಾ ಯಃ ಪ್ರಕೃತಃ ಪರಮಾತ್ಮಾ ಅಧ್ಯಾತ್ಮಮಧಿದೈವತಂ ಚ ಪುರುಷವಿಧತ್ವೋಪಾಧಿಃ, ತಸ್ಯ ಯತ್ಕೇವಲಂ ಸಾಕ್ಷಿರೂಪಮ್ , ತದಭಿಪ್ರಾಯೇಣೇದಮುಚ್ಯತೇ — ‘ಪುರುಷವಿಧಂ ಪುರುಷೇಽಂತಃ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಂ ವೇದ’ ಇತಿ । ನಿಶ್ಚಿತೇ ಚ ಪೂರ್ವಾಪರಾಲೋಚನವಶೇನ ಪರಮಾತ್ಮಪರಿಗ್ರಹೇ, ತದ್ವಿಷಯ ಏವ ವೈಶ್ವಾನರಶಬ್ದಃ ಕೇನಚಿದ್ಯೋಗೇನ ವರ್ತಿಷ್ಯತೇ — ವಿಶ್ವಶ್ಚಾಯಂ ನರಶ್ಚೇತಿ, ವಿಶ್ವೇಷಾಂ ವಾಯಂ ನರಃ, ವಿಶ್ವೇ ವಾ ನರಾ ಅಸ್ಯೇತಿ ವಿಶ್ವಾನರಃ ಪರಮಾತ್ಮಾ, ಸರ್ವಾತ್ಮತ್ವಾತ್ , ವಿಶ್ವಾನರ ಏವ ವೈಶ್ವಾನರಃ । ತದ್ಧಿತೋಽನನ್ಯಾರ್ಥಃ, ರಾಕ್ಷಸವಾಯಸಾದಿವತ್ । ಅಗ್ನಿಶಬ್ದೋಽಪ್ಯಗ್ರಣೀತ್ವಾದಿಯೋಗಾಶ್ರಯಣೇನ ಪರಮಾತ್ಮವಿಷಯ ಏವ ಭವಿಷ್ಯತಿ । ಗಾರ್ಹಪತ್ಯಾದಿಕಲ್ಪನಂ ಪ್ರಾಣಾಹುತ್ಯಧಿಕರಣತ್ವಂ ಚ ಪರಮಾತ್ಮನೋಽಪಿ ಸರ್ವಾತ್ಮತ್ವಾದುಪಪದ್ಯತೇ ॥ ೨೮ ॥
ಕಥಂ ಪುನಃ ಪರಮೇಶ್ವರಪರಿಗ್ರಹೇ ಪ್ರಾದೇಶಮಾತ್ರಶ್ರುತಿರುಪಪದ್ಯತ ಇತಿ, ತಾಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತು ಮಾರಭತೇ —
ಅಭಿವ್ಯಕ್ತೇರಿತ್ಯಾಶ್ಮರಥ್ಯಃ ॥ ೨೯ ॥
ಅತಿಮಾತ್ರಸ್ಯಾಪಿ ಪರಮೇಶ್ವರಸ್ಯ ಪ್ರಾದೇಶಮಾತ್ರತ್ವಮಭಿವ್ಯಕ್ತಿನಿಮಿತ್ತಂ ಸ್ಯಾತ್ । ಅಭಿವ್ಯಜ್ಯತೇ ಕಿಲ ಪ್ರಾದೇಶಮಾತ್ರಪರಿಮಾಣಃ ಪರಮೇಶ್ವರ ಉಪಾಸಕಾನಾಂ ಕೃತೇ । ಪ್ರದೇಶವಿಶೇಷೇಷು ವಾ ಹೃದಯಾದಿಷೂಪಲಬ್ಧಿಸ್ಥಾನೇಷು ವಿಶೇಷೇಣಾಭಿವ್ಯಜ್ಯತೇ । ಅತಃ ಪರಮೇಶ್ವರೇಽಪಿ ಪ್ರಾದೇಶಮಾತ್ರಶ್ರುತಿರಭಿವ್ಯಕ್ತೇರುಪಪದ್ಯತ ಇತ್ಯಾಶ್ಮರಥ್ಯ ಆಚಾರ್ಯೋ ಮನ್ಯತೇ ॥ ೨೯ ॥
ಅನುಸ್ಮೃತೇರ್ಬಾದರಿಃ ॥ ೩೦ ॥
ಪ್ರಾದೇಶಮಾತ್ರಹೃದಯಪ್ರತಿಷ್ಠೇನ ವಾಯಂ ಮನಸಾನುಸ್ಮರ್ಯತೇ । ತೇನ ‘ಪ್ರಾದೇಶಮಾತ್ರಃ’ ಇತ್ಯುಚ್ಯತೇ । ಯಥಾ ಪ್ರಸ್ಥಮಿತಾ ಯವಾಃ ಪ್ರಸ್ಥಾ ಇತ್ಯುಚ್ಯಂತೇ, ತದ್ವತ್ । ಯದ್ಯಪಿ ಚ ಯವೇಷು ಸ್ವಗತಮೇವ ಪರಿಮಾಣಂ ಪ್ರಸ್ಥಸಂಬಂಧಾದ್ವ್ಯಜ್ಯತೇ, ನ ಚೇಹ ಪರಮೇಶ್ವರಗತಂ ಕಿಂಚಿತ್ಪರಿಮಾಣಮಸ್ತಿ, ಯದ್ಧೃದಯಸಂಬಂಧಾದ್ವ್ಯಜ್ಯೇತ; ತಥಾಪಿ ಪ್ರಯುಕ್ತಾಯಾಃ ಪ್ರಾದೇಶಮಾತ್ರಶ್ರುತೇಃ ಸಂಭವತಿ ಯಥಾಕಥಂಚಿದನುಸ್ಮರಣಮಾಲಂಬನಮಿತ್ಯುಚ್ಯತೇ । ಪ್ರಾದೇಶಮಾತ್ರತ್ವೇನ ವಾಯಮಪ್ರಾದೇಶಮಾತ್ರೋಽಪ್ಯನುಸ್ಮರಣೀಯಃ ಪ್ರಾದೇಶಮಾತ್ರಶ್ರುತ್ಯರ್ಥವತ್ತಾಯೈ । ಏವಮನುಸ್ಮೃತಿನಿಮಿತ್ತಾ ಪರಮೇಶ್ವರೇ ಪ್ರಾದೇಶಮಾತ್ರಶ್ರುತಿರಿತಿ ಬಾದರಿರಾಚಾರ್ಯೋ ಮನ್ಯತೇ ॥ ೩೦ ॥
ಸಂಪತ್ತೇರಿತಿ ಜೈಮಿನಿಸ್ತಥಾ ಹಿ ದರ್ಶಯತಿ ॥ ೩೧ ॥
ಸಂಪತ್ತಿನಿಮಿತ್ತಾ ವಾ ಸ್ಯಾತ್ಪ್ರಾದೇಶಮಾತ್ರಶ್ರುತಿಃ । ಕುತಃ ? ತಥಾಹಿ ಸಮಾನಪ್ರಕರಣಂ ವಾಜಸನೇಯಿಬ್ರಾಹ್ಮಣಂ ದ್ಯುಪ್ರಭೃತೀನ್ಪೃಥಿವೀಪರ್ಯಂತಾಂಸ್ತ್ರೈಲೋಕ್ಯಾತ್ಮನೋ ವೈಶ್ವಾನರಸ್ಯಾವಯವಾನಧ್ಯಾತ್ಮಮೂರ್ಧಪ್ರಭೃತಿಷು ಚುಬುಕಪರ್ಯಂತೇಷು ದೇಹಾವಯವೇಷು ಸಂಪಾದಯತ್ಪ್ರಾದೇಶಮಾತ್ರಸಂಪತ್ತಿಂ ಪರಮೇಶ್ವರಸ್ಯ ದರ್ಶಯತಿ — ‘ಪ್ರಾದೇಶಮಾತ್ರಮಿವ ಹ ವೈ ದೇವಾಃ ಸುವಿದಿತಾ ಅಭಿಸಂಪನ್ನಾಸ್ತಥಾ ನು ವ ಏತಾನ್ವಕ್ಷ್ಯಾಮಿ ಯಥಾ ಪ್ರಾದೇಶಮಾತ್ರಮೇವಾಭಿಸಂಪಾದಯಿಷ್ಯಾಮೀತಿ । ಸ ಹೋವಾಚ ಮೂರ್ಧಾನಮುಪದಿಶನ್ನುವಾಚೈಷ ವಾ ಅತಿಷ್ಠಾ ವೈಶ್ವಾನರ ಇತಿ । ಚಕ್ಷುಷೀ ಉಪದಿಶನ್ನುವಾಚೈಷ ವೈ ಸುತೇಜಾ ವೈಶ್ವಾನರ ಇತಿ । ನಾಸಿಕೇ ಉಪದಿಶನ್ನುವಾಚೈಷ ವೈ ಪೃಥಗ್ವರ್ತ್ಮಾತ್ಮಾ ವೈಶ್ವಾನರ ಇತಿ । ಮುಖ್ಯಮಾಕಾಶಮುಪದಿಶನ್ನುವಾಚೈಷ ವೈ ಬಹುಲೋ ವೈಶ್ವಾನರ ಇತಿ । ಮುಖ್ಯಾ ಅಪ ಉಪದಿಶನ್ನುವಾಚೈಷ ವೈ ರಯಿರ್ವೈಶ್ವಾನರ ಇತಿ । ಚುಬುಕಮುಪದಿಶನ್ನುವಾಚೈಷ ವೈ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾ ವೈಶ್ವಾನರಃ’ ಇತಿ । ಚುಬುಕಮಿತ್ಯಧರಂ ಮುಖಫಲಕಮುಚ್ಯತೇ । ಯದ್ಯಪಿ ವಾಜಸನೇಯಕೇ ದ್ಯೌರತಿಷ್ಠಾತ್ವಗುಣಾ ಸಮಾಮ್ನಾಯತೇ, ಆದಿತ್ಯಶ್ಚ ಸುತೇಜಸ್ತ್ವಗುಣಃ, ಛಾಂದೋಗ್ಯೇ ಪುನಃ ದ್ಯೌಃ ಸುತೇಜಸ್ತ್ವಗುಣಾ ಸಮಾಮ್ನಾಯತೇ, ಆದಿತ್ಯಶ್ಚ ವಿಶ್ವರೂಪತ್ವಗುಣಃ; ತಥಾಪಿ ನೈತಾವತಾ ವಿಶೇಷೇಣ ಕಿಂಚಿದ್ಧೀಯತೇ, ಪ್ರಾದೇಶಮಾತ್ರಶ್ರುತೇರವಿಶೇಷಾತ್ , ಸರ್ವಶಾಖಾಪ್ರತ್ಯಯತ್ವಾಚ್ಚ । ಸಂಪತ್ತಿನಿಮಿತ್ತಾಂ ಪ್ರಾದೇಶಮಾತ್ರಶ್ರುತಿಂ ಯುಕ್ತತರಾಂ ಜೈಮಿನಿರಾಚಾರ್ಯೋ ಮನ್ಯತೇ ॥ ೩೧ ॥
ಆಮನಂತಿ ಚೈನಮಸ್ಮಿನ್ ॥ ೩೨ ॥
ಆಮನಂತಿ ಚೈನಂ ಪರಮೇಶ್ವರಮಸ್ಮಿನ್ಮೂರ್ಧಚುಬುಕಾಂತರಾಲೇ ಜಾಬಾಲಾಃ — ‘
ಯ ಏಷೋಽನಂತೋಽವ್ಯಕ್ತ ಆತ್ಮಾ ಸೋಽವಿಮುಕ್ತೇ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತ ಇತಿ ।
ಸೋಽವಿಮುಕ್ತಃ ಕಸ್ಮಿನ್ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತ ಇತಿ ।
ವರಣಾಯಾಂ ನಾಸ್ಯಾಂ ಚ ಮಧ್ಯೇ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತ ಇತಿ ।
ಕಾ ವೈ ವರಣಾ ಕಾ ಚ ನಾಸೀತಿ’ ।
ತತ್ರ ಚೇಮಾಮೇವ ನಾಸಿಕಾಮ್ ‘
ಸರ್ವಾಣೀಂದ್ರಿಯಕೃತಾನಿ ಪಾಪಾನಿ ವಾರಯತೀತಿ ಸಾ ವರಣಾ,
ಸರ್ವಾಣೀಂದ್ರಿಯಕೃತಾನಿ ಪಾಪಾನಿ ನಾಶಯತೀತಿ ಸಾ ನಾಸೀ’
ಇತಿ ವರಣಾನಾಸೀತಿ ನಿರುಚ್ಯ,
ಪುನರಪ್ಯಾಮನಂತಿ —
‘ಕತಮಚ್ಚಾಸ್ಯ ಸ್ಥಾನಂ ಭವತೀತಿ । ಭ್ರುವೋರ್ಘ್ರಾಣಸ್ಯ ಚ ಯಃ ಸಂಧಿಃ ಸ ಏಷ ದ್ಯುಲೋಕಸ್ಯ ಪರಸ್ಯ ಚ ಸಂಧಿರ್ಭವತಿ’ (ಜಾ. ಉ. ೨) ಇತಿ ।
ತಸ್ಮಾದುಪಪನ್ನಾ ಪರಮೇಶ್ವರೇ ಪ್ರಾದೇಶಮಾತ್ರಶ್ರುತಿಃ ।
ಅಭಿವಿಮಾನಶ್ರುತಿಃ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮತ್ವಾಭಿಪ್ರಾಯಾ ।
ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮತಯಾ ಸರ್ವೈಃ ಪ್ರಾಣಿಭಿರಭಿವಿಮೀಯತ ಇತ್ಯಭಿವಿಮಾನಃ ।
ಅಭಿಗತೋ ವಾಯಂ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮತ್ವಾತ್ ,
ವಿಮಾನಶ್ಚ ಮಾನವಿಯೋಗಾತ್ ಇತ್ಯಭಿವಿಮಾನಃ ।
ಅಭಿವಿಮಿಮೀತೇ ವಾ ಸರ್ವಂ ಜಗತ್ ,
ಕಾರಣತ್ವಾದಿತ್ಯಭಿವಿಮಾನಃ ।
ತಸ್ಮಾತ್ಪರಮೇಶ್ವರೋ ವೈಶ್ವಾನರ ಇತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ ॥ ೩೨ ॥
ಇತಿ ಶ್ರೀಮತ್ಪರಮಹಂಸಪರಿವ್ರಾಜಕಾಚಾರ್ಯಸ್ಯ ಶ್ರೀಗೋವಿಂದಭಗವತ್ಪೂಜ್ಯಪಾದಶಿಷ್ಯಸ್ಯ ಶ್ರೀಮಚ್ಛಂಕರಭಗವತಃ ಕೃತೌ ಶಾರೀರಕಮೀಮಾಂಸಾಸೂತ್ರಭಾಷ್ಯೇ ಪ್ರಥಮಾಧ್ಯಾಯಸ್ಯ ದ್ವಿತೀಯಃ ಪಾದಃ ॥
ದ್ಯುಭ್ವಾದ್ಯಾಯತನಂ ಸ್ವಶಬ್ದಾತ್ ॥ ೧ ॥
ದ್ಯುಭ್ವಾದ್ಯಾಯತನಮಿತಿ ।
ದ್ಯೌಶ್ಚ ಭೂಶ್ಚ ದ್ಯುಭುವೌ,
ದ್ಯುಭುವೌ ಆದೀ ಯಸ್ಯ ತದಿದಂ ದ್ಯುಭ್ವಾದಿ ।
ಯದೇತದಸ್ಮಿನ್ವಾಕ್ಯೇ ದ್ಯೌಃ ಪೃಥಿವ್ಯಂತರಿಕ್ಷಂ ಮನಃ ಪ್ರಾಣಾ ಇತ್ಯೇವಮಾತ್ಮಕಂ ಜಗತ್ ಓತತ್ವೇನ ನಿರ್ದಿಷ್ಟಮ್ ,
ತಸ್ಯಾಯತನಂ ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ ।
ಕುತಃ ?
ಸ್ವಶಬ್ದಾತ್ ಆತ್ಮಶಬ್ದಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಆತ್ಮಶಬ್ದೋ ಹೀಹ ಭವತಿ — ‘
ತಮೇವೈಕಂ ಜಾನಥ ಆತ್ಮಾನಮ್’
ಇತಿ ।
ಆತ್ಮಶಬ್ದಶ್ಚ ಪರಮಾತ್ಮಪರಿಗ್ರಹೇ ಸಮ್ಯಗವಕಲ್ಪತೇ,
ನಾರ್ಥಾಂತರಪರಿಗ್ರಹೇ ।
ಕ್ವಚಿಚ್ಚ ಸ್ವಶಬ್ದೇನೈವ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಆಯತನತ್ವಂ ಶ್ರೂಯತೇ —
‘ಸನ್ಮೂಲಾಃ ಸೋಮ್ಯೇಮಾಃ ಸರ್ವಾಃ ಪ್ರಜಾಃ ಸದಾಯತನಾಃ ಸತ್ಪ್ರತಿಷ್ಠಾಃ’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೮ । ೪) ಇತಿ ।
ಸ್ವಶಬ್ದೇನೈವ ಚೇಹ ಪುರಸ್ತಾದುಪರಿಷ್ಟಾಚ್ಚ ಬ್ರಹ್ಮ ಸಂಕೀರ್ತ್ಯತೇ — ‘
ಪುರುಷ ಏವೇದಂ ವಿಶ್ವಂ ಕರ್ಮ ತಪೋ ಬ್ರಹ್ಮ ಪರಾಮೃತಮ್’
ಇತಿ,
‘ಬ್ರಹ್ಮೈವೇದಮಮೃತಂ ಪುರಸ್ತಾದ್ಬ್ರಹ್ಮ ಪಶ್ಚಾದ್ಬ್ರಹ್ಮ ದಕ್ಷಿಣತಶ್ಚೋತ್ತರೇಣ’ (ಮು. ಉ. ೨ । ೨ । ೧೨) ಇತಿ ಚ ।
ತತ್ರ ತ್ವಾಯತನಾಯತನವದ್ಭಾವಶ್ರವಣಾತ್ ಸರ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಚ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಾತ್ ,
ಯಥಾನೇಕಾತ್ಮಕೋ ವೃಕ್ಷಃ ಶಾಖಾ ಸ್ಕಂಧೋ ಮೂಲಂ ಚೇತಿ,
ಏವಂ ನಾನಾರಸೋ ವಿಚಿತ್ರ ಆತ್ಮೇತ್ಯಾಶಂಕಾ ಸಂಭವತಿ ।
ತಾಂ ನಿವರ್ತಯಿತುಂ ಸಾವಧಾರಣಮಾಹ — ‘
ತಮೇವೈಕಂ ಜಾನಥ ಆತ್ಮಾನಮ್’
ಇತಿ ।
ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ —
ನ ಕಾರ್ಯಪ್ರಪಂಚವಿಶಿಷ್ಟೋ ವಿಚಿತ್ರ ಆತ್ಮಾ ವಿಜ್ಞೇಯಃ ।
ಕಿಂ ತರ್ಹಿ ?
ಅವಿದ್ಯಾಕೃತಂ ಕಾರ್ಯಪ್ರಪಂಚಂ ವಿದ್ಯಯಾ ಪ್ರವಿಲಾಪಯಂತಃ ತಮೇವೈಕಮಾಯತನಭೂತಮಾತ್ಮಾನಂ ಜಾನಥ ಏಕರಸಮಿತಿ ।
ಯಥಾ ‘
ಯಸ್ಮಿನ್ನಾಸ್ತೇ ದೇವದತ್ತಸ್ತದಾನಯ’
ಇತ್ಯುಕ್ತೇ ಆಸನಮೇವಾನಯತಿ,
ನ ದೇವದತ್ತಮ್ ।
ತದ್ವದಾಯತನಭೂತಸ್ಯೈವೈಕರಸಸ್ಯಾತ್ಮನೋ ವಿಜ್ಞೇಯತ್ವಮುಪದಿಶ್ಯತೇ ।
ವಿಕಾರಾನೃತಾಭಿಸಂಧಸ್ಯ ಚಾಪವಾದಃ ಶ್ರೂಯತೇ —
‘ಮೃತ್ಯೋಃ ಸ ಮೃತ್ಯುಮಾಪ್ನೋತಿ ಯ ಇಹ ನಾನೇವ ಪಶ್ಯತಿ’ (ಕ. ಉ. ೨ । ೧ । ೧೦) ಇತಿ । ‘
ಸರ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮ’
ಇತಿ ತು ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಂ ಪ್ರಪಂಚಪ್ರವಿಲಾಪನಾರ್ಥಮ್ ,
ನ ಅನೇಕರಸತಾಪ್ರತಿಪಾದನಾರ್ಥಮ್ ,
‘ಸ ಯಥಾ ಸೈಂಧವಘನೋಽನಂತರೋಽಬಾಹ್ಯಃ ಕೃತ್ಸ್ನೋ ರಸಘನ ಏವೈವಂ ವಾ ಅರೇಽಯಮಾತ್ಮಾನಂತರೋಽಬಾಹ್ಯಃ ಕೃತ್ಸ್ನಃ ಪ್ರಜ್ಞಾನಘನ ಏವ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೫ । ೧೩) ಇತ್ಯೇಕರಸತಾಶ್ರವಣಾತ್ ।
ತಸ್ಮಾದ್ದ್ಯುಭ್ವಾದ್ಯಾಯತನಂ ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮ ।
ಯತ್ತೂಕ್ತಮ್ —
ಸೇತುಶ್ರುತೇಃ,
ಸೇತೋಶ್ಚ ಪಾರವತ್ತ್ವೋಪಪತ್ತೇಃ,
ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽರ್ಥಾಂತರೇಣ ದ್ಯುಭ್ವಾದ್ಯಾಯತನೇನ ಭವಿತವ್ಯಮಿತಿ,
ಅತ್ರೋಚ್ಯತೇ —
ವಿಧಾರಣತ್ವಮಾತ್ರಮತ್ರ ಸೇತುಶ್ರುತ್ಯಾ ವಿವಕ್ಷ್ಯತೇ,
ನ ಪಾರವತ್ತ್ವಾದಿ ।
ನ ಹಿ ಮೃದ್ದಾರುಮಯೋ ಲೋಕೇ ಸೇತುರ್ದೃಷ್ಟ ಇತ್ಯತ್ರಾಪಿ ಮೃದ್ದಾರುಮಯ ಏವ ಸೇತುರಭ್ಯುಪಗಮ್ಯತೇ ।
ಸೇತುಶಬ್ದಾರ್ಥೋಽಪಿ ವಿಧಾರಣತ್ವಮಾತ್ರಮೇವ,
ನ ಪಾರವತ್ತ್ವಾದಿ,
ಷಿಞೋ ಬಂಧನಕರ್ಮಣಃ ಸೇತುಶಬ್ದವ್ಯುತ್ಪತ್ತೇಃ ।
ಅಪರ ಆಹ — ‘
ತಮೇವೈಕಂ ಜಾನಥ ಆತ್ಮಾನಮ್’
ಇತಿ ಯದೇತತ್ಸಂಕೀರ್ತಿತಮಾತ್ಮಜ್ಞಾನಮ್ ,
ಯಚ್ಚೈತತ್ ‘
ಅನ್ಯಾ ವಾಚೋ ವಿಮುಂಚಥ’
ಇತಿ ವಾಗ್ವಿಮೋಚನಮ್ ,
ತತ್ ಅತ್ರ ಅಮೃತತ್ವಸಾಧನತ್ವಾತ್ , ‘
ಅಮೃತಸ್ಯೈಷ ಸೇತುಃ’
ಇತಿ ಸೇತುಶ್ರುತ್ಯಾ ಸಂಕೀರ್ತ್ಯತೇ ।
ನ ತು ದ್ಯುಭ್ವಾದ್ಯಾಯತನಮ್ ।
ತತ್ರ ಯದುಕ್ತಮ್ —
ಸೇತುಶ್ರುತೇರ್ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽರ್ಥಾಂತರೇಣ ದ್ಯುಭ್ವಾದ್ಯಾಯತನೇನ ಭಾವ್ಯಮಿತಿ,
ಏತದಯುಕ್ತಮ್ ॥ ೧ ॥
ಮುಕ್ತೋಪಸೃಪ್ಯವ್ಯಪದೇಶಾತ್ ॥ ೨ ॥
ನಾನುಮಾನಮತಚ್ಛಬ್ದಾತ್ ॥ ೩ ॥
ಯಥಾ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪ್ರತಿಪಾದಕೋ ವೈಶೇಷಿಕೋ ಹೇತುರುಕ್ತಃ,
ನೈವಮರ್ಥಾಂತರಸ್ಯ ವೈಶೇಷಿಕೋ ಹೇತುಃ ಪ್ರತಿಪಾದಕೋಽಸ್ತೀತ್ಯಾಹ ।
ನಾನುಮಾನಂ ಸಾಂಖ್ಯಸ್ಮೃತಿಪರಿಕಲ್ಪಿತಂ ಪ್ರಧಾನಮ್ ಇಹ ದ್ಯುಭ್ವಾದ್ಯಾಯತನತ್ವೇನ ಪ್ರತಿಪತ್ತವ್ಯಮ್ ।
ಕಸ್ಮಾತ್ ?
ಅತಚ್ಛಬ್ದಾತ್ ।
ತಸ್ಯಾಚೇತನಸ್ಯ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯ ಪ್ರತಿಪಾದಕಃ ಶಬ್ದಃ ತಚ್ಛಬ್ದಃ,
ನ ತಚ್ಛಬ್ದಃ ಅತಚ್ಛಬ್ದಃ ।
ನ ಹ್ಯತ್ರಾಚೇತನಸ್ಯ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯ ಪ್ರತಿಪಾದಕಃ ಕಶ್ಚಿಚ್ಛಬ್ದೋಽಸ್ತಿ,
ಯೇನಾಚೇತನಂ ಪ್ರಧಾನಂ ಕಾರಣತ್ವೇನಾಯತನತ್ವೇನ ವಾವಗಮ್ಯೇತ ।
ತದ್ವಿಪರೀತಸ್ಯ ಚೇತನಸ್ಯ ಪ್ರತಿಪಾದಕಶಬ್ದೋಽತ್ರಾಸ್ತಿ —
‘ಯಃ ಸರ್ವಜ್ಞಃ ಸರ್ವವಿತ್’ (ಮು. ಉ. ೧ । ೧ । ೯) ಇತ್ಯಾದಿಃ ।
ಅತ ಏವ ನ ವಾಯುರಪೀಹ ದ್ಯುಭ್ವಾದ್ಯಾಯತನತ್ವೇನಾಶ್ರೀಯತೇ ॥ ೩ ॥
ಪ್ರಾಣಭೃಚ್ಚ ॥ ೪ ॥
ಯದ್ಯಪಿ ಪ್ರಾಣಭೃತೋ ವಿಜ್ಞಾನಾತ್ಮನ ಆತ್ಮತ್ವಂ ಚೇತನತ್ವಂ ಚ ಸಂಭವತಿ, ತಥಾಪ್ಯುಪಾಧಿಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಾದ್ಯಸಂಭವೇ ಸತಿ ಅಸ್ಮಾದೇವಾತಚ್ಛಬ್ದಾತ್ ಪ್ರಾಣಭೃದಪಿ ನ ದ್ಯುಭ್ವಾದ್ಯಾಯತನತ್ವೇನಾಶ್ರಯಿತವ್ಯಃ । ನ ಚೋಪಾಧಿಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಸ್ಯಾವಿಭೋಃ ಪ್ರಾಣಭೃತೋ ದ್ಯುಭ್ವಾದ್ಯಾಯತನತ್ವಮಪಿ ಸಮ್ಯಕ್ಸಂಭವತಿ । ಪೃಥಗ್ಯೋಗಕರಣಮುತ್ತರಾರ್ಥಮ್ ॥ ೪ ॥
ಕುತಶ್ಚ ನ ಪ್ರಾಣಭೃತ್ ದ್ಯುಭ್ವಾದ್ಯಾಯತನತ್ವೇನಾಶ್ರಯಿತವ್ಯಃ ? —
ಭೇದವ್ಯಪದೇಶಾತ್ ॥ ೫ ॥
ಭೇದವ್ಯಪದೇಶಶ್ಚೇಹ ಭವತಿ — ‘ತಮೇವೈಕಂ ಜಾನಥ ಆತ್ಮಾನಮ್’ ಇತಿ ಜ್ಞೇಯಜ್ಞಾತೃಭಾವೇನ । ತತ್ರ ಪ್ರಾಣಭೃತ್ ತಾವನ್ಮುಮುಕ್ಷುತ್ವಾಜ್ಜ್ಞಾತಾ । ಪರಿಶೇಷಾದಾತ್ಮಶಬ್ದವಾಚ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಜ್ಞೇಯಂ ದ್ಯುಭ್ವಾದ್ಯಾಯತನಮಿತಿ ಗಮ್ಯತೇ, ನ ಪ್ರಾಣಭೃತ್ ॥ ೫ ॥
ಕುತಶ್ಚ ನ ಪ್ರಾಣಭೃತ್ ದ್ಯುಭ್ವಾದ್ಯಾಯತನತ್ವೇನಾಶ್ರಯಿತವ್ಯಃ ? —
ಪ್ರಕರಣಾತ್ ॥ ೬ ॥
ಕುತಶ್ಚ ನ ಪ್ರಾಣಭೃತ್ ದ್ಯುಭ್ವಾದ್ಯಾಯತನತ್ವೇನಾಶ್ರಯಿತವ್ಯಃ ? —
ಸ್ಥಿತ್ಯದನಾಭ್ಯಾಂ ಚ ॥ ೭ ॥
ದ್ಯುಭ್ವಾದ್ಯಾಯತನಂ ಚ ಪ್ರಕೃತ್ಯ,
‘ದ್ವಾ ಸುಪರ್ಣಾ ಸಯುಜಾ ಸಖಾಯಾ’ (ಮು. ಉ. ೩ । ೧ । ೧) ಇತ್ಯತ್ರ ಸ್ಥಿತ್ಯದನೇ ನಿರ್ದಿಶ್ಯೇತೇ । ‘
ತಯೋರನ್ಯಃ ಪಿಪ್ಪಲಂ ಸ್ವಾದ್ವತ್ತಿ’
ಇತಿ ಕರ್ಮಫಲಾಶನಮ್ । ‘
ಅನಶ್ನನ್ನನ್ಯೋಽಭಿಚಾಕಶೀತಿ’
ಇತ್ಯೌದಾಸೀನ್ಯೇನಾವಸ್ಥಾನಮ್ ।
ತಾಭ್ಯಾಂ ಚ ಸ್ಥಿತ್ಯದನಾಭ್ಯಾಮೀಶ್ವರಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞೌ ತತ್ರ ಗೃಹ್ಯೇತೇ ।
ಯದಿ ಚ ಈಶ್ವರೋ ದ್ಯುಭ್ವಾದ್ಯಾಯತನತ್ವೇನ ವಿವಕ್ಷಿತಃ,
ತತಸ್ತಸ್ಯ ಪ್ರಕೃತಸ್ಯೇಶ್ವರಸ್ಯ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಾತ್ಪೃಥಗ್ವಚನಮವಕಲ್ಪತೇ ।
ಅನ್ಯಥಾ ಹ್ಯಪ್ರಕೃತವಚನಮಾಕಸ್ಮಿಕಮಸಂಬದ್ಧಂ ಸ್ಯಾತ್ ।
ನನು ತವಾಪಿ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಸ್ಯೇಶ್ವರಾತ್ಪೃಥಗ್ವಚನಮಾಕಸ್ಮಿಕಮೇವ ಪ್ರಸಜ್ಯೇತ ।
ನ,
ತಸ್ಯಾವಿವಕ್ಷಿತತ್ವಾತ್ ।
ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞೋ ಹಿ ಕರ್ತೃತ್ವೇನ ಭೋಕ್ತೃತ್ವೇನ ಚ ಪ್ರತಿಶರೀರಂ ಬುದ್ಧ್ಯಾದ್ಯುಪಾಧಿಸಂಬದ್ಧಃ,
ಲೋಕತ ಏವ ಪ್ರಸಿದ್ಧಃ,
ನಾಸೌ ಶ್ರುತ್ಯಾ ತಾತ್ಪರ್ಯೇಣ ವಿವಕ್ಷ್ಯತೇ ।
ಈಶ್ವರಸ್ತು ಲೋಕತೋಽಪ್ರಸಿದ್ಧತ್ವಾಚ್ಛ್ರುತ್ಯಾ ತಾತ್ಪರ್ಯೇಣ ವಿವಕ್ಷ್ಯತ ಇತಿ ನ ತಸ್ಯಾಕಸ್ಮಿಕಂ ವಚನಂ ಯುಕ್ತಮ್ । ‘
ಗುಹಾಂ ಪ್ರವಿಷ್ಟಾವಾತ್ಮಾನೌ ಹಿ’
ಇತ್ಯತ್ರಾಪ್ಯೇತದ್ದರ್ಶಿತಮ್ — ‘
ದ್ವಾ ಸುಪರ್ಣಾ’
ಇತ್ಯಸ್ಯಾಮೃಚಿ ಈಶ್ವರಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಾವುಚ್ಯೇತೇ ಇತಿ ।
ಯದಾಪಿ ಪೈಂಗ್ಯುಪನಿಷತ್ಕೃತೇನ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನೇನಾಸ್ಯಾಮೃಚಿ ಸತ್ತ್ವಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಾವುಚ್ಯೇತೇ,
ತದಾಪಿ ನ ವಿರೋಧಃ ಕಶ್ಚಿತ್ ।
ಕಥಮ್ ?
ಪ್ರಾಣಭೃದ್ಧೀಹ ಘಟಾದಿಚ್ಛಿದ್ರವತ್ ಸತ್ತ್ವಾದ್ಯುಪಾಧ್ಯಭಿಮಾನಿತ್ವೇನ ಪ್ರತಿಶರೀರಂ ಗೃಹ್ಯಮಾಣೋ ದ್ಯುಭ್ವಾದ್ಯಾಯತನಂ ನ ಭವತೀತಿ ನಿಷಿಧ್ಯತೇ ।
ಯಸ್ತು ಸರ್ವಶರೀರೇಷೂಪಾಧಿಭಿರ್ವಿನೋಪಲಕ್ಷ್ಯತೇ,
ಪರ ಏವ ಸ ಭವತಿ ।
ಯಥಾ ಘಟಾದಿಚ್ಛಿದ್ರಾಣಿ ಘಟಾದಿಭಿರುಪಾಧಿಭಿರ್ವಿನೋಪಲಕ್ಷ್ಯಮಾಣಾನಿ ಮಹಾಕಾಶ ಏವ ಭವಂತಿ,
ತದ್ವತ್ ಪ್ರಾಣಭೃತಃ ಪರಸ್ಮಾದನ್ಯತ್ವಾನುಪಪತ್ತೇಃ ಪ್ರತಿಷೇಧೋ ನೋಪಪದ್ಯತೇ ।
ತಸ್ಮಾತ್ಸತ್ತ್ವಾದ್ಯುಪಾಧ್ಯಭಿಮಾನಿನ ಏವ ದ್ಯುಭ್ವಾದ್ಯಾಯತನತ್ವಪ್ರತಿಷೇಧಃ ।
ತಸ್ಮಾತ್ಪರಮೇವ ಬ್ರಹ್ಮ ದ್ಯುಭ್ವಾದ್ಯಾಯತನಮ್ ।
ತದೇತತ್ ‘
ಅದೃಶ್ಯತ್ವಾದಿಗುಣಕೋ ಧರ್ಮೋಕ್ತೇಃ’
ಇತ್ಯನೇನೈವ ಸಿದ್ಧಮ್ ।
ತಸ್ಯೈವ ಹಿ ಭೂತಯೋನಿವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಮಧ್ಯೇ ಇದಂ ಪಠಿತಮ್ — ‘
ಯಸ್ಮಿಂದ್ಯೌಃ ಪೃಥಿವೀ ಚಾಂತರಿಕ್ಷಮ್’
ಇತಿ ।
ಪ್ರಪಂಚಾರ್ಥಂ ತು ಪುನರುಪನ್ಯಸ್ತಮ್ ॥ ೭ ॥
ಭೂಮಾ ಸಂಪ್ರಸಾದಾದಧ್ಯುಪದೇಶಾತ್ ॥ ೮ ॥
ಇದಂ ಸಮಾಮನಂತಿ —
‘ಭೂಮಾ ತ್ವೇವ ವಿಜಿಜ್ಞಾಸಿತವ್ಯ ಇತಿ ಭೂಮಾನಂ ಭಗವೋ ವಿಜಿಜ್ಞಾಸ ಇತಿ ।’ (ಛಾ. ಉ. ೭ । ೨೩ । ೧)‘ಯತ್ರ ನಾನ್ಯತ್ಪಶ್ಯತಿ ನಾನ್ಯಚ್ಛೃಣೋತಿ ನಾನ್ಯದ್ವಿಜಾನಾತಿ ಸ ಭೂಮಾಥ ಯತ್ರಾನ್ಯತ್ಪಶ್ಯತ್ಯನ್ಯಚ್ಛೃಣೋತ್ಯನ್ಯದ್ವಿಜಾನಾತಿ ತದಲ್ಪಮ್’ (ಛಾ. ಉ. ೭ । ೨೪ । ೧) ಇತ್ಯಾದಿ ।
ತತ್ರ ಸಂಶಯಃ —
ಕಿಂ ಪ್ರಾಣೋ ಭೂಮಾ ಸ್ಯಾತ್ ,
ಆಹೋಸ್ವಿತ್ಪರಮಾತ್ಮೇತಿ ।
ಕುತಃ ಸಂಶಯಃ ?
ಭೂಮೇತಿ ತಾವದ್ಬಹುತ್ವಮಭಿಧೀಯತೇ ।
‘ಬಹೋರ್ಲೋಪೋ ಭೂ ಚ ಬಹೋಃ’ (ಪಾ. ಸೂ. ೬ । ೪ । ೧೫೮) ಇತಿ ಭೂಮಶಬ್ದಸ್ಯ ಭಾವಪ್ರತ್ಯಯಾಂತತಾಸ್ಮರಣಾತ್ ।
ಕಿಮಾತ್ಮಕಂ ಪುನಸ್ತದ್ಬಹುತ್ವಮಿತಿ ವಿಶೇಷಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾಮ್ ‘ಪ್ರಾಣೋ ವಾ ಆಶಾಯಾ ಭೂಯಾನ್’ (ಛಾ. ಉ. ೭ । ೧೫ । ೧) ಇತಿ ಸನ್ನಿಧಾನಾತ್ ಪ್ರಾಣೋ ಭೂಮೇತಿ ಪ್ರತಿಭಾತಿ ।
ತಥಾ ‘ಶ್ರುತಂ ಹ್ಯೇವ ಮೇ ಭಗವದ್ದೃಶೇಭ್ಯಸ್ತರತಿ ಶೋಕಮಾತ್ಮವಿದಿತಿ । ಸೋಽಹಂ ಭಗವಃ ಶೋಚಾಮಿ ತಂ ಮಾ ಭಗವಾಞ್ಶೋಕಸ್ಯ ಪಾರಂ ತಾರಯತು’ (ಛಾ. ಉ. ೭ । ೧ । ೩) ಇತಿ ಪ್ರಕರಣೋತ್ಥಾನಾತ್ಪರಮಾತ್ಮಾ ಭೂಮೇತ್ಯಪಿ ಪ್ರತಿಭಾತಿ ।
ತತ್ರ ಕಸ್ಯೋಪಾದಾನಂ ನ್ಯಾಯ್ಯಮ್ ,
ಕಸ್ಯ ವಾ ಹಾನಮಿತಿ ಭವತಿ ಸಂಶಯಃ ।
ಕಿಂ ತಾವತ್ಪ್ರಾಪ್ತಮ್ ?
ಪ್ರಾಣೋ ಭೂಮೇತಿ ।
ಕಸ್ಮಾತ್ ?
ಭೂಯಃ ಪ್ರಶ್ನಪ್ರತಿವಚನಪರಂಪರಾಽದರ್ಶನಾತ್ ।
ಯಥಾ ಹಿ ‘
ಅಸ್ತಿ ಭಗವೋ ನಾಮ್ನೋ ಭೂಯಃ’
ಇತಿ, ‘
ವಾಗ್ವಾವ ನಾಮ್ನೋ ಭೂಯಸೀ’
ಇತಿ;
ತಥಾ ‘
ಅಸ್ತಿ ಭಗವೋ ವಾಚೋ ಭೂಯಃ’
ಇತಿ, ‘
ಮನೋ ವಾವ ವಾಚೋ ಭೂಯಃ’
ಇತಿ ಚ —
ನಾಮಾದಿಭ್ಯೋ ಹಿ ಆ ಪ್ರಾಣಾತ್ ಭೂಯಃ ಪ್ರಶ್ನಪ್ರತಿವಚನಪ್ರವಾಹಃ ಪ್ರವೃತ್ತಃ ನೈವಂ ಪ್ರಾಣಾತ್ಪರಂ ಭೂಯಃ ಪ್ರಶ್ನಪ್ರತಿವಚನಂ ದೃಶ್ಯತೇ — ‘
ಅಸ್ತಿ ಭಗವಃ ಪ್ರಾಣಾದ್ಭೂಯಃ’
ಇತಿ, ‘
ಅದೋ ವಾವ ಪ್ರಾಣಾದ್ಭೂಯಃ’
ಇತಿ ।
ಪ್ರಾಣಮೇವ ತು ನಾಮಾದಿಭ್ಯ ಆಶಾಂತೇಭ್ಯೋ ಭೂಯಾಂಸಮ್ — ‘
ಪ್ರಾಣೋ ವಾ ಆಶಾಯಾ ಭೂಯಾನ್’
ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಸಪ್ರಪಂಚಮುಕ್ತ್ವಾ,
ಪ್ರಾಣದರ್ಶಿನಶ್ಚಾತಿವಾದಿತ್ವಮ್ ‘
ಅತಿವಾದ್ಯಸೀತ್ಯತಿವಾದ್ಯಸ್ಮೀತಿ ಬ್ರೂಯಾನ್ನಾಪಹ್ನುವೀತ’
ಇತ್ಯಭ್ಯನುಜ್ಞಾಯ, ‘
ಏಷ ತು ವಾ ಅತಿವದತಿ ಯಃ ಸತ್ಯೇನಾತಿವದತಿ’
ಇತಿ ಪ್ರಾಣವ್ರತಮತಿವಾದಿತ್ವಮನುಕೃಷ್ಯ,
ಅಪರಿತ್ಯಜ್ಯೈವ ಪ್ರಾಣಂ ಸತ್ಯಾದಿಪರಂಪರಯಾ ಭೂಮಾನಮವತಾರಯನ್,
ಪ್ರಾಣಮೇವ ಭೂಮಾನಂ ಮನ್ಯತ ಇತಿ ಗಮ್ಯತೇ ।
ಕಥಂ ಪುನಃ ಪ್ರಾಣೇ ಭೂಮನಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯಮಾನೇ ‘
ಯತ್ರ ನಾನ್ಯತ್ಪಶ್ಯತಿ’
ಇತ್ಯೇತದ್ಭೂಮ್ನೋ ಲಕ್ಷಣಪರಂ ವಚನಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯೇತೇತಿ,
ಉಚ್ಯತೇ —
ಸುಷುಪ್ತ್ಯವಸ್ಥಾಯಾಂ ಪ್ರಾಣಗ್ರಸ್ತೇಷು ಕರಣೇಷು ದರ್ಶನಾದಿವ್ಯವಹಾರನಿವೃತ್ತಿದರ್ಶನಾತ್ಸಂಭವತಿ ಪ್ರಾಣಸ್ಯಾಪಿ ‘
ಯತ್ರ ನಾನ್ಯತ್ಪಶ್ಯತೀತಿ’
ಏತಲ್ಲಕ್ಷಣಮ್ ।
ತಥಾ ಚ ಶ್ರುತಿಃ — ‘
ನ ಶೃಣೋತಿ ನ ಪಶ್ಯತಿ’
ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಸರ್ವಕರಣವ್ಯಾಪಾರಪ್ರತ್ಯಸ್ತಮಯರೂಪಾಂ ಸುಷುಪ್ತ್ಯವಸ್ಥಾಮುಕ್ತ್ವಾ,
‘ಪ್ರಾಣಾಗ್ನಯ ಏವೈತಸ್ಮಿನ್ಪುರೇ ಜಾಗ್ರತಿ’ (ಪ್ರ. ಉ. ೪ । ೩) ಇತಿ ತಸ್ಯಾಮೇವಾವಸ್ಥಾಯಾಂ ಪಂಚವೃತ್ತೇಃ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಜಾಗರಣಂ ಬ್ರುವತೀ,
ಪ್ರಾಣಪ್ರಧಾನಾಂ ಸುಷುಪ್ತ್ಯವಸ್ಥಾಂ ದರ್ಶಯತಿ ।
ಯಚ್ಚೈತದ್ಭೂಮ್ನಃ ಸುಖತ್ವಂ ಶ್ರುತಮ್ —
‘ಯೋ ವೈ ಭೂಮಾ ತತ್ಸುಖಮ್’ (ಛಾ. ಉ. ೭ । ೨೩ । ೧) ಇತಿ,
ತದಪ್ಯವಿರುದ್ಧಮ್ ।
‘ಅತ್ರೈಷ ದೇವಃ ಸ್ವಪ್ನಾನ್ನ ಪಶ್ಯತ್ಯಥೈತಸ್ಮಿಞ್ಶರೀರೇ ಸುಖಂ ಭವತಿ’ (ಪ್ರ. ಉ. ೪ । ೬) ಇತಿ ಸುಷುಪ್ತ್ಯವಸ್ಥಾಯಾಮೇವ ಸುಖಶ್ರವಣಾತ್ ।
ಯಚ್ಚ ‘ಯೋ ವೈ ಭೂಮಾ ತದಮೃತಮ್’ (ಛಾ. ಉ. ೭ । ೨೪ । ೧) ಇತಿ,
ತದಪಿ ಪ್ರಾಣಸ್ಯಾವಿರುದ್ಧಮ್ ।
‘ಪ್ರಾಣೋ ವಾ ಅಮೃತಮ್’ (ಬೃ. ಉ. ೧ । ೬ । ೩) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ ।
ಕಥಂ ಪುನಃ ಪ್ರಾಣಂ ಭೂಮಾನಂ ಮನ್ಯಮಾನಸ್ಯ ‘
ತರತಿ ಶೋಕಮಾತ್ಮವಿತ್’
ಇತ್ಯಾತ್ಮವಿವಿದಿಷಯಾ ಪ್ರಕರಣಸ್ಯೋತ್ಥಾನಮುಪಪದ್ಯತೇ ?
ಪ್ರಾಣ ಏವೇಹಾತ್ಮಾ ವಿವಕ್ಷಿತ ಇತಿ ಬ್ರೂಮಃ ।
ತಥಾಹಿ —
‘ಪ್ರಾಣೋ ಹ ಪಿತಾ ಪ್ರಾಣೋ ಮಾತಾ ಪ್ರಾಣೋ ಭ್ರಾತಾ ಪ್ರಾಣಃ ಸ್ವಸಾ ಪ್ರಾಣ ಆಚಾರ್ಯಃ ಪ್ರಾಣೋ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಃ’ (ಛಾ. ಉ. ೭ । ೧೫ । ೧) ಇತಿ ಪ್ರಾಣಮೇವ ಸರ್ವಾತ್ಮಾನಂ ಕರೋತಿ, ‘
ಯಥಾ ವಾ ಅರಾ ನಾಭೌ ಸಮರ್ಪಿತಾ ಏವಮಸ್ಮಿನ್ಪ್ರಾಣೇ ಸರ್ವಂ ಸಮರ್ಪಿತಮ್’
ಇತಿ ಚ ಸರ್ವಾತ್ಮತ್ವಾರನಾಭಿನಿದರ್ಶನಾಭ್ಯಾಂ ಚ ಸಂಭವತಿ ವೈಪುಲ್ಯಾತ್ಮಿಕಾ ಭೂಮರೂಪತಾ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ।
ತಸ್ಮಾತ್ಪ್ರಾಣೋ ಭೂಮೇತ್ಯೇವಂ ಪ್ರಾಪ್ತಮ್ ॥
ತತ ಇದಮುಚ್ಯತೇ —
ಪರಮಾತ್ಮೈವೇಹ ಭೂಮಾ ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ,
ನ ಪ್ರಾಣಃ ।
ಕಸ್ಮಾತ್ ?
ಸಂಪ್ರಸಾದಾದಧ್ಯುಪದೇಶಾತ್ ।
ಸಂಪ್ರಸಾದ ಇತಿ ಸುಷುಪ್ತಂ ಸ್ಥಾನಮುಚ್ಯತೇ;
ಸಮ್ಯಕ್ಪ್ರಸೀದತ್ಯಸ್ಮಿನ್ನಿತಿ ನಿರ್ವಚನಾತ್ ।
ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕೇ ಚ ಸ್ವಪ್ನಜಾಗರಿತಸ್ಥಾನಾಭ್ಯಾಂ ಸಹ ಪಾಠಾತ್ ।
ತಸ್ಯಾಂ ಚ ಸಂಪ್ರಸಾದಾವಸ್ಥಾಯಾಂ ಪ್ರಾಣೋ ಜಾಗರ್ತೀತಿ ಪ್ರಾಣೋಽತ್ರ ಸಂಪ್ರಸಾದೋಽಭಿಪ್ರೇಯತೇ ।
ಪ್ರಾಣಾದೂರ್ಧ್ವಂ ಭೂಮ್ನ ಉಪದಿಶ್ಯಮಾನತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರಾಣ ಏವ ಚೇದ್ಭೂಮಾ ಸ್ಯಾತ್ ,
ಸ ಏವ ತಸ್ಮಾದೂರ್ಧ್ವಮುಪದಿಶ್ಯೇತೇತ್ಯಶ್ಲಿಷ್ಟಮೇವೈತತ್ಸ್ಯಾತ್ ।
ನ ಹಿ ನಾಮೈವ ‘
ನಾಮ್ನೋ ಭೂಯಃ’
ಇತಿ ನಾಮ್ನ ಊರ್ಧ್ವಮುಪದಿಷ್ಟಮ್ ।
ಕಿಂ ತರ್ಹಿ ?
ನಾಮ್ನೋಽನ್ಯದರ್ಥಾಂತರಮುಪದಿಷ್ಟಂ ವಾಗಾಖ್ಯಮ್ ‘
ವಾಗ್ವಾವ ನಾಮ್ನೋ ಭೂಯಸೀ’
ಇತಿ ।
ತಥಾ ವಾಗಾದಿಭ್ಯೋಽಪಿ ಆ ಪ್ರಾಣಾದರ್ಥಾಂತರಮೇವ ತತ್ರ ತತ್ರೋರ್ಧ್ವಮುಪದಿಷ್ಟಮ್ ।
ತದ್ವತ್ಪ್ರಾಣಾದೂರ್ಧ್ವಮುಪದಿಶ್ಯಮಾನೋ ಭೂಮಾ ಪ್ರಾಣಾದರ್ಥಾಂತರಭೂತೋ ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ ।
ನನ್ವಿಹ ನಾಸ್ತಿ ಪ್ರಶ್ನಃ — ‘
ಅಸ್ತಿ ಭಗವಃ ಪ್ರಾಣಾದ್ಭೂಯಃ’
ಇತಿ ।
ನಾಪಿ ಪ್ರತಿವಚನಮಸ್ತಿ ‘
ಪ್ರಾಣಾದ್ವಾವ ಭೂಯೋಽಸ್ತಿ’
ಇತಿ;
ಕಥಂ ಪ್ರಾಣಾದಧಿ ಭೂಮೋಪದಿಶ್ಯತ ಇತ್ಯುಚ್ಯತೇ ?
ಪ್ರಾಣವಿಷಯಮೇವ ಚಾತಿವಾದಿತ್ವಮುತ್ತರತ್ರಾನುಕೃಷ್ಯಮಾಣಂ ಪಶ್ಯಾಮಃ — ‘
ಏಷ ತು ವಾ ಅತಿವದತಿ ಯಃ ಸತ್ಯೇನಾತಿವದತಿ’
ಇತಿ ।
ತಸ್ಮಾನ್ನಾಸ್ತಿ ಪ್ರಾಣಾದಧ್ಯುಪದೇಶ ಇತಿ ।
ಅತ್ರೋಚ್ಯತೇ —
ನ ತಾವತ್ಪ್ರಾಣವಿಷಯಸ್ಯೈವಾತಿವಾದಿತ್ವಸ್ಯೈತದನುಕರ್ಷಣಮಿತಿ ಶಕ್ಯಂ ವಕ್ತುಮ್ ,
ವಿಶೇಷವಾದಾತ್ ‘
ಯಃ ಸತ್ಯೇನಾತಿವದತಿ’
ಇತಿ ।
ನನು ವಿಶೇಷವಾದೋಽಪ್ಯಯಂ ಪ್ರಾಣವಿಷಯ ಏವ ಭವಿಷ್ಯತಿ ।
ಕಥಮ್ ?
ಯಥಾ ‘
ಏಷೋಽಗ್ನಿಹೋತ್ರೀ,
ಯಃ ಸತ್ಯಂ ವದತಿ’
ಇತ್ಯುಕ್ತೇ,
ನ ಸತ್ಯವದನೇನಾಗ್ನಿಹೋತ್ರಿತ್ವಮ್ ।
ಕೇನ ತರ್ಹಿ ?
ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರೇಣೈವ;
ಸತ್ಯವದನಂ ತ್ವಗ್ನಿಹೋತ್ರಿಣೋ ವಿಶೇಷ ಉಚ್ಯತೇ ।
ತಥಾ ‘
ಏಷ ತು ವಾ ಅತಿವದತಿ,
ಯಃ ಸತ್ಯೇನಾತಿವದತಿ’
ಇತ್ಯುಕ್ತೇ,
ನ ಸತ್ಯವದನೇನಾತಿವಾದಿತ್ವಮ್ ।
ಕೇನ ತರ್ಹಿ ?
ಪ್ರಕೃತೇನ ಪ್ರಾಣವಿಜ್ಞಾನೇನೈವ ।
ಸತ್ಯವದನಂ ತು ಪ್ರಾಣವಿದೋ ವಿಶೇಷೋ ವಿವಕ್ಷ್ಯತ ಇತಿ ।
ನೇತಿ ಬ್ರೂಮಃ;
ಶ್ರುತ್ಯರ್ಥಪರಿತ್ಯಾಗಪ್ರಸಂಗಾತ್ ।
ಶ್ರುತ್ಯಾ ಹ್ಯತ್ರ ಸತ್ಯವದನೇನಾತಿವಾದಿತ್ವಂ ಪ್ರತೀಯತೇ — ‘
ಯಃ ಸತ್ಯೇನಾತಿವದತಿ ಸೋಽತಿವದತಿ’
ಇತಿ ।
ನಾತ್ರ ಪ್ರಾಣವಿಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಸಂಕೀರ್ತನಮಸ್ತಿ ।
ಪ್ರಕರಣಾತ್ತು ಪ್ರಾಣವಿಜ್ಞಾನಂ ಸಂಬಧ್ಯೇತ ।
ತತ್ರ ಪ್ರಕರಣಾನುರೋಧೇನ ಶ್ರುತಿಃ ಪರಿತ್ಯಕ್ತಾ ಸ್ಯಾತ್ ।
ಪ್ರಕೃತವ್ಯಾವೃತ್ತ್ಯರ್ಥಶ್ಚ ತುಶಬ್ದೋ ನ ಸಂಗಚ್ಛೇತ — ‘
ಏಷ ತು ವಾ ಅತಿವದತಿ’
ಇತಿ ।
‘ಸತ್ಯಂ ತ್ವೇವ ವಿಜಿಜ್ಞಾಸಿತವ್ಯಮ್’ (ಛಾ. ಉ. ೭ । ೧೬ । ೧) ಇತಿ ಚ ಪ್ರಯತ್ನಾಂತರಕರಣಮರ್ಥಾಂತರವಿವಕ್ಷಾಂ ಸೂಚಯತಿ ।
ತಸ್ಮಾದ್ಯಥೈಕವೇದಪ್ರಶಂಸಾಯಾಂ ಪ್ರಕೃತಾಯಾಮ್ , ‘
ಏಷ ತು ಮಹಾಬ್ರಾಹ್ಮಣಃ,
ಯಶ್ಚತುರೋ ವೇದಾನಧೀತೇ’
ಇತ್ಯೇಕವೇದೇಭ್ಯೋಽರ್ಥಾಂತರಭೂತಶ್ಚತುರ್ವೇದಃ ಪ್ರಶಸ್ಯತೇ,
ತಾದೃಗೇತದ್ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ ।
ನ ಚ ಪ್ರಶ್ನಪ್ರತಿವಚನರೂಪಯೈವಾರ್ಥಾಂತರವಿವಕ್ಷಯಾ ಭವಿತವ್ಯಮಿತಿ ನಿಯಮೋಽಸ್ತಿ;
ಪ್ರಕೃತಸಂಬಂಧಾಸಂಭವಕಾರಿತತ್ವಾದರ್ಥಾಂತರವಿವಕ್ಷಾಯಾಃ ।
ತತ್ರ ಪ್ರಾಣಾಂತಮನುಶಾಸನಂ ಶ್ರುತ್ವಾ ತೂಷ್ಣೀಂಭೂತಂ ನಾರದಂ ಸ್ವಯಮೇವ ಸನತ್ಕುಮಾರೋ ವ್ಯುತ್ಪಾದಯತಿ —
ಯತ್ಪ್ರಾಣವಿಜ್ಞಾನೇನ ವಿಕಾರಾನೃತವಿಷಯೇಣಾತಿವಾದಿತ್ವಮನತಿವಾದಿತ್ವಮೇವ ತತ್ — ‘
ಏಷ ತು ವಾ ಅತಿವದತಿ,
ಯಃ ಸತ್ಯೇನಾತಿವದತಿ’
ಇತಿ ।
ತತ್ರ ಸತ್ಯಮಿತಿ ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮೋಚ್ಯತೇ,
ಪರಮಾರ್ಥರೂಪತ್ವಾತ್;
‘ಸತ್ಯಂ ಜ್ಞಾನಮನಂತಂ ಬ್ರಹ್ಮ’ (ತೈ. ಉ. ೨ । ೧ । ೧) ಇತಿ ಚ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಾತ್ ।
ತಥಾ ವ್ಯುತ್ಪಾದಿತಾಯ ನಾರದಾಯ ‘
ಸೋಽಹಂ ಭಗವಃ ಸತ್ಯೇನಾತಿವದಾನಿ’
ಇತ್ಯೇವಂ ಪ್ರವೃತ್ತಾಯ ವಿಜ್ಞಾನಾದಿಸಾಧನಪರಂಪರಯಾ ಭೂಮಾನಮುಪದಿಶತಿ ।
ತತ್ರ ಯತ್ಪ್ರಾಣಾದಧಿ ಸತ್ಯಂ ವಕ್ತವ್ಯಂ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾತಮ್ ,
ತದೇವೇಹ ಭೂಮೇತ್ಯುಚ್ಯತ ಇತಿ ಗಮ್ಯತೇ ।
ತಸ್ಮಾದಸ್ತಿ ಪ್ರಾಣಾದಧಿ ಭೂಮ್ನ ಉಪದೇಶ ಇತಿ —
ಅತಃ ಪ್ರಾಣಾದನ್ಯಃ ಪರಮಾತ್ಮಾ ಭೂಮಾ ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ ।
ಏವಂ ಚೇಹಾತ್ಮವಿವಿದಿಷಯಾ ಪ್ರಕರಣಸ್ಯೋತ್ಥಾನಮುಪಪನ್ನಂ ಭವಿಷ್ಯತಿ ।
ಪ್ರಾಣ ಏವೇಹಾತ್ಮಾ ವಿವಕ್ಷಿತ ಇತ್ಯೇತದಪಿ ನೋಪಪದ್ಯತೇ ।
ನ ಹಿ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಮುಖ್ಯಯಾ ವೃತ್ತ್ಯಾತ್ಮತ್ವಮಸ್ತಿ ।
ನ ಚಾನ್ಯತ್ರ ಪರಮಾತ್ಮಜ್ಞಾನಾಚ್ಛೋಕವಿನಿವೃತ್ತಿರಸ್ತಿ,
‘ನಾನ್ಯಃ ಪಂಥಾ ವಿದ್ಯತೇಽಯನಾಯ’ (ಶ್ವೇ. ಉ. ೬ । ೧೫) ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಾತ್ ।
‘ತಂ ಮಾ ಭಗವಾಞ್ಶೋಕಸ್ಯ ಪಾರಂ ತಾರಯತು’ (ಛಾ. ಉ. ೭ । ೧ । ೩) ಇತಿ ಚೋಪಕ್ರಮ್ಯೋಪಸಂಹರತಿ —
‘ತಸ್ಮೈ ಮೃದಿತಕಷಾಯಾಯ ತಮಸಃ ಪಾರಂ ದರ್ಶಯತಿ ಭಗವಾನ್ಸನತ್ಕುಮಾರಃ’ (ಛಾ. ಉ. ೭ । ೨೬ । ೨) ಇತಿ ।
ತಮ ಇತಿ ಶೋಕಾದಿಕಾರಣಮವಿದ್ಯೋಚ್ಯತೇ ।
ಪ್ರಾಣಾಂತೇ ಚಾನುಶಾಸನೇ ನ ಪ್ರಾಣಸ್ಯಾನ್ಯಾಯತ್ತತೋಚ್ಯೇತ ।
‘ಆತ್ಮತಃ ಪ್ರಾಣಃ’ (ಛಾ. ಉ. ೭ । ೨೬ । ೧) ಇತಿ ಚ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಮ್ ।
ಪ್ರಕರಣಾಂತೇ ಪರಮಾತ್ಮವಿವಕ್ಷಾ ಭವಿಷ್ಯತಿ;
ಭೂಮಾ ತು ಪ್ರಾಣ ಏವೇತಿ ಚೇತ್ ,
ನ;
‘ಸ ಭಗವಃ ಕಸ್ಮಿನ್ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತ ಇತಿ ಸ್ವೇ ಮಹಿಮ್ನಿ’ (ಛಾ. ಉ. ೭ । ೨೪ । ೧) ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಭೂಮ್ನ ಏವ ಆ ಪ್ರಕರಣಸಮಾಪ್ತೇರನುಕರ್ಷಣಾತ್ ।
ವೈಪುಲ್ಯಾತ್ಮಿಕಾ ಚ ಭೂಮರೂಪತಾ ಸರ್ವಕಾರಣತ್ವಾತ್ಪರಮಾತ್ಮನಃ ಸುತರಾಮುಪಪದ್ಯತೇ ॥ ೮ ॥
ಧರ್ಮೋಪಪತ್ತೇಶ್ಚ ॥ ೯ ॥
ಅಪಿ ಚ ಯೇ ಭೂಮ್ನಿ ಶ್ರೂಯಂತೇ ಧರ್ಮಾಃ,
ತೇ ಪರಮಾತ್ಮನ್ಯುಪಪದ್ಯಂತೇ । ‘
ಯತ್ರ ನಾನ್ಯತ್ಪಶ್ಯತಿ ನಾನ್ಯಚ್ಛೃಣೋತಿ ನಾನ್ಯದ್ವಿಜಾನಾತಿ ಸ ಭೂಮಾ’
ಇತಿ ದರ್ಶನಾದಿವ್ಯವಹಾರಾಭಾವಂ ಭೂಮನಿ ಅವಗಮಯತಿ ।
ಪರಮಾತ್ಮನಿ ಚಾಯಂ ದರ್ಶನಾದಿವ್ಯವಹಾರಾಭಾವೋಽವಗತಃ —
‘ಯತ್ರ ತ್ವಸ್ಯ ಸರ್ವಮಾತ್ಮೈವಾಭೂತ್ತತ್ಕೇನ ಕಂ ಪಶ್ಯೇತ್’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೫ । ೧೫) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತ್ಯಂತರಾತ್ ।
ಯೋಽಪ್ಯಸೌ ಸುಷುಪ್ತಾವಸ್ಥಾಯಾಂ ದರ್ಶನಾದಿವ್ಯವಹಾರಾಭಾವ ಉಕ್ತಃ,
ಸೋಽಪ್ಯಾತ್ಮನ ಏವಾಸಂಗತ್ವವಿವಕ್ಷಯೋಕ್ತಃ,
ನ ಪ್ರಾಣಸ್ವಭಾವವಿವಕ್ಷಯಾ,
ಪರಮಾತ್ಮಪ್ರಕರಣಾತ್ ।
ಯದಪಿ ತಸ್ಯಾಮವಸ್ಥಾಯಾಂ ಸುಖಮುಕ್ತಮ್ ,
ತದಪ್ಯಾತ್ಮನ ಏವ ಸುಖರೂಪತ್ವವಿವಕ್ಷಯೋಕ್ತಮ್;
ಯತ ಆಹ —
‘ಏಷೋಽಸ್ಯ ಪರಮ ಆನಂದ ಏತಸ್ಯೈವಾನಂದಸ್ಯಾನ್ಯಾನಿ ಭೂತಾನಿ ಮಾತ್ರಾಮುಪಜೀವಂತಿ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೩ । ೩೨) ಇತಿ ।
ಇಹಾಪಿ ‘
ಯೋ ವೈ ಭೂಮಾ ತತ್ಸುಖಂ ನಾಲ್ಪೇ ಸುಖಮಸ್ತಿ ಭೂಮೈವ ಸುಖಮ್’
ಇತಿ ಸಾಮಯಸುಖನಿರಾಕರಣೇನ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಸುಖಂ ಭೂಮಾನಂ ದರ್ಶಯತಿ । ‘
ಯೋ ವೈ ಭೂಮಾ ತದಮೃತಮ್’
ಇತ್ಯಮೃತತ್ವಮಪೀಹ ಶ್ರೂಯಮಾಣಂ ಪರಮಕಾರಣಂ ಗಮಯತಿ ।
ವಿಕಾರಾಣಾಮಮೃತತ್ವಸ್ಯಾಪೇಕ್ಷಿಕತ್ವಾತ್ ,
‘ಅತೋಽನ್ಯದಾರ್ತಮ್’ (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೪ । ೨) ಇತಿ ಚ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಾತ್ ।
ತಥಾ ಚ ಸತ್ಯತ್ವಂ ಸ್ವಮಹಿಮಪ್ರತಿಷ್ಠಿತತ್ವಂ ಸರ್ವಗತತ್ವಂ ಸರ್ವಾತ್ಮತ್ವಮಿತಿ ಚೈತೇ ಧರ್ಮಾಃ ಶ್ರೂಯಮಾಣಾಃ ಪರಮಾತ್ಮನ್ಯೇವೋಪಪದ್ಯಂತೇ,
ನಾನ್ಯತ್ರ ।
ತಸ್ಮಾದ್ಭೂಮಾ ಪರಮಾತ್ಮೇತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ ॥ ೯ ॥
ಸ್ಯಾದೇತತ್ — ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಚೇತ್ಕಾರಣಾಧೀನತ್ವಮಂಬರಾಂತಧೃತಿರಭ್ಯುಪಗಮ್ಯತೇ, ಪ್ರಧಾನಕಾರಣವಾದಿನೋಽಪೀಯಮುಪಪದ್ಯತೇ । ಕಥಮಂಬರಾಂತಧೃತೇರ್ಬ್ರಹ್ಮತ್ವಪ್ರತಿಪತ್ತಿರಿತಿ ? ಅತ ಉತ್ತರಂ ಪಠತಿ —
ಸಾ ಚ ಪ್ರಶಾಸನಾತ್ ॥ ೧೧ ॥
ಅನ್ಯಭಾವವ್ಯಾವೃತ್ತೇಶ್ಚ ॥ ೧೨ ॥
ಅನ್ಯಭಾವವ್ಯಾವೃತ್ತೇಶ್ಚ ಕಾರಣಾದ್ಬ್ರಹ್ಮೈವಾಕ್ಷರಶಬ್ದವಾಚ್ಯಮ್ ,
ತಸ್ಯೈವಾಂಬರಾಂತಧೃತಿಃ ಕರ್ಮ,
ನಾನ್ಯಸ್ಯ ಕಸ್ಯಚಿತ್ ।
ಕಿಮಿದಮ್ ಅನ್ಯಭಾವವ್ಯಾವೃತ್ತೇರಿತಿ ?
ಅನ್ಯಸ್ಯ ಭಾವೋಽನ್ಯಭಾವಃ ತಸ್ಮಾದ್ವ್ಯಾವೃತ್ತಿಃ ಅನ್ಯಭಾವವ್ಯಾವೃತ್ತಿರಿತಿ ।
ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ —
ಯದನ್ಯದ್ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಕ್ಷರಶಬ್ದವಾಚ್ಯಮಿಹಾಶಂಕ್ಯತೇ ತದ್ಭಾವಾತ್ ಇದಮಂಬರಾಂತವಿಧಾರಣಮಕ್ಷರಂ ವ್ಯಾವರ್ತಯತಿ ಶ್ರುತಿಃ —
‘ತದ್ವಾ ಏತದಕ್ಷರಂ ಗಾರ್ಗಿ ಅದೃಷ್ಟಂ ದ್ರಷ್ಟೃ ಅಶ್ರುತಂ ಶ್ರೋತೃ ಅಮತಂ ಮಂತೃ ಅವಿಜ್ಞಾತಂ ವಿಜ್ಞಾತೃ’ (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೮ । ೧೧) ಇತಿ ।
ತತ್ರಾದೃಷ್ಟತ್ವಾದಿವ್ಯಪದೇಶಃ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯಾಪಿ ಸಂಭವತಿ ।
ದ್ರಷ್ಟೃತ್ವಾದಿವ್ಯಪದೇಶಸ್ತು ನ ಸಂಭವತಿ,
ಅಚೇತನತ್ವಾತ್ ।
ತಥಾ ‘
ನಾನ್ಯದತೋಽಸ್ತಿ ದ್ರಷ್ಟೃ,
ನಾನ್ಯದತೋಽಸ್ತಿ ಶ್ರೋತೃ,
ನಾನ್ಯದತೋಽಸ್ತಿ ಮಂತೃ,
ನಾನ್ಯದತೋಽಸ್ತಿ ವಿಜ್ಞಾತೃ’
ಇತ್ಯಾತ್ಮಭೇದಪ್ರತಿಷೇಧಾತ್ ,
ನ ಶಾರೀರಸ್ಯಾಪ್ಯುಪಾಧಿಮತೋಽಕ್ಷರಶಬ್ದವಾಚ್ಯತ್ವಮ್;
‘ಅಚಕ್ಷುಷ್ಕಮಶ್ರೋತ್ರಮವಾಗಮನಃ’ (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೮ । ೮) ಇತಿ ಚೋಪಾಧಿಮತ್ತಾಪ್ರತಿಷೇಧಾತ್ ।
ನ ಹಿ ನಿರುಪಾಧಿಕಃ ಶಾರೀರೋ ನಾಮ ಭವತಿ ।
ತಸ್ಮಾತ್ಪರಮೇವ ಬ್ರಹ್ಮಾಕ್ಷರಮಿತಿ ನಿಶ್ಚಯಃ ॥ ೧೨ ॥
ಈಕ್ಷತಿಕರ್ಮವ್ಯಪದೇಶಾತ್ಸಃ ॥ ೧೩ ॥
ಪರಮೇವ ಬ್ರಹ್ಮ ಇಹ ಅಭಿಧ್ಯಾತವ್ಯಮುಪದಿಶ್ಯತೇ । ಕಸ್ಮಾತ್ ? ಈಕ್ಷತಿಕರ್ಮವ್ಯಪದೇಶಾತ್ । ಈಕ್ಷತಿರ್ದರ್ಶನಮ್; ದರ್ಶನವ್ಯಾಪ್ಯಮೀಕ್ಷತಿಕರ್ಮ । ಈಕ್ಷತಿಕರ್ಮತ್ವೇನಾಸ್ಯಾಭಿಧ್ಯಾತವ್ಯಸ್ಯ ಪುರುಷಸ್ಯ ವಾಕ್ಯಶೇಷೇ ವ್ಯಪದೇಶೋ ಭವತಿ — ‘ಸ ಏತಸ್ಮಾಜ್ಜೀವಘನಾತ್ಪರಾತ್ಪರಂ ಪುರಿಶಯಂ ಪುರುಷಮೀಕ್ಷತೇ’ ಇತಿ । ತತ್ರ ಅಭಿಧ್ಯಾಯತೇರತಥಾಭೂತಮಪಿ ವಸ್ತು ಕರ್ಮ ಭವತಿ, ಮನೋರಥಕಲ್ಪಿತಸ್ಯಾಪ್ಯಭಿಧ್ಯಾಯತಿಕರ್ಮತ್ವಾತ್ । ಈಕ್ಷತೇಸ್ತು ತಥಾಭೂತಮೇವ ವಸ್ತು ಲೋಕೇ ಕರ್ಮ ದೃಷ್ಟಮ್ , ಇತ್ಯತಃ ಪರಮಾತ್ಮೈವಾಯಂ ಸಮ್ಯಗ್ದರ್ಶನವಿಷಯಭೂತ ಈಕ್ಷತಿಕರ್ಮತ್ವೇನ ವ್ಯಪದಿಷ್ಟ ಇತಿ ಗಮ್ಯತೇ । ಸ ಏವ ಚೇಹ ಪರಪುರುಷಶಬ್ದಾಭ್ಯಾಮಭಿಧ್ಯಾತವ್ಯಃ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಯತೇ । ನನ್ವಭಿಧ್ಯಾನೇ ಪರಃ ಪುರುಷ ಉಕ್ತಃ, ಈಕ್ಷಣೇ ತು ಪರಾತ್ಪರಃ । ಕಥಮಿತರ ಇತರತ್ರ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಯತ ಇತಿ । ಅತ್ರೋಚ್ಯತೇ — ಪರಪುರುಷಶಬ್ದೌ ತಾವದುಭಯತ್ರ ಸಾಧಾರಣೌ । ನ ಚಾತ್ರ ಜೀವಘನಶಬ್ದೇನ ಪ್ರಕೃತೋಽಭಿಧ್ಯಾತವ್ಯಃ ಪರಃ ಪುರುಷಃ ಪರಾಮೃಶ್ಯತೇ; ಯೇನ ತಸ್ಮಾತ್ ಪರಾತ್ಪರೋಽಯಮೀಕ್ಷಿತವ್ಯಃ ಪುರುಷೋಽನ್ಯಃ ಸ್ಯಾತ್ । ಕಸ್ತರ್ಹಿ ಜೀವಘನ ಇತಿ, ಉಚ್ಯತೇ — ಘನೋ ಮೂರ್ತಿಃ, ಜೀವಲಕ್ಷಣೋ ಘನಃ ಜೀವಘನಃ । ಸೈಂಧವಖಿಲ್ಯವತ್ ಯಃ ಪರಮಾತ್ಮನೋ ಜೀವರೂಪಃ ಖಿಲ್ಯಭಾವ ಉಪಾಧಿಕೃತಃ, ಪರಶ್ಚ ವಿಷಯೇಂದ್ರಿಯೇಭ್ಯಃ, ಸೋಽತ್ರ ಜೀವಘನ ಇತಿ । ಅಪರ ಆಹ — ‘ಸ ಸಾಮಭಿರುನ್ನೀಯತೇ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಮ್’ ಇತ್ಯತೀತಾನಂತರವಾಕ್ಯನಿರ್ದಿಷ್ಟೋ ಯೋ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಃ ಪರಶ್ಚ ಲೋಕಾಂತರೇಭ್ಯಃ, ಸೋಽತ್ರ ಜೀವಘನ ಇತ್ಯುಚ್ಯತೇ । ಜೀವಾನಾಂ ಹಿ ಸರ್ವೇಷಾಂ ಕರಣಪರಿವೃತಾನಾಂ ಸರ್ವಕರಣಾತ್ಮನಿ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭೇ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕನಿವಾಸಿನಿ ಸಂಘಾತೋಪಪತ್ತೇರ್ಭವತಿ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕೋ ಜೀವಘನಃ । ತಸ್ಮಾತ್ಪರೋ ಯಃ ಪರಮಾತ್ಮಾ ಈಕ್ಷಣಕರ್ಮಭೂತಃ, ಸ ಏವಾಭಿಧ್ಯಾನೇಽಪಿ ಕರ್ಮಭೂತ ಇತಿ ಗಮ್ಯತೇ । ‘ಪರಂ ಪುರುಷಮ್’ ಇತಿ ಚ ವಿಶೇಷಣಂ ಪರಮಾತ್ಮಪರಿಗ್ರಹ ಏವಾವಕಲ್ಪತೇ । ಪರೋ ಹಿ ಪುರುಷಃ ಪರಮಾತ್ಮೈವ ಭವತಿ ಯಸ್ಮಾತ್ಪರಂ ಕಿಂಚಿದನ್ಯನ್ನಾಸ್ತಿ; ‘ಪುರುಷಾನ್ನ ಪರಂ ಕಿಂಚಿತ್ಸಾ ಕಾಷ್ಠಾ ಸಾ ಪರಾ ಗತಿಃ’ ಇತಿ ಚ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಾತ್ । ‘ಪರಂ ಚಾಪರಂ ಚ ಬ್ರಹ್ಮ ಯದೋಂಕಾರಃ’ ಇತಿ ಚ ವಿಭಜ್ಯ, ಅನಂತರಮೋಂಕಾರೇಣ ಪರಂ ಪುರುಷಮಭಿಧ್ಯಾತವ್ಯಂ ಬ್ರುವನ್ , ಪರಮೇವ ಬ್ರಹ್ಮ ಪರಂ ಪುರುಷಂ ಗಮಯತಿ । ‘ಯಥಾ ಪಾದೋದರಸ್ತ್ವಚಾ ವಿನಿರ್ಮುಚ್ಯತ ಏವಂ ಹ ವೈ ಸ ಪಾಪ್ಮನಾ ವಿನಿರ್ಮುಕ್ತಃ’ ಇತಿ ಪಾಪ್ಮವಿನಿರ್ಮೋಕಫಲವಚನಂ ಪರಮಾತ್ಮಾನಮಿಹಾಭಿಧ್ಯಾತವ್ಯಂ ಸೂಚಯತಿ । ಅಥ ಯದುಕ್ತಂ ಪರಮಾತ್ಮಾಭಿಧ್ಯಾಯಿನೋ ನ ದೇಶಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಂ ಫಲಂ ಯುಜ್ಯತ ಇತಿ, ಅತ್ರೋಚ್ಯತೇ — ತ್ರಿಮಾತ್ರೇಣೋಂಕಾರೇಣಾಲಂಬನೇನ ಪರಮಾತ್ಮಾನಮಭಿಧ್ಯಾಯತಃ ಫಲಂ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಪ್ರಾಪ್ತಿಃ, ಕ್ರಮೇಣ ಚ ಸಮ್ಯಗ್ದರ್ಶನೋತ್ಪತ್ತಿಃ, — ಇತಿ ಕ್ರಮಮುಕ್ತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಮೇತದ್ಭವಿಷ್ಯತೀತ್ಯದೋಷಃ ॥ ೧೩ ॥
ದಹರ ಉತ್ತರೇಭ್ಯಃ ॥ ೧೪ ॥
‘ಅಥ ಯದಿದಮಸ್ಮಿನ್ಬ್ರಹ್ಮಪುರೇ ದಹರಂ ಪುಂಡರೀಕಂ ವೇಶ್ಮ ದಹರೋಽಸ್ಮಿನ್ನಂತರಾಕಾಶಸ್ತಸ್ಮಿನ್ಯದಂತಸ್ತದನ್ವೇಷ್ಟವ್ಯಂ ತದ್ವಾವ ವಿಜಿಜ್ಞಾಸಿತವ್ಯಮ್’ (ಛಾ. ಉ. ೮ । ೧ । ೧) ಇತ್ಯಾದಿ ವಾಕ್ಯಂ ಸಮಾಮ್ನಾಯತೇ ।
ತತ್ರ ಯೋಽಯಂ ದಹರೇ ಹೃದಯಪುಂಡರೀಕೇ ದಹರ ಆಕಾಶಃ ಶ್ರುತಃ,
ಸ ಕಿಂ ಭೂತಾಕಾಶಃ,
ಅಥವಾ ವಿಜ್ಞಾನಾತ್ಮಾ,
ಅಥವಾ ಪರಮಾತ್ಮೇತಿ ಸಂಶಯ್ಯತೇ ।
ಕುತಃ ಸಂಶಯಃ ?
ಆಕಾಶಬ್ರಹ್ಮಪುರಶಬ್ದಾಭ್ಯಾಮ್ ।
ಆಕಾಶಶಬ್ದೋ ಹ್ಯಯಂ ಭೂತಾಕಾಶೇ ಪರಸ್ಮಿಂಶ್ಚ ಪ್ರಯುಜ್ಯಮಾನೋ ದೃಶ್ಯತೇ ।
ತತ್ರ ಕಿಂ ಭೂತಾಕಾಶ ಏವ ದಹರಃ ಸ್ಯಾತ್ ,
ಕಿಂ ವಾ ಪರ ಇತಿ ಸಂಶಯಃ ।
ತಥಾ ಬ್ರಹ್ಮಪುರಮಿತಿ —
ಕಿಂ ಜೀವೋಽತ್ರ ಬ್ರಹ್ಮನಾಮಾ,
ತಸ್ಯೇದಂ ಪುರಂ ಶರೀರಂ ಬ್ರಹ್ಮಪುರಮ್ ,
ಅಥವಾ ಪರಸ್ಯೈವ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪುರಂ ಬ್ರಹ್ಮಪುರಮಿತಿ ।
ತತ್ರ ಜೀವಸ್ಯ ಪರಸ್ಯ ವಾನ್ಯತರಸ್ಯ ಪುರಸ್ವಾಮಿನೋ ದಹರಾಕಾಶತ್ವೇ ಸಂಶಯಃ ।
ತತ್ರಾಕಾಶಶಬ್ದಸ್ಯ ಭೂತಾಕಾಶೇ ರೂಢತ್ವಾದ್ಭೂತಾಕಾಶ ಏವ ದಹರಶಬ್ದ ಇತಿ ಪ್ರಾಪ್ತಮ್ ।
ತಸ್ಯ ಚ ದಹರಾಯತನಾಪೇಕ್ಷಯಾ ದಹರತ್ವಮ್ । ‘
ಯಾವಾನ್ವಾ ಅಯಮಾಕಾಶಸ್ತಾವಾನೇಷೋಽಂತರ್ಹೃದಯ ಆಕಾಶಃ’
ಇತಿ ಚ ಬಾಹ್ಯಾಭ್ಯಂತರಭಾವಕೃತಭೇದಸ್ಯೋಪಮಾನೋಪಮೇಯಭಾವಃ ।
ದ್ಯಾವಾಪೃಥಿವ್ಯಾದಿ ಚ ತಸ್ಮಿನ್ನಂತಃಸಮಾಹಿತಮ್ ,
ಅವಕಾಶಾತ್ಮನಾಕಾಶಸ್ಯೈಕತ್ವಾತ್ ।
ಅಥವಾ ಜೀವೋ ದಹರ ಇತಿ ಪ್ರಾಪ್ತಮ್ ,
ಬ್ರಹ್ಮಪುರಶಬ್ದಾತ್ ।
ಜೀವಸ್ಯ ಹೀದಂ ಪುರಂ ಸತ್ ಶರೀರಂ ಬ್ರಹ್ಮಪುರಮಿತ್ಯುಚ್ಯತೇ,
ತಸ್ಯ ಸ್ವಕರ್ಮಣೋಪಾರ್ಜಿತತ್ವಾತ್ ।
ಭಕ್ತ್ಯಾ ಚ ತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದವಾಚ್ಯತ್ವಮ್ ।
ನ ಹಿ ಪರಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಶರೀರೇಣ ಸ್ವಸ್ವಾಮಿಭಾವಃ ಸಂಬಂಧೋಽಸ್ತಿ ।
ತತ್ರ ಪುರಸ್ವಾಮಿನಃ ಪುರೈಕದೇಶೇಽವಸ್ಥಾನಂ ದೃಷ್ಟಮ್ ,
ಯಥಾ ರಾಜ್ಞಃ ।
ಮನಉಪಾಧಿಕಶ್ಚ ಜೀವಃ ।
ಮನಶ್ಚ ಪ್ರಾಯೇಣ ಹೃದಯೇ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಮ್ —
ಇತ್ಯತೋ ಜೀವಸ್ಯೈವೇದಂ ಹೃದಯೇಽಂತರವಸ್ಥಾನಂ ಸ್ಯಾತ್ ।
ದಹರತ್ವಮಪಿ ತಸ್ಯೈವ ಆರಾಗ್ರೋಪಮಿತತ್ವಾತ್ ಅವಕಲ್ಪತೇ ।
ಆಕಾಶೋಪಮಿತತ್ವಾದಿ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಾಭೇದವಿವಕ್ಷಯಾ ಭವಿಷ್ಯತಿ ।
ನ ಚಾತ್ರ ದಹರಸ್ಯಾಕಾಶಸ್ಯಾನ್ವೇಷ್ಟವ್ಯತ್ವಂ ವಿಜಿಜ್ಞಾಸಿತವ್ಯತ್ವಂ ಚ ಶ್ರೂಯತೇ; ‘
ತಸ್ಮಿನ್ಯದಂತಃ’
ಇತಿ ಪರವಿಶೇಷಣತ್ವೇನೋಪಾದಾನಾದಿತಿ ॥
ಅತ ಉತ್ತರಂ ಬ್ರೂಮಃ —
ಪರಮೇಶ್ವರ ಏವಾತ್ರ ದಹರಾಕಾಶೋ ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ,
ನ ಭೂತಾಕಾಶೋ ಜೀವೋ ವಾ ।
ಕಸ್ಮಾತ್ ?
ಉತ್ತರೇಭ್ಯಃ ವಾಕ್ಯಶೇಷಗತೇಭ್ಯೋ ಹೇತುಭ್ಯಃ ।
ತಥಾಹಿ —
ಅನ್ವೇಷ್ಟವ್ಯತಯಾಭಿಹಿತಸ್ಯ ದಹರಸ್ಯಾಕಾಶಸ್ಯ ‘
ತಂ ಚೇದ್ಬ್ರೂಯುಃ’
ಇತ್ಯುಪಕ್ರಮ್ಯ ‘
ಕಿಂ ತದತ್ರ ವಿದ್ಯತೇ ಯದನ್ವೇಷ್ಟವ್ಯಂ ಯದ್ವಾವ ವಿಜಿಜ್ಞಾಸಿತವ್ಯಮ್’
ಇತ್ಯೇವಮಾಕ್ಷೇಪಪೂರ್ವಕಂ ಪ್ರತಿಸಮಾಧಾನವಚನಂ ಭವತಿ —
‘ಸ ಬ್ರೂಯಾದ್ಯಾವಾನ್ವಾ’ (ಛಾ. ಉ. ೮ । ೧ । ೨) ‘ಅಯಮಾಕಾಶಸ್ತಾವಾನೇಷೋಽಂತರ್ಹೃದಯ ಆಕಾಶ ಉಭೇ ಅಸ್ಮಿಂದ್ಯಾವಾಪೃಥಿವೀ ಅಂತರೇವ ಸಮಾಹಿತೇ’ (ಛಾ. ಉ. ೮ । ೧ । ೩) ಇತ್ಯಾದಿ ।
ತತ್ರ ಪುಂಡರೀಕದಹರತ್ವೇನ ಪ್ರಾಪ್ತದಹರತ್ವಸ್ಯಾಕಾಶಸ್ಯ ಪ್ರಸಿದ್ಧಾಕಾಶೌಪಮ್ಯೇನ ದಹರತ್ವಂ ನಿವರ್ತಯನ್ ಭೂತಾಕಾಶತ್ವಂ ದಹರಸ್ಯಾಕಾಶಸ್ಯ ನಿವರ್ತಯತೀತಿ ಗಮ್ಯತೇ ।
ಯದ್ಯಪ್ಯಾಕಾಶಶಬ್ದೋ ಭೂತಾಕಾಶೇ ರೂಢಃ,
ತಥಾಪಿ ತೇನೈವ ತಸ್ಯೋಪಮಾ ನೋಪಪದ್ಯತ ಇತಿ ಭೂತಾಕಾಶಶಂಕಾ ನಿವರ್ತಿತಾ ಭವತಿ ।
ನನ್ವೇಕಸ್ಯಾಪ್ಯಾಕಾಶಸ್ಯ ಬಾಹ್ಯಾಭ್ಯಂತರತ್ವಕಲ್ಪಿತೇನ ಭೇದೇನೋಪಮಾನೋಪಮೇಯಭಾವಃ ಸಂಭವತೀತ್ಯುಕ್ತಮ್ ।
ನೈವಂ ಸಂಭವತಿ ।
ಅಗತಿಕಾ ಹೀಯಂ ಗತಿಃ,
ಯತ್ಕಾಲ್ಪನಿಕಭೇದಾಶ್ರಯಣಮ್ ।
ಅಪಿ ಚ ಕಲ್ಪಯಿತ್ವಾಪಿ ಭೇದಮುಪಮಾನೋಪಮೇಯಭಾವಂ ವರ್ಣಯತಃ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನತ್ವಾದಭ್ಯಂತರಾಕಾಶಸ್ಯ ನ ಬಾಹ್ಯಾಕಾಶಪರಿಮಾಣತ್ವಮುಪಪದ್ಯೇತ ।
ನನು ಪರಮೇಶ್ವರಸ್ಯಾಪಿ ‘ಜ್ಯಾಯಾನಾಕಾಶಾತ್’ (ಶ. ಬ್ರಾ. ೧೦ । ೬ । ೩ । ೨) ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಾತ್ ನೈವಾಕಾಶಪರಿಮಾಣತ್ವಮುಪಪದ್ಯತೇ ।
ನೈಷ ದೋಷಃ;
ಪುಂಡರೀಕವೇಷ್ಟನಪ್ರಾಪ್ತದಹರತ್ವನಿವೃತ್ತಿಪರತ್ವಾದ್ವಾಕ್ಯಸ್ಯ ನ ತಾವತ್ತ್ವಪ್ರತಿಪಾದನಪರತ್ವಮ್ ।
ಉಭಯಪ್ರತಿಪಾದನೇ ಹಿ ವಾಕ್ಯಂ ಭಿದ್ಯೇತ ।
ನ ಚ ಕಲ್ಪಿತಭೇದೇ ಪುಂಡರೀಕವೇಷ್ಟಿತ ಆಕಾಶೈಕದೇಶೇ ದ್ಯಾವಾಪೃಥಿವ್ಯಾದೀನಾಮಂತಃ ಸಮಾಧಾನಮುಪಪದ್ಯತೇ । ‘
ಏಷ ಆತ್ಮಾಪಹತಪಾಪ್ಮಾ ವಿಜರೋ ವಿಮೃತ್ಯುರ್ವಿಶೋಕೋ ವಿಜಿಘತ್ಸೋಽಪಿಪಾಸಃ ಸತ್ಯಕಾಮಃ ಸತ್ಯಸಂಕಲ್ಪಃ’
ಇತಿ ಚಾತ್ಮತ್ವಾಪಹತಪಾಪ್ಮತ್ವಾದಯಶ್ಚ ಗುಣಾ ನ ಭೂತಾಕಾಶೇ ಸಂಭವಂತಿ ।
ಯದ್ಯಪ್ಯಾತ್ಮಶಬ್ದೋ ಜೀವೇ ಸಂಭವತಿ,
ತಥಾಪೀತರೇಭ್ಯಃ ಕಾರಣೇಭ್ಯೋ ಜೀವಾಶಂಕಾಪಿ ನಿವರ್ತಿತಾ ಭವತಿ ।
ನ ಹ್ಯುಪಾಧಿಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಸ್ಯಾರಾಗ್ರೋಪಮಿತಸ್ಯ ಜೀವಸ್ಯ ಪುಂಡರೀಕವೇಷ್ಟನಕೃತಂ ದಹರತ್ವಂ ಶಕ್ಯಂ ನಿವರ್ತಯಿತುಮ್ ।
ಬ್ರಹ್ಮಾಭೇದವಿವಕ್ಷಯಾ ಜೀವಸ್ಯ ಸರ್ವಗತತ್ವಾದಿ ವಿವಕ್ಷ್ಯೇತೇತಿ ಚೇತ್;
ಯದಾತ್ಮತಯಾ ಜೀವಸ್ಯ ಸರ್ವಗತತ್ವಾದಿ ವಿವಕ್ಷ್ಯೇತ,
ತಸ್ಯೈವ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಸರ್ವಗತತ್ವಾದಿ ವಿವಕ್ಷ್ಯತಾಮಿತಿ ಯುಕ್ತಮ್ ।
ಯದಪ್ಯುಕ್ತಮ್ — ‘
ಬ್ರಹ್ಮಪುರಮ್’
ಇತಿ ಜೀವೇನ ಪುರಸ್ಯೋಪಲಕ್ಷಿತತ್ವಾದ್ರಾಜ್ಞ ಇವ ಜೀವಸ್ಯೈವೇದಂ ಪುರಸ್ವಾಮಿನಃ ಪುರೈಕದೇಶವರ್ತಿತ್ವಮಸ್ತ್ವಿತಿ ।
ಅತ್ರ ಬ್ರೂಮಃ —
ಪರಸ್ಯೈವೇದಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪುರಂ ಸತ್ ಶರೀರಂ ಬ್ರಹ್ಮಪುರಮಿತ್ಯುಚ್ಯತೇ,
ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದಸ್ಯ ತಸ್ಮಿನ್ಮುಖ್ಯತ್ವಾತ್ ।
ತಸ್ಯಾಪ್ಯಸ್ತಿ ಪುರೇಣಾನೇನ ಸಂಬಂಧಃ,
ಉಪಲಬ್ಧ್ಯಧಿಷ್ಠಾನತ್ವಾತ್ —
‘ಸ ಏತಸ್ಮಾಜ್ಜೀವಘನಾತ್ಪರಾತ್ಪರಂ ಪುರಿಶಯಂ ಪುರುಷಮೀಕ್ಷತೇ’ (ಪ್ರ. ಉ. ೫ । ೫) ‘ಸ ವಾ ಅಯಂ ಪುರುಷಃ ಸರ್ವಾಸು ಪೂರ್ಷು ಪುರಿಶಯಃ’ (ಬೃ. ಉ. ೨ । ೫ । ೧೮) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಭ್ಯಃ ।
ಅಥವಾ ಜೀವಪುರ ಏವಾಸ್ಮಿನ್ ಬ್ರಹ್ಮ ಸನ್ನಿಹಿತಮುಪಲಕ್ಷ್ಯತೇ,
ಯಥಾ ಸಾಲಗ್ರಾಮೇ ವಿಷ್ಣುಃ ಸನ್ನಿಹಿತ ಇತಿ,
ತದ್ವತ್ ।
‘ತದ್ಯಥೇಹ ಕರ್ಮಚಿತೋ ಲೋಕಃ ಕ್ಷೀಯತ ಏವಮೇವಾಮುತ್ರ ಪುಣ್ಯಚಿತೋ ಲೋಕಃ ಕ್ಷೀಯತೇ’ (ಛಾ. ಉ. ೮ । ೧ । ೬) ಇತಿ ಚ ಕರ್ಮಣಾಮಂತವತ್ಫಲತ್ವಮುಕ್ತ್ವಾ, ‘
ಅಥ ಯ ಇಹಾತ್ಮಾನಮನುವಿದ್ಯ ವ್ರಜಂತ್ಯೇತಾಂಶ್ಚ ಸತ್ಯಾನ್ಕಾಮಾಂಸ್ತೇಷಾಂ ಸರ್ವೇಷು ಲೋಕೇಷು ಕಾಮಚಾರೋ ಭವತಿ’
ಇತಿ ಪ್ರಕೃತದಹರಾಕಾಶವಿಜ್ಞಾನಸ್ಯಾನಂತಫಲತ್ವಂ ವದನ್ ,
ಪರಮಾತ್ಮತ್ವಮಸ್ಯ ಸೂಚಯತಿ ।
ಯದಪ್ಯೇತದುಕ್ತಮ್ —
ನ ದಹರಸ್ಯಾಕಾಶಸ್ಯಾನ್ವೇಷ್ಟವ್ಯತ್ವಂ ವಿಜಿಜ್ಞಾಸಿತವ್ಯತ್ವಂ ಚ ಶ್ರುತಂ ಪರವಿಶೇಷಣತ್ವೇನೋಪಾದಾನಾದಿತಿ;
ಅತ್ರ ಬ್ರೂಮಃ —
ಯದ್ಯಾಕಾಶೋ ನಾನ್ವೇಷ್ಟವ್ಯತ್ವೇನೋಕ್ತಃ ಸ್ಯಾತ್ ‘
ಯಾವಾನ್ವಾ ಅಯಮಾಕಾಶಸ್ತಾವಾನೇಷೋಽಂತರ್ಹೃದಯ ಆಕಾಶಃ’
ಇತ್ಯಾದ್ಯಾಕಾಶಸ್ವರೂಪಪ್ರದರ್ಶನಂ ನೋಪಪದ್ಯೇತ ।
ನನ್ವೇತದಪ್ಯಂತರ್ವರ್ತಿವಸ್ತುಸದ್ಭಾವಪ್ರದರ್ಶನಾಯೈವ ಪ್ರದರ್ಶ್ಯತೇ, ‘
ತಂ ಚೇದ್ಬ್ರೂಯುರ್ಯದಿದಮಸ್ಮಿನ್ಬ್ರಹ್ಮಪುರೇ ದಹರಂ ಪುಂಡರೀಕಂ ವೇಶ್ಮ ದಹರೋಽಸ್ಮಿನ್ನಂತರಾಕಾಶಃ ಕಿಂ ತದತ್ರ ವಿದ್ಯತೇ ಯದನ್ವೇಷ್ಟವ್ಯಂ ಯದ್ವಾವ ವಿಜಿಜ್ಞಾಸಿತವ್ಯಮ್’
ಇತ್ಯಾಕ್ಷಿಪ್ಯ ಪರಿಹಾರಾವಸರೇ ಆಕಾಶೌಪಮ್ಯೋಪಕ್ರಮೇಣ ದ್ಯಾವಾಪೃಥಿವ್ಯಾದೀನಾಮಂತಃಸಮಾಹಿತತ್ವದರ್ಶನಾತ್ ।
ನೈತದೇವಮ್;
ಏವಂ ಹಿ ಸತಿ ಯದಂತಃಸಮಾಹಿತಂ ದ್ಯಾವಾಪೃಥಿವ್ಯಾದಿ,
ತದನ್ವೇಷ್ಟವ್ಯಂ ವಿಜಿಜ್ಞಾಸಿತವ್ಯಂ ಚೋಕ್ತಂ ಸ್ಯಾತ್ ।
ತತ್ರ ವಾಕ್ಯಶೇಷೋ ನೋಪಪದ್ಯೇತ । ‘
ಅಸ್ಮಿನ್ಕಾಮಾಃ ಸಮಾಹಿತಾಃ’ ‘
ಏಷ ಆತ್ಮಾಪಹತಪಾಪ್ಮಾ’
ಇತಿ ಹಿ ಪ್ರಕೃತಂ ದ್ಯಾವಾಪೃಥಿವ್ಯಾದಿಸಮಾಧಾನಾಧಾರಮಾಕಾಶಮಾಕೃಷ್ಯ ‘
ಅಥ ಯ ಇಹಾತ್ಮಾನಮನುವಿದ್ಯ ವ್ರಜಂತ್ಯೇತಾಂಶ್ಚ ಸತ್ಯಾನ್ಕಾಮಾನ್’
ಇತಿ ಸಮುಚ್ಚಯಾರ್ಥೇನ ಚಶಬ್ದೇನಾತ್ಮಾನಂ ಕಾಮಾಧಾರಮ್ ಆಶ್ರಿತಾಂಶ್ಚ ಕಾಮಾನ್ ವಿಜ್ಞೇಯಾನ್ ವಾಕ್ಯಶೇಷೋ ದರ್ಶಯತಿ ।
ತಸ್ಮಾದ್ವಾಕ್ಯೋಪಕ್ರಮೇಽಪಿ ದಹರ ಏವಾಕಾಶೋ ಹೃದಯಪುಂಡರೀಕಾಧಿಷ್ಠಾನಃ ಸಹಾಂತಃಸ್ಥೈಃ ಸಮಾಹಿತೈಃ ಪೃಥಿವ್ಯಾದಿಭಿಃ ಸತ್ಯೈಶ್ಚ ಕಾಮೈರ್ವಿಜ್ಞೇಯ ಉಕ್ತ ಇತಿ ಗಮ್ಯತೇ ।
ಸ ಚೋಕ್ತೇಭ್ಯೋ ಹೇತುಭ್ಯಃ ಪರಮೇಶ್ವರ ಇತಿ ॥ ೧೪ ॥
ಗತಿಶಬ್ದಾಭ್ಯಾಂ ತಥಾ ಹಿ ದೃಷ್ಟಂ ಲಿಂಗಂ ಚ ॥ ೧೫ ॥
ದಹರಃ ಪರಮೇಶ್ವರ ಉತ್ತರೇಭ್ಯೋ ಹೇತುಭ್ಯ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ ।
ತ ಏವೋತ್ತರೇ ಹೇತವ ಇದಾನೀಂ ಪ್ರಪಂಚ್ಯಂತೇ ।
ಇತಶ್ಚ ಪರಮೇಶ್ವರ ಏವ ದಹರಃ;
ಯಸ್ಮಾದ್ದಹರವಾಕ್ಯಶೇಷೇ ಪರಮೇಶ್ವರಸ್ಯೈವ ಪ್ರತಿಪಾದಕೌ ಗತಿಶಬ್ದೌ ಭವತಃ —
‘ಇಮಾಃ ಸರ್ವಾಃ ಪ್ರಜಾ ಅಹರಹರ್ಗಚ್ಛಂತ್ಯ ಏತಂ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಂ ನ ವಿಂದಂತಿ’ (ಛಾ. ಉ. ೮ । ೩ । ೨) ಇತಿ ।
ತತ್ರ ಪ್ರಕೃತಂ ದಹರಂ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಶಬ್ದೇನಾಭಿಧಾಯ ತದ್ವಿಷಯಾ ಗತಿಃ ಪ್ರಜಾಶಬ್ದವಾಚ್ಯಾನಾಂ ಜೀವಾನಾಮಭಿಧೀಯಮಾನಾ ದಹರಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮತಾಂ ಗಮಯತಿ ।
ತಥಾ ಹ್ಯಹರಹರ್ಜೀವಾನಾಂ ಸುಷುಪ್ತಾವಸ್ಥಾಯಾಂ ಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯಂ ಗಮನಂ ದೃಷ್ಟಂ ಶ್ರುತ್ಯಂತರೇ —
‘ಸತಾ ಸೋಮ್ಯ ತದಾ ಸಂಪನ್ನೋ ಭವತಿ’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೮ । ೧) ಇತ್ಯೇವಮಾದೌ ।
ಲೋಕೇಽಪಿ ಕಿಲ ಗಾಢಂ ಸುಷುಪ್ತಮಾಚಕ್ಷತೇ ‘
ಬ್ರಹ್ಮೀಭೂತೋ ಬ್ರಹ್ಮತಾಂ ಗತಃ’
ಇತಿ ।
ತಥಾ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಶಬ್ದೋಽಪಿ ಪ್ರಕೃತೇ ದಹರೇ ಪ್ರಯುಜ್ಯಮಾನೋ ಜೀವಭೂತಾಕಾಶಶಂಕಾಂ ನಿವರ್ತಯನ್ಬ್ರಹ್ಮತಾಮಸ್ಯ ಗಮಯತಿ ।
ನನು ಕಮಲಾಸನಲೋಕಮಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಶಬ್ದೋ ಗಮಯೇತ್ ।
ಗಮಯೇದ್ಯದಿ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಲೋಕ ಇತಿ ಷಷ್ಠೀಸಮಾಸವೃತ್ತ್ಯಾ ವ್ಯುತ್ಪಾದ್ಯೇತ ।
ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯವೃತ್ತ್ಯಾ ತು ವ್ಯುತ್ಪಾದ್ಯಮಾನೋ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಲೋಕೋ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕ ಇತಿ ಪರಮೇವ ಬ್ರಹ್ಮ ಗಮಯಿಷ್ಯತಿ ।
ಏತದೇವ ಚಾಹರಹರ್ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಗಮನಂ ದೃಷ್ಟಂ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಶಬ್ದಸ್ಯ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯವೃತ್ತಿಪರಿಗ್ರಹೇ ಲಿಂಗಮ್ ।
ನ ಹ್ಯಹರಹರಿಮಾಃ ಪ್ರಜಾಃ ಕಾರ್ಯಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಂ ಸತ್ಯಲೋಕಾಖ್ಯಂ ಗಚ್ಛಂತೀತಿ ಶಕ್ಯಂ ಕಲ್ಪಯಿತುಮ್ ॥ ೧೫ ॥
ಧೃತೇಶ್ಚ ಮಹಿಮ್ನೋಽಸ್ಯಾಸ್ಮಿನ್ನುಪಲಬ್ಧೇಃ ॥ ೧೬ ॥
ಧೃತೇಶ್ಚ ಹೇತೋಃ ಪರಮೇಶ್ವರ ಏವಾಯಂ ದಹರಃ ।
ಕಥಮ್ ? ‘
ದಹರೋಽಸ್ಮಿನ್ನಂತರಾಕಾಶಃ’
ಇತಿ ಹಿ ಪ್ರಕೃತ್ಯ ಆಕಾಶೌಪಮ್ಯಪೂರ್ವಕಂ ತಸ್ಮಿನ್ಸರ್ವಸಮಾಧಾನಮುಕ್ತ್ವಾ ತಸ್ಮಿನ್ನೇವ ಚಾತ್ಮಶಬ್ದಂ ಪ್ರಯುಜ್ಯಾಪಹತಪಾಪ್ಮತ್ವಾದಿಗುಣಯೋಗಂ ಚೋಪದಿಶ್ಯ ತಮೇವಾನತಿವೃತ್ತಪ್ರಕರಣಂ ನಿರ್ದಿಶತಿ —
‘ಅಥ ಯ ಆತ್ಮಾ ಸ ಸೇತುರ್ವಿಧೃತಿರೇಷಾಂ ಲೋಕಾನಾಮಸಂಭೇದಾಯ’ (ಛಾ. ಉ. ೮ । ೪ । ೧) ಇತಿ ।
ತತ್ರ ವಿಧೃತಿರಿತ್ಯಾತ್ಮಶಬ್ದಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಾದ್ವಿಧಾರಯಿತೋಚ್ಯತೇ;
ಕ್ತಿಚಃ ಕರ್ತರಿ ಸ್ಮರಣಾತ್ ।
ಯಥೋದಕಸಂತಾನಸ್ಯ ವಿಧಾರಯಿತಾ ಲೋಕೇ ಸೇತುಃ ಕ್ಷೇತ್ರಸಂಪದಾಮಸಂಭೇದಾಯ,
ಏವಮಯಮಾತ್ಮಾ ಏಷಾಮಧ್ಯಾತ್ಮಾದಿಭೇದಭಿನ್ನಾನಾಂ ಲೋಕಾನಾಂ ವರ್ಣಾಶ್ರಮಾದೀನಾಂ ಚ ವಿಧಾರಯಿತಾ ಸೇತುಃ,
ಅಸಂಭೇದಾಯ ಅಸಂಕರಾಯೇತಿ ।
ಏವಮಿಹ ಪ್ರಕೃತೇ ದಹರೇ ವಿಧಾರಣಲಕ್ಷಣಂ ಮಹಿಮಾನಂ ದರ್ಶಯತಿ ।
ಅಯಂ ಚ ಮಹಿಮಾ ಪರಮೇಶ್ವರ ಏವ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಾದುಪಲಭ್ಯತೇ — ‘
ಏತಸ್ಯ ವಾ ಅಕ್ಷರಸ್ಯ ಪ್ರಶಾಸನೇ ಗಾರ್ಗಿ ಸೂರ್ಯಾಚಂದ್ರಮಸೌ ವಿಧೃತೌ ತಿಷ್ಠತಃ’
ಇತ್ಯಾದೇಃ ।
ತಥಾನ್ಯತ್ರಾಪಿ ನಿಶ್ಚಿತೇ ಪರಮೇಶ್ವರವಾಕ್ಯೇ ಶ್ರೂಯತೇ — ‘
ಏಷ ಸರ್ವೇಶ್ವರ ಏಷ ಭೂತಾಧಿಪತಿರೇಷ ಭೂತಪಾಲ ಏಷ ಸೇತುರ್ವಿಧರಣ ಏಷಾಂ ಲೋಕಾನಾಮಸಂಭೇದಾಯ’
ಇತಿ ।
ಏವಂ ಧೃತೇಶ್ಚ ಹೇತೋಃ ಪರಮೇಶ್ವರ ಏವಾಯಂ ದಹರಃ ॥ ೧೬ ॥
ಇತರಪರಾಮರ್ಶಾತ್ಸ ಇತಿ ಚೇನ್ನಾಸಂಭವಾತ್ ॥ ೧೮ ॥
ಉತ್ತರಾಚ್ಚೇದಾವಿರ್ಭೂತಸ್ವರೂಪಸ್ತು ॥ ೧೯ ॥
ಇತರಪರಾಮರ್ಶಾದ್ಯಾ ಜೀವಾಶಂಕಾ ಜಾತಾ,
ಸಾ ಅಸಂಭವಾನ್ನಿರಾಕೃತಾ ।
ಅಥೇದಾನೀಂ ಮೃತಸ್ಯೇವಾಮೃತಸೇಕಾತ್ ಪುನಃ ಸಮುತ್ಥಾನಂ ಜೀವಾಶಂಕಾಯಾಃ ಕ್ರಿಯತೇ —
ಉತ್ತರಸ್ಮಾತ್ಪ್ರಾಜಾಪತ್ಯಾದ್ವಾಕ್ಯಾತ್ ।
ತತ್ರ ಹಿ ‘
ಯ ಆತ್ಮಾಪಹತಪಾಪ್ಮಾ’
ಇತ್ಯಪಹತಪಾಪ್ಮತ್ವಾದಿಗುಣಕಮಾತ್ಮಾನಮನ್ವೇಷ್ಟವ್ಯಂ ವಿಜಿಜ್ಞಾಸಿತವ್ಯಂ ಚ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಯ,
‘ಯ ಏಷೋಽಕ್ಷಿಣಿ ಪುರುಷೋ ದೃಶ್ಯತ ಏಷ ಆತ್ಮಾ’ (ಛಾ. ಉ. ೮ । ೭ । ೪) ಇತಿ ಬ್ರುವನ್ ಅಕ್ಷಿಸ್ಥಂ ದ್ರಷ್ಟಾರಂ ಜೀವಮಾತ್ಮಾನಂ ನಿರ್ದಿಶತಿ ।
‘ಏತಂ ತ್ವೇವ ತೇ ಭೂಯೋಽನುವ್ಯಾಖ್ಯಾಸ್ಯಾಮಿ’ (ಛಾ. ಉ. ೮ । ೯ । ೩) ಇತಿ ಚ ತಮೇವ ಪುನಃ ಪುನಃ ಪರಾಮೃಶ್ಯ,
‘ಯ ಏಷ ಸ್ವಪ್ನೇ ಮಹೀಯಮಾನಶ್ಚರತ್ಯೇಷ ಆತ್ಮಾ’ (ಛಾ. ಉ. ೮ । ೧೦ । ೧) ಇತಿ ‘ತದ್ಯತ್ರೈತತ್ಸುಪ್ತಃ ಸಮಸ್ತಃ ಸಂಪ್ರಸನ್ನಃ ಸ್ವಪ್ನಂ ನ ವಿಜಾನಾತ್ಯೇಷ ಆತ್ಮಾ’ (ಛಾ. ಉ. ೮ । ೧೧ । ೧) ಇತಿ ಚ ಜೀವಮೇವಾವಸ್ಥಾಂತರಗತಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ ।
ತಸ್ಯೈವ ಚಾಪಹತಪಾಪ್ಮತ್ವಾದಿ ದರ್ಶಯತಿ — ‘
ಏತದಮೃತಮಭಯಮೇತದ್ಬ್ರಹ್ಮ’
ಇತಿ ।
‘ನಾಹ ಖಲ್ವಯಮೇವಂ ಸಂಪ್ರತ್ಯಾತ್ಮಾನಂ ಜಾನಾತ್ಯಯಮಹಮಸ್ಮೀತಿ ನೋ ಏವೇಮಾನಿ ಭೂತಾನಿ’ (ಛಾ. ಉ. ೮ । ೧೧ । ೨) ಇತಿ ಚ ಸುಷುಪ್ತಾವಸ್ಥಾಯಾಂ ದೋಷಮುಪಲಭ್ಯ, ‘
ಏತಂ ತ್ವೇವ ತೇ ಭೂಯೋಽನುವ್ಯಾಖ್ಯಾಸ್ಯಾಮಿ ನೋ ಏವಾನ್ಯತ್ರೈತಸ್ಮಾತ್’
ಇತಿ ಚೋಪಕ್ರಮ್ಯ,
ಶರೀರಸಂಬಂಧನಿಂದಾಪೂರ್ವಕಮ್ ‘
ಏಷ ಸಂಪ್ರಸಾದೋಽಸ್ಮಾಚ್ಛರೀರಾತ್ಸಮುತ್ಥಾಯ ಪರಂ ಜ್ಯೋತಿರುಪಸಂಪದ್ಯ ಸ್ವೇನ ರೂಪೇಣಾಭಿನಿಷ್ಪದ್ಯತೇ ಸ ಉತ್ತಮಃ ಪುರುಷಃ’
ಇತಿ ಜೀವಮೇವ ಶರೀರಾತ್ಸಮುತ್ಥಿತಮುತ್ತಮಂ ಪುರುಷಂ ದರ್ಶಯತಿ ।
ತಸ್ಮಾದಸ್ತಿ ಸಂಭವೋ ಜೀವೇ ಪಾರಮೇಶ್ವರಾಣಾಂ ಧರ್ಮಾಣಾಮ್ ।
ಅತಃ ‘
ದಹರೋಽಸ್ಮಿನ್ನಂತರಾಕಾಶಃ’
ಇತಿ ಜೀವ ಏವೋಕ್ತ ಇತಿ ಚೇತ್ಕಶ್ಚಿದ್ಬ್ರೂಯಾತ್;
ತಂ ಪ್ರತಿ ಬ್ರೂಯಾತ್ — ‘
ಆವಿರ್ಭೂತಸ್ವರೂಪಸ್ತು’
ಇತಿ ।
ತುಶಬ್ದಃ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷವ್ಯಾವೃತ್ತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನೋತ್ತರಸ್ಮಾದಪಿ ವಾಕ್ಯಾದಿಹ ಜೀವಸ್ಯಾಶಂಕಾ ಸಂಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಸ್ಮಾತ್ ?
ಯತಸ್ತತ್ರಾಪ್ಯಾವಿರ್ಭೂತಸ್ವರೂಪೋ ಜೀವೋ ವಿವಕ್ಷ್ಯತೇ ।
ಆವಿರ್ಭೂತಂ ಸ್ವರೂಪಮಸ್ಯೇತ್ಯಾವಿರ್ಭೂತಸ್ವರೂಪಃ;
ಭೂತಪೂರ್ವಗತ್ಯಾ ಜೀವವಚನಮ್ ।
ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ — ‘
ಯ ಏಷೋಽಕ್ಷಿಣಿ’
ಇತ್ಯಕ್ಷಿಲಕ್ಷಿತಂ ದ್ರಷ್ಟಾರಂ ನಿರ್ದಿಶ್ಯ,
ಉದಶರಾವಬ್ರಾಹ್ಮಣೇನ ಏನಂ ಶರೀರಾತ್ಮತಾಯಾ ವ್ಯುತ್ಥಾಪ್ಯ, ‘
ಏತಂ ತ್ವೇವ ತೇ’
ಇತಿ ಪುನಃ ಪುನಸ್ತಮೇವ ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯತ್ವೇನಾಕೃಷ್ಯ,
ಸ್ವಪ್ನಸುಷುಪ್ತೋಪನ್ಯಾಸಕ್ರಮೇಣ ‘
ಪರಂ ಜ್ಯೋತಿರುಪಸಂಪದ್ಯ ಸ್ವೇನ ರೂಪೇಣಾಭಿನಿಷ್ಪದ್ಯತೇ’
ಇತಿ ಯದಸ್ಯ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕಂ ಸ್ವರೂಪಂ ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮ,
ತದ್ರೂಪತಯೈನಂ ಜೀವಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ;
ನ ಜೈವೇನ ರೂಪೇಣ ।
ಯತ್ ಪರಂ ಜ್ಯೋತಿರುಪಸಂಪತ್ತವ್ಯಂ ಶ್ರುತಮ್ ,
ತತ್ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮ ।
ತಚ್ಚಾಪಹತಪಾಪ್ಮತ್ವಾದಿಧರ್ಮಕಮ್ ।
ತದೇವ ಚ ಜೀವಸ್ಯ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕಂ ಸ್ವರೂಪಮ್ — ‘
ತತ್ತ್ವಮಸಿ’
ಇತ್ಯಾದಿಶಾಸ್ತ್ರೇಭ್ಯಃ,
ನೇತರದುಪಾಧಿಕಲ್ಪಿತಮ್ ।
ಯಾವದೇವ ಹಿ ಸ್ಥಾಣಾವಿವ ಪುರುಷಬುದ್ಧಿಂ ದ್ವೈತಲಕ್ಷಣಾಮವಿದ್ಯಾಂ ನಿವರ್ತಯನ್ಕೂಟಸ್ಥನಿತ್ಯದೃಕ್ಸ್ವರೂಪಮಾತ್ಮಾನಮ್ ‘
ಅಹಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಸ್ಮಿ’
ಇತಿ ನ ಪ್ರತಿಪದ್ಯತೇ,
ತಾವಜ್ಜೀವಸ್ಯ ಜೀವತ್ವಮ್ ।
ಯದಾ ತು ದೇಹೇಂದ್ರಿಯಮನೋಬುದ್ಧಿಸಂಘಾತಾದ್ವ್ಯುತ್ಥಾಪ್ಯ ಶ್ರುತ್ಯಾ ಪ್ರತಿಬೋಧ್ಯತೇ ನಾಸಿ ತ್ವಂ ದೇಹೇಂದ್ರಿಯಮನೋಬುದ್ಧಿಸಂಘಾತಃ,
ನಾಸಿ ಸಂಸಾರೀ;
ಕಿಂ ತರ್ಹಿ ? —
ತದ್ಯತ್ಸತ್ಯಂ ಸ ಆತ್ಮಾ ಚೈತನ್ಯಮಾತ್ರಸ್ವರೂಪಸ್ತತ್ತ್ವಮಸೀತಿ ।
ತದಾ ಕೂಟಸ್ಥನಿತ್ಯದೃಕ್ಸ್ವರೂಪಮಾತ್ಮಾನಂ ಪ್ರತಿಬುಧ್ಯ ಅಸ್ಮಾಚ್ಛರೀರಾದ್ಯಭಿಮಾನಾತ್ಸಮುತ್ತಿಷ್ಠನ್ ಸ ಏವ ಕೂಟಸ್ಥನಿತ್ಯದೃಕ್ಸ್ವರೂಪ ಆತ್ಮಾ ಭವತಿ —
‘ಸ ಯೋ ಹ ವೈ ತತ್ಪರಮಂ ಬ್ರಹ್ಮ ವೇದ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಭವತಿ’ (ಮು. ಉ. ೩ । ೨ । ೯) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಭ್ಯಃ ।
ತದೇವ ಚಾಸ್ಯ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕಂ ಸ್ವರೂಪಮ್ ,
ಯೇನ ಶರೀರಾತ್ಸಮುತ್ಥಾಯ ಸ್ವೇನ ರೂಪೇಣಾಭಿನಿಷ್ಪದ್ಯತೇ ।
ಕಥಂ ಪುನಃ ಸ್ವಂ ಚ ರೂಪಂ ಸ್ವೇನೈವ ಚ ನಿಷ್ಪದ್ಯತ ಇತಿ ಸಂಭವತಿ ಕೂಟಸ್ಥನಿತ್ಯಸ್ಯ ?
ಸುವರ್ಣಾದೀನಾಂ ತು ದ್ರವ್ಯಾಂತರಸಂಪರ್ಕಾದಭಿಭೂತಸ್ವರೂಪಾಣಾಮನಭಿವ್ಯಕ್ತಾಸಾಧಾರಣವಿಶೇಷಾಣಾಂ ಕ್ಷಾರಪ್ರಕ್ಷೇಪಾದಿಭಿಃ ಶೋಧ್ಯಮಾನಾನಾಂ ಸ್ವರೂಪೇಣಾಭಿನಿಷ್ಪತ್ತಿಃ ಸ್ಯಾತ್ ।
ತಥಾ ನಕ್ಷತ್ರಾದೀನಾಮಹನ್ಯಭಿಭೂತಪ್ರಕಾಶಾನಾಮಭಿಭಾವಕವಿಯೋಗೇ ರಾತ್ರೌ ಸ್ವರೂಪೇಣಾಭಿನಿಷ್ಪತ್ತಿಃ ಸ್ಯಾತ್ ।
ನ ತು ತಥಾತ್ಮಚೈತನ್ಯಜ್ಯೋತಿಷೋ ನಿತ್ಯಸ್ಯ ಕೇನಚಿದಭಿಭವಃ ಸಂಭವತಿ ಅಸಂಸರ್ಗಿತ್ವಾತ್ ವ್ಯೋಮ್ನ ಇವ ।
ದೃಷ್ಟವಿರೋಧಾಚ್ಚ ।
ದೃಷ್ಟಿಶ್ರುತಿಮತಿವಿಜ್ಞಾತಯೋ ಹಿ ಜೀವಸ್ಯ ಸ್ವರೂಪಮ್ ।
ತಚ್ಚ ಶರೀರಾದಸಮುತ್ಥಿತಸ್ಯಾಪಿ ಜೀವಸ್ಯ ಸದಾ ನಿಷ್ಪನ್ನಮೇವ ದೃಶ್ಯತೇ ।
ಸರ್ವೋ ಹಿ ಜೀವಃ ಪಶ್ಯನ್ ಶೃಣ್ವನ್ ಮನ್ವಾನೋ ವಿಜಾನನ್ವ್ಯವಹರತಿ,
ಅನ್ಯಥಾ ವ್ಯವಹಾರಾನುಪಪತ್ತೇಃ ।
ತಚ್ಚೇತ್ ಶರೀರಾತ್ಸಮುತ್ಥಿತಸ್ಯ ನಿಷ್ಪದ್ಯೇತ,
ಪ್ರಾಕ್ಸಮುತ್ಥಾನಾದ್ದೃಷ್ಟೋ ವ್ಯವಹಾರೋ ವಿರುಧ್ಯೇತ ।
ಅತಃ ಕಿಮಾತ್ಮಕಮಿದಂ ಶರೀರಾತ್ಸಮುತ್ಥಾನಮ್ ,
ಕಿಮಾತ್ಮಿಕಾ ವಾ ಸ್ವರೂಪೇಣಾಭಿನಿಷ್ಪತ್ತಿರಿತಿ ।
ಅತ್ರೋಚ್ಯತೇ —
ಪ್ರಾಗ್ವಿವೇಕವಿಜ್ಞಾನೋತ್ಪತ್ತೇಃ ಶರೀರೇಂದ್ರಿಯಮನೋಬುದ್ಧಿವಿಷಯವೇದನೋಪಾಧಿಭಿರವಿವಿಕ್ತಮಿವ ಜೀವಸ್ಯ ದೃಷ್ಟ್ಯಾದಿಜ್ಯೋತಿಃಸ್ವರೂಪಂ ಭವತಿ ।
ಯಥಾ ಶುದ್ಧಸ್ಯ ಸ್ಫಟಿಕಸ್ಯ ಸ್ವಾಚ್ಛ್ಯಂ ಶೌಕ್ಲ್ಯಂ ಚ ಸ್ವರೂಪಂ ಪ್ರಾಗ್ವಿವೇಕಗ್ರಹಣಾದ್ರಕ್ತನೀಲಾದ್ಯುಪಾಧಿಭಿರವಿವಿಕ್ತಮಿವ ಭವತಿ;
ಪ್ರಮಾಣಜನಿತವಿವೇಕಗ್ರಹಣಾತ್ತು ಪರಾಚೀನಃ ಸ್ಫಟಿಕಃ ಸ್ವಾಚ್ಛ್ಯೇನ ಶೌಕ್ಲ್ಯೇನ ಚ ಸ್ವೇನ ರೂಪೇಣಾಭಿನಿಷ್ಪದ್ಯತ ಇತ್ಯುಚ್ಯತೇ ಪ್ರಾಗಪಿ ತಥೈವ ಸನ್;
ತಥಾ ದೇಹಾದ್ಯುಪಾಧ್ಯವಿವಿಕ್ತಸ್ಯೈವ ಸತೋ ಜೀವಸ್ಯ ಶ್ರುತಿಕೃತಂ ವಿವೇಕವಿಜ್ಞಾನಂ ಶರೀರಾತ್ಸಮುತ್ಥಾನಮ್ ,
ವಿವೇಕವಿಜ್ಞಾನಫಲಂ ಸ್ವರೂಪೇಣಾಭಿನಿಷ್ಪತ್ತಿಃ ಕೇವಲಾತ್ಮಸ್ವರೂಪಾವಗತಿಃ ।
ತಥಾ ವಿವೇಕಾವಿವೇಕಮಾತ್ರೇಣೈವಾತ್ಮನೋಽಶರೀರತ್ವಂ ಸಶರೀರತ್ವಂ ಚ ಮಂತ್ರವರ್ಣಾತ್ ‘ಅಶರೀರಂ ಶರೀರೇಷು’ (ಕ. ಉ. ೧ । ೨ । ೨೨) ಇತಿ,
‘ಶರೀರಸ್ಥೋಽಪಿ ಕೌಂತೇಯ ನ ಕರೋತಿ ನ ಲಿಪ್ಯತೇ’ (ಭ. ಗೀ. ೧೩ । ೩೧) ಇತಿ ಚ ಸಶರೀರತ್ವಾಶರೀರತ್ವವಿಶೇಷಾಭಾವಸ್ಮರಣಾತ್ ।
ತಸ್ಮಾದ್ವಿವೇಕವಿಜ್ಞಾನಾಭಾವಾದನಾವಿರ್ಭೂತಸ್ವರೂಪಃ ಸನ್ ವಿವೇಕವಿಜ್ಞಾನಾದಾವಿರ್ಭೂತಸ್ವರೂಪ ಇತ್ಯುಚ್ಯತೇ ।
ನ ತ್ವನ್ಯಾದೃಶೌ ಆವಿರ್ಭಾವಾನಾವಿರ್ಭಾವೌ ಸ್ವರೂಪಸ್ಯ ಸಂಭವತಃ,
ಸ್ವರೂಪತ್ವಾದೇವ ।
ಏವಂ ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನಕೃತ ಏವ ಜೀವಪರಮೇಶ್ವರಯೋರ್ಭೇದಃ,
ನ ವಸ್ತುಕೃತಃ;
ವ್ಯೋಮವದಸಂಗತ್ವಾವಿಶೇಷಾತ್ ।
ಕುತಶ್ಚೈತದೇವಂ ಪ್ರತಿಪತ್ತವ್ಯಮ್ ?
ಯತಃ ‘
ಯ ಏಷೋಽಕ್ಷಿಣಿ ಪುರುಷೋ ದೃಶ್ಯತೇ’
ಇತ್ಯುಪದಿಶ್ಯ ‘
ಏತದಮೃತಮಭಯಮೇತದ್ಬ್ರಹ್ಮ’
ಇತ್ಯುಪದಿಶತಿ ।
ಯೋಽಕ್ಷಿಣಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧೋ ದ್ರಷ್ಟಾ ದ್ರಷ್ಟೃತ್ವೇನ ವಿಭಾವ್ಯತೇ,
ಸೋಽಮೃತಾಭಯಲಕ್ಷಣಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽನ್ಯಶ್ಚೇತ್ಸ್ಯಾತ್ ,
ತತೋಽಮೃತಾಭಯಬ್ರಹ್ಮಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಂ ನ ಸ್ಯಾತ್ ।
ನಾಪಿ ಪ್ರತಿಚ್ಛಾಯಾತ್ಮಾಯಮಕ್ಷಿಲಕ್ಷಿತೋ ನಿರ್ದಿಶ್ಯತೇ,
ಪ್ರಜಾಪತೇರ್ಮೃಷಾವಾದಿತ್ವಪ್ರಸಂಗಾತ್ ।
ತಥಾ ದ್ವಿತೀಯೇಽಪಿ ಪರ್ಯಾಯೇ ‘
ಯ ಏಷ ಸ್ವಪ್ನೇ ಮಹೀಯಮಾನಶ್ಚರತಿ’
ಇತಿ ನ ಪ್ರಥಮಪರ್ಯಾಯನಿರ್ದಿಷ್ಟಾದಕ್ಷಿಪುರುಷಾದ್ದ್ರಷ್ಟುರನ್ಯೋ ನಿರ್ದಿಷ್ಟಃ, ‘
ಏತಂ ತ್ವೇವ ತೇ ಭೂಯೋಽನುವ್ಯಾಖ್ಯಾಸ್ಯಾಮಿ’
ಇತ್ಯುಪಕ್ರಮಾತ್ ।
ಕಿಂಚ ‘
ಅಹಮದ್ಯ ಸ್ವಪ್ನೇ ಹಸ್ತಿನಮದ್ರಾಕ್ಷಮ್ ,
ನೇದಾನೀಂ ತಂ ಪಶ್ಯಾಮಿ’
ಇತಿ ದೃಷ್ಟಮೇವ ಪ್ರತಿಬುದ್ಧಃ ಪ್ರತ್ಯಾಚಷ್ಟೇ ।
ದ್ರಷ್ಟಾರಂ ತು ತಮೇವ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜಾನಾತಿ — ‘
ಯ ಏವಾಹಂ ಸ್ವಪ್ನಮದ್ರಾಕ್ಷಮ್ ,
ಸ ಏವಾಹಂ ಜಾಗರಿತಂ ಪಶ್ಯಾಮಿ’
ಇತಿ ।
ತಥಾ ತೃತೀಯೇಽಪಿ ಪರ್ಯಾಯೇ — ‘
ನಾಹ ಖಲ್ವಯಮೇವಂ ಸಂಪ್ರತ್ಯಾತ್ಮಾನಂ ಜಾನಾತ್ಯಯಮಹಮಸ್ಮೀತಿ ನೋ ಏವೇಮಾನಿ ಭೂತಾನಿ’
ಇತಿ ಸುಷುಪ್ತಾವಸ್ಥಾಯಾಂ ವಿಶೇಷವಿಜ್ಞಾನಾಭಾವಮೇವ ದರ್ಶಯತಿ,
ನ ವಿಜ್ಞಾತಾರಂ ಪ್ರತಿಷೇಧತಿ ।
ಯತ್ತು ತತ್ರ ‘
ವಿನಾಶಮೇವಾಪೀತೋ ಭವತಿ’
ಇತಿ,
ತದಪಿ ವಿಶೇಷವಿಜ್ಞಾನವಿನಾಶಾಭಿಪ್ರಾಯಮೇವ,
ನ ವಿಜ್ಞಾತೃವಿನಾಶಾಭಿಪ್ರಾಯಮ್;
‘ನ ಹಿ ವಿಜ್ಞಾತುರ್ವಿಜ್ಞಾತೇರ್ವಿಪರಿಲೋಪೋ ವಿದ್ಯತೇಽವಿನಾಶಿತ್ವಾತ್’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೩ । ೩೦) ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಾತ್ ।
ತಥಾ ಚತುರ್ಥೇಽಪಿ ಪರ್ಯಾಯೇ ‘
ಏತಂ ತ್ವೇವ ತೇ ಭೂಯೋಽನುವ್ಯಾಖ್ಯಾಸ್ಯಾಮಿ ನೋ ಏವಾನ್ಯತ್ರೈತಸ್ಮಾತ್’
ಇತ್ಯುಪಕ್ರಮ್ಯ ‘
ಮಘವನ್ ಮರ್ತ್ಯಂ ವಾ ಇದಂ ಶರೀರಮ್’
ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಪ್ರಪಂಚೇನ ಶರೀರಾದ್ಯುಪಾಧಿಸಂಬಂಧಪ್ರತ್ಯಾಖ್ಯಾನೇನ ಸಂಪ್ರಸಾದಶಬ್ದೋದಿತಂ ಜೀವಮ್ ‘
ಸ್ವೇನ ರೂಪೇಣಾಭಿನಿಷ್ಪದ್ಯತೇ’
ಇತಿ ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪಾಪನ್ನಂ ದರ್ಶಯನ್ ,
ನ ಪರಸ್ಮಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಮೃತಾಭಯಸ್ವರೂಪಾದನ್ಯಂ ಜೀವಂ ದರ್ಶಯತಿ ।
ಕೇಚಿತ್ತು ಪರಮಾತ್ಮವಿವಕ್ಷಾಯಾಮ್ ‘
ಏತಂ ತ್ವೇವ ತೇ’
ಇತಿ ಜೀವಾಕರ್ಷಣಮನ್ಯಾಯ್ಯಂ ಮನ್ಯಮಾನಾ ಏತಮೇವ ವಾಕ್ಯೋಪಕ್ರಮಸೂಚಿತಮಪಹತಪಾಪ್ಮತ್ವಾದಿಗುಣಕಮಾತ್ಮಾನಂ ತೇ ಭೂಯೋಽನುವ್ಯಾಖ್ಯಾಸ್ಯಾಮೀತಿ ಕಲ್ಪಯಂತಿ ।
ತೇಷಾಮ್ ‘
ಏತಮ್’
ಇತಿ ಸನ್ನಿಹಿತಾವಲಂಬಿನೀ ಸರ್ವನಾಮಶ್ರುತಿರ್ವಿಪ್ರಕೃಷ್ಯೇತ ।
ಭೂಯಃಶ್ರುತಿಶ್ಚೋಪರುಧ್ಯೇತ ।
ಪರ್ಯಾಯಾಂತರಾಭಿಹಿತಸ್ಯ ಪರ್ಯಾಯಾಂತರೇಽನಭಿಧೀಯಮಾನತ್ವಾತ್ । ‘
ಏತಂ ತ್ವೇವ ತೇ’
ಇತಿ ಚ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಯ ಪ್ರಾಕ್ಚತುರ್ಥಾತ್ಪರ್ಯಾಯಾದನ್ಯಮನ್ಯಂ ವ್ಯಾಚಕ್ಷಾಣಸ್ಯ ಪ್ರಜಾಪತೇಃ ಪ್ರತಾರಕತ್ವಂ ಪ್ರಸಜ್ಯೇತ ।
ತಸ್ಮಾತ್ ಯದವಿದ್ಯಾಪ್ರತ್ಯುಪಸ್ಥಾಪಿತಮಪಾರಮಾರ್ಥಿಕಂ ಜೈವಂ ರೂಪಂ ಕರ್ತೃತ್ವಭೋಕ್ತೃತ್ವರಾಗದ್ವೇಷಾದಿದೋಷಕಲುಷಿತಮನೇಕಾನರ್ಥಯೋಗಿ,
ತದ್ವಿಲಯನೇನ ತದ್ವಿಪರೀತಮಪಹತಪಾಪ್ಮತ್ವಾದಿಗುಣಕಂ ಪಾರಮೇಶ್ವರಂ ಸ್ವರೂಪಂ ವಿದ್ಯಯಾ ಪ್ರತಿಪದ್ಯತೇ,
ಸರ್ಪಾದಿವಿಲಯನೇನೇವ ರಜ್ಜ್ವಾದೀನ್ ।
ಅಪರೇ ತು ವಾದಿನಃ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕಮೇವ ಜೈವಂ ರೂಪಮಿತಿ ಮನ್ಯಂತೇಽಸ್ಮದೀಯಾಶ್ಚ ಕೇಚಿತ್ ।
ತೇಷಾಂ ಸರ್ವೇಷಾಮಾತ್ಮೈಕತ್ವಸಮ್ಯಗ್ದರ್ಶನಪ್ರತಿಪಕ್ಷಭೂತಾನಾಂ ಪ್ರತಿಷೇಧಾಯೇದಂ ಶಾರೀರಕಮಾರಬ್ಧಮ್ —
ಏಕ ಏವ ಪರಮೇಶ್ವರಃ ಕೂಟಸ್ಥನಿತ್ಯೋ ವಿಜ್ಞಾನಧಾತುರವಿದ್ಯಯಾ,
ಮಾಯಯಾ ಮಾಯಾವಿವತ್ ,
ಅನೇಕಧಾ ವಿಭಾವ್ಯತೇ,
ನಾನ್ಯೋ ವಿಜ್ಞಾನಧಾತುರಸ್ತೀತಿ ।
ಯತ್ತ್ವಿದಂ ಪರಮೇಶ್ವರವಾಕ್ಯೇ ಜೀವಮಾಶಂಕ್ಯ ಪ್ರತಿಷೇಧತಿ ಸೂತ್ರಕಾರಃ —
‘ನಾಸಂಭವಾತ್’ (ಬ್ರ. ಸೂ. ೧ । ೩ । ೧೮) ಇತ್ಯಾದಿನಾ,
ತತ್ರಾಯಮಭಿಪ್ರಾಯಃ —
ನಿತ್ಯಶುದ್ಧಬುದ್ಧಮುಕ್ತಸ್ವಭಾವೇ ಕೂಟಸ್ಥನಿತ್ಯೇ ಏಕಸ್ಮಿನ್ನಸಂಗೇ ಪರಮಾತ್ಮನಿ ತದ್ವಿಪರೀತಂ ಜೈವಂ ರೂಪಂ ವ್ಯೋಮ್ನೀವ ತಲಮಲಾದಿ ಪರಿಕಲ್ಪಿತಮ್;
ತತ್ ಆತ್ಮೈಕತ್ವಪ್ರತಿಪಾದನಪರೈರ್ವಾಕ್ಯೈರ್ನ್ಯಾಯೋಪೇತೈರ್ದ್ವೈತವಾದಪ್ರತಿಷೇಧೈಶ್ಚಾಪನೇಷ್ಯಾಮೀತಿ —
ಪರಮಾತ್ಮನೋ ಜೀವಾದನ್ಯತ್ವಂ ದ್ರಢಯತಿ ।
ಜೀವಸ್ಯ ತು ನ ಪರಸ್ಮಾದನ್ಯತ್ವಂ ಪ್ರತಿಪಿಪಾದಯಿಷತಿ ।
ಕಿಂ ತ್ವನುವದತ್ಯೇವಾವಿದ್ಯಾಕಲ್ಪಿತಂ ಲೋಕಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ಜೀವಭೇದಮ್ ।
ಏವಂ ಹಿ ಸ್ವಾಭಾವಿಕಕರ್ತೃತ್ವಭೋಕ್ತೃತ್ವಾನುವಾದೇನ ಪ್ರವೃತ್ತಾಃ ಕರ್ಮವಿಧಯೋ ನ ವಿರುಧ್ಯಂತ ಇತಿ ಮನ್ಯತೇ ।
ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯಂ ತು ಶಾಸ್ತ್ರಾರ್ಥಮಾತ್ಮೈಕತ್ವಮೇವ ದರ್ಶಯತಿ —
‘ಶಾಸ್ತ್ರದೃಷ್ಟ್ಯಾ ತೂಪದೇಶೋ ವಾಮದೇವವತ್’ (ಬ್ರ. ಸೂ. ೧ । ೧ । ೩೦) ಇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ವರ್ಣಿತಶ್ಚಾಸ್ಮಾಭಿಃ ವಿದ್ವದವಿದ್ವದ್ಭೇದೇನ ಕರ್ಮವಿಧಿವಿರೋಧಪರಿಹಾರಃ ॥ ೧೯ ॥
ಅನ್ಯಾರ್ಥಶ್ಚ ಪರಾಮರ್ಶಃ ॥ ೨೦ ॥
ಅಥ ಯೋ ದಹರವಾಕ್ಯಶೇಷೇ ಜೀವಪರಾಮರ್ಶೋ ದರ್ಶಿತಃ —
‘ಅಥ ಯ ಏಷ ಸಂಪ್ರಸಾದಃ’ (ಛಾ. ಉ. ೮ । ೩ । ೪) ಇತ್ಯಾದಿಃ,
ಸ ದಹರೇ ಪರಮೇಶ್ವರೇ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯಮಾನೇ,
ನ ಜೀವೋಪಾಸನೋಪದೇಶಃ,
ನಾಪಿ ಪ್ರಕೃತವಿಶೇಷೋಪದೇಶಃ,
ಇತ್ಯನರ್ಥಕತ್ವಂ ಪ್ರಾಪ್ನೋತೀತ್ಯತ ಆಹ —
ಅನ್ಯಾರ್ಥೋಽಯಂ ಜೀವಪರಾಮರ್ಶೋ ನ ಜೀವಸ್ವರೂಪಪರ್ಯವಸಾಯೀ,
ಕಿಂ ತರ್ಹಿ ? —
ಪರಮೇಶ್ವರಸ್ವರೂಪಪರ್ಯವಸಾಯೀ ।
ಕಥಮ್ ?
ಸಂಪ್ರಸಾದಶಬ್ದೋದಿತೋ ಜೀವೋ ಜಾಗರಿತವ್ಯವಹಾರೇ ದೇಹೇಂದ್ರಿಯಪಂಜರಾಧ್ಯಕ್ಷೋ ಭೂತ್ವಾ,
ತದ್ವಾಸನಾನಿರ್ಮಿತಾಂಶ್ಚ ಸ್ವಪ್ನಾನ್ನಾಡೀಚರೋಽನುಭೂಯ,
ಶ್ರಾಂತಃ ಶರಣಂ ಪ್ರೇಪ್ಸುರುಭಯರೂಪಾದಪಿ ಶರೀರಾಭಿಮಾನಾತ್ಸಮುತ್ಥಾಯ,
ಸುಷುಪ್ತಾವಸ್ಥಾಯಾಂ ಪರಂ ಜ್ಯೋತಿರಾಕಾಶಶಬ್ದಿತಂ ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮೋಪಸಂಪದ್ಯ,
ವಿಶೇಷವಿಜ್ಞಾನವತ್ತ್ವಂ ಚ ಪರಿತ್ಯಜ್ಯ,
ಸ್ವೇನ ರೂಪೇಣಾಭಿನಿಷ್ಪದ್ಯತೇ ।
ಯದಸ್ಯೋಪಸಂಪತ್ತವ್ಯಂ ಪರಂ ಜ್ಯೋತಿಃ,
ಯೇನ ಸ್ವೇನ ರೂಪೇಣಾಯಮಭಿನಿಷ್ಪದ್ಯತೇ,
ಸ ಏಷ ಆತ್ಮಾಪಹತಪಾಪ್ಮತ್ವಾದಿಗುಣ ಉಪಾಸ್ಯಃ —
ಇತ್ಯೇವಮರ್ಥೋಽಯಂ ಜೀವಪರಾಮರ್ಶಃ ಪರಮೇಶ್ವರವಾದಿನೋಽಪ್ಯುಪಪದ್ಯತೇ ॥ ೨೦ ॥
ಅಲ್ಪಶ್ರುತೇರಿತಿ ಚೇತ್ತದುಕ್ತಮ್ ॥ ೨೧ ॥
ಯದಪ್ಯುಕ್ತಮ್ — ‘
ದಹರೋಽಸ್ಮಿನ್ನಂತರಾಕಾಶಃ’
ಇತ್ಯಾಕಾಶಸ್ಯಾಲ್ಪತ್ವಂ ಶ್ರೂಯಮಾಣಂ ಪರಮೇಶ್ವರೇ ನೋಪಪದ್ಯತೇ,
ಜೀವಸ್ಯ ತು ಆರಾಗ್ರೋಪಮಿತಸ್ಯಾಲ್ಪತ್ವಮವಕಲ್ಪತ ಇತಿ;
ತಸ್ಯ ಪರಿಹಾರೋ ವಕ್ತವ್ಯಃ ।
ಉಕ್ತೋ ಹ್ಯಸ್ಯ ಪರಿಹಾರಃ —
ಪರಮೇಶ್ವರಸ್ಯಾಪ್ಯಾಪೇಕ್ಷಿಕಮಲ್ಪತ್ವಮವಕಲ್ಪತ ಇತಿ,
‘ಅರ್ಭಕೌಕಸ್ತ್ವಾತ್ತದ್ವ್ಯಪದೇಶಾಚ್ಚ ನೇತಿ ಚೇನ್ನ ನಿಚಾಯ್ಯತ್ವಾದೇವಂ ವ್ಯೋಮವಚ್ಚ’ (ಬ್ರ. ಸೂ. ೧ । ೨ । ೭) ಇತ್ಯತ್ರ;
ಸ ಏವೇಹ ಪರಿಹಾರೋಽನುಸಂಧಾತವ್ಯ ಇತಿ ಸೂಚಯತಿ ।
ಶ್ರುತ್ಯೈವ ಚ ಇದಮಲ್ಪತ್ವಂ ಪ್ರತ್ಯುಕ್ತಂ ಪ್ರಸಿದ್ಧೇನಾಕಾಶೇನೋಪಮಿಮಾನಯಾ ‘
ಯಾವಾನ್ವಾ ಅಯಮಾಕಾಶಸ್ತಾವಾನೇಷೋಽಂತರ್ಹೃದಯ ಆಕಾಶಃ’
ಇತಿ ॥ ೨೧ ॥
ಅನುಕೃತೇಸ್ತಸ್ಯ ಚ ॥ ೨೨ ॥
ಪ್ರಾಜ್ಞ ಏವಾಯಮಾತ್ಮಾ ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ ।
ಕಸ್ಮಾತ್ ?
ಅನುಕೃತೇಃ;
ಅನುಕರಣಮನುಕೃತಿಃ ।
ಯದೇತತ್ ‘
ತಮೇವ ಭಾಂತಮನುಭಾತಿ ಸರ್ವಮ್’
ಇತ್ಯನುಭಾನಮ್ ,
ತತ್ಪ್ರಾಜ್ಞಪರಿಗ್ರಹೇಽವಕಲ್ಪತೇ ।
‘ಭಾರೂಪಃ ಸತ್ಯಸಂಕಲ್ಪಃ’ (ಛಾ. ಉ. ೩ । ೧೪ । ೨) ಇತಿ ಹಿ ಪ್ರಾಜ್ಞಮಾತ್ಮಾನಮಾಮನಂತಿ ।
ನ ತು ತೇಜೋಧಾತುಂ ಕಂಚಿತ್ಸೂರ್ಯಾದಯೋಽನುಭಾಂತೀತಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮ್ ।
ಸಮತ್ವಾಚ್ಚ ತೇಜೋಧಾತೂನಾಂ ಸೂರ್ಯಾದೀನಾಂ ನ ತೇಜೋಧಾತುಮನ್ಯಂ ಪ್ರತ್ಯಪೇಕ್ಷಾಸ್ತಿ,
ಯಂ ಭಾಂತಮನುಭಾಯುಃ ।
ನ ಹಿ ಪ್ರದೀಪಃ ಪ್ರದೀಪಾಂತರಮನುಭಾತಿ ।
ಯದಪ್ಯುಕ್ತಂ ಸಮಾನಸ್ವಭಾವಕೇಷ್ವನುಕಾರೋ ದೃಶ್ಯತ ಇತಿ —
ನಾಯಮೇಕಾಂತೋ ನಿಯಮಃ ।
ಭಿನ್ನಸ್ವಭಾವಕೇಷ್ವಪಿ ಹ್ಯನುಕಾರೋ ದೃಶ್ಯತೇ;
ಯಥಾ ಸುತಪ್ತೋಽಯಃಪಿಂಡೋಽಗ್ನ್ಯನುಕೃತಿರಗ್ನಿಂ ದಹಂತಮನುದಹತಿ,
ಭೌಮಂ ವಾ ರಜೋ ವಾಯುಂ ವಹಂತಮನುವಹತೀತಿ । ‘
ಅನುಕೃತೇಃ’
ಇತ್ಯನುಭಾನಮಸುಸೂಚತ್ । ‘
ತಸ್ಯ ಚ’
ಇತಿ ಚತುರ್ಥಂ ಪಾದಮಸ್ಯ ಶ್ಲೋಕಸ್ಯ ಸೂಚಯತಿ । ‘
ತಸ್ಯ ಭಾಸಾ ಸರ್ವಮಿದಂ ವಿಭಾತಿ’
ಇತಿ ತದ್ಧೇತುಕಂ ಭಾನಂ ಸೂರ್ಯಾದೇರುಚ್ಯಮಾನಂ ಪ್ರಾಜ್ಞಮಾತ್ಮಾನಂ ಗಮಯತಿ ।
‘ತದ್ದೇವಾ ಜ್ಯೋತಿಷಾಂ ಜ್ಯೋತಿರಾಯುರ್ಹೋಪಾಸತೇಽಮೃತಮ್’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೪ । ೧೬) ಇತಿ ಹಿ ಪ್ರಾಜ್ಞಮಾತ್ಮಾನಮಾಮನಂತಿ ।
ತೇಜೋಂತರೇಣ ಸೂರ್ಯಾದಿತೇಜೋ ವಿಭಾತೀತ್ಯಪ್ರಸಿದ್ಧಮ್ ,
ವಿರುದ್ಧಂ ಚ ।
ತೇಜೋಂತರೇಣ ತೇಜೋಂತರಸ್ಯ ಪ್ರತಿಘಾತಾತ್ ।
ಅಥವಾ ನ ಸೂರ್ಯಾದೀನಾಮೇವ ಶ್ಲೋಕಪರಿಪಠಿತಾನಾಮಿದಂ ತದ್ಧೇತುಕಂ ವಿಭಾನಮುಚ್ಯತೇ ।
ಕಿಂ ತರ್ಹಿ ? ‘
ಸರ್ವಮಿದಮ್’
ಇತ್ಯವಿಶೇಷಶ್ರುತೇಃ ಸರ್ವಸ್ಯೈವಾಸ್ಯ ನಾಮರೂಪಕ್ರಿಯಾಕಾರಕಫಲಜಾತಸ್ಯ ಯಾ ಅಭಿವ್ಯಕ್ತಿಃ,
ಸಾ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಯೋತಿಃಸತ್ತಾನಿಮಿತ್ತಾ;
ಯಥಾ ಸೂರ್ಯಾದಿಜ್ಯೋತಿಃಸತ್ತಾನಿಮಿತ್ತಾ ಸರ್ವಸ್ಯ ರೂಪಜಾತಸ್ಯಾಭಿವ್ಯಕ್ತಿಃ,
ತದ್ವತ್ । ‘
ನ ತತ್ರ ಸೂರ್ಯೋ ಭಾತಿ’
ಇತಿ ಚ ತತ್ರಶಬ್ದಮಾಹರನ್ಪ್ರಕೃತಗ್ರಹಣಂ ದರ್ಶಯತಿ ।
ಪ್ರಕೃತಂ ಚ ಬ್ರಹ್ಮ ‘ಯಸ್ಮಿಂದ್ಯೌಃ ಪೃಥಿವೀ ಚಾಂತರಿಕ್ಷಮೋತಮ್’ (ಮು. ಉ. ೨ । ೨ । ೫) ಇತ್ಯಾದಿನಾ;
ಅನಂತರಂ ಚ ‘
ಹಿರಣ್ಮಯೇ ಪರೇ ಕೋಶೇ ವಿರಜಂ ಬ್ರಹ್ಮ ನಿಷ್ಕಲಮ್ ।
ತಚ್ಛುಭ್ರಂ ಜ್ಯೋತಿಷಾಂ ಜ್ಯೋತಿಸ್ತದ್ಯದಾತ್ಮವಿದೋ ವಿದುಃ’
ಇತಿ ।
ಕಥಂ ತಜ್ಜ್ಯೋತಿಷಾಂ ಜ್ಯೋತಿರಿತ್ಯತ ಇದಮುತ್ಥಿತಮ್ — ‘
ನ ತತ್ರ ಸೂರ್ಯೋ ಭಾತಿ’
ಇತಿ ।
ಯದಪ್ಯುಕ್ತಮ್ ಸೂರ್ಯಾದೀನಾಂ ತೇಜಸಾಂ ಭಾನಪ್ರತಿಷೇಧಸ್ತೇಜೋಧಾತಾವೇವಾನ್ಯಸ್ಮಿನ್ನವಕಲ್ಪತೇ,
ಸೂರ್ಯ ಇವೇತರೇಷಾಮಿತಿ;
ತತ್ರ ತು ಸ ಏವ ತೇಜೋಧಾತುರನ್ಯೋ ನ ಸಂಭವತೀತ್ಯುಪಪಾದಿತಮ್ ।
ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಪಿ ಚೈಷಾಂ ಭಾನಪ್ರತಿಷೇಧೋಽವಕಲ್ಪತೇ ।
ಯತಃ —
ಯದುಪಲಭ್ಯತೇ ತತ್ಸರ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮಣೈವ ಜ್ಯೋತಿಷೋಪಲಭ್ಯತೇ ।
ಬ್ರಹ್ಮ ತು ನಾನ್ಯೇನ ಜ್ಯೋತಿಷೋಪಲಭ್ಯತೇ,
ಸ್ವಯಂಜ್ಯೋತಿಃಸ್ವರೂಪತ್ವಾತ್ ,
ಯೇನ ಸೂರ್ಯಾದಯಸ್ತಸ್ಮಿನ್ಭಾಯುಃ ।
ಬ್ರಹ್ಮ ಹಿ ಅನ್ಯದ್ವ್ಯನಕ್ತಿ,
ನ ತು ಬ್ರಹ್ಮಾನ್ಯೇನ ವ್ಯಜ್ಯತೇ,
‘ಆತ್ಮನೈವಾಯಂ ಜ್ಯೋತಿಷಾಸ್ತೇ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೩ । ೬) ‘ಅಗೃಹ್ಯೋ ನ ಹಿ ಗೃಹ್ಯತೇ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೨ । ೪) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಭ್ಯಃ ॥ ೨೨ ॥
ಶಬ್ದಾದೇವ ಪ್ರಮಿತಃ ॥ ೨೪ ॥
‘
ಅಂಗುಷ್ಠಮಾತ್ರಃ ಪುರುಷೋ ಮಧ್ಯ ಆತ್ಮನಿ ತಿಷ್ಠತಿ’
ಇತಿ ಶ್ರೂಯತೇ;
ತಥಾ ‘ಅಂಗುಷ್ಠಮಾತ್ರಃ ಪುರುಷೋ ಜ್ಯೋತಿರಿವಾಧೂಮಕಃ । ಈಶಾನೋ ಭೂತಭವ್ಯಸ್ಯ ಸ ಏವಾದ್ಯ ಸ ಉ ಶ್ವಃ । ಏತದ್ವೈ ತತ್’ (ಕ. ಉ. ೨ । ೧ । ೧೩) ಇತಿ ಚ ।
ತತ್ರ ಯೋಽಯಮಂಗುಷ್ಠಮಾತ್ರಃ ಪುರುಷಃ ಶ್ರೂಯತೇ,
ಸ ಕಿಂ ವಿಜ್ಞಾನಾತ್ಮಾ,
ಕಿಂ ವಾ ಪರಮಾತ್ಮೇತಿ ಸಂಶಯಃ ।
ತತ್ರ ಪರಿಮಾಣೋಪದೇಶಾತ್ತಾವದ್ವಿಜ್ಞಾನಾತ್ಮೇತಿ ಪ್ರಾಪ್ತಮ್ ।
ನ ಹ್ಯನಂತಾಯಾಮವಿಸ್ತಾರಸ್ಯ ಪರಮಾತ್ಮನೋಽಂಗುಷ್ಠಪರಿಮಾಣಮುಪಪದ್ಯತೇ ।
ವಿಜ್ಞಾನಾತ್ಮನಸ್ತೂಪಾಧಿಮತ್ತ್ವಾತ್ಸಂಭವತಿ ಕಯಾಚಿತ್ಕಲ್ಪನಯಾಂಗುಷ್ಠಮಾತ್ರತ್ವಮ್ ।
ಸ್ಮೃತೇಶ್ಚ —
‘ಅಥ ಸತ್ಯವತಃ ಕಾಯಾತ್ಪಾಶಬದ್ಧಂ ವಶಂ ಗತಮ್ । ಅಂಗುಷ್ಠಮಾತ್ರಂ ಪುರುಷಂ ನಿಶ್ಚಕರ್ಷ ಯಮೋ ಬಲಾತ್’ (ಮ. ಭಾ. ೩ । ೨೯೭ । ೧೭) ಇತಿ ।
ನ ಹಿ ಪರಮೇಶ್ವರೋ ಬಲಾತ್ ಯಮೇನ ನಿಷ್ಕ್ರಷ್ಟುಂ ಶಕ್ಯಃ ।
ತೇನ ತತ್ರ ಸಂಸಾರೀ ಅಂಗುಷ್ಠಮಾತ್ರೋ ನಿಶ್ಚಿತಃ ।
ಸ ಏವೇಹಾಪೀತ್ಯೇವಂ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ಬ್ರೂಮಃ —
ಕಥಂ ಪುನಃ ಸರ್ವಗತಸ್ಯ ಪರಮಾತ್ಮನಃ ಪರಿಮಾಣೋಪದೇಶ ಇತ್ಯತ್ರ ಬ್ರೂಮಃ —
ಹೃದ್ಯಪೇಕ್ಷಯಾ ತು ಮನುಷ್ಯಾಧಿಕಾರತ್ವಾತ್ ॥ ೨೫ ॥
ಸರ್ವಗತಸ್ಯಾಪಿ ಪರಮಾತ್ಮನೋ ಹೃದಯೇಽವಸ್ಥಾನಮಪೇಕ್ಷ್ಯಾಂಗುಷ್ಠಮಾತ್ರತ್ವಮಿದಮುಚ್ಯತೇ;
ಆಕಾಶಸ್ಯೇವ ವಂಶಪರ್ವಾಪೇಕ್ಷಮರತ್ನಿಮಾತ್ರತ್ವಮ್ ।
ನ ಹ್ಯಂಜಸಾ ಅತಿಮಾತ್ರಸ್ಯ ಪರಮಾತ್ಮನೋಽಂಗುಷ್ಠಮಾತ್ರತ್ವಮುಪಪದ್ಯತೇ ।
ನ ಚಾನ್ಯಃ ಪರಮಾತ್ಮನ ಇಹ ಗ್ರಹಣಮರ್ಹತಿ ಈಶಾನಶಬ್ದಾದಿಭ್ಯ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ ।
ನನು ಪ್ರತಿಪ್ರಾಣಿಭೇದಂ ಹೃದಯಾನಾಮನವಸ್ಥಿತತ್ವಾತ್ತದಪೇಕ್ಷಮಪ್ಯಂಗುಷ್ಠಮಾತ್ರತ್ವಂ ನೋಪಪದ್ಯತ ಇತ್ಯತ ಉತ್ತರಮುಚ್ಯತೇ —
ಮನುಷ್ಯಾಧಿಕಾರತ್ವಾದಿತಿ ।
‘ಶಾಸ್ತ್ರಂ ಹ್ಯವಿಶೇಷಪ್ರವೃತ್ತಮಪಿ ಮನುಷ್ಯಾನೇವಾಧಿಕರೋತಿ; ಶಕ್ತತ್ವಾತ್ , ಅರ್ಥಿತ್ವಾತ್ , ಅಪರ್ಯುದಸ್ತತ್ವಾತ್ ಉಪನಯನಾದಿಶಾಸ್ತ್ರಾಚ್ಚ — ಇತಿ ವರ್ಣಿತಮೇತದಧಿಕಾರಲಕ್ಷಣೇ’ (ಜೈ. ಸೂ. ೬ । ೧) ।
ಮನುಷ್ಯಾಣಾಂ ಚ ನಿಯತಪರಿಮಾಣಃ ಕಾಯಃ;
ಔಚಿತ್ಯೇನ ನಿಯತಪರಿಮಾಣಮೇವ ಚೈಷಾಮಂಗುಷ್ಠಮಾತ್ರಂ ಹೃದಯಮ್ ।
ಅತೋ ಮನುಷ್ಯಾಧಿಕಾರತ್ವಾಚ್ಛಾಸ್ತ್ರಸ್ಯ ಮನುಷ್ಯಹೃದಯಾವಸ್ಥಾನಾಪೇಕ್ಷಮಂಗುಷ್ಠಮಾತ್ರತ್ವಮುಪಪನ್ನಂ ಪರಮಾತ್ಮನಃ ।
ಯದಪ್ಯುಕ್ತಮ್ —
ಪರಿಮಾಣೋಪದೇಶಾತ್ ಸ್ಮೃತೇಶ್ಚ ಸಂಸಾರ್ಯೇವಾಯಮಂಗುಷ್ಠಮಾತ್ರಃ ಪ್ರತ್ಯೇತವ್ಯ ಇತಿ;
ತತ್ಪ್ರತ್ಯುಚ್ಯತೇ — ‘
ಸ ಆತ್ಮಾ ತತ್ತ್ವಮಸಿ’
ಇತ್ಯಾದಿವತ್ ಸಂಸಾರಿಣ ಏವ ಸತೋಽಂಗುಷ್ಠಮಾತ್ರಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವಮಿದಮುಪದಿಶ್ಯತ ಇತಿ ।
ದ್ವಿರೂಪಾ ಹಿ ವೇದಾಂತವಾಕ್ಯಾನಾಂ ಪ್ರವೃತ್ತಿಃ —
ಕ್ವಚಿತ್ಪರಮಾತ್ಮಸ್ವರೂಪನಿರೂಪಣಪರಾ;
ಕ್ವಚಿದ್ವಿಜ್ಞಾನಾತ್ಮನಃ ಪರಮಾತ್ಮೈಕತ್ವೋಪದೇಶಪರಾ ।
ತದತ್ರ ವಿಜ್ಞಾನಾತ್ಮನಃ ಪರಮಾತ್ಮನೈಕತ್ವಮುಪದಿಶ್ಯತೇ;
ನಾಂಗುಷ್ಠಮಾತ್ರತ್ವಂ ಕಸ್ಯಚಿತ್ ।
ಏತಮೇವಾರ್ಥಂ ಪರೇಣ ಸ್ಫುಟೀಕರಿಷ್ಯತಿ —
‘ಅಂಗುಷ್ಠಮಾತ್ರಃ ಪುರುಷೋಽಂತರಾತ್ಮಾ ಸದಾ ಜನಾನಾಂ ಹೃದಯೇ ಸನ್ನಿವಿಷ್ಟಃ । ತಂ ಸ್ವಾಚ್ಛರೀರಾತ್ಪ್ರವೃಹೇನ್ಮುಂಜಾದಿವೇಷೀಕಾಂ ಧೈರ್ಯೇಣ । ತಂ ವಿದ್ಯಾಚ್ಛುಕ್ರಮಮೃತಮ್’ (ಕ. ಉ. ೨ । ೩ । ೧೭) ಇತಿ ॥ ೨೫ ॥
ತದುಪರ್ಯಪಿ ಬಾದರಾಯಣಃ ಸಂಭವಾತ್ ॥ ೨೬ ॥
ಅಂಗುಷ್ಠಮಾತ್ರಶ್ರುತಿರ್ಮನುಷ್ಯಹೃದಯಾಪೇಕ್ಷಯಾ ಮನುಷ್ಯಾಧಿಕಾರತ್ವಾಚ್ಛಾಸ್ತ್ರಸ್ಯೇತ್ಯುಕ್ತಮ್;
ತತ್ಪ್ರಸಂಗೇನೇದಮುಚ್ಯತೇ ।
ಬಾಢಮ್ ,
ಮನುಷ್ಯಾನಧಿಕರೋತಿ ಶಾಸ್ತ್ರಮ್ ।
ನ ತು ಮನುಷ್ಯಾನೇವೇತಿ ಇಹ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನೇ ನಿಯಮೋಽಸ್ತಿ ।
ತೇಷಾಂ ಮನುಷ್ಯಾಣಾಮ್ ಉಪರಿಷ್ಟಾದ್ಯೇ ದೇವಾದಯಃ,
ತಾನಪ್ಯಧಿಕರೋತಿ ಶಾಸ್ತ್ರಮಿತಿ ಬಾದರಾಯಣ ಆಚಾರ್ಯೋ ಮನ್ಯತೇ ।
ಕಸ್ಮಾತ್ ?
ಸಂಭವಾತ್ ।
ಸಂಭವತಿ ಹಿ ತೇಷಾಮಪ್ಯರ್ಥಿತ್ವಾದ್ಯಧಿಕಾರಕಾರಣಮ್ ।
ತತ್ರಾರ್ಥಿತ್ವಂ ತಾವನ್ಮೋಕ್ಷವಿಷಯಂ ದೇವಾದೀನಾಮಪಿ ಸಂಭವತಿ ವಿಕಾರವಿಷಯವಿಭೂತ್ಯನಿತ್ಯತ್ವಾಲೋಚನಾದಿನಿಮಿತ್ತಮ್ ।
ತಥಾ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಮಪಿ ತೇಷಾಂ ಸಂಭವತಿ,
ಮಂತ್ರಾರ್ಥವಾದೇತಿಹಾಸಪುರಾಣಲೋಕೇಭ್ಯೋ ವಿಗ್ರಹವತ್ತ್ವಾದ್ಯವಗಮಾತ್ ।
ನ ಚ ತೇಷಾಂ ಕಶ್ಚಿತ್ಪ್ರತಿಷೇಧೋಽಸ್ತಿ ।
ನ ಚೋಪನಯನಶಾಸ್ತ್ರೇಣೈಷಾಮಧಿಕಾರೋ ನಿವರ್ತ್ಯೇತ,
ಉಪನಯನಸ್ಯ ವೇದಾಧ್ಯಯನಾರ್ಥತ್ವಾತ್ ,
ತೇಷಾಂ ಚ ಸ್ವಯಂಪ್ರತಿಭಾತವೇದತ್ವಾತ್ ।
ಅಪಿ ಚೈಷಾಂ ವಿದ್ಯಾಗ್ರಹಣಾರ್ಥಂ ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಾದಿ ದರ್ಶಯತಿ —
‘ಏಕಶತಂ ಹ ವೈ ವರ್ಷಾಣಿ ಮಘವಾನ್ಪ್ರಜಾಪತೌ ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಮುವಾಸ’ (ಛಾ. ಉ. ೮ । ೧೧ । ೩) ‘ಭೃಗುರ್ವೈ ವಾರುಣಿಃ । ವರುಣಂ ಪಿತರಮುಪಸಸಾರ । ಅಧೀಹಿ ಭಗವೋ ಬ್ರಹ್ಮ’ (ತೈ. ಉ. ೩ । ೧ । ೧) ಇತ್ಯಾದಿ ।
ಯದಪಿ ಕರ್ಮಸ್ವನಧಿಕಾರಕಾರಣಮುಕ್ತಮ್ — ‘
ನ ದೇವಾನಾಂ ದೇವತಾಂತರಾಭಾವಾತ್’
ಇತಿ,
‘ನ ಋಷೀಣಾಮ್ , ಆರ್ಷೇಯಾಂತರಾಭಾವಾತ್’ (ಜೈ. ಸೂ. ೬ । ೧ । ೬,೭) ಇತಿ;
ನ ತದ್ವಿದ್ಯಾಸು ಅಸ್ತಿ ।
ನ ಹೀಂದ್ರಾದೀನಾಂ ವಿದ್ಯಾಸ್ವಧಿಕ್ರಿಯಮಾಣಾನಾಮಿಂದ್ರಾದ್ಯುದ್ದೇಶೇನ ಕಿಂಚಿತ್ಕೃತ್ಯಮಸ್ತಿ ।
ನ ಚ ಭೃಗ್ವಾದೀನಾಂ ಭೃಗ್ವಾದಿಸಗೋತ್ರತಯಾ ।
ತಸ್ಮಾದ್ದೇವಾದೀನಾಮಪಿ ವಿದ್ಯಾಸ್ವಧಿಕಾರಃ ಕೇನ ವಾರ್ಯತೇ ?
ದೇವಾದ್ಯಧಿಕಾರೇಽಪ್ಯಂಗುಷ್ಠಮಾತ್ರಶ್ರುತಿಃ ಸ್ವಾಂಗುಷ್ಠಾಪೇಕ್ಷಯಾ ನ ವಿರುಧ್ಯತೇ ॥ ೨೬ ॥
ವಿರೋಧಃ ಕರ್ಮಣೀತಿ ಚೇನ್ನಾನೇಕಪ್ರತಿಪತ್ತೇರ್ದರ್ಶನಾತ್ ॥ ೨೭ ॥
ಸ್ಯಾದೇತತ್ —
ಯದಿ ವಿಗ್ರಹವತ್ತ್ವಾದ್ಯಭ್ಯುಪಗಮೇನ ದೇವಾದೀನಾಂ ವಿದ್ಯಾಸ್ವಧಿಕಾರೋ ವರ್ಣ್ಯೇತ,
ವಿಗ್ರಹವತ್ತ್ವಾತ್ ಋತ್ವಿಗಾದಿವದಿಂದ್ರಾದೀನಾಮಪಿ ಸ್ವರೂಪಸನ್ನಿಧಾನೇನ ಕರ್ಮಾಂಗಭಾವೋಽಭ್ಯುಪಗಮ್ಯೇತ;
ತದಾ ಚ ವಿರೋಧಃ ಕರ್ಮಣಿ ಸ್ಯಾತ್;
ನ ಹೀಂದ್ರಾದೀನಾಂ ಸ್ವರೂಪಸನ್ನಿಧಾನೇನ ಯಾಗೇಽಂಗಭಾವೋ ದೃಶ್ಯತೇ ।
ನ ಚ ಸಂಭವತಿ।
ಬಹುಷು ಯಾಗೇಷು ಯುಗಪದೇಕಸ್ಯೇಂದ್ರಸ್ಯ ಸ್ವರೂಪಸನ್ನಿಧಾನಾನುಪಪತ್ತೇರಿತಿ ಚೇತ್ ,
ನಾಯಮಸ್ತಿ ವಿರೋಧಃ ।
ಕಸ್ಮಾತ್ ?
ಅನೇಕಪ್ರತಿಪತ್ತೇಃ ।
ಏಕಸ್ಯಾಪಿ ದೇವತಾತ್ಮನೋ ಯುಗಪದನೇಕಸ್ವರೂಪಪ್ರತಿಪತ್ತಿಃ ಸಂಭವತಿ ।
ಕಥಮೇತದವಗಮ್ಯತೇ ?
ದರ್ಶನಾತ್ ।
ತಥಾಹಿ —
‘ಕತಿ ದೇವಾಃ’ (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೯ । ೧)ಇತ್ಯುಪಕ್ರಮ್ಯ ‘ತ್ರಯಶ್ಚ ತ್ರೀ ಚ ಶತಾ ತ್ರಯಶ್ಚ ತ್ರೀ ಚ ಸಹಸ್ರಾ’ (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೯ । ೧) ಇತಿ ನಿರುಚ್ಯ ‘ಕತಮೇ ತೇ’ (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೯ । ೧) ಇತ್ಯಸ್ಯಾಂ ಪೃಚ್ಛಾಯಾಮ್ ‘ಮಹಿಮಾನ ಏವೈಷಾಮೇತೇ ತ್ರಯಸ್ತ್ರಿಂಶತ್ತ್ವೇವ ದೇವಾಃ’ (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೯ । ೨) ಇತಿ ನಿರ್ಬ್ರುವತೀ ಶ್ರುತಿಃ ಏಕೈಕಸ್ಯ ದೇವತಾತ್ಮನೋ ಯುಗಪದನೇಕರೂಪತಾಂ ದರ್ಶಯತಿ ।
ತಥಾ ತ್ರಯಸ್ತ್ರಿಂಶತೋಽಪಿ ಷಡಾದ್ಯಂತರ್ಭಾವಕ್ರಮೇಣ ‘
ಕತಮ ಏಕೋ ದೇವ ಇತಿ ಪ್ರಾಣಃ’
ಇತಿ ಪ್ರಾಣೈಕರೂಪತಾಂ ದೇವಾನಾಂ ದರ್ಶಯಂತೀ ತಸ್ಯೈವ ಏಕಸ್ಯ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಯುಗಪದನೇಕರೂಪತಾಂ ದರ್ಶಯತಿ ।
ತಥಾ ಸ್ಮೃತಿರಪಿ — ‘
ಆತ್ಮನೋ ವೈ ಶರೀರಾಣಿ ಬಹೂನಿ ಭರತರ್ಷಭ ।
ಯೋಗೀ ಕುರ್ಯಾದ್ಬಲಂ ಪ್ರಾಪ್ಯ ತೈಶ್ಚ ಸರ್ವೈರ್ಮಹೀಂ ಚರೇತ್ ॥
ಪ್ರಾಪ್ನುಯಾದ್ವಿಷಯಾನ್ಕೈಶ್ಚಿತ್ಕೈಶ್ಚಿದುಗ್ರಂ ತಪಶ್ಚರೇತ್ ।
ಸಂಕ್ಷಿಪೇಚ್ಚ ಪುನಸ್ತಾನಿ ಸೂರ್ಯೋ ರಶ್ಮಿಗಣಾನಿವ’
ಇತ್ಯೇವಂಜಾತೀಯಕಾ ಪ್ರಾಪ್ತಾಣಿಮಾದ್ಯೈಶ್ವರ್ಯಾಣಾಂ ಯೋಗಿನಾಮಪಿ ಯುಗಪದನೇಕಶರೀರಯೋಗಂ ದರ್ಶಯತಿ ।
ಕಿಮು ವಕ್ತವ್ಯಮಾಜಾನಸಿದ್ಧಾನಾಂ ದೇವಾನಾಮ್ ?
ಅನೇಕರೂಪಪ್ರತಿಪತ್ತಿಸಂಭವಾಚ್ಚ ಏಕೈಕಾ ದೇವತಾ ಬಹುಭೀ ರೂಪೈರಾತ್ಮಾನಂ ಪ್ರವಿಭಜ್ಯ ಬಹುಷು ಯಾಗೇಷು ಯುಗಪದಂಗಭಾವಂ ಗಚ್ಛತಿ ಪರೈಶ್ಚ ನ ದೃಶ್ಯತೇ,
ಅಂತರ್ಧಾನಾದಿಕ್ರಿಯಾಯೋಗಾತ್ —
ಇತ್ಯುಪಪದ್ಯತೇ । ‘
ಅನೇಕಪ್ರತಿಪತ್ತೇರ್ದರ್ಶನಾತ್’
ಇತ್ಯಸ್ಯಾಪರಾ ವ್ಯಾಖ್ಯಾ —
ವಿಗ್ರಹವತಾಮಪಿ ಕರ್ಮಾಂಗಭಾವಚೋದನಾಸು ಅನೇಕಾ ಪ್ರತಿಪತ್ತಿರ್ದೃಶ್ಯತೇ;
ಕ್ವಚಿದೇಕೋಽಪಿ ವಿಗ್ರಹವಾನನೇಕತ್ರ ಯುಗಪದಂಗಭಾವಂ ನ ಗಚ್ಛತಿ,
ಯಥಾ ಬಹುಭಿರ್ಭೋಜಯದ್ಭಿರ್ನೈಕೋ ಬ್ರಾಹ್ಮಣೋ ಯುಗಪದ್ಭೋಜ್ಯತೇ ।
ಕ್ವಚಿಚ್ಚೈಕೋಽಪಿ ವಿಗ್ರಹವಾನನೇಕತ್ರ ಯುಗಪದಂಗಭಾವಂ ಗಚ್ಛತಿ,
ಯಥಾ ಬಹುಭಿರ್ನಮಸ್ಕುರ್ವಾಣೈರೇಕೋ ಬ್ರಾಹ್ಮಣೋ ಯುಗಪನ್ನಮಸ್ಕ್ರಿಯತೇ ।
ತದ್ವದಿಹೋದ್ದೇಶಪರಿತ್ಯಾಗಾತ್ಮಕತ್ವಾತ್ ಯಾಗಸ್ಯ ವಿಗ್ರಹವತೀಮಪ್ಯೇಕಾಂ ದೇವತಾಮುದ್ದಿಶ್ಯ ಬಹವಃ ಸ್ವಂ ಸ್ವಂ ದ್ರವ್ಯಂ ಯುಗಪತ್ಪರಿತ್ಯಕ್ಷ್ಯಂತೀತಿ ವಿಗ್ರಹವತ್ತ್ವೇಽಪಿ ದೇವಾನಾಂ ನ ಕಿಂಚಿತ್ಕರ್ಮಣಿ ವಿರುಧ್ಯತೇ ॥ ೨೭ ॥
ಶಬ್ದ ಇತಿ ಚೇನ್ನಾತಃ ಪ್ರಭವಾತ್ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾನುಮಾನಾಭ್ಯಾಮ್ ॥ ೨೮ ॥
ಮಾ ನಾಮ ವಿಗ್ರಹವತ್ತ್ವೇ ದೇವಾದೀನಾಮಭ್ಯುಪಗಮ್ಯಮಾನೇ ಕರ್ಮಣಿ ಕಶ್ಚಿದ್ವಿರೋಧಃ ಪ್ರಸಂಜಿ । ಶಬ್ದೇ ತು ವಿರೋಧಃ ಪ್ರಸಜ್ಯೇತ । ಕಥಮ್ ? ಔತ್ಪತ್ತಿಕಂ ಹಿ ಶಬ್ದಸ್ಯಾರ್ಥೇನ ಸಂಬಂಧಮಾಶ್ರಿತ್ಯ ‘ಅನಪೇಕ್ಷತ್ವಾತ್’ ಇತಿ ವೇದಸ್ಯ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ಸ್ಥಾಪಿತಮ್ । ಇದಾನೀಂ ತು ವಿಗ್ರಹವತೀ ದೇವತಾಭ್ಯುಪಗಮ್ಯಮಾನಾ ಯದ್ಯಪ್ಯೈಶ್ವರ್ಯಯೋಗಾದ್ಯುಗಪದನೇಕಕರ್ಮಸಂಬಂಧೀನಿ ಹವೀಂಷಿ ಭುಂಜೀತ, ತಥಾಪಿ ವಿಗ್ರಹಯೋಗಾದಸ್ಮದಾದಿವಜ್ಜನನಮರಣವತೀ ಸೇತಿ, ನಿತ್ಯಸ್ಯ ಶಬ್ದಸ್ಯ ನಿತ್ಯೇನಾರ್ಥೇನ ನಿತ್ಯೇ ಸಂಬಂಧೇ ಪ್ರತೀಯಮಾನೇ ಯದ್ವೈದಿಕೇ ಶಬ್ದೇ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ಸ್ಥಿತಮ್ , ತಸ್ಯ ವಿರೋಧಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಚೇತ್ , ನಾಯಮಪ್ಯಸ್ತಿ ವಿರೋಧಃ । ಕಸ್ಮಾತ್ ? ಅತಃ ಪ್ರಭವಾತ್ । ಅತ ಏವ ಹಿ ವೈದಿಕಾಚ್ಛಬ್ದಾದ್ದೇವಾದಿಕಂ ಜಗತ್ಪ್ರಭವತಿ ॥
ನನು ‘ಜನ್ಮಾದ್ಯಸ್ಯ ಯತಃ’ (ಬ್ರ. ಸೂ. ೧ । ೧ । ೨) ಇತ್ಯತ್ರ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಭವತ್ವಂ ಜಗತೋಽವಧಾರಿತಮ್ ,
ಕಥಮಿಹ ಶಬ್ದಪ್ರಭವತ್ವಮುಚ್ಯತೇ ?
ಅಪಿ ಚ ಯದಿ ನಾಮ ವೈದಿಕಾಚ್ಛಬ್ದಾದಸ್ಯ ಪ್ರಭವೋಽಭ್ಯುಪಗತಃ,
ಕಥಮೇತಾವತಾ ವಿರೋಧಃ ಶಬ್ದೇ ಪರಿಹೃತಃ ?
ಯಾವತಾ ವಸವೋ ರುದ್ರಾ ಆದಿತ್ಯಾ ವಿಶ್ವೇದೇವಾ ಮರುತ ಇತ್ಯೇತೇಽರ್ಥಾ ಅನಿತ್ಯಾ ಏವ,
ಉತ್ಪತ್ತಿಮತ್ತ್ವಾತ್ ।
ತದನಿತ್ಯತ್ವೇ ಚ ತದ್ವಾಚಿನಾಂ ವೈದಿಕಾನಾಂ ವಸ್ವಾದಿಶಬ್ದಾನಾಮನಿತ್ಯತ್ವಂ ಕೇನ ನಿವಾರ್ಯತೇ ?
ಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ಹಿ ಲೋಕೇ ದೇವದತ್ತಸ್ಯ ಪುತ್ರ ಉತ್ಪನ್ನೇ ಯಜ್ಞದತ್ತ ಇತಿ ತಸ್ಯ ನಾಮ ಕ್ರಿಯತ ಇತಿ ।
ತಸ್ಮಾದ್ವಿರೋಧ ಏವ ಶಬ್ದ ಇತಿ ಚೇತ್ ,
ನ ।
ಗವಾದಿಶಬ್ದಾರ್ಥಸಂಬಂಧನಿತ್ಯತ್ವದರ್ಶನಾತ್ ।
ನ ಹಿ ಗವಾದಿವ್ಯಕ್ತೀನಾಮುತ್ಪತ್ತಿಮತ್ತ್ವೇ ತದಾಕೃತೀನಾಮಪ್ಯುತ್ಪತ್ತಿಮತ್ತ್ವಂ ಸ್ಯಾತ್ ।
ದ್ರವ್ಯಗುಣಕರ್ಮಣಾಂ ಹಿ ವ್ಯಕ್ತಯ ಏವೋತ್ಪದ್ಯಂತೇ,
ನಾಕೃತಯಃ ।
ಆಕೃತಿಭಿಶ್ಚ ಶಬ್ದಾನಾಂ ಸಂಬಂಧಃ,
ನ ವ್ಯಕ್ತಿಭಿಃ ।
ವ್ಯಕ್ತೀನಾಮಾನಂತ್ಯಾತ್ಸಂಬಂಧಗ್ರಹಣಾನುಪಪತ್ತೇಃ ।
ವ್ಯಕ್ತಿಷೂತ್ಪದ್ಯಮಾನಾಸ್ವಪ್ಯಾಕೃತೀನಾಂ ನಿತ್ಯತ್ವಾತ್ ನ ಗವಾದಿಶಬ್ದೇಷು ಕಶ್ಚಿದ್ವಿರೋಧೋ ದೃಶ್ಯತೇ ।
ತಥಾ ದೇವಾದಿವ್ಯಕ್ತಿಪ್ರಭವಾಭ್ಯುಪಗಮೇಽಪ್ಯಾಕೃತಿನಿತ್ಯತ್ವಾತ್ ನ ಕಶ್ಚಿದ್ವಸ್ವಾದಿಶಬ್ದೇಷು ವಿರೋಧ ಇತಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ ।
ಆಕೃತಿವಿಶೇಷಸ್ತು ದೇವಾದೀನಾಂ ಮಂತ್ರಾರ್ಥವಾದಾದಿಭ್ಯೋ ವಿಗ್ರಹವತ್ತ್ವಾದ್ಯವಗಮಾದವಗಂತವ್ಯಃ ।
ಸ್ಥಾನವಿಶೇಷಸಂಬಂಧನಿಮಿತ್ತಾಶ್ಚ ಇಂದ್ರಾದಿಶಬ್ದಾಃ ಸೇನಾಪತ್ಯಾದಿಶಬ್ದವತ್ ।
ತತಶ್ಚ ಯೋ ಯಸ್ತತ್ತತ್ಸ್ಥಾನಮಧಿರೋಹತಿ,
ಸ ಸ ಇಂದ್ರಾದಿಶಬ್ದೈರಭಿಧೀಯತ ಇತಿ ನ ದೋಷೋ ಭವತಿ ।
ನ ಚೇದಂ ಶಬ್ದಪ್ರಭವತ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಭವತ್ವವದುಪಾದಾನಕಾರಣತ್ವಾಭಿಪ್ರಾಯೇಣೋಚ್ಯತೇ ।
ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ?
ಸ್ಥಿತೇ ವಾಚಕಾತ್ಮನಾ ನಿತ್ಯೇ ಶಬ್ದೇ ನಿತ್ಯಾರ್ಥಸಂಬಂಧಿನಿ ಶಬ್ದವ್ಯವಹಾರಯೋಗ್ಯಾರ್ಥವ್ಯಕ್ತಿನಿಷ್ಪತ್ತಿಃ ‘
ಅತಃ ಪ್ರಭವಃ’
ಇತ್ಯುಚ್ಯತೇ ।
ಕಥಂ ಪುನರವಗಮ್ಯತೇ ಶಬ್ದಾತ್ಪ್ರಭವತಿ ಜಗದಿತಿ ?
ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾನುಮಾನಾಭ್ಯಾಮ್;
ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಂ ಶ್ರುತಿಃ,
ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ಪ್ರತ್ಯನಪೇಕ್ಷತ್ವಾತ್ ।
ಅನುಮಾನಂ ಸ್ಮೃತಿಃ,
ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ಪ್ರತಿ ಸಾಪೇಕ್ಷತ್ವಾತ್ ।
ತೇ ಹಿ ಶಬ್ದಪೂರ್ವಾಂ ಸೃಷ್ಟಿಂ ದರ್ಶಯತಃ । ‘
ಏತ ಇತಿ ವೈ ಪ್ರಜಾಪತಿರ್ದೇವಾನಸೃಜತಾಸೃಗ್ರಮಿತಿ ಮನುಷ್ಯಾನಿಂದವ ಇತಿ ಪಿತೄಂಸ್ತಿರಃಪವಿತ್ರಮಿತಿ ಗ್ರಹಾನಾಶವ ಇತಿ ಸ್ತೋತ್ರಂ ವಿಶ್ವಾನೀತಿ ಶಸ್ತ್ರಮಭಿಸೌಭಗೇತ್ಯನ್ಯಾಃ ಪ್ರಜಾಃ’
ಇತಿ ಶ್ರುತಿಃ ।
ತಥಾನ್ಯತ್ರಾಪಿ ‘ಸ ಮನಸಾ ವಾಚಂ ಮಿಥುನಂ ಸಮಭವತ್’ (ಬೃ. ಉ. ೧ । ೨ । ೪) ಇತ್ಯಾದಿನಾ ತತ್ರ ತತ್ರ ಶಬ್ದಪೂರ್ವಿಕಾ ಸೃಷ್ಟಿಃ ಶ್ರಾವ್ಯತೇ;
ಸ್ಮೃತಿರಪಿ —
‘ಅನಾದಿನಿಧನಾ ನಿತ್ಯಾ ವಾಗುತ್ಸೃಷ್ಟಾ ಸ್ವಯಂಭುವಾ ।’(ಮ॰ಭಾ॰ ೧೨-೨೩೨-೨೪),
‘ಆದೌ ವೇದಮಯೀ ದಿವ್ಯಾ ಯತಃ ಸರ್ವಾಃ ಪ್ರವೃತ್ತಯಃ’(ಕೂ॰ಪು॰ ೨-೨೭) ಇತಿ;
ಉತ್ಸರ್ಗೋಽಪ್ಯಯಂ ವಾಚಃ ಸಂಪ್ರದಾಯಪ್ರವರ್ತನಾತ್ಮಕೋ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಃ,
ಅನಾದಿನಿಧನಾಯಾ ಅನ್ಯಾದೃಶಸ್ಯೋತ್ಸರ್ಗಸ್ಯಾಸಂಭವಾತ್;
ತಥಾ ‘ನಾಮ ರೂಪಂ ಚ ಭೂತಾನಾಂ ಕರ್ಮಣಾಂ ಚ ಪ್ರವರ್ತನಮ್ ।’, ‘ವೇದಶಬ್ದೇಭ್ಯ ಏವಾದೌ ನಿರ್ಮಮೇ ಸ ಮಹೇಶ್ವರಃ’(ಮ॰ಭಾ॰ ೧೨-೨೩೨-೨೬), (ವಿ॰ಪು॰ ೧-೫-೬೩) ಇತಿ;
‘ಸರ್ವೇಷಾಂ ತು ಸ ನಾಮಾನಿ ಕರ್ಮಾಣಿ ಚ ಪೃಥಕ್ ಪೃಥಕ್ । ವೇದಶಬ್ದೇಭ್ಯ ಏವಾದೌ ಪೃಥಕ್ ಸಂಸ್ಥಾಶ್ಚ ನಿರ್ಮಮೇ’(ಮ॰ಸ್ಮೃ॰ ೧-೨೧) ಇತಿ ಚ ।
ಅಪಿ ಚ ಚಿಕೀರ್ಷಿತಮರ್ಥಮನುತಿಷ್ಠನ್ ತಸ್ಯ ವಾಚಕಂ ಶಬ್ದಂ ಪೂರ್ವಂ ಸ್ಮೃತ್ವಾ ಪಶ್ಚಾತ್ತಮರ್ಥಮನುತಿಷ್ಠತೀತಿ ಸರ್ವೇಷಾಂ ನಃ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಮೇತತ್ ।
ತಥಾ ಪ್ರಜಾಪತೇರಪಿ ಸ್ರಷ್ಟುಃ ಸೃಷ್ಟೇಃ ಪೂರ್ವಂ ವೈದಿಕಾಃ ಶಬ್ದಾ ಮನಸಿ ಪ್ರಾದುರ್ಬಭೂವುಃ,
ಪಶ್ಚಾತ್ತದನುಗತಾನರ್ಥಾನ್ಸಸರ್ಜೇತಿ ಗಮ್ಯತೇ ।
ತಥಾ ಚ ಶ್ರುತಿಃ ‘ಸ ಭೂರಿತಿ ವ್ಯಾಹರತ್ ಸ ಭೂಮಿಮಸೃಜತ’ (ತೈ. ಬ್ರಾ. ೨ । ೨ । ೪ । ೨) ಇತ್ಯೇವಮಾದಿಕಾ ಭೂರಾದಿಶಬ್ದೇಭ್ಯ ಏವ ಮನಸಿ ಪ್ರಾದುರ್ಭೂತೇಭ್ಯೋ ಭೂರಾದಿಲೋಕಾನ್ಸೃಷ್ಟಾಂದರ್ಶಯತಿ ॥
ಕಿಮಾತ್ಮಕಂ ಪುನಃ ಶಬ್ದಮಭಿಪ್ರೇತ್ಯೇದಂ ಶಬ್ದಪ್ರಭವತ್ವಮುಚ್ಯತೇ ? ಸ್ಫೋಟಮ್ ಇತ್ಯಾಹ । ವರ್ಣಪಕ್ಷೇ ಹಿ ತೇಷಾಮುತ್ಪನ್ನಪ್ರಧ್ವಂಸಿತ್ವಾನ್ನಿತ್ಯೇಭ್ಯಃ ಶಬ್ದೇಭ್ಯೋ ದೇವಾದಿವ್ಯಕ್ತೀನಾಂ ಪ್ರಭವ ಇತ್ಯನುಪಪನ್ನಂ ಸ್ಯಾತ್। ಉತ್ಪನ್ನಪ್ರಧ್ವಂಸಿನಶ್ಚ ವರ್ಣಾಃ, ಪ್ರತ್ಯುಚ್ಚಾರಣಮನ್ಯಥಾ ಚಾನ್ಯಥಾ ಚ ಪ್ರತೀಯಮಾನತ್ವಾತ್ । ತಥಾ ಹ್ಯದೃಶ್ಯಮಾನೋಽಪಿ ಪುರುಷವಿಶೇಷೋಽಧ್ಯಯನಧ್ವನಿಶ್ರವಣಾದೇವ ವಿಶೇಷತೋ ನಿರ್ಧಾರ್ಯತೇ — ‘ದೇವದತ್ತೋಽಯಮಧೀತೇ, ಯಜ್ಞದತ್ತೋಽಯಮಧೀತೇ’ ಇತಿ । ನ ಚಾಯಂ ವರ್ಣವಿಷಯೋಽನ್ಯಥಾತ್ವಪ್ರತ್ಯಯೋ ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನಮ್ , ಬಾಧಕಪ್ರತ್ಯಯಾಭಾವಾತ್ । ನ ಚ ವರ್ಣೇಭ್ಯೋಽರ್ಥಾವಗತಿರ್ಯುಕ್ತಾ । ನ ಹ್ಯೇಕೈಕೋ ವರ್ಣೋಽರ್ಥಂ ಪ್ರತ್ಯಾಯಯೇತ್ , ವ್ಯಭಿಚಾರಾತ್ । ನ ಚ ವರ್ಣಸಮುದಾಯಪ್ರತ್ಯಯೋಽಸ್ತಿ, ಕ್ರಮವತ್ವಾದ್ವರ್ಣಾನಾಮ್ । ಪೂರ್ವಪೂರ್ವವರ್ಣಾನುಭವಜನಿತಸಂಸ್ಕಾರಸಹಿತೋಽಂತ್ಯೋ ವರ್ಣೋಽರ್ಥಂ ಪ್ರತ್ಯಾಯಯಿಷ್ಯತೀತಿ ಯದ್ಯುಚ್ಯೇತ, ತನ್ನ । ಸಂಬಂಧಗ್ರಹಣಾಪೇಕ್ಷೋ ಹಿ ಶಬ್ದಃ ಸ್ವಯಂ ಪ್ರತೀಯಮಾನೋಽರ್ಥಂ ಪ್ರತ್ಯಾಯಯೇತ್ , ಧೂಮಾದಿವತ್ । ನ ಚ ಪೂರ್ವಪೂರ್ವವರ್ಣಾನುಭವಜನಿತಸಂಸ್ಕಾರಸಹಿತಸ್ಯಾಂತ್ಯವರ್ಣಸ್ಯ ಪ್ರತೀತಿರಸ್ತಿ, ಅಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತ್ವಾತ್ಸಂಸ್ಕಾರಾಣಾಮ್ । ಕಾರ್ಯಪ್ರತ್ಯಾಯಿತೈಃ ಸಂಸ್ಕಾರೈಃ ಸಹಿತೋಽಂತ್ಯೋ ವರ್ಣೋಽರ್ಥಂ ಪ್ರತ್ಯಾಯಯಿಷ್ಯತೀತಿ ಚೇತ್ , ನ । ಸಂಸ್ಕಾರಕಾರ್ಯಸ್ಯಾಪಿ ಸ್ಮರಣಸ್ಯ ಕ್ರಮವರ್ತಿತ್ವಾತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ಸ್ಫೋಟ ಏವ ಶಬ್ದಃ । ಸ ಚೈಕೈಕವರ್ಣಪ್ರತ್ಯಯಾಹಿತಸಂಸ್ಕಾರಬೀಜೇಽಂತ್ಯವರ್ಣಪ್ರತ್ಯಯಜನಿತಪರಿಪಾಕೇ ಪ್ರತ್ಯಯಿನ್ಯೇಕಪ್ರತ್ಯಯವಿಷಯತಯಾ ಝಟಿತಿ ಪ್ರತ್ಯವಭಾಸತೇ । ನ ಚಾಯಮೇಕಪ್ರತ್ಯಯೋ ವರ್ಣವಿಷಯಾ ಸ್ಮೃತಿಃ। ವರ್ಣಾನಾಮನೇಕತ್ವಾದೇಕಪ್ರತ್ಯಯವಿಷಯತ್ವಾನುಪಪತ್ತೇಃ । ತಸ್ಯ ಚ ಪ್ರತ್ಯುಚ್ಚಾರಣಂ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಯಮಾನತ್ವಾನ್ನಿತ್ಯತ್ವಮ್ , ಭೇದಪ್ರತ್ಯಯಸ್ಯ ವರ್ಣವಿಷಯತ್ವಾತ್ । ತಸ್ಮಾನ್ನಿತ್ಯಾಚ್ಛಬ್ದಾತ್ಸ್ಫೋಟರೂಪಾದಭಿಧಾಯಕಾತ್ಕ್ರಿಯಾಕಾರಕಫಲಲಕ್ಷಣಂ ಜಗದಭಿಧೇಯಭೂತಂ ಪ್ರಭವತೀತಿ ॥
‘ವರ್ಣಾ ಏವ ತು ಶಬ್ದಃ’ ಇತಿ ಭಗವಾನುಪವರ್ಷಃ । ನನೂತ್ಪನ್ನಪ್ರಧ್ವಂಸಿತ್ವಂ ವರ್ಣಾನಾಮುಕ್ತಮ್; ತನ್ನ । ತ ಏವೇತಿ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಾತ್ । ಸಾದೃಶ್ಯಾತ್ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಂ ಕೇಶಾದಿಷ್ವಿವೇತಿ ಚೇತ್ , ನ । ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಪ್ರಮಾಣಾಂತರೇಣ ಬಾಧಾನುಪಪತ್ತೇಃ । ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಮಾಕೃತಿನಿಮಿತ್ತಮಿತಿ ಚೇತ್ , ನ । ವ್ಯಕ್ತಿಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಾತ್ । ಯದಿ ಹಿ ಪ್ರತ್ಯುಚ್ಚಾರಣಂ ಗವಾದಿವ್ಯಕ್ತಿವದನ್ಯಾ ಅನ್ಯಾ ವರ್ಣವ್ಯಕ್ತಯಃ ಪ್ರತೀಯೇರನ್ , ತತ ಆಕೃತಿನಿಮಿತ್ತಂ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಂ ಸ್ಯಾತ್ । ನ ತ್ವೇತದಸ್ತಿ । ವರ್ಣವ್ಯಕ್ತಯ ಏವ ಹಿ ಪ್ರತ್ಯುಚ್ಚಾರಣಂ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಯಂತೇ । ದ್ವಿರ್ಗೋಶಬ್ದ ಉಚ್ಚಾರಿತಃ — ಇತಿ ಹಿ ಪ್ರತಿಪತ್ತಿಃ; ನ ತು ದ್ವೌ ಗೋಶಬ್ದಾವಿತಿ । ನನು ವರ್ಣಾ ಅಪ್ಯುಚ್ಚಾರಣಭೇದೇನ ಭಿನ್ನಾಃ ಪ್ರತೀಯಂತೇ, ದೇವದತ್ತಯಜ್ಞದತ್ತಯೋರಧ್ಯಯನಧ್ವನಿಶ್ರವಣಾದೇವ ಭೇದಪ್ರತೀತೇರಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಅತ್ರಾಭಿಧೀಯತೇ — ಸತಿ ವರ್ಣವಿಷಯೇ ನಿಶ್ಚಿತೇ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನೇ, ಸಂಯೋಗವಿಭಾಗಾಭಿವ್ಯಂಗ್ಯತ್ವಾದ್ವರ್ಣಾನಾಮ್ , ಅಭಿವ್ಯಂಜಕವೈಚಿತ್ರ್ಯನಿಮಿತ್ತೋಽಯಂ ವರ್ಣವಿಷಯೋ ವಿಚಿತ್ರಃ ಪ್ರತ್ಯಯಃ, ನ ಸ್ವರೂಪನಿಮಿತ್ತಃ । ಅಪಿ ಚ ವರ್ಣವ್ಯಕ್ತಿಭೇದವಾದಿನಾಪಿ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಸಿದ್ಧಯೇ ವರ್ಣಾಕೃತಯಃ ಕಲ್ಪಯಿತವ್ಯಾಃ । ತಾಸು ಚ ಪರೋಪಾಧಿಕೋ ಭೇದಪ್ರತ್ಯಯ ಇತ್ಯಭ್ಯುಪಗಂತವ್ಯಮ್ । ತದ್ವರಂ ವರ್ಣವ್ಯಕ್ತಿಷ್ವೇವ ಪರೋಪಾಧಿಕೋ ಭೇದಪ್ರತ್ಯಯಃ, ಸ್ವರೂಪನಿಮಿತ್ತಂ ಚ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಮ್ — ಇತಿ ಕಲ್ಪನಾಲಾಘವಮ್ । ಏಷ ಏವ ಚ ವರ್ಣವಿಷಯಸ್ಯ ಭೇದಪ್ರತ್ಯಯಸ್ಯ ಬಾಧಕಃ ಪ್ರತ್ಯಯಃ, ಯತ್ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಮ್ । ಕಥಂ ಹ್ಯೇಕಸ್ಮಿನ್ಕಾಲೇ ಬಹೂನಾಮುಚ್ಚಾರಯತಾಮೇಕ ಏವ ಸನ್ ಗಕಾರೋ ಯುಗಪದನೇಕರೂಪಃ ಸ್ಯಾತ್ — ಉದಾತ್ತಶ್ಚಾನುದಾತ್ತಶ್ಚ ಸ್ವರಿತಶ್ಚ ಸಾನುನಾಸಿಕಶ್ಚ ನಿರನುನಾಸಿಕಶ್ಚೇತಿ । ಅಥವಾ ಧ್ವನಿಕೃತೋಽಯಂ ಪ್ರತ್ಯಯಭೇದೋ ನ ವರ್ಣಕೃತ ಇತ್ಯದೋಷಃ । ಕಃ ಪುನರಯಂ ಧ್ವನಿರ್ನಾಮ ? ಯೋ ದೂರಾದಾಕರ್ಣಯತೋ ವರ್ಣವಿವೇಕಮಪ್ರತಿಪದ್ಯಮಾನಸ್ಯ ಕರ್ಣಪಥಮವತರತಿ; ಪ್ರತ್ಯಾಸೀದತಶ್ಚ ಪಟುಮೃದುತ್ವಾದಿಭೇದಂ ವರ್ಣೇಷ್ವಾಸಂಜಯತಿ । ತನ್ನಿಬಂಧನಾಶ್ಚೋದಾತ್ತಾದಯೋ ವಿಶೇಷಾಃ, ನ ವರ್ಣಸ್ವರೂಪನಿಬಂಧನಾಃ, ವರ್ಣಾನಾಂ ಪ್ರತ್ಯುಚ್ಚಾರಣಂ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಯಮಾನತ್ವಾತ್ । ಏವಂ ಚ ಸತಿ ಸಾಲಂಬನಾ ಉದಾತ್ತಾದಿಪ್ರತ್ಯಯಾ ಭವಿಷ್ಯಂತಿ । ಇತರಥಾ ಹಿ ವರ್ಣಾನಾಂ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಯಮಾನಾನಾಂ ನಿರ್ಭೇದತ್ವಾತ್ಸಂಯೋಗವಿಭಾಗಕೃತಾ ಉದಾತ್ತಾದಿವಿಶೇಷಾಃ ಕಲ್ಪ್ಯೇರನ್ । ಸಂಯೋಗವಿಭಾಗಾನಾಂ ಚಾಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತ್ವಾನ್ನ ತದಾಶ್ರಯಾ ವಿಶೇಷಾಃ ವರ್ಣೇಷ್ವಧ್ಯವಸಾತುಂ ಶಕ್ಯಂತ ಇತ್ಯತೋ ನಿರಾಲಂಬನಾ ಏವ ಏತೇ ಉದಾತ್ತಾದಿಪ್ರತ್ಯಯಾಃ ಸ್ಯುಃ । ಅಪಿ ಚ ನೈವೈತದಭಿನಿವೇಷ್ಟವ್ಯಮ್ — ಉದಾತ್ತಾದಿಭೇದೇನ ವರ್ಣಾನಾಂ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಯಮಾನಾನಾಂ ಭೇದೋ ಭವೇದಿತಿ । ನ ಹ್ಯನ್ಯಸ್ಯ ಭೇದೇನಾನ್ಯಸ್ಯಾಭಿದ್ಯಮಾನಸ್ಯ ಭೇದೋ ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ । ನ ಹಿ ವ್ಯಕ್ತಿಭೇದೇನ ಜಾತಿಂ ಭಿನ್ನಾಂ ಮನ್ಯಂತೇ । ವರ್ಣೇಭ್ಯಶ್ಚಾರ್ಥಪ್ರತೀತೇಃ ಸಂಭವಾತ್ ಸ್ಫೋಟಕಲ್ಪನಾನರ್ಥಿಕಾ । ನ ಕಲ್ಪಯಾಮ್ಯಹಂ ಸ್ಫೋಟಮ್ , ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಮೇವ ತ್ವೇನಮವಗಚ್ಛಾಮಿ, ಏಕೈಕವರ್ಣಗ್ರಹಣಾಹಿತಸಂಸ್ಕಾರಾಯಾಂ ಬುದ್ಧೌ ಝಟಿತಿ ಪ್ರತ್ಯವಭಾಸನಾದಿತಿ ಚೇತ್ , ನ । ಅಸ್ಯಾ ಅಪಿ ಬುದ್ಧೇರ್ವರ್ಣವಿಷಯತ್ವಾತ್ । ಏಕೈಕವರ್ಣಗ್ರಹಣೋತ್ತರಕಾಲಾ ಹೀಯಮೇಕಾ ಬುದ್ಧಿರ್ಗೌರಿತಿ ಸಮಸ್ತವರ್ಣವಿಷಯಾ, ನಾರ್ಥಾಂತರವಿಷಯಾ । ಕಥಮೇತದವಗಮ್ಯತೇ ? ಯತೋಽಸ್ಯಾಮಪಿ ಬುದ್ಧೌ ಗಕಾರಾದಯೋ ವರ್ಣಾ ಅನುವರ್ತಂತೇ, ನ ತು ದಕಾರಾದಯಃ । ಯದಿ ಹ್ಯಸ್ಯಾ ಬುದ್ಧೇರ್ಗಕಾರಾದಿಭ್ಯೋಽರ್ಥಾಂತರಂ ಸ್ಫೋಟೋ ವಿಷಯಃ ಸ್ಯಾತ್ , ತತೋ ದಕಾರಾದಯ ಇವ ಗಕಾರಾದಯೋಽಪ್ಯಸ್ಯಾ ಬುದ್ಧೇರ್ವ್ಯಾವರ್ತೇರನ್ । ನ ತು ತಥಾಸ್ತಿ । ತಸ್ಮಾದಿಯಮೇಕಬುದ್ಧಿರ್ವರ್ಣವಿಷಯೈವ ಸ್ಮೃತಿಃ । ನನ್ವನೇಕತ್ವಾದ್ವರ್ಣಾನಾಂ ನೈಕಬುದ್ಧಿವಿಷಯತೋಪಪದ್ಯತ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ , ತತ್ಪ್ರತಿ ಬ್ರೂಮಃ — ಸಂಭವತ್ಯನೇಕಸ್ಯಾಪ್ಯೇಕಬುದ್ಧಿವಿಷಯತ್ವಮ್ , ಪಂಕ್ತಿಃ ವನಂ ಸೇನಾ ದಶ ಶತಂ ಸಹಸ್ರಮಿತ್ಯಾದಿದರ್ಶನಾತ್ । ಯಾ ತು ಗೌರಿತ್ಯೇಕೋಽಯಂ ಶಬ್ದ ಇತಿ ಬುದ್ಧಿಃ, ಸಾ ಬಹುಷ್ವೇವ ವರ್ಣೇಷ್ವೇಕಾರ್ಥಾವಚ್ಛೇದನಿಬಂಧನಾ ಔಪಚಾರಿಕೀ ವನಸೇನಾದಿಬುದ್ಧಿವದೇವ । ಅತ್ರಾಹ — ಯದಿ ವರ್ಣಾ ಏವ ಸಾಮಸ್ತ್ಯೇನ ಏಕಬುದ್ಧಿವಿಷಯತಾಮಾಪದ್ಯಮಾನಾಃ ಪದಂ ಸ್ಯುಃ, ತತೋ ಜಾರಾ ರಾಜಾ ಕಪಿಃ ಪಿಕ ಇತ್ಯಾದಿಷು ಪದವಿಶೇಷಪ್ರತಿಪತ್ತಿರ್ನ ಸ್ಯಾತ್; ತ ಏವ ಹಿ ವರ್ಣಾ ಇತರತ್ರ ಚೇತರತ್ರ ಚ ಪ್ರತ್ಯವಭಾಸಂತ ಇತಿ । ಅತ್ರ ವದಾಮಃ — ಸತ್ಯಪಿ ಸಮಸ್ತವರ್ಣಪ್ರತ್ಯವಮರ್ಶೇ ಯಥಾ ಕ್ರಮಾನುರೋಧಿನ್ಯ ಏವ ಪಿಪೀಲಿಕಾಃ ಪಂಕ್ತಿಬುದ್ಧಿಮಾರೋಹಂತಿ, ಏವಂ ಕ್ರಮಾನುರೋಧಿನ ಏವ ಹಿ ವರ್ಣಾಃ ಪದಬುದ್ಧಿಮಾರೋಕ್ಷ್ಯಂತಿ । ತತ್ರ ವರ್ಣಾನಾಮವಿಶೇಷೇಽಪಿ ಕ್ರಮವಿಶೇಷಕೃತಾ ಪದವಿಶೇಷಪ್ರತಿಪತ್ತಿರ್ನ ವಿರುಧ್ಯತೇ । ವೃದ್ಧವ್ಯವಹಾರೇ ಚೇಮೇ ವರ್ಣಾಃ ಕ್ರಮಾದ್ಯನುಗೃಹೀತಾ ಗೃಹೀತಾರ್ಥವಿಶೇಷಸಂಬಂಧಾಃ ಸಂತಃ ಸ್ವವ್ಯವಹಾರೇಽಪ್ಯೇಕೈಕವರ್ಣಗ್ರಹಣಾನಂತರಂ ಸಮಸ್ತಪ್ರತ್ಯವಮರ್ಶಿನ್ಯಾಂ ಬುದ್ಧೌ ತಾದೃಶಾ ಏವ ಪ್ರತ್ಯವಭಾಸಮಾನಾಸ್ತಂ ತಮರ್ಥಮವ್ಯಭಿಚಾರೇಣ ಪ್ರತ್ಯಾಯಯಿಷ್ಯಂತೀತಿ ವರ್ಣವಾದಿನೋ ಲಘೀಯಸೀ ಕಲ್ಪನಾ । ಸ್ಫೋಟವಾದಿನಸ್ತು ದೃಷ್ಟಹಾನಿಃ, ಅದೃಷ್ಟಕಲ್ಪನಾ ಚ । ವರ್ಣಾಶ್ಚೇಮೇ ಕ್ರಮೇಣ ಗೃಹ್ಯಮಾಣಾಃ ಸ್ಫೋಟಂ ವ್ಯಂಜಯಂತಿ ಸ ಸ್ಫೋಟೋಽರ್ಥಂ ವ್ಯನಕ್ತೀತಿ ಗರೀಯಸೀ ಕಲ್ಪನಾ ಸ್ಯಾತ್ ॥
ಅಥಾಪಿ ನಾಮ ಪ್ರತ್ಯುಚ್ಚಾರಣಮನ್ಯೇಽನ್ಯೇ ವರ್ಣಾಃ ಸ್ಯುಃ, ತಥಾಪಿ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಲಂಬನಭಾವೇನ ವರ್ಣಸಾಮಾನ್ಯಾನಾಮವಶ್ಯಾಭ್ಯುಪಗಂತವ್ಯತ್ವಾತ್ , ಯಾ ವರ್ಣೇಷ್ವರ್ಥಪ್ರತಿಪಾದನಪ್ರಕ್ರಿಯಾ ರಚಿತಾ ಸಾ ಸಾಮಾನ್ಯೇಷು ಸಂಚಾರಯಿತವ್ಯಾ । ತತಶ್ಚ ನಿತ್ಯೇಭ್ಯಃ ಶಬ್ದೇಭ್ಯೋ ದೇವಾದಿವ್ಯಕ್ತೀನಾಂ ಪ್ರಭವ ಇತ್ಯವಿರುದ್ಧಮ್ ॥ ೨೮ ॥
ಅತ ಏವ ಚ ನಿತ್ಯತ್ವಮ್ ॥ ೨೯ ॥
ಸ್ವತಂತ್ರಸ್ಯ ಕರ್ತುರಸ್ಮರಣಾದಿಭಿಃ ಸ್ಥಿತೇ ವೇದಸ್ಯ ನಿತ್ಯತ್ವೇ ದೇವಾದಿವ್ಯಕ್ತಿಪ್ರಭವಾಭ್ಯುಪಗಮೇನ ತಸ್ಯ ವಿರೋಧಮಾಶಂಕ್ಯ ‘ಅತಃ ಪ್ರಭವಾತ್’ ಇತಿ ಪರಿಹೃತ್ಯ ಇದಾನೀಂ ತದೇವ ವೇದನಿತ್ಯತ್ವಂ ಸ್ಥಿತಂ ದ್ರಢಯತಿ — ಅತ ಏವ ಚ ನಿತ್ಯತ್ವಮಿತಿ । ಅತ ಏವ ನಿಯತಾಕೃತೇರ್ದೇವಾದೇರ್ಜಗತೋ ವೇದಶಬ್ದಪ್ರಭವತ್ವಾತ್ ವೇದಶಬ್ದನಿತ್ಯತ್ವಮಪಿ ಪ್ರತ್ಯೇತವ್ಯಮ್ । ತಥಾ ಚ ಮಂತ್ರವರ್ಣಃ — ‘ಯಜ್ಞೇನ ವಾಚಃ ಪದವೀಯಮಾಯನ್ ತಾಮನ್ವವಿಂದನ್ನೃಷಿಷು ಪ್ರವಿಷ್ಟಾಮ್’ (ಋ. ಸಂ. ೧೦ । ೭ । ೩) ಇತಿ ಸ್ಥಿತಾಮೇವ ವಾಚಮನುವಿನ್ನಾಂ ದರ್ಶಯತಿ । ವೇದವ್ಯಾಸಶ್ಚೈವಮೇವ ಸ್ಮರತಿ — ‘ಯುಗಾಂತೇಽಂತರ್ಹಿತಾನ್ವೇದಾನ್ಸೇತಿಹಾಸಾನ್ಮಹರ್ಷಯಃ । ಲೇಭಿರೇ ತಪಸಾ ಪೂರ್ವಮನುಜ್ಞಾತಾಃ ಸ್ವಯಂಭುವಾ’ ಇತಿ ॥ ೨೯ ॥
ಸಮಾನನಾಮರೂಪತ್ವಾಚ್ಚಾವೃತ್ತಾವಪ್ಯವಿರೋಧೋ ದರ್ಶನಾತ್ಸ್ಮೃತೇಶ್ಚ ॥ ೩೦ ॥
ಅಥಾಪಿ ಸ್ಯಾತ್ —
ಯದಿ ಪಶ್ವಾದಿವ್ಯಕ್ತಿವದ್ದೇವಾದಿವ್ಯಕ್ತಯೋಽಪಿ ಸಂತತ್ಯೈವೋತ್ಪದ್ಯೇರನ್ ನಿರುಧ್ಯೇರಂಶ್ಚ,
ತತೋಽಭಿಧಾನಾಭಿಧೇಯಾಭಿಧಾತೃವ್ಯವಹಾರಾವಿಚ್ಛೇದಾತ್ಸಂಬಂಧನಿತ್ಯತ್ವೇನ ವಿರೋಧಃ ಶಬ್ದೇ ಪರಿಹ್ರಿಯೇತ ।
ಯದಾ ತು ಖಲು ಸಕಲಂ ತ್ರೈಲೋಕ್ಯಂ ಪರಿತ್ಯಕ್ತನಾಮರೂಪಂ ನಿರ್ಲೇಪಂ ಪ್ರಲೀಯತೇ,
ಪ್ರಭವತಿ ಚಾಭಿನವಮಿತಿ ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತಿವಾದಾ ವದಂತಿ,
ತದಾ ಕಥಮವಿರೋಧ ಇತಿ ।
ತತ್ರೇದಮಭಿಧೀಯತೇ ಸಮಾನನಾಮರೂಪತ್ವಾದಿತಿ ।
ತದಾಪಿ ಸಂಸಾರಸ್ಯಾನಾದಿತ್ವಂ ತಾವದಭ್ಯುಪಗಂತವ್ಯಮ್ ।
ಪ್ರತಿಪಾದಯಿಷ್ಯತಿ ಚಾಚಾರ್ಯಃ ಸಂಸಾರಸ್ಯಾನಾದಿತ್ವಮ್ —
‘ಉಪಪದ್ಯತೇ ಚಾಪ್ಯುಪಲಭ್ಯತೇ ಚ’ (ಬ್ರ. ಸೂ. ೨ । ೧ । ೩೬) ಇತಿ ।
ಅನಾದೌ ಚ ಸಂಸಾರೇ ಯಥಾ ಸ್ವಾಪಪ್ರಬೋಧಯೋಃ ಪ್ರಲಯಪ್ರಭವಶ್ರವಣೇಽಪಿ ಪೂರ್ವಪ್ರಬೋಧವದುತ್ತರಪ್ರಬೋಧೇಽಪಿ ವ್ಯವಹಾರಾನ್ನ ಕಶ್ಚಿದ್ವಿರೋಧಃ,
ಏವಂ ಕಲ್ಪಾಂತರಪ್ರಭವಪ್ರಲಯಯೋರಪೀತಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ ।
ಸ್ವಾಪಪ್ರಬೋಧಯೋಶ್ಚ ಪ್ರಲಯಪ್ರಭವೌ ಶ್ರೂಯೇತೇ —
‘ಯದಾ ಸುಪ್ತಃ ಸ್ವಪ್ನಂ ನ ಕಂಚನ ಪಶ್ಯತ್ಯಥಾಸ್ಮಿನ್ಪ್ರಾಣ ಏವೈಕಧಾ ಭವತಿ ತದೈನಂ ವಾಕ್ಸರ್ವೈರ್ನಾಮಭಿಃ ಸಹಾಪ್ಯೇತಿ ಚಕ್ಷುಃ ಸರ್ವೈ ರೂಪೈಃ ಸಹಾಪ್ಯೇತಿ ಶ್ರೋತ್ರಂ ಸರ್ವೈಃ ಶಬ್ದೈಃ ಸಹಾಪ್ಯೇತಿ ಮನಃ ಸರ್ವೈರ್ಧ್ಯಾನೈಃ ಸಹಾಪ್ಯೇತಿ ಸ ಯದಾ ಪ್ರತಿಬುಧ್ಯತೇ ಯಥಾಗ್ನೇರ್ಜ್ವಲತಃ ಸರ್ವಾ ದಿಶೋ ವಿಸ್ಫುಲಿಂಗಾ ವಿಪ್ರತಿಷ್ಠೇರನ್ನೇವಮೇವೈತಸ್ಮಾದಾತ್ಮನಃ ಸರ್ವೇ ಪ್ರಾಣಾ ಯಥಾಯತನಂ ವಿಪ್ರತಿಷ್ಠಂತೇ ಪ್ರಾಣೇಭ್ಯೋ ದೇವಾ ದೇವೇಭ್ಯೋ ಲೋಕಾಃ’ (ಕೌ. ಉ. ೩ । ೩) ಇತಿ ।
ಸ್ಯಾದೇತತ್ —
ಸ್ವಾಪೇ ಪುರುಷಾಂತರವ್ಯವಹಾರಾವಿಚ್ಛೇದಾತ್ಸ್ವಯಂ ಚ ಸುಪ್ತಪ್ರಬುದ್ಧಸ್ಯ ಪೂರ್ವಪ್ರಬೋಧವ್ಯವಹಾರಾನುಸಂಧಾನಸಂಭವಾದವಿರುದ್ಧಮ್ ।
ಮಹಾಪ್ರಲಯೇ ತು ಸರ್ವವ್ಯವಹಾರೋಚ್ಛೇದಾಜ್ಜನ್ಮಾಂತರವ್ಯವಹಾರವಚ್ಚ ಕಲ್ಪಾಂತರವ್ಯವಹಾರಸ್ಯಾನುಸಂಧಾತುಮಶಕ್ಯತ್ವಾದ್ವೈಷಮ್ಯಮಿತಿ ।
ನೈಷ ದೋಷಃ,
ಸತ್ಯಪಿ ಸರ್ವವ್ಯವಹಾರೋಚ್ಛೇದಿನಿ ಮಹಾಪ್ರಲಯೇ ಪರಮೇಶ್ವರಾನುಗ್ರಹಾದೀಶ್ವರಾಣಾಂ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಾದೀನಾಂ ಕಲ್ಪಾಂತರವ್ಯವಹಾರಾನುಸಂಧಾನೋಪಪತ್ತೇಃ ।
ಯದ್ಯಪಿ ಪ್ರಾಕೃತಾಃ ಪ್ರಾಣಿನೋ ನ ಜನ್ಮಾಂತರವ್ಯವಹಾರಮನುಸಂದಧಾನಾ ದೃಶ್ಯಂತ ಇತಿ,
ತಥಾಪಿ ನ ಪ್ರಾಕೃತವದೀಶ್ವರಾಣಾಂ ಭವಿತವ್ಯಮ್ ।
ಯಥಾ ಹಿ ಪ್ರಾಣಿತ್ವಾವಿಶೇಷೇಽಪಿ ಮನುಷ್ಯಾದಿಸ್ತಂಬಪರ್ಯಂತೇಷು ಜ್ಞಾನೈಶ್ವರ್ಯಾದಿಪ್ರತಿಬಂಧಃ ಪರೇಣ ಪರೇಣ ಭೂಯಾನ್ ಭವನ್ ದೃಶ್ಯತೇ ।
ತಥಾ ಮನುಷ್ಯಾದಿಷ್ವೇವ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಪರ್ಯಂತೇಷು ಜ್ಞಾನೈಶ್ವರ್ಯಾದ್ಯಭಿವ್ಯಕ್ತಿರಪಿ ಪರೇಣ ಪರೇಣ ಭೂಯಸೀ ಭವತೀತ್ಯೇತಚ್ಛ್ರುತಿಸ್ಮೃತಿವಾದೇಷ್ವಸಕೃದನುಶ್ರೂಯಮಾಣಂ ನ ಶಕ್ಯಂ ನಾಸ್ತೀತಿ ವದಿತುಮ್ ।
ತತಶ್ಚಾತೀತಕಲ್ಪಾನುಷ್ಠಿತಪ್ರಕೃಷ್ಟಜ್ಞಾನಕರ್ಮಣಾಮೀಶ್ವರಾಣಾಂ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಾದೀನಾಂ ವರ್ತಮಾನಕಲ್ಪಾದೌ ಪ್ರಾದುರ್ಭವತಾಂ ಪರಮೇಶ್ವರಾನುಗೃಹೀತಾನಾಂ ಸುಪ್ತಪ್ರತಿಬುದ್ಧವತ್ಕಲ್ಪಾಂತರವ್ಯವಹಾರಾನುಸಂಧಾನೋಪಪತ್ತಿಃ ।
ತಥಾ ಚ ಶ್ರುತಿಃ —
‘ಯೋ ಬ್ರಹ್ಮಾಣಂ ವಿದಧಾತಿ ಪೂರ್ವಂ ಯೋ ವೈ ವೇದಾಂಶ್ಚ ಪ್ರಹಿಣೋತಿ ತಸ್ಮೈ । ತꣳ ಹ ದೇವಮಾತ್ಮಬುದ್ಧಿಪ್ರಕಾಶಂ ಮುಮುಕ್ಷುರ್ವೈ ಶರಣಮಹಂ ಪ್ರಪದ್ಯೇ’ (ಶ್ವೇ. ಉ. ೬ । ೧೮) ಇತಿ ।
ಸ್ಮರಂತಿ ಚ ಶೌನಕಾದಯಃ —
‘ಮಧುಚ್ಛಂದಃಪ್ರಭೃತಿಭಿಋಷಿಭಿರ್ದಾಶತಯ್ಯೋ ದೃಷ್ಟಾಃ’(ಶೌ॰ಋ॰ಅನು॰ ೪) ಇತಿ ।
ಪ್ರತಿವೇದಂ ಚೈವಮೇವ ಕಾಂಡರ್ಷ್ಯಾದಯಃ ಸ್ಮರ್ಯಂತೇ ।
ಶ್ರುತಿರಪಿ ಋಷಿಜ್ಞಾನಪೂರ್ವಕಮೇವ ಮಂತ್ರೇಣಾನುಷ್ಠಾನಂ ದರ್ಶಯತಿ — ‘
ಯೋ ಹ ವಾ ಅವಿದಿತಾರ್ಷೇಯಚ್ಛಂದೋದೈವತಬ್ರಾಹ್ಮಣೇನ ಮಂತ್ರೇಣ ಯಾಜಯತಿ ವಾಧ್ಯಾಪಯತಿ ವಾ ಸ್ಥಾಣುಂ ವರ್ಚ್ಛತಿ ಗರ್ತಂ ವಾ ಪ್ರತಿಪದ್ಯತೇ’
ಇತ್ಯುಪಕ್ರಮ್ಯ ‘ತಸ್ಮಾದೇತಾನಿ ಮಂತ್ರೇ ಮಂತ್ರೇ ವಿದ್ಯಾತ್’(ಸಾ॰ಆ॰ಬ್ರಾ॰ ೧-೧-೬) ಇತಿ ।
ಪ್ರಾಣಿನಾಂ ಚ ಸುಖಪ್ರಾಪ್ತಯೇ ಧರ್ಮೋ ವಿಧೀಯತೇ ।
ದುಃಖಪರಿಹಾರಾಯ ಚಾಧರ್ಮಃ ಪ್ರತಿಷಿಧ್ಯತೇ ।
ದೃಷ್ಟಾನುಶ್ರವಿಕಸುಖದುಃಖವಿಷಯೌ ಚ ರಾಗದ್ವೇಷೌ ಭವತಃ,
ನ ವಿಲಕ್ಷಣವಿಷಯೌ —
ಇತ್ಯತೋ ಧರ್ಮಾಧರ್ಮಫಲಭೂತೋತ್ತರಾ ಸೃಷ್ಟಿರ್ನಿಷ್ಪದ್ಯಮಾನಾ ಪೂರ್ವಸೃಷ್ಟಿಸದೃಶ್ಯೇವ ನಿಷ್ಪದ್ಯತೇ ।
ಸ್ಮೃತಿಶ್ಚ ಭವತಿ — ‘
ತೇಷಾಂ ಯೇ ಯಾನಿ ಕರ್ಮಾಣಿ ಪ್ರಾಕ್ಸೃಷ್ಟ್ಯಾಂ ಪ್ರತಿಪೇದಿರೇ ।
ತಾನ್ಯೇವ ತೇ ಪ್ರಪದ್ಯಂತೇ ಸೃಜ್ಯಮಾನಾಃ ಪುನಃ ಪುನಃ ॥’,
‘ಹಿಂಸ್ರಾಹಿಂಸ್ರೇ ಮೃದುಕ್ರೂರೇ ಧರ್ಮಾಧರ್ಮಾವೃತಾನೃತೇ । ತದ್ಭಾವಿತಾಃ ಪ್ರಪದ್ಯಂತೇ ತಸ್ಮಾತ್ತತ್ತಸ್ಯ ರೋಚತೇ’(ವಿ॰ಪು॰ ೧-೫-೬೦,೬೧) ಇತಿ ।
ಪ್ರಲೀಯಮಾನಮಪಿ ಚೇದಂ ಜಗಚ್ಛಕ್ತ್ಯವಶೇಷಮೇವ ಪ್ರಲೀಯತೇ ।
ಶಕ್ತಿಮೂಲಮೇವ ಚ ಪ್ರಭವತಿ ।
ಇತರಥಾ ಆಕಸ್ಮಿಕತ್ವಪ್ರಸಂಗಾತ್ ।
ನ ಚಾನೇಕಾಕಾರಾಃ ಶಕ್ತಯಃ ಶಕ್ಯಾಃ ಕಲ್ಪಯಿತುಮ್ ।
ತತಶ್ಚ ವಿಚ್ಛಿದ್ಯ ವಿಚ್ಛಿದ್ಯಾಪ್ಯುದ್ಭವತಾಂ ಭೂರಾದಿಲೋಕಪ್ರವಾಹಾಣಾಮ್ ,
ದೇವತಿರ್ಯಙ್ಮನುಷ್ಯಲಕ್ಷಣಾನಾಂ ಚ ಪ್ರಾಣಿನಿಕಾಯಪ್ರವಾಹಾಣಾಮ್ ,
ವರ್ಣಾಶ್ರಮಧರ್ಮಫಲವ್ಯವಸ್ಥಾನಾಂ ಚಾನಾದೌ ಸಂಸಾರೇ ನಿಯತತ್ವಮಿಂದ್ರಿಯವಿಷಯಸಂಬಂಧನಿಯತತ್ವವತ್ಪ್ರತ್ಯೇತವ್ಯಮ್ ।
ನ ಹೀಂದ್ರಿಯವಿಷಯಸಂಬಂಧಾದೇರ್ವ್ಯವಹಾರಸ್ಯ ಪ್ರತಿಸರ್ಗಮನ್ಯಥಾತ್ವಂ ಷಷ್ಠೇಂದ್ರಿಯವಿಷಯಕಲ್ಪಂ ಶಕ್ಯಮುತ್ಪ್ರೇಕ್ಷಿತುಮ್ ।
ಅತಶ್ಚ ಸರ್ವಕಲ್ಪಾನಾಂ ತುಲ್ಯವ್ಯವಹಾರತ್ವಾತ್ ಕಲ್ಪಾಂತರವ್ಯವಹಾರಾನುಸಂಧಾನಕ್ಷಮತ್ವಾಚ್ಚೇಶ್ವರಾಣಾಂ ಸಮಾನನಾಮರೂಪಾ ಏವ ಪ್ರತಿಸರ್ಗಂ ವಿಶೇಷಾಃ ಪ್ರಾದುರ್ಭವಂತಿ ।
ಸಮಾನನಾಮರೂಪತ್ವಾಚ್ಚಾವೃತ್ತಾವಪಿ ಮಹಾಸರ್ಗಮಹಾಪ್ರಲಯಲಕ್ಷಣಾಯಾಂ ಜಗತೋಽಭ್ಯುಪಗಮ್ಯಮಾನಾಯಾಂ ನ ಕಶ್ಚಿಚ್ಛಬ್ದಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾದಿವಿರೋಧಃ ।
ಸಮಾನನಾಮರೂಪತಾಂ ಚ ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತೀ ದರ್ಶಯತಃ —
‘ಸೂರ್ಯಾಚಂದ್ರಮಸೌ ಧಾತಾ ಯಥಾಪೂರ್ವಮಕಲ್ಪಯತ್ । ದಿವಂ ಚ ಪೃಥಿವೀಂ ಚಾಂತರಿಕ್ಷಮಥೋ ಸುವಃ’ (ಋ. ಸಂ. ೧೦ । ೧೯೦ । ೩) ಇತಿ ।
ಯಥಾ ಪೂರ್ವಸ್ಮಿನ್ಕಲ್ಪೇ ಸೂರ್ಯಾಚಂದ್ರಮಃಪ್ರಭೃತಿ ಜಗತ್ ಕೢಪ್ತಮ್ ,
ತಥಾಸ್ಮಿನ್ನಪಿ ಕಲ್ಪೇ ಪರಮೇಶ್ವರೋಽಕಲ್ಪಯದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತಥಾ —
‘ಅಗ್ನಿರ್ವಾ ಅಕಾಮಯತ । ಅನ್ನಾದೋ ದೇವಾನಾꣳ ಸ್ಯಾಮಿತಿ । ಸ ಏತಮಗ್ನಯೇ ಕೃತ್ತಿಕಾಭ್ಯಃ ಪುರೋಡಾಶಮಷ್ಟಾಕಪಾಲಂ ನಿರವಪತ್’ (ತೈ. ಬ್ರಾ. ೩ । ೧ । ೪ । ೧) ಇತಿ ನಕ್ಷತ್ರೇಷ್ಟಿವಿಧೌ ಯೋಽಗ್ನಿರ್ನಿರವಪತ್ ಯಸ್ಮೈ ವಾಗ್ನಯೇ ನಿರವಪತ್ ,
ತಯೋಃ ಸಮಾನನಾಮರೂಪತಾಂ ದರ್ಶಯತಿ —
ಇತ್ಯೇವಂಜಾತೀಯಕಾ ಶ್ರುತಿರಿಹೋದಾಹರ್ತವ್ಯಾ ।
ಸ್ಮೃತಿರಪಿ ‘ಋಷೀಣಾಂ ನಾಮಧೇಯಾನಿ ಯಾಶ್ಚ ವೇದೇಷು ದೃಷ್ಟಯಃ ।’, ‘ಶರ್ವರ್ಯಂತೇ ಪ್ರಸೂತಾನಾಂ ತಾನ್ಯೇವೈಭ್ಯೋ ದದಾತ್ಯಜಃ ॥(ಲಿ॰ಪು॰ ೭೦-೨೫೮,೨೫೯),
‘ಯಥರ್ತುಷ್ವೃತುಲಿಂಗಾನಿ ನಾನಾರೂಪಾಣಿ ಪರ್ಯಯೇ । ದೃಶ್ಯಂತೇ ತಾನಿ ತಾನ್ಯೇವ ತಥಾ ಭಾವಾ ಯುಗಾದಿಷು ॥’(ವಿ॰ಪು॰ ೧-೫-೬೬),
‘ಯಥಾಭಿಮಾನಿನೋಽತೀತಾಸ್ತುಲ್ಯಾಸ್ತೇ ಸಾಂಪ್ರತೈರಿಹ । ದೇವಾ ದೇವೈರತೀತೈರ್ಹಿ ರೂಪೈರ್ನಾಮಭಿರೇವ ಚ’(ವಾ॰ಪು॰ ೫೦-೬೬) ಇತ್ಯೇವಂಜಾತೀಯಕಾ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಾ ॥ ೩೦ ॥
ಮಧ್ವಾದಿಷ್ವಸಂಭವಾದನಧಿಕಾರಂ ಜೈಮಿನಿಃ ॥ ೩೧ ॥
ಕುತಶ್ಚ ದೇವಾದೀನಾಮನಧಿಕಾರಃ —
ಜ್ಯೋತಿಷಿ ಭಾವಾಚ್ಚ ॥ ೩೨ ॥
ಯದಿದಂ ಜ್ಯೋತಿರ್ಮಂಡಲಂ ದ್ಯುಸ್ಥಾನಮಹೋರಾತ್ರಾಭ್ಯಾಂ ಬಂಭ್ರಮಜ್ಜಗದವಭಾಸಯತಿ, ತಸ್ಮಿನ್ನಾದಿತ್ಯಾದಯೋ ದೇವತಾವಚನಾಃ ಶಬ್ದಾಃ ಪ್ರಯುಜ್ಯಂತೇ; ಲೋಕಪ್ರಸಿದ್ಧೇರ್ವಾಕ್ಯಶೇಷಪ್ರಸಿದ್ಧೇಶ್ಚ । ನ ಚ ಜ್ಯೋತಿರ್ಮಂಡಲಸ್ಯ ಹೃದಯಾದಿನಾ ವಿಗ್ರಹೇಣ ಚೇತನತಯಾ ಅರ್ಥಿತ್ವಾದಿನಾ ವಾ ಯೋಗೋಽವಗಂತುಂ ಶಕ್ಯತೇ, ಮೃದಾದಿವದಚೇತನತ್ವಾವಗಮಾತ್ । ಏತೇನಾಗ್ನ್ಯಾದಯೋ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಾಃ ॥
ಸ್ಯಾದೇತತ್ — ಮಂತ್ರಾರ್ಥವಾದೇತಿಹಾಸಪುರಾಣಲೋಕೇಭ್ಯೋ ದೇವಾದೀನಾಂ ವಿಗ್ರಹವತ್ತ್ವಾದ್ಯವಗಮಾದಯಮದೋಷ ಇತಿ ಚೇತ್ , ನೇತ್ಯುಚ್ಯತೇ । ನ ತಾವಲ್ಲೋಕೋ ನಾಮ ಕಿಂಚಿತ್ಸ್ವತಂತ್ರಂ ಪ್ರಮಾಣಮಸ್ತಿ । ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಿಭ್ಯ ಏವ ಹ್ಯವಿಚಾರಿತವಿಶೇಷೇಭ್ಯಃ ಪ್ರಮಾಣೇಭ್ಯಃ ಪ್ರಸಿದ್ಧನ್ನರ್ಥೋ ಲೋಕಾತ್ಪ್ರಸಿದ್ಧ ಇತ್ಯುಚ್ಯತೇ । ನ ಚಾತ್ರ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದೀನಾಮನ್ಯತಮಂ ಪ್ರಮಾಣಮಸ್ತಿ; ಇತಿಹಾಸಪುರಾಣಮಪಿ ಪೌರುಷೇಯತ್ವಾತ್ಪ್ರಮಾಣಾಂತರಮೂಲಮಾಕಾಂಕ್ಷತಿ । ಅರ್ಥವಾದಾ ಅಪಿ ವಿಧಿನೈಕವಾಕ್ಯತ್ವಾತ್ ಸ್ತುತ್ಯರ್ಥಾಃ ಸಂತೋ ನ ಪಾರ್ಥಗರ್ಥ್ಯೇನ ದೇವಾದೀನಾಂ ವಿಗ್ರಹಾದಿಸದ್ಭಾವೇ ಕಾರಣಭಾವಂ ಪ್ರತಿಪದ್ಯಂತೇ । ಮಂತ್ರಾ ಅಪಿ ಶ್ರುತ್ಯಾದಿವಿನಿಯುಕ್ತಾಃ ಪ್ರಯೋಗಸಮವಾಯಿನೋಽಭಿಧಾನಾರ್ಥಾ ನ ಕಸ್ಯಚಿದರ್ಥಸ್ಯ ಪ್ರಮಾಣಮಿತ್ಯಾಚಕ್ಷತೇ । ತಸ್ಮಾದಭಾವೋ ದೇವಾದೀನಾಮಧಿಕಾರಸ್ಯ ॥ ೩೨ ॥
ಭಾವಂ ತು ಬಾದರಾಯಣೋಽಸ್ತಿ ಹಿ ॥ ೩೩ ॥
ಯದಪ್ಯುಕ್ತಮ್ ‘ಜ್ಯೋತಿಷಿ ಭಾವಾಚ್ಚ’ ಇತಿ, ಅತ್ರ ಬ್ರೂಮಃ — ಜ್ಯೋತಿರಾದಿವಿಷಯಾ ಅಪಿ ಆದಿತ್ಯಾದಯೋ ದೇವತಾವಚನಾಃ ಶಬ್ದಾಶ್ಚೇತನಾವಂತಮೈಶ್ವರ್ಯಾದ್ಯುಪೇತಂ ತಂ ತಂ ದೇವತಾತ್ಮಾನಂ ಸಮರ್ಪಯಂತಿ, ಮಂತ್ರಾರ್ಥವಾದಾದಿಷು ತಥಾ ವ್ಯವಹಾರಾತ್ । ಅಸ್ತಿ ಹ್ಯೈಶ್ವರ್ಯಯೋಗಾದ್ದೇವತಾನಾಂ ಜ್ಯೋತಿರಾದ್ಯಾತ್ಮಭಿಶ್ಚಾವಸ್ಥಾತುಂ ಯಥೇಷ್ಟಂ ಚ ತಂ ತಂ ವಿಗ್ರಹಂ ಗ್ರಹೀತುಂ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಮ್ । ತಥಾ ಹಿ ಶ್ರೂಯತೇ ಸುಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಾರ್ಥವಾದೇ — ‘ಮೇಧಾತಿಥೇರ್ಮೇಷೇತಿ — ಮೇಧಾತಿಥಿಂ ಹ ಕಾಣ್ವಾಯನಮಿಂದ್ರೋ ಮೇಷೋ ಭೂತ್ವಾ ಜಹಾರ’ (ಷಡ್ವಿಂಶ. ಬ್ರಾ. ೧ । ೧) ಇತಿ । ಸ್ಮರ್ಯತೇ ಚ — ‘ಆದಿತ್ಯಃ ಪುರುಷೋ ಭೂತ್ವಾ ಕುಂತೀಮುಪಜಗಾಮ ಹ’ ಇತಿ । ಮೃದಾದಿಷ್ವಪಿ ಚೇತನಾ ಅಧಿಷ್ಠಾತಾರೋಽಭ್ಯುಪಗಮ್ಯಂತೇ; ‘ಮೃದಬ್ರವೀತ್’ ‘ಆಪೋಽಬ್ರುವನ್’ ಇತ್ಯಾದಿದರ್ಶನಾತ್ । ಜ್ಯೋತಿರಾದೇಸ್ತು ಭೂತಧಾತೋರಾದಿತ್ಯಾದಿಷ್ವಚೇತನತ್ವಮಭ್ಯುಪಗಮ್ಯತೇ । ಚೇತನಾಸ್ತ್ವಧಿಷ್ಠಾತಾರೋ ದೇವತಾತ್ಮಾನೋ ಮಂತ್ರಾರ್ಥವಾದಾದಿಷು ವ್ಯವಹಾರಾದಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ ॥
ಯದಪ್ಯುಕ್ತಮ್ —
ಮಂತ್ರಾರ್ಥವಾದಯೋರನ್ಯಾರ್ಥತ್ವಾನ್ನ ದೇವತಾವಿಗ್ರಹಾದಿಪ್ರಕಾಶನಸಾಮರ್ಥ್ಯಮಿತಿ,
ಅತ್ರ ಬ್ರೂಮಃ —
ಪ್ರತ್ಯಯಾಪ್ರತ್ಯಯೌ ಹಿ ಸದ್ಭಾವಾಸದ್ಭಾವಯೋಃ ಕಾರಣಮ್;
ನಾನ್ಯಾರ್ಥತ್ವಮನನ್ಯಾರ್ಥತ್ವಂ ವಾ ।
ತಥಾ ಹ್ಯನ್ಯಾರ್ಥಮಪಿ ಪ್ರಸ್ಥಿತಃ ಪಥಿ ಪತಿತಂ ತೃಣಪರ್ಣಾದ್ಯಸ್ತೀತ್ಯೇವ ಪ್ರತಿಪದ್ಯತೇ ।
ಅತ್ರಾಹ —
ವಿಷಮ ಉಪನ್ಯಾಸಃ ।
ತತ್ರ ಹಿ ತೃಣಪರ್ಣಾದಿವಿಷಯಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಂ ಪ್ರವೃತ್ತಮಸ್ತಿ,
ಯೇನ ತದಸ್ತಿತ್ವಂ ಪ್ರತಿಪದ್ಯತೇ ।
ಅತ್ರ ಪುನರ್ವಿಧ್ಯುದ್ದೇಶೈಕವಾಕ್ಯಭಾವೇನ ಸ್ತುತ್ಯರ್ಥೇಽರ್ಥವಾದೇ ನ ಪಾರ್ಥಗರ್ಥ್ಯೇನ ವೃತ್ತಾಂತವಿಷಯಾ ಪ್ರವೃತ್ತಿಃ ಶಕ್ಯಾಧ್ಯವಸಾತುಮ್ ।
ನ ಹಿ ಮಹಾವಾಕ್ಯೇಽರ್ಥಪ್ರತ್ಯಾಯಕೇಽವಾಂತರವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಪೃಥಕ್ಪ್ರತ್ಯಾಯಕತ್ವಮಸ್ತಿ ।
ಯಥಾ ‘
ನ ಸುರಾಂ ಪಿಬೇತ್’
ಇತಿ ನಞ್ವತಿ ವಾಕ್ಯೇ ಪದತ್ರಯಸಂಬಂಧಾತ್ಸುರಾಪಾನಪ್ರತಿಷೇಧ ಏವೈಕೋಽರ್ಥೋಽವಗಮ್ಯತೇ ।
ನ ಪುನಃ ಸುರಾಂ ಪಿಬೇದಿತಿ ಪದದ್ವಯಸಂಬಂಧಾತ್ಸುರಾಪಾನವಿಧಿರಪೀತಿ ।
ಅತ್ರೋಚ್ಯತೇ —
ವಿಷಮ ಉಪನ್ಯಾಸಃ ।
ಯುಕ್ತಂ ಯತ್ಸುರಾಪಾನಪ್ರತಿಷೇಧೇ ಪದಾನ್ವಯಸ್ಯೈಕತ್ವಾದವಾಂತರವಾಕ್ಯಾರ್ಥಸ್ಯಾಗ್ರಹಣಮ್ ।
ವಿಧ್ಯುದ್ದೇಶಾರ್ಥವಾದಯೋಸ್ತ್ವರ್ಥವಾದಸ್ಥಾನಿ ಪದಾನಿ ಪೃಥಗನ್ವಯಂ ವೃತ್ತಾಂತವಿಷಯಂ ಪ್ರತಿಪದ್ಯ,
ಅನಂತರಂ ಕೈಮರ್ಥ್ಯವಶೇನ ಕಾಮಂ ವಿಧೇಃ ಸ್ತಾವಕತ್ವಂ ಪ್ರತಿಪದ್ಯಂತೇ ।
ಯಥಾ ಹಿ ‘
ವಾಯವ್ಯಂ ಶ್ವೇತಮಾಲಭೇತ ಭೂತಿಕಾಮಃ’
ಇತ್ಯತ್ರ ವಿಧ್ಯುದ್ದೇಶವರ್ತಿನಾಂ ವಾಯವ್ಯಾದಿಪದಾನಾಂ ವಿಧಿನಾ ಸಂಬಂಧಃ,
ನೈವಮ್ ‘
ವಾಯುರ್ವೈ ಕ್ಷೇಪಿಷ್ಠಾ ದೇವತಾ ವಾಯುಮೇವ ಸ್ವೇನ ಭಾಗಧೇಯೇನೋಪಧಾವತಿ ಸ ಏವೈನಂ ಭೂತಿಂ ಗಮಯತಿ’
ಇತ್ಯೇಷಾಮರ್ಥವಾದಗತಾನಾಂ ಪದಾನಾಮ್ ।
ನ ಹಿ ಭವತಿ, ‘
ವಾಯುರ್ವಾ ಆಲಭೇತ’
ಇತಿ ‘
ಕ್ಷೇಪಿಷ್ಠಾ ದೇವತಾ ವಾ ಆಲಭೇತ’
ಇತ್ಯಾದಿ ।
ವಾಯುಸ್ವಭಾವಸಂಕೀರ್ತನೇನ ತು ಅವಾಂತರಮನ್ವಯಂ ಪ್ರತಿಪದ್ಯ,
ಏವಂ ವಿಶಿಷ್ಟದೈವತ್ಯಮಿದಂ ಕರ್ಮೇತಿ ವಿಧಿಂ ಸ್ತುವಂತಿ ।
ತದ್ಯತ್ರ ಸೋಽವಾಂತರವಾಕ್ಯಾರ್ಥಃ ಪ್ರಮಾಣಾಂತರಗೋಚರೋ ಭವತಿ,
ತತ್ರ ತದನುವಾದೇನಾರ್ಥವಾದಃ ಪ್ರವರ್ತತೇ ।
ಯತ್ರ ಪ್ರಮಾಣಾಂತರವಿರುದ್ಧಃ,
ತತ್ರ ಗುಣವಾದೇನ ।
ಯತ್ರ ತು ತದುಭಯಂ ನಾಸ್ತಿ,
ತತ್ರ ಕಿಂ ಪ್ರಮಾಣಾಂತರಾಭಾವಾದ್ಗುಣವಾದಃ ಸ್ಯಾತ್ ,
ಆಹೋಸ್ತ್ವಿತ್ಪ್ರಮಾಣಾಂತರಾವಿರೋಧಾದ್ವಿದ್ಯಮಾನವಾದ ಇತಿ —
ಪ್ರತೀತಿಶರಣೈರ್ವಿದ್ಯಮಾನವಾದ ಆಶ್ರಯಣೀಯಃ,
ನ ಗುಣವಾದಃ ।
ಏತೇನ ಮಂತ್ರೋ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಃ ।
ಅಪಿ ಚ ವಿಧಿಭಿರೇವೇಂದ್ರಾದಿದೈವತ್ಯಾನಿ ಹವೀಂಷಿ ಚೋದಯದ್ಭಿರಪೇಕ್ಷಿತಮಿಂದ್ರಾದೀನಾಂ ಸ್ವರೂಪಮ್ ।
ನ ಹಿ ಸ್ವರೂಪರಹಿತಾ ಇಂದ್ರಾದಯಶ್ಚೇತಸ್ಯಾರೋಪಯಿತುಂ ಶಕ್ಯಂತೇ ।
ನ ಚ ಚೇತಸ್ಯನಾರೂಢಾಯೈ ತಸ್ಯೈ ತಸ್ಯೈ ದೇವತಾಯೈ ಹವಿಃ ಪ್ರದಾತುಂ ಶಕ್ಯತೇ ।
ಶ್ರಾವಯತಿ ಚ —
‘ಯಸ್ಯೈ ದೇವತಾಯೈ ಹವಿರ್ಗೃಹೀತಂ ಸ್ಯಾತ್ತಾಂ ಧ್ಯಾಯೇದ್ವಷಟ್ಕರಿಷ್ಯನ್’ (ಐ. ಬ್ರಾ. ೩ । ೮ । ೧) ಇತಿ;
ನ ಚ ಶಬ್ದಮಾತ್ರಮರ್ಥಸ್ವರೂಪಂ ಸಂಭವತಿ,
ಶಬ್ದಾರ್ಥಯೋರ್ಭೇದಾತ್ ।
ತತ್ರ ಯಾದೃಶಂ ಮಂತ್ರಾರ್ಥವಾದಯೋರಿಂದ್ರಾದೀನಾಂ ಸ್ವರೂಪಮವಗತಂ ನ ತತ್ತಾದೃಶಂ ಶಬ್ದಪ್ರಮಾಣಕೇನ ಪ್ರತ್ಯಾಖ್ಯಾತುಂ ಯುಕ್ತಮ್ ।
ಇತಿಹಾಸಪುರಾಣಮಪಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತೇನ ಮಾರ್ಗೇಣ ಸಂಭವನ್ಮಂತ್ರಾರ್ಥವಾದಮೂಲಕತ್ವಾತ್ ಪ್ರಭವತಿ ದೇವತಾವಿಗ್ರಹಾದಿ ಸಾಧಯಿತುಮ್ ।
ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಿಮೂಲಮಪಿ ಸಂಭವತಿ ।
ಭವತಿ ಹ್ಯಸ್ಮಾಕಮಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಮಪಿ ಚಿರಂತನಾನಾಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಮ್ ।
ತಥಾ ಚ ವ್ಯಾಸಾದಯೋ ದೇವಾದಿಭಿಃ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಂ ವ್ಯವಹರಂತೀತಿ ಸ್ಮರ್ಯತೇ ।
ಯಸ್ತು ಬ್ರೂಯಾತ್ —
ಇದಾನೀಂತನಾನಾಮಿವ ಪೂರ್ವೇಷಾಮಪಿ ನಾಸ್ತಿ ದೇವಾದಿಭಿರ್ವ್ಯವಹರ್ತುಂ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಮಿತಿ,
ಸ ಜಗದ್ವೈಚಿತ್ರ್ಯಂ ಪ್ರತಿಷೇಧೇತ್ ।
ಇದಾನೀಮಿವ ಚ ನಾನ್ಯದಾಪಿ ಸಾರ್ವಭೌಮಃ ಕ್ಷತ್ರಿಯೋಽಸ್ತೀತಿ ಬ್ರೂಯಾತ್ ।
ತತಶ್ಚ ರಾಜಸೂಯಾದಿಚೋದನಾ ಉಪರುಂಧ್ಯಾತ್ ।
ಇದಾನೀಮಿವ ಚ ಕಾಲಾಂತರೇಽಪ್ಯವ್ಯವಸ್ಥಿತಪ್ರಾಯಾನ್ವರ್ಣಾಶ್ರಮಧರ್ಮಾನ್ಪ್ರತಿಜಾನೀತ,
ತತಶ್ಚ ವ್ಯವಸ್ಥಾವಿಧಾಯಿ ಶಾಸ್ತ್ರಮನರ್ಥಕಂ ಕುರ್ಯಾತ್ ।
ತಸ್ಮಾದ್ಧರ್ಮೋತ್ಕರ್ಷವಶಾಚ್ಚಿರಂತನಾ ದೇವಾದಿಭಿಃ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಂ ವ್ಯವಜಹ್ರುರಿತಿ ಶ್ಲಿಷ್ಯತೇ ।
ಅಪಿ ಚ ಸ್ಮರಂತಿ —
‘ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಾದಿಷ್ಟದೇವತಾಸಂಪ್ರಯೋಗಃ’ (ಯೋ. ಸೂ. ೨ । ೪೪) ಇತ್ಯಾದಿ ।
ಯೋಗೋಽಪ್ಯಣಿಮಾದ್ಯೈಶ್ವರ್ಯಪ್ರಾಪ್ತಿಫಲಕಃ ಸ್ಮರ್ಯಮಾಣೋ ನ ಶಕ್ಯತೇ ಸಾಹಸಮಾತ್ರೇಣ ಪ್ರತ್ಯಾಖ್ಯಾತುಮ್ ।
ಶ್ರುತಿಶ್ಚ ಯೋಗಮಾಹಾತ್ಮ್ಯಂ ಪ್ರಖ್ಯಾಪಯತಿ —
‘ಪೃಥಿವ್ಯಪ್ತೇಜೋಽನಿಲಖೇ ಸಮುತ್ಥಿತೇ ಪಂಚಾತ್ಮಕೇ ಯೋಗಗುಣೇ ಪ್ರವೃತ್ತೇ । ನ ತಸ್ಯ ರೋಗೋ ನ ಜರಾ ನ ಮೃತ್ಯುಃ ಪ್ರಾಪ್ತಸ್ಯ ಯೋಗಾಗ್ನಿಮಯಂ ಶರೀರಮ್’ (ಶ್ವೇ. ಉ. ೨ । ೧೨) ಇತಿ ।
ಋಷೀಣಾಮಪಿ ಮಂತ್ರಬ್ರಾಹ್ಮಣದರ್ಶಿನಾಂ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಂ ನಾಸ್ಮದೀಯೇನ ಸಾಮರ್ಥ್ಯೇನೋಪಮಾತುಂ ಯುಕ್ತಮ್ ।
ತಸ್ಮಾತ್ಸಮೂಲಮಿತಿಹಾಸಪುರಾಣಮ್ ।
ಲೋಕಪ್ರಸಿದ್ಧಿರಪಿ ನ ಸತಿ ಸಂಭವೇ ನಿರಾಲಂಬನಾಧ್ಯವಸಾತುಂ ಯುಕ್ತಾ ।
ತಸ್ಮಾದುಪಪನ್ನೋ ಮಂತ್ರಾದಿಭ್ಯೋ ದೇವಾದೀನಾಂ ವಿಗ್ರಹವತ್ತ್ವಾದ್ಯವಗಮಃ ।
ತತಶ್ಚಾರ್ಥಿತ್ವಾದಿಸಂಭವಾದುಪಪನ್ನೋ ದೇವಾದೀನಾಮಪಿ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಯಾಮಧಿಕಾರಃ ।
ಕ್ರಮಮುಕ್ತಿದರ್ಶನಾನ್ಯಪ್ಯೇವಮೇವೋಪಪದ್ಯಂತೇ ॥ ೩೩ ॥
ಶುಗಸ್ಯ ತದನಾದರಶ್ರವಣಾತ್ತದಾದ್ರವಣಾತ್ಸೂಚ್ಯತೇ ಹಿ ॥ ೩೪ ॥
ಯಥಾ ಮನುಷ್ಯಾಧಿಕಾರನಿಯಮಮಪೋದ್ಯ ದೇವಾದೀನಾಮಪಿ ವಿದ್ಯಾಸ್ವಧಿಕಾರ ಉಕ್ತಃ,
ತಥೈವ ದ್ವಿಜಾತ್ಯಧಿಕಾರನಿಯಮಾಪವಾದೇನ ಶೂದ್ರಸ್ಯಾಪ್ಯಧಿಕಾರಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯೇತಾಮಾಶಂಕಾಂ ನಿವರ್ತಯಿತುಮಿದಮಧಿಕರಣಮಾರಭ್ಯತೇ ।
ತತ್ರ ಶೂದ್ರಸ್ಯಾಪ್ಯಧಿಕಾರಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ತಾವತ್ಪ್ರಾಪ್ತಮ್;
ಅರ್ಥಿತ್ವಸಾಮರ್ಥ್ಯಯೋಃ ಸಂಭವಾತ್ ,
‘ತಸ್ಮಾಚ್ಛೂದ್ರೋ ಯಜ್ಞೇಽನವಕೢಪ್ತಃ’ (ತೈ. ಸಂ. ೭ । ೧ । ೧ । ೬) ಇತಿವತ್ ‘
ಶೂದ್ರೋ ವಿದ್ಯಾಯಾಮನವಕೢಪ್ತ’
ಇತಿ ನಿಷೇಧಾಶ್ರವಣಾತ್ ।
ಯಚ್ಚ ಕರ್ಮಸ್ವನಧಿಕಾರಕಾರಣಂ ಶೂದ್ರಸ್ಯಾನಗ್ನಿತ್ವಮ್ ,
ನ ತದ್ವಿದ್ಯಾಸ್ವಧಿಕಾರಸ್ಯಾಪವಾದಕಂ ಲಿಂಗಮ್ ।
ನ ಹ್ಯಾಹವನೀಯಾದಿರಹಿತೇನ ವಿದ್ಯಾ ವೇದಿತುಂ ನ ಶಕ್ಯತೇ ।
ಭವತಿ ಚ ಶ್ರೌತಂ ಲಿಂಗಂ ಶೂದ್ರಾಧಿಕಾರಸ್ಯೋಪೋದ್ಬಲಕಮ್ ।
ಸಂವರ್ಗವಿದ್ಯಾಯಾಂ ಹಿ ಜಾನಶ್ರುತಿಂ ಪೌತ್ರಾಯಣಂ ಶುಶ್ರೂಷುಂ ಶೂದ್ರಶಬ್ದೇನ ಪರಾಮೃಶತಿ —
‘ಅಹ ಹಾರೇ ತ್ವಾ ಶೂದ್ರ ತವೈವ ಸಹ ಗೋಭಿರಸ್ತು’ (ಛಾ. ಉ. ೪ । ೨ । ೩) ಇತಿ ।
ವಿದುರಪ್ರಭೃತಯಶ್ಚ ಶೂದ್ರಯೋನಿಪ್ರಭವಾ ಅಪಿ ವಿಶಿಷ್ಟವಿಜ್ಞಾನಸಂಪನ್ನಾಃ ಸ್ಮರ್ಯಂತೇ ।
ತಸ್ಮಾದಧಿಕ್ರಿಯತೇ ಶೂದ್ರೋ ವಿದ್ಯಾಸ್ವಿತ್ಯೇವಂ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ಬ್ರೂಮಃ —
ನ ಶೂದ್ರಸ್ಯಾಧಿಕಾರಃ,
ವೇದಾಧ್ಯಯನಾಭಾವಾತ್ ।
ಅಧೀತವೇದೋ ಹಿ ವಿದಿತವೇದಾರ್ಥೋ ವೇದಾರ್ಥೇಷ್ವಧಿಕ್ರಿಯತೇ ।
ನ ಚ ಶೂದ್ರಸ್ಯ ವೇದಾಧ್ಯಯನಮಸ್ತಿ ।
ಉಪನಯನಪೂರ್ವಕತ್ವಾದ್ವೇದಾಧ್ಯಯನಸ್ಯ,
ಉಪನಯನಸ್ಯ ಚ ವರ್ಣತ್ರಯವಿಷಯತ್ವಾತ್ ।
ಯತ್ತು ಅರ್ಥಿತ್ವಮ್ ,
ನ ತದಸತಿ ಸಾಮರ್ಥ್ಯೇಽಧಿಕಾರಕಾರಣಂ ಭವತಿ ।
ಸಾಮರ್ಥ್ಯಮಪಿ ನ ಲೌಕಿಕಂ ಕೇವಲಮಧಿಕಾರಕಾರಣಂ ಭವತಿ;
ಶಾಸ್ತ್ರೀಯೇಽರ್ಥೇ ಶಾಸ್ತ್ರೀಯಸ್ಯ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಸ್ಯಾಪೇಕ್ಷಿತತ್ವಾತ್ ।
ಶಾಸ್ತ್ರೀಯಸ್ಯ ಚ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಸ್ಯಾಧ್ಯಯನನಿರಾಕರಣೇನ ನಿರಾಕೃತತ್ವಾತ್ ।
ಯಚ್ಚೇದಮ್ ‘
ಶೂದ್ರೋ ಯಜ್ಞೇಽನವಕೢಪ್ತಃ’
ಇತಿ,
ತತ್ ನ್ಯಾಯಪೂರ್ವಕತ್ವಾದ್ವಿದ್ಯಾಯಾಮಪ್ಯನವಕೢಪ್ತತ್ವಂ ದ್ಯೋತಯತಿ;
ನ್ಯಾಯಸ್ಯ ಸಾಧಾರಣತ್ವಾತ್ ।
ಯತ್ಪುನಃ ಸಂವರ್ಗವಿದ್ಯಾಯಾಂ ಶೂದ್ರಶಬ್ದಶ್ರವಣಂ ಲಿಂಗಂ ಮನ್ಯಸೇ,
ನ ತಲ್ಲಿಂಗಮ್;
ನ್ಯಾಯಾಭಾವಾತ್ ।
ನ್ಯಾಯೋಕ್ತೇ ಹಿ ಲಿಂಗದರ್ಶನಂ ದ್ಯೋತಕಂ ಭವತಿ ।
ನ ಚಾತ್ರ ನ್ಯಾಯೋಽಸ್ತಿ ।
ಕಾಮಂ ಚಾಯಂ ಶೂದ್ರಶಬ್ದಃ ಸಂವರ್ಗವಿದ್ಯಾಯಾಮೇವೈಕಸ್ಯಾಂ ಶೂದ್ರಮಧಿಕುರ್ಯಾತ್ ,
ತದ್ವಿಷಯತ್ವಾತ್ ।
ನ ಸರ್ವಾಸು ವಿದ್ಯಾಸು ।
ಅರ್ಥವಾದಸ್ಥತ್ವಾತ್ತು ನ ಕ್ವಚಿದಪ್ಯಯಂ ಶೂದ್ರಮಧಿಕರ್ತುಮುತ್ಸಹತೇ ।
ಶಕ್ಯತೇ ಚಾಯಂ ಶೂದ್ರಶಬ್ದೋಽಧಿಕೃತವಿಷಯೋ ಯೋಜಯಿತುಮ್ ।
ಕಥಮಿತ್ಯುಚ್ಯತೇ —
‘ಕಮ್ವರ ಏನಮೇತತ್ಸಂತಂ ಸಯುಗ್ವಾನಮಿವ ರೈಕ್ವಮಾತ್ಥ’ (ಛಾ. ಉ. ೪ । ೧ । ೩) ಇತ್ಯಸ್ಮಾದ್ಧಂಸವಾಕ್ಯಾದಾತ್ಮನೋಽನಾದರಂ ಶ್ರುತವತೋ ಜಾನಶ್ರುತೇಃ ಪೌತ್ರಾಯಣಸ್ಯ ಶುಕ್ ಉತ್ಪೇದೇ ।
ತಾಮೃಷೀ ರೈಕ್ವಃ ಶೂದ್ರಶಬ್ದೇನಾನೇನ ಸೂಚಯಾಂಬಭೂವ ಆತ್ಮನಃ ಪರೋಕ್ಷಜ್ಞತಾಖ್ಯಾಪನಾಯೇತಿ ಗಮ್ಯತೇ ।
ಜಾತಿಶೂದ್ರಸ್ಯಾನಧಿಕಾರಾತ್ ।
ಕಥಂ ಪುನಃ ಶೂದ್ರಶಬ್ದೇನ ಶುಗುತ್ಪನ್ನಾ ಸೂಚ್ಯತ ಇತಿ,
ಉಚ್ಯತೇ —
ತದಾದ್ರವಣಾತ್;
ಶುಚಮಭಿದುದ್ರಾವ,
ಶುಚಾ ವಾ ಅಭಿದುದ್ರುವೇ,
ಶುಚಾ ವಾ ರೈಕ್ವಮಭಿದುದ್ರಾವ —
ಇತಿ ಶೂದ್ರಃ;
ಅವಯವಾರ್ಥಸಂಭವಾತ್ ,
ರೂಢ್ಯರ್ಥಸ್ಯ ಚಾಸಂಭವಾತ್ ।
ದೃಶ್ಯತೇ ಚಾಯಮರ್ಥೋಽಸ್ಯಾಮಾಖ್ಯಾಯಿಕಾಯಾಮ್ ॥ ೩೪ ॥
ಕ್ಷತ್ರಿಯತ್ವಗತೇಶ್ಚೋತ್ತರತ್ರ ಚೈತ್ರರಥೇನ ಲಿಂಗಾತ್ ॥ ೩೫ ॥
ಇತಶ್ಚ ನ ಜಾತಿಶೂದ್ರೋ ಜಾನಶ್ರುತಿಃ;
ಯತ್ಕಾರಣಂ ಪ್ರಕರಣನಿರೂಪಣೇನ ಕ್ಷತ್ರಿಯತ್ವಮಸ್ಯೋತ್ತರತ್ರ ಚೈತ್ರರಥೇನಾಭಿಪ್ರತಾರಿಣಾ ಕ್ಷತ್ರಿಯೇಣ ಸಮಭಿವ್ಯಾಹಾರಾಲ್ಲಿಂಗಾದ್ಗಮ್ಯತೇ ।
ಉತ್ತರತ್ರ ಹಿ ಸಂವರ್ಗವಿದ್ಯಾವಾಕ್ಯಶೇಷೇ ಚೈತ್ರರಥಿರಭಿಪ್ರತಾರೀ ಕ್ಷತ್ರಿಯಃ ಸಂಕೀರ್ತ್ಯತೇ —
‘ಅಥ ಹ ಶೌನಕಂ ಚ ಕಾಪೇಯಮಭಿಪ್ರತಾರಿಣಂ ಚ ಕಾಕ್ಷಸೇನಿಂ ಪರಿವಿಷ್ಯಮಾಣೌ ಬ್ರಹ್ಮಚಾರೀ ಬಿಭಿಕ್ಷೇ’ (ಛಾ. ಉ. ೪ । ೩ । ೫) ಇತಿ ।
ಚೈತ್ರರಥಿತ್ವಂ ಚಾಭಿಪ್ರತಾರಿಣಃ ಕಾಪೇಯಯೋಗಾದವಗಂತವ್ಯಮ್ ।
ಕಾಪೇಯಯೋಗೋ ಹಿ ಚಿತ್ರರಥಸ್ಯಾವಗತಃ ‘ಏತೇನ ವೈ ಚಿತ್ರರಥಂ ಕಾಪೇಯಾ ಅಯಾಜಯನ್’ (ತಾಂಡ್ಯ. ಬ್ರಾ. ೨೦ । ೧೨ । ೫) ಇತಿ ।
ಸಮಾನಾನ್ವಯಯಾಜಿನಾಂ ಚ ಪ್ರಾಯೇಣ ಸಮಾನಾನ್ವಯಾ ಯಾಜಕಾ ಭವಂತಿ । ‘
ತಸ್ಮಾಚ್ಚೈತ್ರರಥಿರ್ನಾಮೈಕಃ ಕ್ಷತ್ರಪತಿರಜಾಯತ’
ಇತಿ ಚ ಕ್ಷತ್ರಪತಿತ್ವಾವಗಮಾತ್ಕ್ಷತ್ರಿಯತ್ವಮಸ್ಯಾವಗಂತವ್ಯಮ್ ।
ತೇನ ಕ್ಷತ್ರಿಯೇಣಾಭಿಪ್ರತಾರಿಣಾ ಸಹ ಸಮಾನಾಯಾಂ ವಿದ್ಯಾಯಾಂ ಸಂಕೀರ್ತನಂ ಜಾನಶ್ರುತೇರಪಿ ಕ್ಷತ್ರಿಯತ್ವಂ ಸೂಚಯತಿ ।
ಸಮಾನಾನಾಮೇವ ಹಿ ಪ್ರಾಯೇಣ ಸಮಭಿವ್ಯಾಹಾರಾ ಭವಂತಿ ।
ಕ್ಷತ್ತೃಪ್ರೇಷಣಾದ್ಯೈಶ್ವರ್ಯಯೋಗಾಚ್ಚ ಜಾನಶ್ರುತೇಃ ಕ್ಷತ್ರಿಯತ್ವಾವಗತಿಃ ।
ಅತೋ ನ ಶೂದ್ರಸ್ಯಾಧಿಕಾರಃ ॥ ೩೫ ॥
ಸಂಸ್ಕಾರಪರಾಮರ್ಶಾತ್ತದಭಾವಾಭಿಲಾಪಾಚ್ಚ ॥ ೩೬ ॥
ತದಭಾವನಿರ್ಧಾರಣೇ ಚ ಪ್ರವೃತ್ತೇಃ ॥ ೩೭ ॥
ಶ್ರವಣಾಧ್ಯಯನಾರ್ಥಪ್ರತಿಷೇಧಾತ್ಸ್ಮೃತೇಶ್ಚ ॥ ೩೮ ॥
ಇತಶ್ಚ ನ ಶೂದ್ರಸ್ಯಾಧಿಕಾರಃ; ಯದಸ್ಯ ಸ್ಮೃತೇಃ ಶ್ರವಣಾಧ್ಯಯನಾರ್ಥಪ್ರತಿಷೇಧೋ ಭವತಿ । ವೇದಶ್ರವಣಪ್ರತಿಷೇಧಃ, ವೇದಾಧ್ಯಯನಪ್ರತಿಷೇಧಃ, ತದರ್ಥಜ್ಞಾನಾನುಷ್ಠಾನಯೋಶ್ಚ ಪ್ರತಿಷೇಧಃ ಶೂದ್ರಸ್ಯ ಸ್ಮರ್ಯತೇ । ಶ್ರವಣಪ್ರತಿಷೇಧಸ್ತಾವತ್ — ‘ಅಥ ಹಾಸ್ಯ ವೇದಮುಪಶೃಣ್ವತಸ್ತ್ರಪುಜತುಭ್ಯಾಂ ಶ್ರೋತ್ರಪ್ರತಿಪೂರಣಮ್’ ಇತಿ; ‘ಪದ್ಯು ಹ ವಾ ಏತಚ್ಛ್ಮಶಾನಂ ಯಚ್ಛೂದ್ರಸ್ತಸ್ಮಾಚ್ಛೂದ್ರಸಮೀಪೇ ನಾಧ್ಯೇತವ್ಯಮ್’ ಇತಿ ಚ । ಅತ ಏವಾಧ್ಯಯನಪ್ರತಿಷೇಧಃ । ಯಸ್ಯ ಹಿ ಸಮೀಪೇಽಪಿ ನಾಧ್ಯೇತವ್ಯಂ ಭವತಿ, ಸ ಕಥಮಶ್ರುತಮಧೀಯೀತ । ಭವತಿ ಚ ‘ವೇದೋಚ್ಚಾರಣೇ ಜಿಹ್ವಾಚ್ಛೇದಃ, ಧಾರಣೇ ಶರೀರಭೇದ’(ಗೌ॰ಧ॰ಸೂ॰ ೨-೩-೪) ಇತಿ । ಅತ ಏವ ಚಾರ್ಥಾದರ್ಥಜ್ಞಾನಾನುಷ್ಠಾನಯೋಃ ಪ್ರತಿಷೇಧೋ ಭವತಿ — ‘ನ ಶೂದ್ರಾಯ ಮತಿಂ ದದ್ಯಾತ್’(ಮ॰ಸ್ಮೃ॰ ೪-೮೦) ಇತಿ, ‘ದ್ವಿಜಾತೀನಾಮಧ್ಯಯನಮಿಜ್ಯಾ ದಾನಮ್’(ಗೌ॰ಧ॰ಸೂ॰ ೨-೧-೧) ಇತಿ ಚ । ಯೇಷಾಂ ಪುನಃ ಪೂರ್ವಕೃತಸಂಸ್ಕಾರವಶಾದ್ವಿದುರಧರ್ಮವ್ಯಾಧಪ್ರಭೃತೀನಾಂ ಜ್ಞಾನೋತ್ಪತ್ತಿಃ, ತೇಷಾಂ ನ ಶಕ್ಯತೇ ಫಲಪ್ರಾಪ್ತಿಃ ಪ್ರತಿಷೇದ್ಧುಮ್ , ಜ್ಞಾನಸ್ಯೈಕಾಂತಿಕಫಲತ್ವಾತ್ । ‘ಶ್ರಾವಯೇಚ್ಚತುರೋ ವರ್ಣಾನ್’(ಮ॰ಭಾ॰ ೧೨-೩೨೭-೪೯) ಇತಿ ಚೇತಿಹಾಸಪುರಾಣಾಧಿಗಮೇ ಚಾತುರ್ವರ್ಣ್ಯಸ್ಯಾಧಿಕಾರಸ್ಮರಣಾತ್ । ವೇದಪೂರ್ವಕಸ್ತು ನಾಸ್ತ್ಯಧಿಕಾರಃ ಶೂದ್ರಾಣಾಮಿತಿ ಸ್ಥಿತಮ್ ॥ ೩೮ ॥
ಕಂಪನಾತ್ ॥ ೩೯ ॥
ಅವಸಿತಃ ಪ್ರಾಸಂಗಿಕೋಽಧಿಕಾರವಿಚಾರಃ ।
ಪ್ರಕೃತಾಮೇವೇದಾನೀಂ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥವಿಚಾರಣಾಂ ಪ್ರವರ್ತಯಿಷ್ಯಾಮಃ ।
‘ಯದಿದಂ ಕಿಂಚ ಜಗತ್ಸರ್ವಂ ಪ್ರಾಣ ಏಜತಿ ನಿಃಸೃತಮ್ । ಮಹದ್ಭಯಂ ವಜ್ರಮುದ್ಯತಂ ಯ ಏತದ್ವಿದುರಮೃತಾಸ್ತೇ ಭವಂತಿ’ (ಕ. ಉ. ೨ । ೩ । ೨) ಇತಿ ಏತದ್ವಾಕ್ಯಮ್ ‘
ಏಜೃ ಕಂಪನೇ’
ಇತಿ ಧಾತ್ವರ್ಥಾನುಗಮಾಲ್ಲಕ್ಷಿತಮ್ ।
ಅಸ್ಮಿನ್ವಾಕ್ಯೇ ಸರ್ವಮಿದಂ ಜಗತ್ ಪ್ರಾಣಾಶ್ರಯಂ ಸ್ಪಂದತೇ,
ಮಹಚ್ಚ ಕಿಂಚಿದ್ಭಯಕಾರಣಂ ವಜ್ರಶಬ್ದಿತಮುದ್ಯತಮ್ ,
ತದ್ವಿಜ್ಞಾನಾಚ್ಚಾಮೃತತ್ವಪ್ರಾಪ್ತಿರಿತಿ ಶ್ರೂಯತೇ ।
ತತ್ರ,
ಕೋಽಸೌ ಪ್ರಾಣಃ,
ಕಿಂ ತದ್ಭಯಾನಕಂ ವಜ್ರಮ್ ,
ಇತ್ಯಪ್ರತಿಪತ್ತೇರ್ವಿಚಾರೇ ಕ್ರಿಯಮಾಣೇ,
ಪ್ರಾಪ್ತಂ ತಾವತ್ —
ಪ್ರಸಿದ್ಧೇಃ ಪಂಚವೃತ್ತಿರ್ವಾಯುಃ ಪ್ರಾಣ ಇತಿ ।
ಪ್ರಸಿದ್ಧೇರೇವ ಚಾಶನಿರ್ವಜ್ರಂ ಸ್ಯಾತ್ ।
ವಾಯೋಶ್ಚೇದಂ ಮಾಹಾತ್ಮ್ಯಂ ಸಂಕೀರ್ತ್ಯತೇ ।
ಕಥಮ್ ?
ಸರ್ವಮಿದಂ ಜಗತ್ ಪಂಚವೃತ್ತೌ ವಾಯೌ ಪ್ರಾಣಶಬ್ದಿತೇ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾಯ ಏಜತಿ ।
ವಾಯುನಿಮಿತ್ತಮೇವ ಚ ಮಹದ್ಭಯಾನಕಂ ವಜ್ರಮುದ್ಯಮ್ಯತೇ ।
ವಾಯೌ ಹಿ ಪರ್ಜನ್ಯಭಾವೇನ ವಿವರ್ತಮಾನೇ ವಿದ್ಯುತ್ಸ್ತನಯಿತ್ನುವೃಷ್ಟ್ಯಶನಯೋ ವಿವರ್ತಂತ ಇತ್ಯಾಚಕ್ಷತೇ ।
ವಾಯುವಿಜ್ಞಾನಾದೇವ ಚೇದಮಮೃತತ್ವಮ್ ।
ತಥಾ ಹಿ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಮ್ — ‘
ವಾಯುರೇವ ವ್ಯಷ್ಟಿರ್ವಾಯುಃ ಸಮಷ್ಟಿರಪ ಪುನರ್ಮೃತ್ಯುಂ ಜಯತಿ ಯ ಏವಂ ವೇದ’
ಇತಿ ।
ತಸ್ಮಾದ್ವಾಯುರಯಮಿಹ ಪ್ರತಿಪತ್ತವ್ಯಃ ಇತ್ಯೇವಂ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ಬ್ರೂಮಃ —
ಆಕಾಶೋಽರ್ಥಾಂತರತ್ವಾದಿವ್ಯಪದೇಶಾತ್ ॥ ೪೧ ॥
ಸುಷುಪ್ತ್ಯುತ್ಕ್ರಾಂತ್ಯೋರ್ಭೇದೇನ ॥ ೪೨ ॥
ಪತ್ಯಾದಿಶಬ್ದೇಭ್ಯಃ ॥ ೪೩ ॥
ಇತಶ್ಚಾಸಂಸಾರಿಸ್ವರೂಪಪ್ರತಿಪಾದನಪರಮೇವೈತದ್ವಾಕ್ಯಮಿತ್ಯವಗಂತವ್ಯಮ್; ಯದಸ್ಮಿನ್ವಾಕ್ಯೇ ಪತ್ಯಾದಯಃ ಶಬ್ದಾ ಅಸಂಸಾರಿಸ್ವರೂಪಪ್ರತಿಪಾದನಪರಾಃ ಸಂಸಾರಿಸ್ವಭಾವಪ್ರತಿಷೇಧನಾಶ್ಚ ಭವಂತಿ — ‘ಸರ್ವಸ್ಯ ವಶೀ ಸರ್ವಸ್ಯೇಶಾನಃ ಸರ್ವಸ್ಯಾಧಿಪತಿಃ’ ಇತ್ಯೇವಂಜಾತೀಯಕಾ ಅಸಂಸಾರಿಸ್ವಭಾವಪ್ರತಿಪಾದನಪರಾಃ । ‘ಸ ನ ಸಾಧುನಾ ಕರ್ಮಣಾ ಭೂಯಾನ್ನೋ ಏವಾಸಾಧುನಾ ಕನೀಯಾನ್’ ಇತ್ಯೇವಂಜಾತೀಯಕಾಃ ಸಂಸಾರಿಸ್ವಭಾವಪ್ರತಿಷೇಧನಾಃ । ತಸ್ಮಾದಸಂಸಾರೀ ಪರಮೇಶ್ವರ ಇಹೋಕ್ತ ಇತ್ಯವಗಮ್ಯತೇ ॥ ೪೩ ॥
ಇತಿ ಶ್ರೀಮತ್ಪರಮಹಂಸಪರಿವ್ರಾಜಕಾಚಾರ್ಯಸ್ಯ ಶ್ರೀಗೋವಿಂದಭಗವತ್ಪೂಜ್ಯಪಾದಶಿಷ್ಯಸ್ಯ ಶ್ರೀಮಚ್ಛಂಕರಭಗವತಃ ಕೃತೌ ಶಾರೀರಕಮೀಮಾಂಸಾಸೂತ್ರಭಾಷ್ಯೇ ಪ್ರಥಮಾಧ್ಯಾಯಸ್ಯ ತೃತೀಯಃ ಪಾದಃ ॥
ಬ್ರಹ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾಂ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಲಕ್ಷಣಮುಕ್ತಮ್ —
‘ಜನ್ಮಾದ್ಯಸ್ಯ ಯತಃ’ (ಬ್ರ. ಸೂ. ೧ । ೧ । ೨) ಇತಿ ।
ತಲ್ಲಕ್ಷಣಂ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯಾಪಿ ಸಮಾನಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ತದಶಬ್ದತ್ವೇನ ನಿರಾಕೃತಮ್ —
‘ಈಕ್ಷತೇರ್ನಾಶಬ್ದಮ್’ (ಬ್ರ. ಸೂ. ೧ । ೧ । ೫) ಇತಿ ।
ಗತಿಸಾಮಾನ್ಯಂ ಚ ವೇದಾಂತವಾಕ್ಯಾನಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಕಾರಣವಾದಂ ಪ್ರತಿ ವಿದ್ಯತೇ,
ನ ಪ್ರಧಾನಕಾರಣವಾದಂ ಪ್ರತೀತಿ ಪ್ರಪಂಚಿತಂ ಗತೇನ ಗ್ರಂಥೇನ ।
ಇದಂ ತ್ವಿದಾನೀಮವಶಿಷ್ಟಮಾಶಂಕ್ಯತೇ —
ಯದುಕ್ತಂ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯಾಶಬ್ದತ್ವಮ್ ,
ತದಸಿದ್ಧಮ್ ,
ಕಾಸುಚಿಚ್ಛಾಖಾಸು ಪ್ರಧಾನಸಮರ್ಪಣಾಭಾಸಾನಾಂ ಶಬ್ದಾನಾಂ ಶ್ರೂಯಮಾಣತ್ವಾತ್ ।
ಅತಃ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯ ಕಾರಣತ್ವಂ ವೇದಸಿದ್ಧಮೇವ ಮಹದ್ಭಿಃ ಪರಮರ್ಷಿಭಿಃ ಕಪಿಲಪ್ರಭೃತಿಭಿಃ ಪರಿಗೃಹೀತಮಿತಿ ಪ್ರಸಜ್ಯತೇ ।
ತದ್ಯಾವತ್ತೇಷಾಂ ಶಬ್ದಾನಾಮನ್ಯಪರತ್ವಂ ನ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತೇ,
ತಾವತ್ಸರ್ವಜ್ಞಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಜಗತಃ ಕಾರಣಮಿತಿ ಪ್ರತಿಪಾದಿತಮಪ್ಯಾಕುಲೀಭವೇತ್ ।
ಅತಸ್ತೇಷಾಮನ್ಯಪರತ್ವಂ ದರ್ಶಯಿತುಂ ಪರಃ ಸಂದರ್ಭಃ ಪ್ರವರ್ತತೇ ॥
ಆನುಮಾನಿಕಮಪ್ಯೇಕೇಷಾಮಿತಿ ಚೇನ್ನ ಶರೀರರೂಪಕವಿನ್ಯಸ್ತಗೃಹೀತೇರ್ದರ್ಶಯತಿ ಚ ॥ ೧ ॥
ಆನುಮಾನಿಕಮಪಿ ಅನುಮಾನನಿರೂಪಿತಮಪಿ ಪ್ರಧಾನಮ್ ,
ಏಕೇಷಾಂ ಶಾಖಿನಾಂ ಶಬ್ದವದುಪಲಭ್ಯತೇ;
ಕಾಠಕೇ ಹಿ ಪಠ್ಯತೇ —
‘ಮಹತಃ ಪರಮವ್ಯಕ್ತಮವ್ಯಕ್ತಾತ್ಪುರುಷಃ ಪರಃ’ (ಕ. ಉ. ೧ । ೩ । ೧೧) ಇತಿ;
ತತ್ರ ಯ ಏವ ಯನ್ನಾಮಾನೋ ಯತ್ಕ್ರಮಾಶ್ಚ ಮಹದವ್ಯಕ್ತಪುರುಷಾಃ ಸ್ಮೃತಿಪ್ರಸಿದ್ಧಾಃ,
ತ ಏವೇಹ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಯಂತೇ ।
ತತ್ರಾವ್ಯಕ್ತಮಿತಿ ಸ್ಮೃತಿಪ್ರಸಿದ್ಧೇಃ,
ಶಬ್ದಾದಿಹೀನತ್ವಾಚ್ಚ ನ ವ್ಯಕ್ತಮವ್ಯಕ್ತಮಿತಿ ವ್ಯುತ್ಪತ್ತಿಸಂಭವಾತ್ ,
ಸ್ಮೃತಿಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ಪ್ರಧಾನಮಭಿಧೀಯತೇ ।
ಅತಸ್ತಸ್ಯ ಶಬ್ದವತ್ತ್ವಾದಶಬ್ದತ್ವಮನುಪಪನ್ನಮ್ ।
ತದೇವ ಚ ಜಗತಃ ಕಾರಣಂ ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತಿನ್ಯಾಯಪ್ರಸಿದ್ಧಿಭ್ಯ ಇತಿ ಚೇತ್ ,
ನೈತದೇವಮ್ —
ನ ಹ್ಯೇತತ್ಕಾಠಕವಾಕ್ಯಂ ಸ್ಮೃತಿಪ್ರಸಿದ್ಧಯೋರ್ಮಹದವ್ಯಕ್ತಯೋರಸ್ತಿತ್ವಪರಮ್ ।
ನ ಹ್ಯತ್ರ ಯಾದೃಶಂ ಸ್ಮೃತಿಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ಸ್ವತಂತ್ರಂ ಕಾರಣಂ ತ್ರಿಗುಣಂ ಪ್ರಧಾನಮ್ ,
ತಾದೃಶಂ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಯತೇ ।
ಶಬ್ದಮಾತ್ರಂ ಹ್ಯತ್ರಾವ್ಯಕ್ತಮಿತಿ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಯತೇ ।
ಸ ಚ ಶಬ್ದಃ —
ನ ವ್ಯಕ್ತಮವ್ಯಕ್ತಮಿತಿ —
ಯೌಗಿಕತ್ವಾತ್ ಅನ್ಯಸ್ಮಿನ್ನಪಿ ಸೂಕ್ಷ್ಮೇ ಸುದುರ್ಲಕ್ಷ್ಯೇ ಚ ಪ್ರಯುಜ್ಯತೇ ।
ನ ಚಾಯಂ ಕಸ್ಮಿಂಶ್ಚಿದ್ರೂಢಃ ।
ಯಾ ತು ಪ್ರಧಾನವಾದಿನಾಂ ರೂಢಿಃ,
ಸಾ ತೇಷಾಮೇವ ಪಾರಿಭಾಷಿಕೀ ಸತೀ ನ ವೇದಾರ್ಥನಿರೂಪಣೇ ಕಾರಣಭಾವಂ ಪ್ರತಿಪದ್ಯತೇ ।
ನ ಚ ಕ್ರಮಮಾತ್ರಸಾಮಾನ್ಯಾತ್ಸಮಾನಾರ್ಥಪ್ರತಿಪತ್ತಿರ್ಭವತಿ,
ಅಸತಿ ತದ್ರೂಪಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನೇ ।
ನ ಹ್ಯಶ್ವಸ್ಥಾನೇ ಗಾಂ ಪಶ್ಯನ್ನಶ್ವೋಽಯಮಿತ್ಯಮೂಢೋಽಧ್ಯವಸ್ಯತಿ ।
ಪ್ರಕರಣನಿರೂಪಣಾಯಾಂ ಚಾತ್ರ ನ ಪರಪರಿಕಲ್ಪಿತಂ ಪ್ರಧಾನಂ ಪ್ರತೀಯತೇ,
ಶರೀರರೂಪಕವಿನ್ಯಸ್ತಗೃಹೀತೇಃ ।
ಶರೀರಂ ಹ್ಯತ್ರ ರಥರೂಪಕವಿನ್ಯಸ್ತಮವ್ಯಕ್ತಶಬ್ದೇನ ಪರಿಗೃಹ್ಯತೇ ।
ಕುತಃ ?
ಪ್ರಕರಣಾತ್ ಪರಿಶೇಷಾಚ್ಚ ।
ತಥಾ ಹ್ಯನಂತರಾತೀತೋ ಗ್ರಂಥ ಆತ್ಮಶರೀರಾದೀನಾಂ ರಥಿರಥಾದಿರೂಪಕಕೢಪ್ತಿಂ ದರ್ಶಯತಿ —
‘ಆತ್ಮಾನಂ ರಥಿನಂ ವಿದ್ಧಿ ಶರೀರಂ ರಥಮೇವ ತು । ಬುದ್ಧಿಂ ತು ಸಾರಥಿಂ ವಿದ್ಧಿ ಮನಃ ಪ್ರಗ್ರಹಮೇವ ಚ ॥’ (ಕ. ಉ. ೧ । ೩ । ೩)‘ಇಂದ್ರಿಯಾಣಿ ಹಯಾನಾಹುರ್ವಿಷಯಾಂಸ್ತೇಷು ಗೋಚರಾನ್ । ಆತ್ಮೇಂದ್ರಿಯಮನೋಯುಕ್ತಂ ಭೋಕ್ತೇತ್ಯಾಹುರ್ಮನೀಷಿಣಃ’ (ಕ. ಉ. ೧ । ೩ । ೪) ಇತಿ ।
ತೈಶ್ಚೇಂದ್ರಿಯಾದಿಭಿರಸಂಯತೈಃ ಸಂಸಾರಮಧಿಗಚ್ಛತಿ,
ಸಂಯತೈಸ್ತ್ವಧ್ವನಃ ಪಾರಂ ತದ್ವಿಷ್ಣೋಃ ಪರಮಂ ಪದಮಾಪ್ನೋತಿ ಇತಿ ದರ್ಶಯಿತ್ವಾ,
ಕಿಂ ತದಧ್ವನಃ ಪಾರಂ ವಿಷ್ಣೋಃ ಪರಮಂ ಪದಮಿತ್ಯಸ್ಯಾಮಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾಮ್ ,
ತೇಭ್ಯ ಏವ ಪ್ರಕೃತೇಭ್ಯಃ ಇಂದ್ರಿಯಾದಿಭ್ಯಃ ಪರತ್ವೇನ ಪರಮಾತ್ಮಾನಮಧ್ವನಃ ಪಾರಂ ವಿಷ್ಣೋಃ ಪರಮಂ ಪದಂ ದರ್ಶಯತಿ —
‘ಇಂದ್ರಿಯೇಭ್ಯಃ ಪರಾ ಹ್ಯರ್ಥಾ ಅರ್ಥೇಭ್ಯಶ್ಚ ಪರಂ ಮನಃ । ಮನಸಸ್ತು ಪರಾ ಬುದ್ಧಿರ್ಬುದ್ಧೇರಾತ್ಮಾ ಮಹಾನ್ಪರಃ ॥’ (ಕ. ಉ. ೧ । ೩ । ೧೦)‘ಮಹತಃ ಪರಮವ್ಯಕ್ತಮವ್ಯಕ್ತಾತ್ಪುರುಷಃ ಪರಃ । ಪುರುಷಾನ್ನ ಪರಂ ಕಿಂಚಿತ್ಸಾ ಕಾಷ್ಠಾ ಸಾ ಪರಾ ಗತಿಃ’ (ಕ. ಉ. ೧ । ೩ । ೧೧) ಇತಿ;
ತತ್ರ ಯ ಏವೇಂದ್ರಿಯಾದಯಃ ಪೂರ್ವಸ್ಯಾಂ ರಥರೂಪಕಕಲ್ಪನಾಯಾಮಶ್ವಾದಿಭಾವೇನ ಪ್ರಕೃತಾಃ,
ತ ಏವೇಹ ಪರಿಗೃಹ್ಯಂತೇ,
ಪ್ರಕೃತಹಾನಾಪ್ರಕೃತಪ್ರಕ್ರಿಯಾಪರಿಹಾರಾಯ ।
ತತ್ರ ಇಂದ್ರಿಯಮನೋಬುದ್ಧಯಸ್ತಾವತ್ಪೂರ್ವತ್ರ ಇಹ ಚ ಸಮಾನಶಬ್ದಾ ಏವ ।
ಅರ್ಥಾಸ್ತು ಯೇ ಶಬ್ದಾದಯೋ ವಿಷಯಾ ಇಂದ್ರಿಯಹಯಗೋಚರತ್ವೇನ ನಿರ್ದಿಷ್ಟಾಃ,
ತೇಷಾಂ ಚೇಂದ್ರಿಯೇಭ್ಯಃ ಪರತ್ವಮ್ ,
ಇಂದ್ರಿಯಾಣಾಂ ಗ್ರಹತ್ವಂ ವಿಷಯಾಣಾಮತಿಗ್ರಹತ್ವಮ್ ಇತಿ ಶ್ರುತಿಪ್ರಸಿದ್ಧೇಃ ।
ವಿಷಯೇಭ್ಯಶ್ಚ ಮನಸಃ ಪರತ್ವಮ್ ,
ಮನೋಮೂಲತ್ವಾದ್ವಿಷಯೇಂದ್ರಿಯವ್ಯವಹಾರಸ್ಯ ।
ಮನಸಸ್ತು ಪರಾ ಬುದ್ಧಿಃ —
ಬುದ್ಧಿಂ ಹ್ಯಾರುಹ್ಯ ಭೋಗ್ಯಜಾತಂ ಭೋಕ್ತಾರಮುಪಸರ್ಪತಿ ।
ಬುದ್ಧೇರಾತ್ಮಾ ಮಹಾನ್ಪರಃ —
ಯಃ,
ಸಃ ‘
ಆತ್ಮಾನಂ ರಥಿನಂ ವಿದ್ಧಿ’
ಇತಿ ರಥಿತ್ವೇನೋಪಕ್ಷಿಪ್ತಃ ।
ಕುತಃ ?
ಆತ್ಮಶಬ್ದಾತ್ ,
ಭೋಕ್ತುಶ್ಚ ಭೋಗೋಪಕರಣಾತ್ಪರತ್ವೋಪಪತ್ತೇಃ ।
ಮಹತ್ತ್ವಂ ಚಾಸ್ಯ ಸ್ವಾಮಿತ್ವಾದುಪಪನ್ನಮ್ ।
ಅಥವಾ — ‘
ಮನೋ ಮಹಾನ್ಮತಿರ್ಬ್ರಹ್ಮಾ ಪೂರ್ಬುದ್ಧಿಃ ಖ್ಯಾತಿರೀಶ್ವರಃ ।
ಪ್ರಜ್ಞಾ ಸಂವಿಚ್ಚಿತಿಶ್ಚೈವ ಸ್ಮೃತಿಶ್ಚ ಪರಿಪಠ್ಯತೇ’
ಇತಿ ಸ್ಮೃತೇಃ,
‘ಯೋ ಬ್ರಹ್ಮಾಣಂ ವಿದಧಾತಿ ಪೂರ್ವಂ ಯೋ ವೈ ವೇದಾಂಶ್ಚ ಪ್ರಹಿಣೋತಿ ತಸ್ಮೈ’ (ಶ್ವೇ. ಉ. ೬ । ೧೮) ಇತಿ ಚ ಶ್ರುತೇಃ ,
ಯಾ ಪ್ರಥಮಜಸ್ಯ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಸ್ಯ ಬುದ್ಧಿಃ,
ಸಾ ಸರ್ವಾಸಾಂ ಬುದ್ಧೀನಾಂ ಪರಮಾ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾ;
ಸೇಹ ಮಹಾನಾತ್ಮೇತ್ಯುಚ್ಯತೇ ।
ಸಾ ಚ ಪೂರ್ವತ್ರ ಬುದ್ಧಿಗ್ರಹಣೇನೈವ ಗೃಹೀತಾ ಸತೀ ಹಿರುಗಿಹೋಪದಿಶ್ಯತೇ,
ತಸ್ಯಾ ಅಪ್ಯಸ್ಮದೀಯಾಭ್ಯೋ ಬುದ್ಧಿಭ್ಯಃ ಪರತ್ವೋಪಪತ್ತೇಃ ।
ಏತಸ್ಮಿಂಸ್ತು ಪಕ್ಷೇ ಪರಮಾತ್ಮವಿಷಯೇಣೈವ ಪರೇಣ ಪುರುಷಗ್ರಹಣೇನ ರಥಿನ ಆತ್ಮನೋ ಗ್ರಹಣಂ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್,
ಪರಮಾರ್ಥತಃ ಪರಮಾತ್ಮವಿಜ್ಞಾನಾತ್ಮನೋರ್ಭೇದಾಭಾವಾತ್ ।
ತದೇವಂ ಶರೀರಮೇವೈಕಂ ಪರಿಶಿಷ್ಯತೇ ತೇಷು ।
ಇತರಾಣೀಂದ್ರಿಯಾದೀನಿ ಪ್ರಕೃತಾನ್ಯೇವ ಪರಮಪದದಿದರ್ಶಯಿಷಯಾ ಸಮನುಕ್ರಾಮನ್ಪರಿಶಿಷ್ಯಮಾಣೇನೇಹಾಂತ್ಯೇನಾವ್ಯಕ್ತಶಬ್ದೇನ ಪರಿಶಿಷ್ಯಮಾಣಂ ಪ್ರಕೃತಂ ಶರೀರಂ ದರ್ಶಯತೀತಿ ಗಮ್ಯತೇ ।
ಶರೀರೇಂದ್ರಿಯಮನೋಬುದ್ಧಿವಿಷಯವೇದನಾಸಂಯುಕ್ತಸ್ಯ ಹ್ಯವಿದ್ಯಾವತೋ ಭೋಕ್ತುಃ ಶರೀರಾದೀನಾಂ ರಥಾದಿರೂಪಕಕಲ್ಪನಯಾ ಸಂಸಾರಮೋಕ್ಷಗತಿನಿರೂಪಣೇನ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮಬ್ರಹ್ಮಾವಗತಿರಿಹ ವಿವಕ್ಷಿತಾ ।
ತಥಾ ಚ ‘ಏಷ ಸರ್ವೇಷು ಭೂತೇಷು ಗೂಢೋಽತ್ಮಾ ನ ಪ್ರಕಾಶತೇ । ದೃಶ್ಯತೇ ತ್ವಗ್ರ್ಯಯಾ ಬುದ್ಧ್ಯಾ ಸೂಕ್ಷ್ಮಯಾ ಸೂಕ್ಷ್ಮದರ್ಶಿಭಿಃ’ (ಕ. ಉ. ೧ । ೩ । ೧೨) ಇತಿ ವೈಷ್ಣವಸ್ಯ ಪರಮಪದಸ್ಯ ದುರವಗಮತ್ವಮುಕ್ತ್ವಾ ತದವಗಮಾರ್ಥಂ ಯೋಗಂ ದರ್ಶಯತಿ —
‘ಯಚ್ಛೇದ್ವಾಙ್ಮನಸೀ ಪ್ರಾಜ್ಞಸ್ತದ್ಯಚ್ಛೇಜ್ಜ್ಞಾನ ಆತ್ಮನಿ । ಜ್ಞಾನಮಾತ್ಮನಿ ಮಹತಿ ನಿಯಚ್ಛೇತ್ತದ್ಯಚ್ಛೇಚ್ಛಾಂತ ಆತ್ಮನಿ’ (ಕ. ಉ. ೧ । ೩ । ೧೩) ಇತಿ ।
ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ —
ವಾಚಂ ಮನಸಿ ಸಂಯಚ್ಛೇತ್ ವಾಗಾದಿಬಾಹ್ಯೇಂದ್ರಿಯವ್ಯಾಪಾರಮುತ್ಸೃಜ್ಯ ಮನೋಮಾತ್ರೇಣಾವತಿಷ್ಠೇತ ।
ಮನೋಽಪಿ ವಿಷಯವಿಕಲ್ಪಾಭಿಮುಖಂ ವಿಕಲ್ಪದೋಷದರ್ಶನೇನ ಜ್ಞಾನಶಬ್ದೋದಿತಾಯಾಂ ಬುದ್ಧಾವಧ್ಯವಸಾಯಸ್ವಭಾವಾಯಾಂ ಧಾರಯೇತ್ ತಾಮಪಿ ಬುದ್ಧಿಂ ಮಹತ್ಯಾತ್ಮನಿ ಭೋಕ್ತರಿ ಅಗ್ರ್ಯಾಯಾಂ ವಾ ಬುದ್ಧೌ ಸೂಕ್ಷ್ಮತಾಪಾದನೇನ ನಿಯಚ್ಛೇತ್ ಮಹಾಂತಂ ತ್ವಾತ್ಮಾನಂ ಶಾಂತ ಆತ್ಮನಿ ಪ್ರಕರಣವತಿ ಪರಸ್ಮಿನ್ಪುರುಷೇ ಪರಸ್ಯಾಂ ಕಾಷ್ಠಾಯಾಂ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾಪಯೇದಿತಿ ।
ತದೇವಂ ಪೂರ್ವಾಪರಾಲೋಚನಾಯಾಂ ನಾಸ್ತ್ಯತ್ರ ಪರಪರಿಕಲ್ಪಿತಸ್ಯ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯಾವಕಾಶಃ ॥ ೧ ॥
ಸೂಕ್ಷ್ಮಂ ತು ತದರ್ಹತ್ವಾತ್ ॥ ೨ ॥
ಉಕ್ತಮೇತತ್ —
ಪ್ರಕರಣಪರಿಶೇಷಾಭ್ಯಾಂ ಶರೀರಮವ್ಯಕ್ತಶಬ್ದಮ್ ,
ನ ಪ್ರಧಾನಮಿತಿ ।
ಇದಮಿದಾನೀಮಾಶಂಕ್ಯತೇ —
ಕಥಮವ್ಯಕ್ತಶಬ್ದಾರ್ಹತ್ವಂ ಶರೀರಸ್ಯ,
ಯಾವತಾ ಸ್ಥೂಲತ್ವಾತ್ಸ್ಪಷ್ಟತರಮಿದಂ ಶರೀರಂ ವ್ಯಕ್ತಶಬ್ದಾರ್ಹಮ್ ,
ಅಸ್ಪಷ್ಟವಚನಸ್ತ್ವವ್ಯಕ್ತಶಬ್ದ ಇತಿ ।
ಅತ ಉತ್ತರಮುಚ್ಯತೇ —
ಸೂಕ್ಷ್ಮಂ ತು ಇಹ ಕಾರಣಾತ್ಮನಾ ಶರೀರಂ ವಿವಕ್ಷ್ಯತೇ,
ಸೂಕ್ಷ್ಮಸ್ಯಾವ್ಯಕ್ತಶಬ್ದಾರ್ಹತ್ವಾತ್ ।
ಯದ್ಯಪಿ ಸ್ಥೂಲಮಿದಂ ಶರೀರಂ ನ ಸ್ವಯಮವ್ಯಕ್ತಶಬ್ದಮರ್ಹತಿ,
ತಥಾಪಿ ತಸ್ಯ ತ್ವಾರಂಭಕಂ ಭೂತಸೂಕ್ಷ್ಮಮವ್ಯಕ್ತಶಬ್ದಮರ್ಹತಿ ।
ಪ್ರಕೃತಿಶಬ್ದಶ್ಚ ವಿಕಾರೇ ದೃಷ್ಟಃ —
ಯಥಾ ‘ಗೋಭಿಃ ಶ್ರೀಣೀತ ಮತ್ಸರಮ್’ (ಋ. ಸಂ. ೯ । ೪೬ । ೪) ಇತಿ ।
ಶ್ರುತಿಶ್ಚ —
‘ತದ್ಧೇದಂ ತರ್ಹ್ಯವ್ಯಾಕೃತಮಾಸೀತ್’ (ಬೃ. ಉ. ೧ । ೪ । ೭) ಇತೀದಮೇವ ವ್ಯಾಕೃತನಾಮರೂಪವಿಭಿನ್ನಂ ಜಗತ್ಪ್ರಾಗವಸ್ಥಾಯಾಂ ಪರಿತ್ಯಕ್ತವ್ಯಾಕೃತನಾಮರೂಪಂ ಬೀಜಶಕ್ತ್ಯವಸ್ಥಮವ್ಯಕ್ತಶಬ್ದಯೋಗ್ಯಂ ದರ್ಶಯತಿ ॥ ೨ ॥
ತದಧೀನತ್ವಾದರ್ಥವತ್ ॥ ೩ ॥
ಅತ್ರಾಹ —
ಯದಿ ಜಗದಿದಮನಭಿವ್ಯಕ್ತನಾಮರೂಪಂ ಬೀಜಾತ್ಮಕಂ ಪ್ರಾಗವಸ್ಥಮವ್ಯಕ್ತಶಬ್ದಾರ್ಹಮಭ್ಯುಪಗಮ್ಯೇತ,
ತದಾತ್ಮನಾ ಚ ಶರೀರಸ್ಯಾಪ್ಯವ್ಯಕ್ತಶಬ್ದಾರ್ಹತ್ವಂ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಯೇತ,
ಸ ಏವ ತರ್ಹಿ ಪ್ರಧಾನಕಾರಣವಾದ ಏವಂ ಸತ್ಯಾಪದ್ಯೇತ;
ಅಸ್ಯೈವ ಜಗತಃ ಪ್ರಾಗವಸ್ಥಾಯಾಃ ಪ್ರಧಾನತ್ವೇನಾಭ್ಯುಪಗಮಾದಿತಿ ।
ಅತ್ರೋಚ್ಯತೇ —
ಯದಿ ವಯಂ ಸ್ವತಂತ್ರಾಂ ಕಾಂಚಿತ್ಪ್ರಾಗವಸ್ಥಾಂ ಜಗತಃ ಕಾರಣತ್ವೇನಾಭ್ಯುಪಗಚ್ಛೇಮ,
ಪ್ರಸಂಜಯೇಮ ತದಾ ಪ್ರಧಾನಕಾರಣವಾದಮ್ ।
ಪರಮೇಶ್ವರಾಧೀನಾ ತ್ವಿಯಮಸ್ಮಾಭಿಃ ಪ್ರಾಗವಸ್ಥಾ ಜಗತೋಽಭ್ಯುಪಗಮ್ಯತೇ,
ನ ಸ್ವತಂತ್ರಾ ।
ಸಾ ಚಾವಶ್ಯಾಭ್ಯುಪಗಂತವ್ಯಾ ।
ಅರ್ಥವತೀ ಹಿ ಸಾ ।
ನ ಹಿ ತಯಾ ವಿನಾ ಪರಮೇಶ್ವರಸ್ಯ ಸ್ರಷ್ಟೃತ್ವಂ ಸಿಧ್ಯತಿ ।
ಶಕ್ತಿರಹಿತಸ್ಯ ತಸ್ಯ ಪ್ರವೃತ್ತ್ಯನುಪಪತ್ತೇಃ ।
ಮುಕ್ತಾನಾಂ ಚ ಪುನರನುತ್ಪತ್ತಿಃ ।
ಕುತಃ ?
ವಿದ್ಯಯಾ ತಸ್ಯಾ ಬೀಜಶಕ್ತೇರ್ದಾಹಾತ್ ।
ಅವಿದ್ಯಾತ್ಮಿಕಾ ಹಿ ಬೀಜಶಕ್ತಿರವ್ಯಕ್ತಶಬ್ದನಿರ್ದೇಶ್ಯಾ ಪರಮೇಶ್ವರಾಶ್ರಯಾ ಮಾಯಾಮಯೀ ಮಹಾಸುಷುಪ್ತಿಃ,
ಯಸ್ಯಾಂ ಸ್ವರೂಪಪ್ರತಿಬೋಧರಹಿತಾಃ ಶೇರತೇ ಸಂಸಾರಿಣೋ ಜೀವಾಃ ।
ತದೇತದವ್ಯಕ್ತಂ ಕ್ವಚಿದಾಕಾಶಶಬ್ದನಿರ್ದಿಷ್ಟಮ್ —
‘ಏತಸ್ಮಿನ್ನು ಖಲ್ವಕ್ಷರೇ ಗಾರ್ಗ್ಯಾಕಾಶ ಓತಶ್ಚ ಪ್ರೋತಶ್ಚ’ (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೮ । ೧೧) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ;
ಕ್ವಚಿದಕ್ಷರಶಬ್ದೋದಿತಮ್ —
‘ಅಕ್ಷರಾತ್ಪರತಃ ಪರಃ’ (ಮು. ಉ. ೨ । ೧ । ೨) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ;
ಕ್ವಚಿನ್ಮಾಯೇತಿ ಸೂಚಿತಮ್ —
‘ಮಾಯಾಂ ತು ಪ್ರಕೃತಿಂ ವಿದ್ಯಾನ್ಮಾಯಿನಂ ತು ಮಹೇಶ್ವರಮ್’ (ಶ್ವೇ. ಉ. ೪ । ೧೦) ಇತಿ ಮಂತ್ರವರ್ಣಾತ್ ।
ಅವ್ಯಕ್ತಾ ಹಿ ಸಾ ಮಾಯಾ,
ತತ್ತ್ವಾನ್ಯತ್ವನಿರೂಪಣಸ್ಯಾಶಕ್ಯತ್ವಾತ್ ।
ತದಿದಂ ‘
ಮಹತಃ ಪರಮವ್ಯಕ್ತಮ್’
ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ —
ಅವ್ಯಕ್ತಪ್ರಭವತ್ವಾನ್ಮಹತಃ,
ಯದಾ ಹೈರಣ್ಯಗರ್ಭೀ ಬುದ್ಧಿರ್ಮಹಾನ್ ।
ಯದಾ ತು ಜೀವೋ ಮಹಾನ್ ತದಾಪ್ಯವ್ಯಕ್ತಾಧೀನತ್ವಾಜ್ಜೀವಭಾವಸ್ಯ ಮಹತಃ ಪರಮವ್ಯಕ್ತಮಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ ।
ಅವಿದ್ಯಾ ಹ್ಯವ್ಯಕ್ತಮ್;
ಅವಿದ್ಯಾವತ್ತ್ವೇನೈವ ಜೀವಸ್ಯ ಸರ್ವಃ ಸಂವ್ಯವಹಾರಃ ಸಂತತೋ ವರ್ತತೇ ।
ತಚ್ಚ ಅವ್ಯಕ್ತಗತಂ ಮಹತಃ ಪರತ್ವಮಭೇದೋಪಚಾರಾತ್ತದ್ವಿಕಾರೇ ಶರೀರೇ ಪರಿಕಲ್ಪ್ಯತೇ ।
ಸತ್ಯಪಿ ಶರೀರವದಿಂದ್ರಿಯಾದೀನಾಂ ತದ್ವಿಕಾರತ್ವಾವಿಶೇಷೇ ಶರೀರಸ್ಯೈವಾಭೇದೋಪಚಾರಾದವ್ಯಕ್ತಶಬ್ದೇನ ಗ್ರಹಣಮ್ ,
ಇಂದ್ರಿಯಾದೀನಾಂ ಸ್ವಶಬ್ದೈರೇವ ಗೃಹೀತತ್ವಾತ್ ,
ಪರಿಶಿಷ್ಟತ್ವಾಚ್ಚ ಶರೀರಸ್ಯ ॥
ಅನ್ಯೇ ತು ವರ್ಣಯಂತಿ —
ದ್ವಿವಿಧಂ ಹಿ ಶರೀರಂ ಸ್ಥೂಲಂ ಸೂಕ್ಷ್ಮಂ ಚ;
ಸ್ಥೂಲಮ್ ,
ಯದಿದಮುಪಲಭ್ಯತೇ;
ಸೂಕ್ಷ್ಮಮ್ ,
ಯದುತ್ತರತ್ರ ವಕ್ಷ್ಯತೇ —
‘ತದಂತರಪ್ರತಿಪತ್ತೌ ರಂಹತಿ ಸಂಪರಿಷ್ವಕ್ತಃ ಪ್ರಶ್ನನಿರೂಪಣಾಭ್ಯಾಮ್’ (ಬ್ರ. ಸೂ. ೩ । ೧ । ೧) ಇತಿ ।
ತಚ್ಚೋಭಯಮಪಿ ಶರೀರಮವಿಶೇಷಾತ್ಪೂರ್ವತ್ರ ರಥತ್ವೇನ ಸಂಕೀರ್ತಿತಮ್;
ಇಹ ತು ಸೂಕ್ಷ್ಮಮವ್ಯಕ್ತಶಬ್ದೇನ ಪರಿಗೃಹ್ಯತೇ,
ಸೂಕ್ಷ್ಮಸ್ಯಾವ್ಯಕ್ತಶಬ್ದಾರ್ಹತ್ವಾತ್;
ತದಧೀನತ್ವಾಚ್ಚ ಬಂಧಮೋಕ್ಷವ್ಯವಹಾರಸ್ಯ ಜೀವಾತ್ತಸ್ಯ ಪರತ್ವಮ್ ।
ಯಥಾರ್ಥಾಧೀನತ್ವಾದಿಂದ್ರಿಯವ್ಯಾಪಾರಸ್ಯೇಂದ್ರಿಯೇಭ್ಯಃ ಪರತ್ವಮರ್ಥಾನಾಮಿತಿ ।
ತೈಸ್ತ್ವೇತದ್ವಕ್ತವ್ಯಮ್ —
ಅವಿಶೇಷೇಣ ಶರೀರದ್ವಯಸ್ಯ ಪೂರ್ವತ್ರ ರಥತ್ವೇನ ಸಂಕೀರ್ತಿತತ್ವಾತ್ ,
ಸಮಾನಯೋಃ ಪ್ರಕೃತತ್ವಪರಿಶಿಷ್ಟತ್ವಯೋಃ,
ಕಥಂ ಸೂಕ್ಷ್ಮಮೇವ ಶರೀರಮಿಹ ಗೃಹ್ಯತೇ,
ನ ಪುನಃ ಸ್ಥೂಲಮಪೀತಿ ।
ಆಮ್ನಾತಸ್ಯಾರ್ಥಂ ಪ್ರತಿಪತ್ತುಂ ಪ್ರಭವಾಮಃ,
ನಾಮ್ನಾತಂ ಪರ್ಯನುಯೋಕ್ತುಮ್ ,
ಆಮ್ನಾತಂ ಚಾವ್ಯಕ್ತಪದಂ ಸೂಕ್ಷ್ಮಮೇವ ಪ್ರತಿಪಾದಯಿತುಂ ಶಕ್ನೋತಿ,
ನೇತರತ್ ,
ವ್ಯಕ್ತತ್ವಾತ್ತಸ್ಯೇತಿ ಚೇತ್ ,
ನ ।
ಏಕವಾಕ್ಯತಾಧೀನತ್ವಾದರ್ಥಪ್ರತಿಪತ್ತೇಃ ।
ನ ಹೀಮೇ ಪೂರ್ವೋತ್ತರೇ ಆಮ್ನಾತೇ ಏಕವಾಕ್ಯತಾಮನಾಪದ್ಯ ಕಂಚಿದರ್ಥಂ ಪ್ರತಿಪಾದಯತಃ;
ಪ್ರಕೃತಹಾನಾಪ್ರಕೃತಪ್ರಕ್ರಿಯಾಪ್ರಸಂಗಾತ್ ।
ನ ಚಾಕಾಂಕ್ಷಾಮಂತರೇಣೈಕವಾಕ್ಯತಾಪ್ರತಿಪತ್ತಿರಸ್ತಿ ।
ತತ್ರಾವಿಶಿಷ್ಟಾಯಾಂ ಶರೀರದ್ವಯಸ್ಯ ಗ್ರಾಹ್ಯತ್ವಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾಂ ಯಥಾಕಾಂಕ್ಷಂ ಸಂಬಂಧೇಽನಭ್ಯುಪಗಮ್ಯಮಾನೇ ಏಕವಾಕ್ಯತೈವ ಬಾಧಿತಾ ಭವತಿ,
ಕುತ ಆಮ್ನಾತಸ್ಯಾರ್ಥಸ್ಯ ಪ್ರತಿಪತ್ತಿಃ ?
ನ ಚೈವಂ ಮಂತವ್ಯಮ್ —
ದುಃಶೋಧತ್ವಾತ್ಸೂಕ್ಷ್ಮಸ್ಯೈವ ಶರೀರಸ್ಯೇಹ ಗ್ರಹಣಮ್ ,
ಸ್ಥೂಲಸ್ಯ ತು ದೃಷ್ಟಬೀಭತ್ಸತಯಾ ಸುಶೋಧತ್ವಾದಗ್ರಹಣಮಿತಿ ।
ಯತೋ ನೈವೇಹ ಶೋಧನಂ ಕಸ್ಯಚಿದ್ವಿವಕ್ಷ್ಯತೇ ।
ನ ಹ್ಯತ್ರ ಶೋಧನವಿಧಾಯಿ ಕಿಂಚಿದಾಖ್ಯಾತಮಸ್ತಿ ।
ಅನಂತರನಿರ್ದಿಷ್ಟತ್ವಾತ್ತು ಕಿಂ ತದ್ವಿಷ್ಣೋಃ ಪರಮಂ ಪದಮಿತೀದಮಿಹ ವಿವಕ್ಷ್ಯತೇ ।
ತಥಾಹೀದಮಸ್ಮಾತ್ಪರಮಿದಮಸ್ಮಾತ್ಪರಮಿತ್ಯುಕ್ತ್ವಾ, ‘
ಪುರುಷಾನ್ನ ಪರಂ ಕಿಂಚಿತ್’
ಇತ್ಯಾಹ ।
ಸರ್ವಥಾಪಿ ತ್ವಾನುಮಾನಿಕನಿರಾಕರಣೋಪಪತ್ತೇಃ,
ತಥಾ ನಾಮಾಸ್ತು;
ನ ನಃ ಕಿಂಚಿಚ್ಛಿದ್ಯತೇ ॥ ೩ ॥
ಜ್ಞೇಯತ್ವಾವಚನಾಚ್ಚ ॥ ೪ ॥
ಜ್ಞೇಯತ್ವೇನ ಚ ಸಾಂಖ್ಯೈಃ ಪ್ರಧಾನಂ ಸ್ಮರ್ಯತೇ, ಗುಣಪುರುಷಾಂತರಜ್ಞಾನಾತ್ಕೈವಲ್ಯಮಿತಿ ವದದ್ಭಿಃ — ನ ಹಿ ಗುಣಸ್ವರೂಪಮಜ್ಞಾತ್ವಾ ಗುಣೇಭ್ಯಃ ಪುರುಷಸ್ಯಾಂತರಂ ಶಕ್ಯಂ ಜ್ಞಾತುಮಿತಿ । ಕ್ವಚಿಚ್ಚ ವಿಭೂತಿವಿಶೇಷಪ್ರಾಪ್ತಯೇ ಪ್ರಧಾನಂ ಜ್ಞೇಯಮಿತಿ ಸ್ಮರಂತಿ । ನ ಚೇದಮಿಹಾವ್ಯಕ್ತಂ ಜ್ಞೇಯತ್ವೇನೋಚ್ಯತೇ । ಪದಮಾತ್ರಂ ಹ್ಯವ್ಯಕ್ತಶಬ್ದಃ, ನೇಹಾವ್ಯಕ್ತಂ ಜ್ಞಾತವ್ಯಮುಪಾಸಿತವ್ಯಂ ಚೇತಿ ವಾಕ್ಯಮಸ್ತಿ । ನ ಚಾನುಪದಿಷ್ಟಂ ಪದಾರ್ಥಜ್ಞಾನಂ ಪುರುಷಾರ್ಥಮಿತಿ ಶಕ್ಯಂ ಪ್ರತಿಪತ್ತುಮ್ । ತಸ್ಮಾದಪಿ ನಾವ್ಯಕ್ತಶಬ್ದೇನ ಪ್ರಧಾನಮಭಿಧೀಯತೇ । ಅಸ್ಮಾಕಂ ತು ರಥರೂಪಕಕೢಪ್ತಶರೀರಾದ್ಯನುಸರಣೇನ ವಿಷ್ಣೋರೇವ ಪರಮಂ ಪದಂ ದರ್ಶಯಿತುಮಯಮುಪನ್ಯಾಸ ಇತ್ಯನವದ್ಯಮ್ ॥ ೪ ॥
ವದತೀತಿ ಚೇನ್ನ ಪ್ರಾಜ್ಞೋ ಹಿ ಪ್ರಕರಣಾತ್ ॥ ೫ ॥
ಅತ್ರಾಹ ಸಾಂಖ್ಯಃ —
ಜ್ಞೇಯತ್ವಾವಚನಾತ್ ,
ಇತ್ಯಸಿದ್ಧಮ್ ।
ಕಥಮ್ ?
ಶ್ರೂಯತೇ ಹ್ಯುತ್ತರತ್ರಾವ್ಯಕ್ತಶಬ್ದೋದಿತಸ್ಯ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯ ಜ್ಞೇಯತ್ವವಚನಮ್ —
‘ಅಶಬ್ದಮಸ್ಪರ್ಶಮರೂಪಮವ್ಯಯಂ ತಥಾರಸಂ ನಿತ್ಯಮಗಂಧವಚ್ಚ ಯತ್ । ಅನಾದ್ಯನಂತಂ ಮಹತಃ ಪರಂ ಧ್ರುವಂ ನಿಚಾಯ್ಯ ತಂ ಮೃತ್ಯುಮುಖಾತ್ಪ್ರಮುಚ್ಯತೇ’ (ಕ. ಉ. ೧ । ೩ । ೧೫) ಇತಿ ।
ಅತ್ರ ಹಿ ಯಾದೃಶಂ ಶಬ್ದಾದಿಹೀನಂ ಪ್ರಧಾನಂ ಮಹತಃ ಪರಂ ಸ್ಮೃತೌ ನಿರೂಪಿತಮ್ ,
ತಾದೃಶಮೇವ ನಿಚಾಯ್ಯತ್ವೇನ ನಿರ್ದಿಷ್ಟಮ್ ।
ತಸ್ಮಾತ್ಪ್ರಧಾನಮೇವೇದಮ್ ।
ತದೇವ ಚಾವ್ಯಕ್ತಶಬ್ದನಿರ್ದಿಷ್ಟಮಿತಿ ।
ಅತ್ರ ಬ್ರೂಮಃ —
ನೇಹ ಪ್ರಧಾನಂ ನಿಚಾಯ್ಯತ್ವೇನ ನಿರ್ದಿಷ್ಟಮ್ ।
ಪ್ರಾಜ್ಞೋ ಹೀಹ ಪರಮಾತ್ಮಾ ನಿಚಾಯ್ಯತ್ವೇನ ನಿರ್ದಿಷ್ಟ ಇತಿ ಗಮ್ಯತೇ ।
ಕುತಃ ?
ಪ್ರಕರಣಾತ್ ।
ಪ್ರಾಜ್ಞಸ್ಯ ಹಿ ಪ್ರಕರಣಂ ವಿತತಂ ವರ್ತತೇ — ‘
ಪುರುಷಾನ್ನ ಪರಂ ಕಿಂಚಿತ್ಸಾ ಕಾಷ್ಠಾ ಸಾ ಪರಾ ಗತಿಃ’
ಇತ್ಯಾದಿನಿರ್ದೇಶಾತ್ , ‘
ಏಷ ಸರ್ವೇಷು ಭೂತೇಷು ಗೂಢೋಽಽತ್ಮಾ ನ ಪ್ರಕಾಶತೇ’
ಇತಿ ಚ ದುರ್ಜ್ಞಾನತ್ವವಚನೇನ ತಸ್ಯೈವ ಜ್ಞೇಯತ್ವಾಕಾಂಕ್ಷಣಾತ್ , ‘
ಯಚ್ಛೋದ್ವಾಙ್ಮನಸೀ ಪ್ರಾಜ್ಞಃ’
ಇತಿ ಚ ತಜ್ಜ್ಞಾನಾಯೈವ ವಾಗಾದಿಸಂಯಮಸ್ಯ ವಿಹಿತತ್ವಾತ್ ।
ಮೃತ್ಯುಮುಖಪ್ರಮೋಕ್ಷಣಫಲತ್ವಾಚ್ಚ ।
ನ ಹಿ ಪ್ರಧಾನಮಾತ್ರಂ ನಿಚಾಯ್ಯ ಮೃತ್ಯುಮುಖಾತ್ಪ್ರಮುಚ್ಯತ ಇತಿ ಸಾಂಖ್ಯೈರಿಷ್ಯತೇ ।
ಚೇತನಾತ್ಮವಿಜ್ಞಾನಾದ್ಧಿ ಮೃತ್ಯುಮುಖಾತ್ಪ್ರಮುಚ್ಯತ ಇತಿ ತೇಷಾಮಭ್ಯುಪಗಮಃ ।
ಸರ್ವೇಷು ವೇದಾಂತೇಷು ಪ್ರಾಜ್ಞಸ್ಯೈವಾತ್ಮನೋಽಶಬ್ದಾದಿಧರ್ಮತ್ವಮಭಿಲಪ್ಯತೇ ।
ತಸ್ಮಾನ್ನ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯಾತ್ರ ಜ್ಞೇಯತ್ವಮವ್ಯಕ್ತಶಬ್ದನಿರ್ದಿಷ್ಟತ್ವಂ ವಾ ॥ ೫ ॥
ತ್ರಯಾಣಾಮೇವ ಚೈವಮುಪನ್ಯಾಸಃ ಪ್ರಶ್ನಶ್ಚ ॥ ೬ ॥
ಅತ್ರಾಹ — ಯೋಽಯಮಾತ್ಮವಿಷಯಃ ಪ್ರಶ್ನಃ — ‘ಯೇಯಂ ಪ್ರೇತೇ ವಿಚಿಕಿತ್ಸಾ ಮನುಷ್ಯೇಽಸ್ತಿ’ ಇತಿ, ಕಿಂ ಸ ಏವಾಯಮ್ ‘ಅನ್ಯತ್ರ ಧರ್ಮಾದನ್ಯತ್ರಾಧರ್ಮಾತ್’ ಇತಿ ಪುನರನುಕೃಷ್ಯತೇ, ಕಿಂ ವಾ ತತೋಽನ್ಯೋಽಯಮಪೂರ್ವಃ ಪ್ರಶ್ನ ಉತ್ಥಾಪ್ಯತ ಇತಿ । ಕಿಂ ಚಾತಃ ? ಸ ಏವಾಯಂ ಪ್ರಶ್ನಃ ಪುನರನುಕೃಷ್ಯತ ಇತಿ ಯದ್ಯುಚ್ಯೇತ, ತದಾ ದ್ವಯೋರಾತ್ಮವಿಷಯಯೋಃ ಪ್ರಶ್ನಯೋರೇಕತಾಪತ್ತೇರಗ್ನಿವಿಷಯ ಆತ್ಮವಿಷಯಶ್ಚ ದ್ವಾವೇವ ಪ್ರಶ್ನಾವಿತ್ಯತೋ ನ ವಕ್ತವ್ಯಂ ತ್ರಯಾಣಾಂ ಪ್ರಶ್ನೋಪನ್ಯಾಸಾವಿತಿ । ಅಥಾನ್ಯೋಽಯಮಪೂರ್ವಃ ಪ್ರಶ್ನ ಉತ್ಥಾಪ್ಯತ ಇತ್ಯುಚ್ಯೇತ, ತತೋ ಯಥೈವ ವರಪ್ರದಾನವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ಪ್ರಶ್ನಕಲ್ಪನಾಯಾಮದೋಷಃ; ಏವಂ ಪ್ರಶ್ನವ್ಯತಿರೇಕೇಣಾಪಿ ಪ್ರಧಾನೋಪನ್ಯಾಸಕಲ್ಪನಾಯಾಮದೋಷಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ॥
ಅತ್ರೋಚ್ಯತೇ —
ನೈವ ವಯಮಿಹ ವರಪ್ರದಾನವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ಪ್ರಶ್ನಂ ಕಂಚಿತ್ಕಲ್ಪಯಾಮಃ,
ವಾಕ್ಯೋಪಕ್ರಮಸಾಮರ್ಥ್ಯಾತ್ ।
ವರಪ್ರದಾನೋಪಕ್ರಮಾ ಹಿ ಮೃತ್ಯುನಚಿಕೇತಃಸಂವಾದರೂಪಾ ವಾಕ್ಯಪ್ರವೃತ್ತಿಃ ಆ ಸಮಾಪ್ತೇಃ ಕಠವಲ್ಲೀನಾಂ ಲಕ್ಷ್ಯತೇ ।
ಮೃತ್ಯುಃ ಕಿಲ ನಚಿಕೇತಸೇ ಪಿತ್ರಾ ಪ್ರಹಿತಾಯ ತ್ರೀನ್ವರಾನ್ಪ್ರದದೌ ।
ನಚಿಕೇತಾಃ ಕಿಲ ತೇಷಾಂ ಪ್ರಥಮೇನ ವರೇಣ ಪಿತುಃ ಸೌಮನಸ್ಯಂ ವವ್ರೇ,
ದ್ವಿತೀಯೇನಾಗ್ನಿವಿದ್ಯಾಮ್ ,
ತೃತೀಯೇನಾತ್ಮವಿದ್ಯಾಮ್ — ‘
ಯೇಯಂ ಪ್ರೇತೇ’
ಇತಿ ‘ವರಾಣಾಮೇಷ ವರಸ್ತೃತೀಯಃ’ (ಕ. ಉ. ೧ । ೧ । ೨೦) ಇತಿ ಲಿಂಗಾತ್ ।
ತತ್ರ ಯದಿ ‘
ಅನ್ಯತ್ರ ಧರ್ಮಾತ್’
ಇತ್ಯನ್ಯೋಽಯಮಪೂರ್ವಃ ಪ್ರಶ್ನ ಉತ್ಥಾಪ್ಯೇತ,
ತತೋ ವರಪ್ರದಾನವ್ಯತಿರೇಕೇಣಾಪಿ ಪ್ರಶ್ನಕಲ್ಪನಾದ್ವಾಕ್ಯಂ ಬಾಧ್ಯೇತ ।
ನನು ಪ್ರಷ್ಟವ್ಯಭೇದಾದಪೂರ್ವೋಽಯಂ ಪ್ರಶ್ನೋ ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ ।
ಪೂರ್ವೋ ಹಿ ಪ್ರಶ್ನೋ ಜೀವವಿಷಯಃ,
ಯೇಯಂ ಪ್ರೇತೇ ವಿಚಿಕಿತ್ಸಾ ಮನುಷ್ಯೇಽಸ್ತಿ ನಾಸ್ತೀತಿ ವಿಚಿಕಿತ್ಸಾಭಿಧಾನಾತ್ ।
ಜೀವಶ್ಚ ಧರ್ಮಾದಿಗೋಚರತ್ವಾತ್ ನ ‘
ಅನ್ಯತ್ರ ಧರ್ಮಾತ್’
ಇತಿ ಪ್ರಶ್ನಮರ್ಹತಿ ।
ಪ್ರಾಜ್ಞಸ್ತು ಧರ್ಮಾದ್ಯತೀತತ್ವಾತ್ ‘
ಅನ್ಯತ್ರ ಧರ್ಮಾತ್’
ಇತಿ ಪ್ರಶ್ನಮರ್ಹತಿ ।
ಪ್ರಶ್ನಚ್ಛಾಯಾ ಚ ನ ಸಮಾನಾ ಲಕ್ಷ್ಯತೇ ।
ಪೂರ್ವಸ್ಯಾಸ್ತಿತ್ವನಾಸ್ತಿತ್ವವಿಷಯತ್ವಾತ್ ,
ಉತ್ತರಸ್ಯ ಧರ್ಮಾದ್ಯತೀತವಸ್ತುವಿಷಯತ್ವಾತ್ ।
ತಸ್ಮಾತ್ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಾಭಾವಾತ್ಪ್ರಶ್ನಭೇದಃ;
ನ ಪೂರ್ವಸ್ಯೈವೋತ್ತರತ್ರಾನುಕರ್ಷಣಮಿತಿ ಚೇತ್ ।
ನ;
ಜೀವಪ್ರಾಜ್ಞಯೋರೇಕತ್ವಾಭ್ಯುಪಗಮಾತ್ ।
ಭವೇತ್ಪ್ರಷ್ಟವ್ಯಭೇದಾತ್ಪ್ರಶ್ನಭೇದೋ ಯದ್ಯನ್ಯೋ ಜೀವಃ ಪ್ರಾಜ್ಞಾತ್ಸ್ಯಾತ್ ।
ನ ತ್ವನ್ಯತ್ವಮಸ್ತಿ, ‘
ತತ್ತ್ವಮಸಿ’
ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತ್ಯಂತರೇಭ್ಯಃ ।
ಇಹ ಚ ‘
ಅನ್ಯತ್ರ ಧರ್ಮಾತ್’
ಇತ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರಶ್ನಸ್ಯ ಪ್ರತಿವಚನಮ್ ‘ನ ಜಾಯತೇ ಮ್ರಿಯತೇ ವಾ ವಿಪಶ್ಚಿತ್’ (ಕ. ಉ. ೧ । ೨ । ೧೮) ಇತಿ ಜನ್ಮಮರಣಪ್ರತಿಷೇಧೇನ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯಮಾನಂ ಶಾರೀರಪರಮೇಶ್ವರಯೋರಭೇದಂ ದರ್ಶಯತಿ ।
ಸತಿ ಹಿ ಪ್ರಸಂಗೇ ಪ್ರತಿಷೇಧೋ ಭಾಗೀ ಭವತಿ ।
ಪ್ರಸಂಗಶ್ಚ ಜನ್ಮಮರಣಯೋಃ ಶರೀರಸಂಸ್ಪರ್ಶಾಚ್ಛಾರೀರಸ್ಯ ಭವತಿ,
ನ ಪರಮೇಶ್ವರಸ್ಯ ।
ತಥಾ —
‘ಸ್ವಪ್ನಾಂತಂ ಜಾಗರಿತಾಂತಂ ಚೋಭೌ ಯೇನಾನುಪಶ್ಯತಿ । ಮಹಾಂತಂ ವಿಭುಮಾತ್ಮಾನಂ ಮತ್ವಾ ಧೀರೋ ನ ಶೋಚತಿ’ (ಕ. ಉ. ೨ । ೧ । ೪) ಇತಿ ಸ್ವಪ್ನಜಾಗರಿತದೃಶೋ ಜೀವಸ್ಯೈವ ಮಹತ್ತ್ವವಿಭುತ್ವವಿಶೇಷಣಸ್ಯ ಮನನೇನ ಶೋಕವಿಚ್ಛೇದಂ ದರ್ಶಯನ್ನ ಪ್ರಾಜ್ಞಾದನ್ಯೋ ಜೀವ ಇತಿ ದರ್ಶಯತಿ ।
ಪ್ರಾಜ್ಞವಿಜ್ಞಾನಾದ್ಧಿ ಶೋಕವಿಚ್ಛೇದ ಇತಿ ವೇದಾಂತಸಿದ್ಧಾಂತಃ ।
ತಥಾಗ್ರೇ —
‘ಯದೇವೇಹ ತದಮುತ್ರ ಯದಮುತ್ರ ತದನ್ವಿಹ । ಮೃತ್ಯೋಃ ಸ ಮೃತ್ಯುಮಾಪ್ನೋತಿ ಯ ಇಹ ನಾನೇವ ಪಶ್ಯತಿ’ (ಕ. ಉ. ೨ । ೪ । ೧೦) ಇತಿ ಜೀವಪ್ರಾಜ್ಞಭೇದದೃಷ್ಟಿಮಪವದತಿ ।
ತಥಾ ಜೀವವಿಷಯಸ್ಯಾಸ್ತಿತ್ವನಾಸ್ತಿತ್ವಪ್ರಶ್ನಸ್ಯಾನಂತರಮ್ ‘
ಅನ್ಯಂ ವರಂ ನಚಿಕೇತೋ ವೃಣೀಷ್ವ’
ಇತ್ಯಾರಭ್ಯ ಮೃತ್ಯುನಾ ತೈಸ್ತೈಃ ಕಾಮೈಃ ಪ್ರಲೋಭ್ಯಮಾನೋಽಪಿ ನಚಿಕೇತಾ ಯದಾ ನ ಚಚಾಲ,
ತದೈನಂ ಮೃತ್ಯುರಭ್ಯುದಯನಿಃಶ್ರೇಯಸವಿಭಾಗಪ್ರದರ್ಶನೇನ ವಿದ್ಯಾವಿದ್ಯಾವಿಭಾಗಪ್ರದರ್ಶನೇನ ಚ ‘ವಿದ್ಯಾಭೀಪ್ಸಿನಂ ನಚಿಕೇತಸಂ ಮನ್ಯೇ ನ ತ್ವಾ ಕಾಮಾ ಬಹವೋಽಲೋಲುಪಂತ’ (ಕ. ಉ. ೧ । ೨ । ೪) ಇತಿ ಪ್ರಶಸ್ಯ ಪ್ರಶ್ನಮಪಿ ತದೀಯಂ ಪ್ರಶಂಸನ್ಯದುವಾಚ —
‘ತಂ ದುರ್ದರ್ಶಂ ಗೂಢಮನುಪ್ರವಿಷ್ಟಂ ಗುಹಾಹಿತಂ ಗಹ್ವರೇಷ್ಠಂ ಪುರಾಣಮ್ । ಅಧ್ಯಾತ್ಮಯೋಗಾಧಿಗಮೇನ ದೇವಂ ಮತ್ವಾ ಧೀರೋ ಹರ್ಷಶೋಕೌ ಜಹಾತಿ’ (ಕ. ಉ. ೧ । ೨ । ೧೨) ಇತಿ,
ತೇನಾಪಿ ಜೀವಪ್ರಾಜ್ಞಯೋರಭೇದ ಏವೇಹ ವಿವಕ್ಷಿತ ಇತಿ ಗಮ್ಯತೇ ।
ಯತ್ಪ್ರಶ್ನನಿಮಿತ್ತಾಂ ಚ ಪ್ರಶಂಸಾಂ ಮಹತೀಂ ಮೃತ್ಯೋಃ ಪ್ರತ್ಯಪದ್ಯತ ನಚಿಕೇತಾಃ,
ಯದಿ ತಂ ವಿಹಾಯ ಪ್ರಶಂಸಾನಂತರಮನ್ಯಮೇವ ಪ್ರಶ್ನಮುಪಕ್ಷಿಪೇತ್ ,
ಅಸ್ಥಾನ ಏವ ಸಾ ಸರ್ವಾ ಪ್ರಶಂಸಾ ಪ್ರಸಾರಿತಾ ಸ್ಯಾತ್ ।
ತಸ್ಮಾತ್ ‘
ಯೇಯಂ ಪ್ರೇತೇ’
ಇತ್ಯಸ್ಯೈವ ಪ್ರಶ್ನಸ್ಯೈತದನುಕರ್ಷಣಮ್ ‘
ಅನ್ಯತ್ರ ಧರ್ಮಾತ್’
ಇತಿ ।
ಯತ್ತು ಪ್ರಶ್ನಚ್ಛಾಯಾವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಮುಕ್ತಮ್ ,
ತದದೂಷಣಮ್ ।
ತದೀಯಸ್ಯೈವ ವಿಶೇಷಸ್ಯ ಪುನಃ ಪೃಚ್ಛ್ಯಮಾನತ್ವಾತ್ ।
ಪೂರ್ವತ್ರ ಹಿ ದೇಹಾದಿವ್ಯತಿರಿಕ್ತಸ್ಯಾತ್ಮನೋಽಸ್ತಿತ್ವಂ ಪೃಷ್ಟಮ್ ,
ಉತ್ತರತ್ರ ತು ತಸ್ಯೈವಾಸಂಸಾರಿತ್ವಂ ಪೃಚ್ಛ್ಯತ ಇತಿ ।
ಯಾವದ್ಧ್ಯವಿದ್ಯಾ ನ ನಿವರ್ತತೇ,
ತಾವದ್ಧರ್ಮಾದಿಗೋಚರತ್ವಂ ಜೀವಸ್ಯ ಜೀವತ್ವಂ ಚ ನ ನಿವರ್ತತೇ ।
ತನ್ನಿವೃತ್ತೌ ತು ಪ್ರಾಜ್ಞ ಏವ ‘
ತತ್ತ್ವಮಸಿ’
ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯಾ ಪ್ರತ್ಯಾಯ್ಯತೇ ।
ನ ಚಾವಿದ್ಯಾವತ್ತ್ವೇ ತದಪಗಮೇ ಚ ವಸ್ತುನಃ ಕಶ್ಚಿದ್ವಿಶೇಷೋಽಸ್ತಿ ।
ಯಥಾ ಕಶ್ಚಿತ್ಸಂತಮಸೇ ಪತಿತಾಂ ಕಾಂಚಿದ್ರಜ್ಜುಮಹಿಂ ಮನ್ಯಮಾನೋ ಭೀತೋ ವೇಪಮಾನಃ ಪಲಾಯತೇ,
ತಂ ಚಾಪರೋ ಬ್ರೂಯಾತ್ ‘
ಮಾ ಭೈಷೀಃ ನಾಯಮಹಿಃ ರಜ್ಜುರೇವ’
ಇತಿ ।
ಸ ಚ ತದುಪಶ್ರುತ್ಯಾಹಿಕೃತಂ ಭಯಮುತ್ಸೃಜೇದ್ವೇಪಥುಂ ಪಲಾಯನಂ ಚ ।
ನ ತ್ವಹಿಬುದ್ಧಿಕಾಲೇ ತದಪಗಮಕಾಲೇ ಚ ವಸ್ತುನಃ ಕಶ್ಚಿದ್ವಿಶೇಷಃ ಸ್ಯಾತ್ —
ತಥೈವೈತದಪಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ ।
ತತಶ್ಚ ‘
ನ ಜಾಯತೇ ಮ್ರಿಯತೇ ವಾ’
ಇತ್ಯೇವಮಾದ್ಯಪಿ ಭವತ್ಯಸ್ತಿತ್ವನಾಸ್ತಿತ್ವಪ್ರಶ್ನಸ್ಯ ಪ್ರತಿವಚನಮ್ ।
ಸೂತ್ರಂ ತ್ವವಿದ್ಯಾಕಲ್ಪಿತಜೀವಪ್ರಾಜ್ಞಭೇದಾಪೇಕ್ಷಯಾ ಯೋಜಯಿತವ್ಯಮ್ —
ಏಕತ್ವೇಽಪಿ ಹ್ಯಾತ್ಮವಿಷಯಸ್ಯ ಪ್ರಶ್ನಸ್ಯ ಪ್ರಾಯಣಾವಸ್ಥಾಯಾಂ ದೇಹವ್ಯತಿರಿಕ್ತಾಸ್ತಿತ್ವಮಾತ್ರವಿಚಿಕಿತ್ಸನಾತ್ಕರ್ತೃತ್ವಾದಿಸಂಸಾರಸ್ವಭಾವಾನಪೋಹನಾಚ್ಚ ಪೂರ್ವಸ್ಯ ಪರ್ಯಾಯಸ್ಯ ಜೀವವಿಷಯತ್ವಮುತ್ಪ್ರೇಕ್ಷ್ಯತೇ,
ಉತ್ತರಸ್ಯ ತು ಧರ್ಮಾದ್ಯತ್ಯಯಸಂಕೀರ್ತನಾತ್ಪ್ರಾಜ್ಞವಿಷಯತ್ವಮಿತಿ ।
ತತಶ್ಚ ಯುಕ್ತಾ ಅಗ್ನಿಜೀವಪರಮಾತ್ಮಕಲ್ಪನಾ ।
ಪ್ರಧಾನಕಲ್ಪನಾಯಾಂ ತು ನ ವರಪ್ರದಾನಂ ನ ಪ್ರಶ್ನೋ ನ ಪ್ರತಿವಚನಮಿತಿ ವೈಷಮ್ಯಮ್ ॥ ೬ ॥
ಚಮಸವದವಿಶೇಷಾತ್ ॥ ೮ ॥
ಪುನರಪಿ ಪ್ರಧಾನವಾದೀ ಅಶಬ್ದತ್ವಂ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯಾಸಿದ್ಧಮಿತ್ಯಾಹ ।
ಕಸ್ಮಾತ್ ?
ಮಂತ್ರವರ್ಣಾತ್ —
‘ಅಜಾಮೇಕಾಂ ಲೋಹಿತಶುಕ್ಲಕೃಷ್ಣಾಂ ಬಹ್ವೀಃ ಪ್ರಜಾಃ ಸೃಜಮಾನಾಂ ಸರೂಪಾಃ । ಅಜೋ ಹ್ಯೇಕೋ ಜುಷಮಾಣೋಽನುಶೇತೇ ಜಹಾತ್ಯೇನಾಂ ಭುಕ್ತಭೋಗಾಮಜೋಽನ್ಯಃ’ (ಶ್ವೇ. ಉ. ೪ । ೫) ಇತಿ ।
ಅತ್ರ ಹಿ ಮಂತ್ರೇ ಲೋಹಿತಶುಕ್ಲಕೃಷ್ಣಶಬ್ದೈಃ ರಜಃಸತ್ತ್ವತಮಾಂಸ್ಯಭಿಧೀಯಂತೇ ।
ಲೋಹಿತಂ ರಜಃ,
ರಂಜನಾತ್ಮಕತ್ವಾತ್ ।
ಶುಕ್ಲಂ ಸತ್ತ್ವಮ್ ,
ಪ್ರಕಾಶಾತ್ಮಕತ್ವಾತ್ ।
ಕೃಷ್ಣಂ ತಮಃ,
ಆವರಣಾತ್ಮಕತ್ವಾತ್ ।
ತೇಷಾಂ ಸಾಮ್ಯಾವಸ್ಥಾ ಅವಯವಧರ್ಮೈರ್ವ್ಯಪದಿಶ್ಯತೇ —
ಲೋಹಿತಶುಕ್ಲಕೃಷ್ಣೇತಿ ।
ನ ಜಾಯತ ಇತಿ ಚ ಅಜಾ ಸ್ಯಾತ್ , ‘
ಮೂಲಪ್ರಕೃತಿರವಿಕೃತಿಃ’
ಇತ್ಯಭ್ಯುಪಗಮಾತ್ ।
ನನ್ವಜಾಶಬ್ದಶ್ಛಾಗಾಯಾಂ ರೂಢಃ ।
ಬಾಢಮ್ ।
ಸಾ ತು ರೂಢಿರಿಹ ನಾಶ್ರಯಿತುಂ ಶಕ್ಯಾ,
ವಿದ್ಯಾಪ್ರಕರಣಾತ್ ।
ಸಾ ಚ ಬಹ್ವೀಃ ಪ್ರಜಾಸ್ತ್ರೈಗುಣ್ಯಾನ್ವಿತಾ ಜನಯತಿ ।
ತಾಂ ಪ್ರಕೃತಿಮಜ ಏಕಃ ಪುರುಷೋ ಜುಷಮಾಣಃ ಪ್ರೀಯಮಾಣಃ ಸೇವಮಾನೋ ವಾ ಅನುಶೇತೇ —
ತಾಮೇವಾವಿದ್ಯಯಾ ಆತ್ಮತ್ವೇನೋಪಗಮ್ಯ ಸುಖೀ ದುಃಖೀ ಮೂಢೋಽಹಮಿತ್ಯವಿವೇಕಿತಯಾ ಸಂಸರತಿ ।
ಅನ್ಯಃ ಪುನರಜಃ ಪುರುಷ ಉತ್ಪನ್ನವಿವೇಕಜ್ಞಾನೋ ವಿರಕ್ತೋ ಜಹಾತ್ಯೇನಂ ಪ್ರಕೃತಿಂ ಭುಕ್ತಭೋಗಾಂ ಕೃತಭೋಗಾಪವರ್ಗಾಂ ಪರಿತ್ಯಜತಿ —
ಮುಚ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತಸ್ಮಾಚ್ಛ್ರುತಿಮೂಲೈವ ಪ್ರಧಾನಾದಿಕಲ್ಪನಾ ಕಾಪಿಲಾನಾಮಿತ್ಯೇವಂ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ಬ್ರೂಮಃ —
ನಾನೇನ ಮಂತ್ರೇಣ ಶ್ರುತಿಮತ್ತ್ವಂ ಸಾಂಖ್ಯವಾದಸ್ಯ ಶಕ್ಯಮಾಶ್ರಯಿತುಮ್ ।
ನ ಹ್ಯಯಂ ಮಂತ್ರಃ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯೇಣ ಕಂಚಿದಪಿ ವಾದಂ ಸಮರ್ಥಯಿತುಮುತ್ಸಹತೇ।
ಸರ್ವತ್ರಾಪಿ ಯಯಾ ಕಯಾಚಿತ್ಕಲ್ಪನಯಾ ಅಜಾತ್ವಾದಿಸಂಪಾದನೋಪಪತ್ತೇಃ,
ಸಾಂಖ್ಯವಾದ ಏವೇಹಾಭಿಪ್ರೇತ ಇತಿ ವಿಶೇಷಾವಧಾರಣಕಾರಣಾಭಾವಾತ್ ।
ಚಮಸವತ್ —
ಯಥಾ ಹಿ ‘ಅರ್ವಾಗ್ಬಿಲಶ್ಚಮಸ ಊರ್ಧ್ವಬುಧ್ನಃ’ (ಬೃ. ಉ. ೨ । ೨ । ೩) ಇತ್ಯಸ್ಮಿನ್ಮಂತ್ರೇ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯೇಣಾಯಂ ನಾಮಾಸೌ ಚಮಸೋಽಭಿಪ್ರೇತ ಇತಿ ನ ಶಕ್ಯತೇ ನಿಯಂತುಮ್ ,
ಸರ್ವತ್ರಾಪಿ ಯಥಾಕಥಂಚಿದರ್ವಾಗ್ಬಿಲತ್ವಾದಿಕಲ್ಪನೋಪಪತ್ತೇಃ,
ಏವಮಿಹಾಪ್ಯವಿಶೇಷಃ ‘
ಅಜಾಮೇಕಾಮ್’
ಇತ್ಯಸ್ಯ ಮಂತ್ರಸ್ಯ ।
ನಾಸ್ಮಿನ್ಮಂತ್ರೇ ಪ್ರಧಾನಮೇವಾಜಾಭಿಪ್ರೇತೇತಿ ಶಕ್ಯತೇ ನಿಯಂತುಮ್ ॥ ೮ ॥
ತತ್ರ ತು ‘ಇದಂ ತಚ್ಛಿರ ಏಷ ಹ್ಯರ್ವಾಗ್ಬಿಲಶ್ಚಮಸ ಊರ್ಧ್ವಬುಧ್ನಃ’ ಇತಿ ವಾಕ್ಯಶೇಷಾಚ್ಚಮಸವಿಶೇಷಪ್ರತಿಪತ್ತಿರ್ಭವತಿ । ಇಹ ಪುನಃ ಕೇಯಮಜಾ ಪ್ರತಿಪತ್ತವ್ಯೇತ್ಯತ್ರ ಬ್ರೂಮಃ —
ಜ್ಯೋತಿರುಪಕ್ರಮಾ ತು ತಥಾ ಹ್ಯಧೀಯತ ಏಕೇ ॥ ೯ ॥
ಪರಮೇಶ್ವರಾದುತ್ಪನ್ನಾ ಜ್ಯೋತಿಃಪ್ರಮುಖಾ ತೇಜೋಬನ್ನಲಕ್ಷಣಾ ಚತುರ್ವಿಧಸ್ಯ ಭೂತಗ್ರಾಮಸ್ಯ ಪ್ರಕೃತಿಭೂತೇಯಮಜಾ ಪ್ರತಿಪತ್ತವ್ಯಾ ।
ತುಶಬ್ದೋಽವಧಾರಣಾರ್ಥಃ —
ಭೂತತ್ರಯಲಕ್ಷಣೈವೇಯಮಜಾ ವಿಜ್ಞೇಯಾ,
ನ ಗುಣತ್ರಯಲಕ್ಷಣಾ ।
ಕಸ್ಮಾತ್ ?
ತಥಾ ಹ್ಯೇಕೇ ಶಾಖಿನಸ್ತೇಜೋಬನ್ನಾನಾಂ ಪರಮೇಶ್ವರಾದುತ್ಪತ್ತಿಮಾಮ್ನಾಯ ತೇಷಾಮೇವ ರೋಹಿತಾದಿರೂಪತಾಮಾಮನಂತಿ — ‘
ಯದಗ್ನೇ ರೋಹಿತಂ ರೂಪಂ ತೇಜಸಸ್ತದ್ರೂಪಂ ಯಚ್ಛುಕ್ಲಂ ತದಪಾಂ ಯತ್ಕೃಷ್ಣಂ ತದನ್ನಸ್ಯ’
ಇತಿ ।
ತಾನ್ಯೇವೇಹ ತೇಜೋಬನ್ನಾನಿ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಯಂತೇ,
ರೋಹಿತಾದಿಶಬ್ದಸಾಮಾನ್ಯಾತ್ ,
ರೋಹಿತಾದೀನಾಂ ಚ ಶಬ್ದಾನಾಂ ರೂಪವಿಶೇಷೇಷು ಮುಖ್ಯತ್ವಾದ್ಭಾಕ್ತತ್ವಾಚ್ಚ ಗುಣವಿಷಯತ್ವಸ್ಯ ।
ಅಸಂದಿಗ್ಧೇನ ಚ ಸಂದಿಗ್ಧಸ್ಯ ನಿಗಮನಂ ನ್ಯಾಯ್ಯಂ ಮನ್ಯಂತೇ ।
ತಥೇಹಾಪಿ ‘ಬ್ರಹ್ಮವಾದಿನೋ ವದಂತಿ । ಕಿಂಕಾರಣಂ ಬ್ರಹ್ಮ’ (ಶ್ವೇ. ಉ. ೧ । ೧) ಇತ್ಯುಪಕ್ರಮ್ಯ ‘ತೇ ಧ್ಯಾನಯೋಗಾನುಗತಾ ಅಪಶ್ಯಂದೇವಾತ್ಮಶಕ್ತಿಂ ಸ್ವಗುಣೈರ್ನಿಗೂಢಾಮ್’ (ಶ್ವೇ. ಉ. ೧ । ೩) ಇತಿ ಪಾರಮೇಶ್ವರ್ಯಾಃ ಶಕ್ತೇಃ ಸಮಸ್ತಜಗದ್ವಿಧಾಯಿನ್ಯಾ ವಾಕ್ಯೋಪಕ್ರಮೇಽವಗಮಾತ್ ।
ವಾಕ್ಯಶೇಷೇಽಪಿ ‘
ಮಾಯಾಂ ತು ಪ್ರಕೃತಿಂ ವಿದ್ಯಾನ್ಮಾಯಿನಂ ತು ಮಹೇಶ್ವರಮ್’
ಇತಿ ‘ಯೋ ಯೋನಿಂ ಯೋನಿಮಧಿತಿಷ್ಠತ್ಯೇಕಃ’ (ಶ್ವೇ. ಉ. ೪ । ೧೧) ಇತಿ ಚ ತಸ್ಯಾ ಏವಾವಗಮಾನ್ನ ಸ್ವತಂತ್ರಾ ಕಾಚಿತ್ಪ್ರಕೃತಿಃ ಪ್ರಧಾನಂ ನಾಮಾಜಾಮಂತ್ರೇಣಾಮ್ನಾಯತ ಇತಿ ಶಕ್ಯತೇ ವಕ್ತುಮ್ ।
ಪ್ರಕರಣಾತ್ತು ಸೈವ ದೈವೀ ಶಕ್ತಿರವ್ಯಾಕೃತನಾಮರೂಪಾ ನಾಮರೂಪಯೋಃ ಪ್ರಾಗವಸ್ಥಾ ಅನೇನಾಪಿ ಮಂತ್ರೇಣಾಮ್ನಾಯತ ಇತ್ಯುಚ್ಯತೇ ।
ತಸ್ಯಾಶ್ಚ ಸ್ವವಿಕಾರವಿಷಯೇಣ ತ್ರೈರೂಪ್ಯೇಣ ತ್ರೈರೂಪ್ಯಮುಕ್ತಮ್ ॥ ೯ ॥
ಕಥಂ ಪುನಸ್ತೇಜೋಬನ್ನಾನಾಂ ತ್ರೈರೂಪ್ಯೇಣ ತ್ರಿರೂಪಾ ಅಜಾ ಪ್ರತಿಪತ್ತುಂ ಶಕ್ಯತೇ, ಯಾವತಾ ನ ತಾವತ್ತೇಜೋಬನ್ನೇಷ್ವಜಾಕೃತಿರಸ್ತಿ, ನ ಚ ತೇಜೋಬನ್ನಾನಾಂ ಜಾತಿಶ್ರವಣಾದಜಾತಿನಿಮಿತ್ತೋಽಪ್ಯಜಾಶಬ್ದಃ ಸಂಭವತೀತಿ; ಅತ ಉತ್ತರಂ ಪಠತಿ —
ಕಲ್ಪನೋಪದೇಶಾಚ್ಚ ಮಧ್ವಾದಿವದವಿರೋಧಃ ॥ ೧೦ ॥
ನಾಯಮಜಾಕೃತಿನಿಮಿತ್ತೋಽಜಾಶಬ್ದಃ ।
ನಾಪಿ ಯೌಗಿಕಃ ।
ಕಿಂ ತರ್ಹಿ ?
ಕಲ್ಪನೋಪದೇಶೋಽಯಮ್ —
ಅಜಾರೂಪಕಕೢಪ್ತಿಸ್ತೇಜೋಬನ್ನಲಕ್ಷಣಾಯಾಶ್ಚರಾಚರಯೋನೇರುಪದಿಶ್ಯತೇ ।
ಯಥಾ ಹಿ ಲೋಕೇ ಯದೃಚ್ಛಯಾ ಕಾಚಿದಜಾ ರೋಹಿತಶುಕ್ಲಕೃಷ್ಣವರ್ಣಾ ಸ್ಯಾದ್ಬಹುಬರ್ಕರಾ ಸರೂಪಬರ್ಕರಾ ಚ,
ತಾಂ ಚ ಕಶ್ಚಿದಜೋ ಜುಷಮಾಣೋಽನುಶಯೀತ,
ಕಶ್ಚಿಚ್ಚೈನಾಂ ಭುಕ್ತಭೋಗಾಂ ಜಹ್ಯಾತ್ —
ಏವಮಿಯಮಪಿ ತೇಜೋಬನ್ನಲಕ್ಷಣಾ ಭೂತಪ್ರಕೃತಿಸ್ತ್ರಿವರ್ಣಾ ಬಹು ಸರೂಪಂ ಚರಾಚರಲಕ್ಷಣಂ ವಿಕಾರಜಾತಂ ಜನಯತಿ,
ಅವಿದುಷಾ ಚ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞೇನೋಪಭುಜ್ಯತೇ,
ವಿದುಷಾ ಚ ಪರಿತ್ಯಜ್ಯತ ಇತಿ ।
ನ ಚೇದಮಾಶಂಕಿತವ್ಯಮ್ —
ಏಕಃ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞೋಽನುಶೇತೇ ಅನ್ಯೋ ಜಹಾತೀತ್ಯತಃ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಭೇದಃ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕಃ ಪರೇಷಾಮಿಷ್ಟಃ ಪ್ರಾಪ್ನೋತೀತಿ ।
ನ ಹೀಯಂ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಭೇದಪ್ರತಿಪಿಪಾದಯಿಷಾ ।
ಕಿಂತು ಬಂಧಮೋಕ್ಷವ್ಯವಸ್ಥಾಪ್ರತಿಪಿಪಾದಯಿಷಾ ತ್ವೇಷಾ ।
ಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ತು ಭೇದಮನೂದ್ಯ ಬಂಧಮೋಕ್ಷವ್ಯವಸ್ಥಾ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತೇ ।
ಭೇದಸ್ತೂಪಾಧಿನಿಮಿತ್ತೋ ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನಕಲ್ಪಿತಃ;
ನ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕಃ।
‘ಏಕೋ ದೇವಃ ಸರ್ವಭೂತೇಷು ಗೂಢಃ ಸರ್ವವ್ಯಾಪೀ ಸರ್ವಭೂತಾಂತರಾತ್ಮಾ’ (ಶ್ವೇ. ಉ. ೬ । ೧೧) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಭ್ಯಃ ।
ಮಧ್ವಾದಿವತ್ —
ಯಥಾ ಆದಿತ್ಯಸ್ಯಾಮಧುನೋ ಮಧುತ್ವಮ್,
ವಾಚಶ್ಚಾಧೇನೋರ್ಧೇನುತ್ವಮ್ ,
ದ್ಯುಲೋಕಾದೀನಾಂ ಚಾನಗ್ನೀನಾಮಗ್ನಿತ್ವಮ್ —
ಇತ್ಯೇವಂಜಾತೀಯಕಂ ಕಲ್ಪ್ಯತೇ,
ಏವಮಿದಮನಜಾಯಾ ಅಜಾತ್ವಂ ಕಲ್ಪ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತಸ್ಮಾದವಿರೋಧಸ್ತೇಜೋಬನ್ನೇಷ್ವಜಾಶಬ್ದಪ್ರಯೋಗಸ್ಯ ॥ ೧೦ ॥
ನ ಸಂಖ್ಯೋಪಸಂಗ್ರಹಾದಪಿ ನಾನಾಭಾವಾದತಿರೇಕಾಚ್ಚ ॥ ೧೧ ॥
ಏವಂ ಪರಿಹೃತೇಽಪ್ಯಜಾಮಂತ್ರೇ ಪುನರನ್ಯಸ್ಮಾನ್ಮಂತ್ರಾತ್ಸಾಂಖ್ಯಃ ಪ್ರತ್ಯವತಿಷ್ಠತೇ —
‘ಯಸ್ಮಿನ್ಪಂಚ ಪಂಚಜನಾ ಆಕಾಶಶ್ಚ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಃ । ತಮೇವ ಮನ್ಯ ಆತ್ಮಾನಂ ವಿದ್ವಾನ್ಬ್ರಹ್ಮಾಮೃತೋಽಮೃತಮ್’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೪ । ೧೭) ಇತಿ ।
ಅಸ್ಮಿನ್ಮಂತ್ರೇ ಪಂಚ ಪಂಚಜನಾ ಇತಿ ಪಂಚಸಂಖ್ಯಾವಿಷಯಾ ಅಪರಾ ಪಂಚಸಂಖ್ಯಾ ಶ್ರೂಯತೇ,
ಪಂಚಶಬ್ದದ್ವಯದರ್ಶನಾತ್ ।
ತ ಏತೇ ಪಂಚ ಪಂಚಕಾಃ ಪಂಚವಿಂಶತಿಃ ಸಂಪದ್ಯಂತೇ ।
ತಯಾ ಚ ಪಂಚವಿಂಶತಿಸಂಖ್ಯಯಾ ಯಾವಂತಃ ಸಂಖ್ಯೇಯಾ ಆಕಾಂಕ್ಷ್ಯಂತೇ ತಾವಂತ್ಯೇವ ಚ ತತ್ತ್ವಾನಿ ಸಾಂಖ್ಯೈಃ ಸಂಖ್ಯಾಯಂತೇ — ‘
ಮೂಲಪ್ರಕೃತಿರವಿಕೃತಿರ್ಮಹದಾದ್ಯಾಃ ಪ್ರಕೃತಿವಿಕೃತಯಃ ಸಪ್ತ ।
ಷೋಡಶಕಶ್ಚ ವಿಕಾರೋ ನ ಪ್ರಕೃತಿರ್ನ ವಿಕೃತಿಃ ಪುರುಷಃ’
ಇತಿ ।
ತಯಾ ಶ್ರುತಿಪ್ರಸಿದ್ಧಯಾ ಪಂಚವಿಂಶತಿಸಂಖ್ಯಯಾ ತೇಷಾಂ ಸ್ಮೃತಿಪ್ರಸಿದ್ಧಾನಾಂ ಪಂಚವಿಂಶತಿತತ್ತ್ವಾನಾಮುಪಸಂಗ್ರಹಾತ್ಪ್ರಾಪ್ತಂ ಪುನಃ ಶ್ರುತಿಮತ್ತ್ವಮೇವ ಪ್ರಧಾನಾದೀನಾಮ್ ॥
ತತೋ ಬ್ರೂಮಃ — ನ ಸಂಖ್ಯೋಪಸಂಗ್ರಹಾದಪಿ ಪ್ರಧಾನಾದೀನಾಂ ಶ್ರುತಿಮತ್ತ್ವಂ ಪ್ರತ್ಯಾಶಾ ಕರ್ತವ್ಯಾ । ಕಸ್ಮಾತ್ ? ನಾನಾಭಾವಾತ್ । ನಾನಾ ಹ್ಯೇತಾನಿ ಪಂಚವಿಂಶತಿಸ್ತತ್ತ್ವಾನಿ । ನೈಷಾಂ ಪಂಚಶಃ ಪಂಚಶಃ ಸಾಧಾರಣೋ ಧರ್ಮೋಽಸ್ತಿ, ಯೇನ ಪಂಚವಿಂಶತೇರಂತರಾಲೇ ಪರಾಃ ಪಂಚ ಪಂಚ ಸಂಖ್ಯಾ ನಿವಿಶೇರನ್ । ನ ಹ್ಯೇಕನಿಬಂಧನಮಂತರೇಣ ನಾನಾಭೂತೇಷು ದ್ವಿತ್ವಾದಿಕಾಃ ಸಂಖ್ಯಾ ನಿವಿಶಂತೇ । ಅಥೋಚ್ಯೇತ — ಪಂಚವಿಂಶತಿಸಂಖ್ಯೈವೇಯಮವಯವದ್ವಾರೇಣ ಲಕ್ಷ್ಯತೇ, ಯಥಾ ‘ಪಂಚ ಸಪ್ತ ಚ ವರ್ಷಾಣಿ ನ ವವರ್ಷ ಶತಕ್ರತುಃ’ ಇತಿ ದ್ವಾದಶವಾರ್ಷಿಕೀಮನಾವೃಷ್ಟಿಂ ಕಥಯಂತಿ, ತದ್ವದಿತಿ; ತದಪಿ ನೋಪಪದ್ಯತೇ । ಅಯಮೇವಾಸ್ಮಿನ್ಪಕ್ಷೇ ದೋಷಃ, ಯಲ್ಲಕ್ಷಣಾಶ್ರಯಣೀಯಾ ಸ್ಯಾತ್ । ಪರಶ್ಚಾತ್ರ ಪಂಚಶಬ್ದೋ ಜನಶಬ್ದೇನ ಸಮಸ್ತಃ ಪಂಚಜನಾಃ ಇತಿ, ಭಾಷಿಕೇಣ ಸ್ವರೇಣೈಕಪದತ್ವನಿಶ್ಚಯಾತ್ । ಪ್ರಯೋಗಾಂತರೇ ಚ ‘ಪಂಚಾನಾಂ ತ್ವಾ ಪಂಚಜನಾನಾಮ್’ (ತೈ. ಸಂ. ೧ । ೬ । ೨ । ೨) ಇತ್ಯೈಕಪದ್ಯೈಕಸ್ವರ್ಯೈಕವಿಭಕ್ತಿಕತ್ವಾವಗಮಾತ್ । ಸಮಸ್ತತ್ವಾಚ್ಚ ನ ವೀಪ್ಸಾ ‘ಪಂಚ ಪಂಚ’ ಇತಿ । ತೇನ ನ ಪಂಚಕದ್ವಯಗ್ರಹಣಂ ಪಂಚ ಪಂಚೇತಿ । ನ ಚ ಪಂಚಸಂಖ್ಯಾಯಾ ಏಕಸ್ಯಾಃ ಪಂಚಸಂಖ್ಯಯಾ ಪರಯಾ ವಿಶೇಷಣಮ್ ‘ಪಂಚ ಪಂಚಕಾಃ’ ಇತಿ, ಉಪಸರ್ಜನಸ್ಯ ವಿಶೇಷಣೇನಾಸಂಯೋಗಾತ್ । ನನ್ವಾಪನ್ನಪಂಚಸಂಖ್ಯಾಕಾ ಜನಾ ಏವ ಪುನಃ ಪಂಚಸಂಖ್ಯಯಾ ವಿಶೇಷ್ಯಮಾಣಾಃ ಪಂಚವಿಂಶತಿಃ ಪ್ರತ್ಯೇಷ್ಯಂತೇ, ಯಥಾ ಪಂಚ ಪಂಚಪೂಲ್ಯ ಇತಿ ಪಂಚವಿಂಶತಿಃ ಪೂಲಾಃ ಪ್ರತೀಯಂತೇ, ತದ್ವತ್ । ನೇತಿ ಬ್ರೂಮಃ । ಯುಕ್ತಂ ಯತ್ಪಂಚಪೂಲೀಶಬ್ದಸ್ಯ ಸಮಾಹಾರಾಭಿಪ್ರಾಯತ್ವಾತ್ ಕತೀತಿ ಸತ್ಯಾಂ ಭೇದಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾಂ ಪಂಚ ಪಂಚಪೂಲ್ಯ ಇತಿ ವಿಶೇಷಣಮ್ । ಇಹ ತು ಪಂಚ ಜನಾ ಇತ್ಯಾದಿತ ಏವ ಭೇದೋಪಾದಾನಾತ್ಕತೀತ್ಯಸತ್ಯಾಂ ಭೇದಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾಂ ನ ಪಂಚ ಪಂಚಜನಾ ಇತಿ ವಿಶೇಷಣಂ ಭವೇತ್ । ಭವದಪೀದಂ ವಿಶೇಷಣಂ ಪಂಚಸಂಖ್ಯಾಯಾ ಏವ ಭವೇತ್; ತತ್ರ ಚೋಕ್ತೋ ದೋಷಃ । ತಸ್ಮಾತ್ಪಂಚ ಪಂಚಜನಾ ಇತಿ ನ ಪಂಚವಿಂಶತಿತತ್ತ್ವಾಭಿಪ್ರಾಯಮ್ । ಅತಿರೇಕಾಚ್ಚ ನ ಪಂಚವಿಂಶತಿತತ್ತ್ವಾಭಿಪ್ರಾಯಮ್ । ಅತಿರೇಕೋ ಹಿ ಭವತ್ಯಾತ್ಮಾಕಾಶಾಭ್ಯಾಂ ಪಂಚವಿಂಶತಿಸಂಖ್ಯಾಯಾಃ । ಆತ್ಮಾ ತಾವದಿಹ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾಂ ಪ್ರತ್ಯಾಧಾರತ್ವೇನ ನಿರ್ದಿಷ್ಟಃ, ‘ಯಸ್ಮಿನ್’ ಇತಿ ಸಪ್ತಮೀಸೂಚಿತಸ್ಯ ‘ತಮೇವ ಮನ್ಯ ಆತ್ಮಾನಮ್’ ಇತ್ಯಾತ್ಮತ್ವೇನಾನುಕರ್ಷಣಾತ್ । ಆತ್ಮಾ ಚ ಚೇತನಃ ಪುರುಷಃ; ಸ ಚ ಪಂಚವಿಂಶತಾವಂತರ್ಗತ ಏವೇತಿ ನ ತಸ್ಯೈವಾಧಾರತ್ವಮಾಧೇಯತ್ವಂ ಚ ಯುಜ್ಯತೇ । ಅರ್ಥಾಂತರಪರಿಗ್ರಹೇ ಚ ತತ್ತ್ವಸಂಖ್ಯಾತಿರೇಕಃ ಸಿದ್ಧಾಂತವಿರುದ್ಧಃ ಪ್ರಸಜ್ಯೇತ । ತಥಾ ‘ಆಕಾಶಶ್ಚ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಃ’ ಇತ್ಯಾಕಾಶಸ್ಯಾಪಿ ಪಂಚವಿಂಶತಾವಂತರ್ಗತಸ್ಯ ನ ಪೃಥಗುಪಾದಾನಂ ನ್ಯಾಯ್ಯಮ್; ಅರ್ಥಾಂತರಪರಿಗ್ರಹೇ ಚೋಕ್ತಂ ದೂಷಣಮ್ । ಕಥಂ ಚ ಸಂಖ್ಯಾಮಾತ್ರಶ್ರವಣೇ ಸತ್ಯಶ್ರುತಾನಾಂ ಪಂಚವಿಂಶತಿತತ್ತ್ವಾನಾಮುಪಸಂಗ್ರಹಃ ಪ್ರತೀಯೇತ ? ಜನಶಬ್ದಸ್ಯ ತತ್ತ್ವೇಷ್ವರೂಢತ್ವಾತ್ , ಅರ್ಥಾಂತರೋಪಸಂಗ್ರಹೇಽಪಿ ಸಂಖ್ಯೋಪಪತ್ತೇಃ । ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ಪಂಚ ಪಂಚಜನಾ ಇತಿ ? ಉಚ್ಯತೇ — ‘ದಿಕ್ಸಂಖ್ಯೇ ಸಂಜ್ಞಾಯಾಮ್’ (ಪಾ. ಸೂ. ೨ । ೧ । ೫೦) ಇತಿ ವಿಶೇಷಸ್ಮರಣಾತ್ಸಂಜ್ಞಾಯಾಮೇವ ಪಂಚಶಬ್ದಸ್ಯ ಜನಶಬ್ದೇನ ಸಮಾಸಃ । ತತಶ್ಚ ರೂಢತ್ವಾಭಿಪ್ರಾಯೇಣೈವ ಕೇಚಿತ್ಪಂಚಜನಾ ನಾಮ ವಿವಕ್ಷ್ಯಂತೇ, ನ ಸಾಂಖ್ಯತತ್ತ್ವಾಭಿಪ್ರಾಯೇಣ । ತೇ ಕತೀತ್ಯಸ್ಯಾಮಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾಂ ಪುನಃ ಪಂಚೇತಿ ಪ್ರಯುಜ್ಯತೇ । ಪಂಚಜನಾ ನಾಮ ಯೇ ಕೇಚಿತ್ , ತೇ ಚ ಪಂಚೈವೇತ್ಯರ್ಥಃ, ಸಪ್ತರ್ಷಯಃ ಸಪ್ತೇತಿ ಯಥಾ ॥ ೧೧ ॥
ಕೇ ಪುನಸ್ತೇ ಪಂಚಜನಾ ನಾಮೇತಿ, ತದುಚ್ಯತೇ —
ಪ್ರಾಣಾದಯೋ ವಾಕ್ಯಶೇಷಾತ್ ॥ ೧೨ ॥
‘
ಯಸ್ಮಿನ್ಪಂಚ ಪಂಚಜನಾಃ’
ಇತ್ಯತ ಉತ್ತರಸ್ಮಿನ್ಮಂತ್ರೇ ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪನಿರೂಪಣಾಯ ಪ್ರಾಣಾದಯಃ ಪಂಚ ನಿರ್ದಿಷ್ಟಾಃ — ‘
ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಪ್ರಾಣಮುತ ಚಕ್ಷುಷಶ್ಚಕ್ಷುರುತ ಶ್ರೋತ್ರಸ್ಯ ಶ್ರೋತ್ರಮನ್ನಸ್ಯಾನ್ನಂ ಮನಸೋ ಯೇ ಮನೋ ವಿದುಃ’
ಇತಿ ।
ತೇಽತ್ರ ವಾಕ್ಯಶೇಷಗತಾಃ ಸನ್ನಿಧಾನಾತ್ಪಂಚಜನಾ ವಿವಕ್ಷ್ಯಂತೇ ।
ಕಥಂ ಪುನಃ ಪ್ರಾಣಾದಿಷು ಜನಶಬ್ದಪ್ರಯೋಗಃ ?
ತತ್ತ್ವೇಷು ವಾ ಕಥಂ ಜನಶಬ್ದಪ್ರಯೋಗಃ ?
ಸಮಾನೇ ತು ಪ್ರಸಿದ್ಧ್ಯತಿಕ್ರಮೇ ವಾಕ್ಯಶೇಷವಶಾತ್ಪ್ರಾಣಾದಯ ಏವ ಗ್ರಹೀತವ್ಯಾ ಭವಂತಿ ।
ಜನಸಂಬಂಧಾಚ್ಚ ಪ್ರಾಣಾದಯೋ ಜನಶಬ್ದಭಾಜೋ ಭವಂತಿ ।
ಜನವಚನಶ್ಚ ಪುರುಷಶಬ್ದಃ ಪ್ರಾಣೇಷು ಪ್ರಯುಕ್ತಃ —
‘ತೇ ವಾ ಏತೇ ಪಂಚ ಬ್ರಹ್ಮಪುರುಷಾಃ’ (ಛಾ. ಉ. ೩ । ೧೩ । ೬) ಇತ್ಯತ್ರ ।
‘ಪ್ರಾಣೋ ಪಿತಾ ಪ್ರಾಣೋ ಹ ಮಾತಾ’ (ಛಾ. ಉ. ೭ । ೧೫ । ೧) ಇತ್ಯಾದಿ ಚ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಮ್ ।
ಸಮಾಸಬಲಾಚ್ಚ ಸಮುದಾಯಸ್ಯ ರೂಢತ್ವಮವಿರುದ್ಧಮ್ ।
ಕಥಂ ಪುನರಸತಿ ಪ್ರಥಮಪ್ರಯೋಗೇ ರೂಢಿಃ ಶಕ್ಯಾಶ್ರಯಿತುಮ್ ?
ಶಕ್ಯಾ ಉದ್ಭಿದಾದಿವದಿತ್ಯಾಹ —
ಪ್ರಸಿದ್ಧಾರ್ಥಸನ್ನಿಧಾನೇ ಹ್ಯಪ್ರಸಿದ್ಧಾರ್ಥಃ ಶಬ್ದಃ ಪ್ರಯುಜ್ಯಮಾನಃ ಸಮಭಿವ್ಯಾಹಾರಾತ್ತದ್ವಿಷಯೋ ನಿಯಮ್ಯತೇ;
ಯಥಾ ‘
ಉದ್ಭಿದಾ ಯಜೇತ’ ‘
ಯೂಪಂ ಛಿನತ್ತಿ’ ‘
ವೇದಿಂ ಕರೋತಿ’
ಇತಿ ।
ತಥಾ ಅಯಮಪಿ ಪಂಚಜನಶಬ್ದಃ ಸಮಾಸಾನ್ವಾಖ್ಯಾನಾದವಗತಸಂಜ್ಞಾಭಾವಃ ಸಂಜ್ಞ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷೀ ವಾಕ್ಯಶೇಷಸಮಭಿವ್ಯಾಹೃತೇಷು ಪ್ರಾಣಾದಿಷು ವರ್ತಿಷ್ಯತೇ ।
ಕೈಶ್ಚಿತ್ತು ದೇವಾಃ ಪಿತರೋ ಗಂಧರ್ವಾ ಅಸುರಾ ರಕ್ಷಾಂಸಿ ಚ ಪಂಚ ಪಂಚಜನಾ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಾಃ ।
ಅನ್ಯೈಶ್ಚ ಚತ್ವಾರೋ ವರ್ಣಾ ನಿಷಾದಪಂಚಮಾಃ ಪರಿಗೃಹೀತಾಃ ।
ಕ್ವಚಿಚ್ಚ ‘ಯತ್ಪಾಂಚಜನ್ಯಯಾ ವಿಶಾ’ (ಋ. ಸಂ. ೮ । ೬೩ । ೭) ಇತಿ ಪ್ರಜಾಪರಃ ಪ್ರಯೋಗಃ ಪಂಚಜನಶಬ್ದಸ್ಯ ದೃಶ್ಯತೇ ।
ತತ್ಪರಿಗ್ರಹೇಽಪೀಹ ನ ಕಶ್ಚಿದ್ವಿರೋಧಃ ।
ಆಚಾರ್ಯಸ್ತು ನ ಪಂಚವಿಂಶತೇಸ್ತತ್ತ್ವಾನಾಮಿಹ ಪ್ರತೀತಿರಸ್ತೀತ್ಯೇವಂಪರತಯಾ ‘
ಪ್ರಾಣಾದಯೋ ವಾಕ್ಯಶೇಷಾತ್’
ಇತಿ ಜಗಾದ ॥ ೧೨ ॥
ಭವೇಯುಸ್ತಾವತ್ಪ್ರಾಣಾದಯಃ ಪಂಚಜನಾ ಮಾಧ್ಯಂದಿನಾನಾಮ್ , ಯೇಽನ್ನಂ ಪ್ರಾಣಾದಿಷ್ವಾಮನಂತಿ । ಕಾಣ್ವಾನಾಂ ತು ಕಥಂ ಪ್ರಾಣಾದಯಃ ಪಂಚಜನಾ ಭವೇಯುಃ, ಯೇಽನ್ನಂ ಪ್ರಾಣಾದಿಷು ನಾಮನಂತೀತಿ — ಅತ ಉತ್ತರಂ ಪಠತಿ —
ಜ್ಯೋತಿಷೈಕೇಷಾಮಸತ್ಯನ್ನೇ ॥ ೧೩ ॥
ಅಸತ್ಯಪಿ ಕಾಣ್ವಾನಾಮನ್ನೇ ಜ್ಯೋತಿಷಾ ತೇಷಾಂ ಪಂಚಸಂಖ್ಯಾ ಪೂರ್ಯೇತ । ತೇಽಪಿ ಹಿ ‘ಯಸ್ಮಿನ್ಪಂಚ ಪಂಚಜನಾಃ’ ಇತ್ಯತಃ ಪೂರ್ವಸ್ಮಿನ್ಮಂತ್ರೇ ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪನಿರೂಪಣಾಯೈವ ಜ್ಯೋತಿರಧೀಯತೇ ‘ತದ್ದೇವಾ ಜ್ಯೋತಿಷಾಂ ಜ್ಯೋತಿಃ’ ಇತಿ । ಕಥಂ ಪುನರುಭಯೇಷಾಮಪಿ ತುಲ್ಯವದಿದಂ ಜ್ಯೋತಿಃ ಪಠ್ಯಮಾನಂ ಸಮಾನಮಂತ್ರಗತಯಾ ಪಂಚಸಂಖ್ಯಯಾ ಕೇಷಾಂಚಿದ್ಗೃಹ್ಯತೇ ಕೇಷಾಂಚಿನ್ನೇತಿ — ಅಪೇಕ್ಷಾಭೇದಾದಿತ್ಯಾಹ — ಮಾಧ್ಯಂದಿನಾನಾಂ ಹಿ ಸಮಾನಮಂತ್ರಪಠಿತಪ್ರಾಣಾದಿಪಂಚಜನಲಾಭಾನ್ನಾಸ್ಮಿನ್ಮಂತ್ರಾಂತರಪಠಿತೇ ಜ್ಯೋತಿಷ್ಯಪೇಕ್ಷಾ ಭವತಿ । ತದಲಾಭಾತ್ತು ಕಾಣ್ವಾನಾಂ ಭವತ್ಯಪೇಕ್ಷಾ । ಅಪೇಕ್ಷಾಭೇದಾಚ್ಚ ಸಮಾನೇಽಪಿ ಮಂತ್ರೇ ಜ್ಯೋತಿಷೋ ಗ್ರಹಣಾಗ್ರಹಣೇ । ಯಥಾ ಸಮಾನೇಽಪ್ಯತಿರಾತ್ರೇ ವಚನಭೇದಾತ್ಷೋಡಶಿನೋ ಗ್ರಹಣಾಗ್ರಹಣೇ, ತದ್ವತ್ । ತದೇವಂ ನ ತಾವಚ್ಛ್ರುತಿಪ್ರಸಿದ್ಧಿಃ ಕಾಚಿತ್ಪ್ರಧಾನವಿಷಯಾಸ್ತಿ । ಸ್ಮೃತಿನ್ಯಾಯಪ್ರಸಿದ್ಧೀ ತು ಪರಿಹರಿಷ್ಯೇತೇ ॥ ೧೩ ॥
ಕಾರಣತ್ವೇನ ಚಾಕಾಶಾದಿಷು ಯಥಾವ್ಯಪದಿಷ್ಟೋಕ್ತೇಃ ॥ ೧೪ ॥
ಸಮಾಕರ್ಷಾತ್ ॥ ೧೫ ॥
‘ಅಸದ್ವಾ ಇದಮಗ್ರ ಆಸೀತ್’ (ತೈ. ಉ. ೨ । ೭ । ೧) ಇತಿ ನಾತ್ರಾಸನ್ನಿರಾತ್ಮಕಂ ಕಾರಣತ್ವೇನ ಶ್ರಾವ್ಯತೇ ।
ಯತಃ ‘ಅಸನ್ನೇವ ಸ ಭವತಿ । ಅಸದ್ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ವೇದ ಚೇತ್ । ಅಸ್ತಿ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಚೇದ್ವೇದ । ಸಂತಮೇನಂ ತತೋ ವಿದುಃ’ (ತೈ. ಉ. ೨ । ೬ । ೧) ಇತ್ಯಸದ್ವಾದಾಪವಾದೇನಾಸ್ತಿತ್ವಲಕ್ಷಣಂ ಬ್ರಹ್ಮಾನ್ನಮಯಾದಿಕೋಶಪರಂಪರಯಾ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮಾನಂ ನಿರ್ಧಾರ್ಯ, ‘
ಸೋಽಕಾಮಯತ’
ಇತಿ ತಮೇವ ಪ್ರಕೃತಂ ಸಮಾಕೃಷ್ಯ,
ಸಪ್ರಪಂಚಾಂ ಸೃಷ್ಟಿಂ ತಸ್ಮಾಚ್ಛ್ರಾವಯಿತ್ವಾ, ‘
ತತ್ಸತ್ಯಮಿತ್ಯಾಚಕ್ಷತೇ’
ಇತಿ ಚೋಪಸಂಹೃತ್ಯ, ‘
ತದಪ್ಯೇಷ ಶ್ಲೋಕೋ ಭವತಿ’
ಇತಿ ತಸ್ಮಿನ್ನೇವ ಪ್ರಕೃತೇಽರ್ಥೇ ಶ್ಲೋಕಮಿಮಮುದಾಹರತಿ —
‘ಅಸದ್ವಾ ಇದಮಗ್ರ ಆಸೀತ್’ (ತೈ. ಉ. ೨ । ೭ । ೧) ಇತಿ ।
ಯದಿ ತ್ವಸನ್ನಿರಾತ್ಮಕಮಸ್ಮಿಞ್ಶ್ಲೋಕೇಽಭಿಪ್ರೇಯೇತ,
ತತೋಽನ್ಯಸಮಾಕರ್ಷಣೇಽನ್ಯಸ್ಯೋದಾಹರಣಾದಸಂಬದ್ಧಂ ವಾಕ್ಯಮಾಪದ್ಯೇತ ।
ತಸ್ಮಾನ್ನಾಮರೂಪವ್ಯಾಕೃತವಸ್ತುವಿಷಯಃ ಪ್ರಾಯೇಣ ಸಚ್ಛಬ್ದಃ ಪ್ರಸಿದ್ಧ ಇತಿ ತದ್ವ್ಯಾಕರಣಾಭಾವಾಪೇಕ್ಷಯಾ ಪ್ರಾಗುತ್ಪತ್ತೇಃ ಸದೇವ ಬ್ರಹ್ಮಾಸದಿವಾಸೀದಿತ್ಯುಪಚರ್ಯತೇ ।
ಏಷೈವ ‘ಅಸದೇವೇದಮಗ್ರ ಆಸೀತ್’ (ಛಾ. ಉ. ೩ । ೧೯ । ೧) ಇತ್ಯತ್ರಾಪಿ ಯೋಜನಾ, ‘
ತತ್ಸದಾಸೀತ್’
ಇತಿ ಸಮಾಕರ್ಷಣಾತ್;
ಅತ್ಯಂತಾಭಾವಾಭ್ಯುಪಗಮೇ ಹಿ ‘
ತತ್ಸದಾಸೀತ್’
ಇತಿ ಕಿಂ ಸಮಾಕೃಷ್ಯೇತ ?
‘ತದ್ಧೈಕ ಆಹುರಸದೇವೇದಮಗ್ರ ಆಸೀತ್’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೨ । ೧) ಇತ್ಯತ್ರಾಪಿ ನ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಾಭಿಪ್ರಾಯೇಣಾಯಮೇಕೀಯಮತೋಪನ್ಯಾಸಃ,
ಕ್ರಿಯಾಯಾಮಿವ ವಸ್ತುನಿ ವಿಕಲ್ಪಸ್ಯಾಸಂಭವಾತ್ ।
ತಸ್ಮಾಚ್ಛ್ರುತಿಪರಿಗೃಹೀತಸತ್ಪಕ್ಷದಾರ್ಢ್ಯಾಯೈವಾಯಂ ಮಂದಮತಿಪರಿಕಲ್ಪಿತಸ್ಯಾಸತ್ಪಕ್ಷಸ್ಯೋಪನ್ಯಸ್ಯ ನಿರಾಸ ಇತಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ ।
‘ತದ್ಧೇದಂ ತರ್ಹ್ಯವ್ಯಾಕೃತಮಾಸೀತ್’ (ಬೃ. ಉ. ೧ । ೪ । ೭) ಇತ್ಯತ್ರಾಪಿ ನ ನಿರಧ್ಯಕ್ಷಸ್ಯ ಜಗತೋ ವ್ಯಾಕರಣಂ ಕಥ್ಯತೇ, ‘
ಸ ಏಷ ಇಹ ಪ್ರವಿಷ್ಟ ಆ ನಖಾಗ್ರೇಭ್ಯಃ’
ಇತ್ಯಧ್ಯಕ್ಷಸ್ಯ ವ್ಯಾಕೃತಕಾರ್ಯಾನುಪ್ರವೇಶಿತ್ವೇನ ಸಮಾಕರ್ಷಾತ್ ।
ನಿರಧ್ಯಕ್ಷೇ ವ್ಯಾಕರಣಾಭ್ಯುಪಗಮೇ ಹ್ಯನಂತರೇಣ ಪ್ರಕೃತಾವಲಂಬಿನಾ ಸ ಇತ್ಯನೇನ ಸರ್ವನಾಮ್ನಾ ಕಃ ಕಾರ್ಯಾನುಪ್ರವೇಶಿತ್ವೇನ ಸಮಾಕೃಷ್ಯೇತ ?
ಚೇತನಸ್ಯ ಚಾಯಮಾತ್ಮನಃ ಶರೀರೇಽನುಪ್ರವೇಶಃ ಶ್ರೂಯತೇ,
ಅನುಪ್ರವಿಷ್ಟಸ್ಯ ಚೇತನತ್ವಶ್ರವಣಾತ್ — ‘
ಪಶ್ಯꣳಶ್ಚಕ್ಷುಃ ಶೃಣ್ವಞ್ಶ್ರೋತ್ರಂ ಮನ್ವಾನೋ ಮನಃ’
ಇತಿ ।
ಅಪಿ ಚ ಯಾದೃಶಮಿದಮದ್ಯತ್ವೇ ನಾಮರೂಪಾಭ್ಯಾಂ ವ್ಯಾಕ್ರಿಯಮಾಣಂ ಜಗತ್ಸಾಧ್ಯಕ್ಷಂ ವ್ಯಾಕ್ರಿಯತೇ,
ಏವಮಾದಿಸರ್ಗೇಽಪೀತಿ ಗಮ್ಯತೇ,
ದೃಷ್ಟವಿಪರೀತಕಲ್ಪನಾನುಪಪತ್ತೇಃ ।
ಶ್ರುತ್ಯಂತರಮಪಿ ‘ಅನೇನ ಜೀವೇನಾತ್ಮನಾನುಪ್ರವಿಶ್ಯ ನಾಮರೂಪೇ ವ್ಯಾಕರವಾಣಿ’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೩ । ೨) ಇತಿ ಸಾಧ್ಯಕ್ಷಾಮೇವ ಜಗತೋ ವ್ಯಾಕ್ರಿಯಾಂ ದರ್ಶಯತಿ । ‘
ವ್ಯಾಕ್ರಿಯತ’
ಇತ್ಯಪಿ ಕರ್ಮಕರ್ತರಿ ಲಕಾರಃ ಸತ್ಯೇವ ಪರಮೇಶ್ವರೇ ವ್ಯಾಕರ್ತರಿ ಸೌಕರ್ಯಮಪೇಕ್ಷ್ಯ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಃ —
ಯಥಾ ಲೂಯತೇ ಕೇದಾರಃ ಸ್ವಯಮೇವೇತಿ ಸತ್ಯೇವ ಪೂರ್ಣಕೇ ಲವಿತರಿ ।
ಯದ್ವಾ ಕರ್ಮಣ್ಯೇವೈಷ ಲಕಾರೋಽರ್ಥಾಕ್ಷಿಪ್ತಂ ಕರ್ತಾರಮಪೇಕ್ಷ್ಯ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಃ —
ಯಥಾ ಗಮ್ಯತೇ ಗ್ರಾಮ ಇತಿ ॥ ೧೫ ॥
ಜಗದ್ವಾಚಿತ್ವಾತ್ ॥ ೧೬ ॥
ಕೌಷೀತಕಿಬ್ರಾಹ್ಮಣೇ ಬಾಲಾಕ್ಯಜಾತಶತ್ರುಸಂವಾದೇ ಶ್ರೂಯತೇ —
‘ಯೋ ವೈ ಬಾಲಾಕ ಏತೇಷಾಂ ಪುರುಷಾಣಾಂ ಕರ್ತಾ ಯಸ್ಯ ವೈತತ್ಕರ್ಮ ಸ ವೈ ವೇದಿತವ್ಯಃ’ (ಕೌ. ಬ್ರಾ. ೪ । ೧೮) ಇತಿ ।
ತತ್ರ ಕಿಂ ಜೀವೋ ವೇದಿತವ್ಯತ್ವೇನೋಪದಿಶ್ಯತೇ,
ಉತ ಮುಖ್ಯಃ ಪ್ರಾಣಃ,
ಉತ ಪರಮಾತ್ಮೇತಿ ವಿಶಯಃ ।
ಕಿಂ ತಾವತ್ಪ್ರಾಪ್ತಮ್ ?
ಪ್ರಾಣ ಇತಿ ।
ಕುತಃ ? ‘
ಯಸ್ಯ ವೈತತ್ಕರ್ಮ’
ಇತಿ ಶ್ರವಣಾತ್ ।
ಪರಿಸ್ಪಂದಲಕ್ಷಣಸ್ಯ ಚ ಕರ್ಮಣಃ ಪ್ರಾಣಾಶ್ರಯತ್ವಾತ್ ।
ವಾಕ್ಯಶೇಷೇ ಚ ‘
ಅಥಾಸ್ಮಿನ್ಪ್ರಾಣ ಏವೈಕಧಾ ಭವತಿ’
ಇತಿ ಪ್ರಾಣಶಬ್ದದರ್ಶನಾತ್ ।
ಪ್ರಾಣಶಬ್ದಸ್ಯ ಚ ಮುಖ್ಯೇ ಪ್ರಾಣೇ ಪ್ರಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ ।
ಯೇ ಚೈತೇ ಪುರಸ್ತಾದ್ಬಾಲಾಕಿನಾ ‘
ಆದಿತ್ಯೇ ಪುರುಷಶ್ಚಂದ್ರಮಸಿ ಪುರುಷಃ’
ಇತ್ಯೇವಮಾದಯಃ ಪುರುಷಾ ನಿರ್ದಿಷ್ಟಾಃ,
ತೇಷಾಮಪಿ ಭವತಿ ಪ್ರಾಣಃ ಕರ್ತಾ,
ಪ್ರಾಣಾವಸ್ಥಾವಿಶೇಷತ್ವಾದಾದಿತ್ಯಾದಿದೇವತಾತ್ಮನಾಮ್ —
‘ಕತಮ ಏಕೋ ದೇವ ಇತಿ ಪ್ರಾಣ ಇತಿ ಸ ಬ್ರಹ್ಮ ತ್ಯದಿತ್ಯಾಚಕ್ಷತೇ’ (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೯ । ೯) ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಪ್ರಸಿದ್ಧೇಃ ।
ಜೀವೋ ವಾಯಮಿಹ ವೇದಿತವ್ಯತಯೋಪದಿಶ್ಯತೇ ।
ತಸ್ಯಾಪಿ ಧರ್ಮಾಧರ್ಮಲಕ್ಷಣಂ ಕರ್ಮ ಶಕ್ಯತೇ ಶ್ರಾವಯಿತುಮ್ — ‘
ಯಸ್ಯ ವೈತತ್ಕರ್ಮ’
ಇತಿ ।
ಸೋಽಪಿ ಭೋಕ್ತೃತ್ವಾದ್ಭೋಗೋಪಕರಣಭೂತಾನಾಮೇತೇಷಾಂ ಪುರುಷಾಣಾಂ ಕರ್ತೋಪಪದ್ಯತೇ ।
ವಾಕ್ಯಶೇಷೇ ಚ ಜೀವಲಿಂಗಮವಗಮ್ಯತೇ —
ಯತ್ಕಾರಣಂ ವೇದಿತವ್ಯತಯೋಪನ್ಯಸ್ತಸ್ಯ ಪುರುಷಾಣಾಂ ಕರ್ತುರ್ವೇದನಾಯೋಪೇತಂ ಬಾಲಾಕಿಂ ಪ್ರತಿ ಬುಬೋಧಯಿಷುರಜಾತಶತ್ರುಃ ಸುಪ್ತಂ ಪುರುಷಮಾಮಂತ್ರ್ಯ ಆಮಂತ್ರಣಶಬ್ದಾಶ್ರವಣಾತ್ಪ್ರಾಣಾದೀನಾಮಭೋಕ್ತೃತ್ವಂ ಪ್ರತಿಬೋಧ್ಯ ಯಷ್ಟಿಘಾತೋತ್ಥಾಪನಾತ್ಪ್ರಾಣಾದಿವ್ಯತಿರಿಕ್ತಂ ಜೀವಂ ಭೋಕ್ತಾರಂ ಪ್ರತಿಬೋಧಯತಿ ।
ತಥಾ ಪರಸ್ತಾದಪಿ ಜೀವಲಿಂಗಮವಗಮ್ಯತೇ —
‘ತದ್ಯಥಾ ಶ್ರೇಷ್ಠೀ ಸ್ವೈರ್ಭುಂಕ್ತೇ ಯಥಾ ವಾ ಸ್ವಾಃ ಶ್ರೇಷ್ಠಿನಂ ಭುಂಜಂತ್ಯೇವಮೇವೈಷ ಪ್ರಜ್ಞಾತ್ಮೈತೈರಾತ್ಮಭಿರ್ಭುಂಕ್ತೇ ಏವಮೇವೈತ ಆತ್ಮಾನ ಏತಮಾತ್ಮಾನಂ ಭುಂಜಂತಿ’ (ಕೌ. ಬ್ರಾ. ೪ । ೨೦) ಇತಿ ।
ಪ್ರಾಣಭೃತ್ತ್ವಾಚ್ಚ ಜೀವಸ್ಯೋಪಪನ್ನಂ ಪ್ರಾಣಶಬ್ದತ್ವಮ್ ।
ತಸ್ಮಾಜ್ಜೀವಮುಖ್ಯಪ್ರಾಣಯೋರನ್ಯತರ ಇಹ ಗ್ರಹಣೀಯಃ,
ನ ಪರಮೇಶ್ವರಃ,
ತಲ್ಲಿಂಗಾನವಗಮಾದಿತ್ಯೇವಂ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ಬ್ರೂಮಃ —
ಪರಮೇಶ್ವರ ಏವಾಯಮೇತೇಷಾಂ ಪುರುಷಾಣಾಂ ಕರ್ತಾ ಸ್ಯಾತ್ । ಕಸ್ಮಾತ್ ? ಉಪಕ್ರಮಸಾಮರ್ಥ್ಯಾತ್ । ಇಹ ಹಿ ಬಾಲಾಕಿರಜಾತಶತ್ರುಣಾ ಸಹ ‘ಬ್ರಹ್ಮ ತೇ ಬ್ರವಾಣಿ’ ಇತಿ ಸಂವದಿತುಮುಪಚಕ್ರಮೇ । ಸ ಚ ಕತಿಚಿದಾದಿತ್ಯಾದ್ಯಧಿಕರಣಾನ್ಪುರುಷಾನಮುಖ್ಯಬ್ರಹ್ಮದೃಷ್ಟಿಭಾಜ ಉಕ್ತ್ವಾ ತೂಷ್ಣೀಂ ಬಭೂವ । ತಮಜಾತಶತ್ರುಃ ‘ಮೃಷಾ ವೈ ಖಲು ಮಾ ಸಂವದಿಷ್ಠಾ ಬ್ರಹ್ಮ ತೇ ಬ್ರವಾಣಿ’ ಇತ್ಯಮುಖ್ಯಬ್ರಹ್ಮವಾದಿತಯಾಪೋದ್ಯ, ತತ್ಕರ್ತಾರಮನ್ಯಂ ವೇದಿತವ್ಯತಯೋಪಚಿಕ್ಷೇಪ । ಯದಿ ಸೋಽಪ್ಯಮುಖ್ಯಬ್ರಹ್ಮದೃಷ್ಟಿಭಾಕ್ಸ್ಯಾತ್ , ಉಪಕ್ರಮೋ ಬಾಧ್ಯೇತ । ತಸ್ಮಾತ್ಪರಮೇಶ್ವರ ಏವಾಯಂ ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ । ಕರ್ತೃತ್ವಂ ಚೈತೇಷಾಂ ಪುರುಷಾಣಾಂ ನ ಪರಮೇಶ್ವರಾದನ್ಯಸ್ಯ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯೇಣಾವಕಲ್ಪತೇ । ‘ಯಸ್ಯ ವೈತತ್ಕರ್ಮ’ ಇತ್ಯಪಿ ನಾಯಂ ಪರಿಸ್ಪಂದಲಕ್ಷಣಸ್ಯ ಧರ್ಮಾಧರ್ಮಲಕ್ಷಣಸ್ಯ ವಾ ಕರ್ಮಣೋ ನಿರ್ದೇಶಃ, ತಯೋರನ್ಯತರಸ್ಯಾಪ್ಯಪ್ರಕೃತತ್ವಾತ್ , ಅಸಂಶಬ್ದಿತತ್ವಾಚ್ಚ । ನಾಪಿ ಪುರುಷಾಣಾಮಯಂ ನಿರ್ದೇಶಃ, ‘ಏತೇಷಾಂ ಪುರುಷಾಣಾಂ ಕರ್ತಾ’ ಇತ್ಯೇವ ತೇಷಾಂ ನಿರ್ದಿಷ್ಟತ್ವಾತ್ , ಲಿಂಗವಚನವಿಗಾನಾಚ್ಚ । ನಾಪಿ ಪುರುಷವಿಷಯಸ್ಯ ಕರೋತ್ಯರ್ಥಸ್ಯ ಕ್ರಿಯಾಫಲಸ್ಯ ವಾಯಂ ನಿರ್ದೇಶಃ, ಕರ್ತೃಶಬ್ದೇನೈವ ತಯೋರುಪಾತ್ತತ್ವಾತ್ । ಪಾರಿಶೇಷ್ಯಾತ್ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸನ್ನಿಹಿತಂ ಜಗತ್ಸರ್ವನಾಮ್ನೈತಚ್ಛಬ್ದೇನ ನಿರ್ದಿಶ್ಯತೇ । ಕ್ರಿಯತ ಇತಿ ಚ ತದೇವ ಜಗತ್ಕರ್ಮ । ನನು ಜಗದಪ್ಯಪ್ರಕೃತಮಸಂಶಬ್ದಿತಂ ಚ । ಸತ್ಯಮೇತತ್ । ತಥಾಪ್ಯಸತಿ ವಿಶೇಷೋಪಾದಾನೇ ಸಾಧಾರಣೇನಾರ್ಥೇನ ಸನ್ನಿಧಾನೇನ ಸನ್ನಿಹಿತವಸ್ತುಮಾತ್ರಸ್ಯಾಯಂ ನಿರ್ದೇಶ ಇತಿ ಗಮ್ಯತೇ, ನ ವಿಶಿಷ್ಟಸ್ಯ ಕಸ್ಯಚಿತ್ , ವಿಶೇಷಸನ್ನಿಧಾನಾಭಾವಾತ್ । ಪೂರ್ವತ್ರ ಚ ಜಗದೇಕದೇಶಭೂತಾನಾಂ ಪುರುಷಾಣಾಂ ವಿಶೇಷೋಪಾದಾನಾದವಿಶೇಷಿತಂ ಜಗದೇವೇಹೋಪಾದೀಯತ ಇತಿ ಗಮ್ಯತೇ । ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ — ಯ ಏತೇಷಾಂ ಪುರುಷಾಣಾಂ ಜಗದೇಕದೇಶಭೂತಾನಾಂ ಕರ್ತಾ — ಕಿಮನೇನ ವಿಶೇಷೇಣ ? — ಯಸ್ಯ ಕೃತ್ಸ್ನಮೇವ ಜಗದವಿಶೇಷಿತಂ ಕರ್ಮೇತಿ ವಾಶಬ್ದ ಏಕದೇಶಾವಚ್ಛಿನ್ನಕರ್ತೃತ್ವವ್ಯಾವೃತ್ತ್ಯರ್ಥಃ । ಯೇ ಬಾಲಾಕಿನಾ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವಾಭಿಮತಾಃ ಪುರುಷಾಃ ಕೀರ್ತಿತಾಃ, ತೇಷಾಮಬ್ರಹ್ಮತ್ವಖ್ಯಾಪನಾಯ ವಿಶೇಷೋಪಾದಾನಮ್ । ಏವಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಪರಿವ್ರಾಜಕನ್ಯಾಯೇನ ಸಾಮಾನ್ಯವಿಶೇಷಾಭ್ಯಾಂ ಜಗತಃ ಕರ್ತಾ ವೇದಿತವ್ಯತಯೋಪದಿಶ್ಯತೇ । ಪರಮೇಶ್ವರಶ್ಚ ಸರ್ವಜಗತಃ ಕರ್ತಾ ಸರ್ವವೇದಾಂತೇಷ್ವವಧಾರಿತಃ ॥ ೧೬ ॥
ಜೀವಮುಖ್ಯಪ್ರಾಣಲಿಂಗಾನ್ನೇತಿ ಚೇತ್ತದ್ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮ್ ॥ ೧೭ ॥
ಅಥ ಯದುಕ್ತಂ ವಾಕ್ಯಶೇಷಗತಾಜ್ಜೀವಲಿಂಗಾನ್ಮುಖ್ಯಪ್ರಾಣಲಿಂಗಾಚ್ಚ ತಯೋರೇವಾನ್ಯತರಸ್ಯೇಹ ಗ್ರಹಣಂ ನ್ಯಾಯ್ಯಂ ನ ಪರಮೇಶ್ವರಸ್ಯೇತಿ,
ತತ್ಪರಿಹರ್ತವ್ಯಮ್ ।
ಅತ್ರೋಚ್ಯತೇ —
ಪರಿಹೃತಂ ಚೈತತ್ ‘ನೋಪಾಸಾತ್ರೈವಿಧ್ಯಾದಾಶ್ರಿತತ್ವಾದಿಹ ತದ್ಯೋಗಾತ್’ (ಬ್ರ. ಸೂ. ೧ । ೧ । ೩೧) ಇತ್ಯತ್ರ ।
ತ್ರಿವಿಧಂ ಹ್ಯತ್ರೋಪಾಸನಮೇವಂ ಸತಿ ಪ್ರಸಜ್ಯೇತ —
ಜೀವೋಪಾಸನಂ ಮುಖ್ಯಪ್ರಾಣೋಪಾಸನಂ ಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಸನಂ ಚೇತಿ ।
ನ ಚೈತನ್ನ್ಯಾಯ್ಯಮ್ ।
ಉಪಕ್ರಮೋಪಸಂಹಾರಾಭ್ಯಾಂ ಹಿ ಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯತ್ವಮಸ್ಯ ವಾಕ್ಯಸ್ಯಾವಗಮ್ಯತೇ ।
ತತ್ರೋಪಕ್ರಮಸ್ಯ ತಾವದ್ಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯತ್ವಂ ದರ್ಶಿತಮ್ ।
ಉಪಸಂಹಾರಸ್ಯಾಪಿ ನಿರತಿಶಯಫಲಶ್ರವಣಾದ್ಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯತ್ವಂ ದೃಶ್ಯತೇ — ‘
ಸರ್ವಾನ್ಪಾಪ್ಮನೋಽಪಹತ್ಯ ಸರ್ವೇಷಾಂ ಚ ಭೂತಾನಾಂ ಶ್ರೈಷ್ಠ್ಯಂ ಸ್ವಾರಾಜ್ಯಮಾಧಿಪತ್ಯಂ ಪರ್ಯೇತಿ ಯ ಏವಂ ವೇದ’
ಇತಿ ।
ನನ್ವೇವಂ ಸತಿ ಪ್ರತರ್ದನವಾಕ್ಯನಿರ್ಣಯೇನೈವೇದಮಪಿ ವಾಕ್ಯಂ ನಿರ್ಣೀಯೇತ ।
ನ ನಿರ್ಣೀಯತೇ, ‘
ಯಸ್ಯ ವೈತತ್ಕರ್ಮ’
ಇತ್ಯಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯತ್ವೇನ ತತ್ರ ಅನಿರ್ಧಾರಿತತ್ವಾತ್ ।
ತಸ್ಮಾದತ್ರ ಜೀವಮುಖ್ಯಪ್ರಾಣಶಂಕಾ ಪುನರುತ್ಪದ್ಯಮಾನಾ ನಿವರ್ತ್ಯತೇ ।
ಪ್ರಾಣಶಬ್ದೋಽಪಿ ಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯೋ ದೃಷ್ಟಃ ‘ಪ್ರಾಣಬಂಧನಂ ಹಿ ಸೋಮ್ಯ ಮನಃ’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೮ । ೨) ಇತ್ಯತ್ರ ।
ಜೀವಲಿಂಗಮಪ್ಯುಪಕ್ರಮೋಪಸಂಹಾರಯೋರ್ಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯತ್ವಾದಭೇದಾಭಿಪ್ರಾಯೇಣ ಯೋಜಯಿತವ್ಯಮ್ ॥ ೧೭ ॥
ಅನ್ಯಾರ್ಥಂ ತು ಜೈಮಿನಿಃ ಪ್ರಶ್ನವ್ಯಾಖ್ಯಾನಾಭ್ಯಾಮಪಿ ಚೈವಮೇಕೇ ॥ ೧೮ ॥
ಅಪಿ ಚ ನೈವಾತ್ರ ವಿವದಿತವ್ಯಮ್ —
ಜೀವಪ್ರಧಾನಂ ವೇದಂ ವಾಕ್ಯಂ ಸ್ಯಾತ್ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಧಾನಂ ವೇತಿ ।
ಯತೋಽನ್ಯಾರ್ಥಂ ಜೀವಪರಾಮರ್ಶಂ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯರ್ಥಮಸ್ಮಿನ್ವಾಕ್ಯೇ ಜೈಮಿನಿರಾಚಾರ್ಯೋ ಮನ್ಯತೇ ।
ಕಸ್ಮಾತ್ ?
ಪ್ರಶ್ನವ್ಯಾಖ್ಯಾನಾಭ್ಯಾಮ್ ।
ಪ್ರಶ್ನಸ್ತಾವತ್ಸುಪ್ತಪುರುಷಪ್ರತಿಬೋಧನೇನ ಪ್ರಾಣಾದಿವ್ಯತಿರಿಕ್ತೇ ಜೀವೇ ಪ್ರತಿಬೋಧಿತೇ ಪುನರ್ಜೀವವ್ಯತಿರಿಕ್ತವಿಷಯೋ ದೃಶ್ಯತೇ —
‘ಕ್ವೈಷ ಏತದ್ಬಾಲಾಕೇ ಪುರುಷೋಽಶಯಿಷ್ಟ ಕ್ವ ವಾ ಏತದಭೂತ್ಕುತ ಏತದಾಗಾತ್’ (ಕೌ. ಬ್ರಾ. ೪ । ೧೯) ಇತಿ ।
ಪ್ರತಿವಚನಮಪಿ —
‘ಯದಾ ಸುಪ್ತಃ ಸ್ವಪ್ನಂ ನ ಕಂಚನ ಪಶ್ಯತ್ಯಥಾಸ್ಮಿನ್ಪ್ರಾಣ ಏವೈಕಧಾ ಭವತಿ’ (ಕೌ. ಬ್ರಾ. ೪ । ೨೦) ಇತ್ಯಾದಿ, ‘
ಏತಸ್ಮಾದಾತ್ಮನಃ ಪ್ರಾಣಾ ಯಥಾಯತನಂ ವಿಪ್ರತಿಷ್ಠಂತೇ ಪ್ರಾಣೇಭ್ಯೋ ದೇವಾ ದೇವೇಭ್ಯೋ ಲೋಕಾಃ’
ಇತಿ ಚ ।
ಸುಷುಪ್ತಿಕಾಲೇ ಚ ಪರೇಣ ಬ್ರಹ್ಮಣಾ ಜೀವ ಏಕತಾಂ ಗಚ್ಛತಿ;
ಪರಸ್ಮಾಚ್ಚ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪ್ರಾಣಾದಿಕಂ ಜಗಜ್ಜಾಯತ ಇತಿ ವೇದಾಂತಮರ್ಯಾದಾ ।
ತಸ್ಮಾದ್ಯತ್ರಾಸ್ಯ ಜೀವಸ್ಯ ನಿಃಸಂಬೋಧತಾಸ್ವಚ್ಛತಾರೂಪಃ ಸ್ವಾಪಃ —
ಉಪಾಧಿಜನಿತವಿಶೇಷವಿಜ್ಞಾನರಹಿತಂ ಸ್ವರೂಪಮ್ ,
ಯತಸ್ತದ್ಭ್ರಂಶರೂಪಮಾಗಮನಮ್ ,
ಸೋಽತ್ರ ಪರಮಾತ್ಮಾ ವೇದಿತವ್ಯತಯಾ ಶ್ರಾವಿತ ಇತಿ ಗಮ್ಯತೇ ।
ಅಪಿ ಚೈವಮೇಕೇ ಶಾಖಿನೋ ವಾಜಸನೇಯಿನೋಽಸ್ಮಿನ್ನೇವ ಬಾಲಾಕ್ಯಜಾತಶತ್ರುಸಂವಾದೇ ಸ್ಪಷ್ಟಂ ವಿಜ್ಞಾನಮಯಶಬ್ದೇನ ಜೀವಮಾಮ್ನಾಯ ತದ್ವ್ಯತಿರಿಕ್ತಂ ಪರಮಾತ್ಮಾನಮಾಮನಂತಿ ‘ಯ ಏಷ ವಿಜ್ಞಾನಮಯಃ ಪುರುಷಃ ಕ್ವೈಷ ತದಾಭೂತ್ಕುತ ಏತದಾಗಾತ್’ (ಬೃ. ಉ. ೨ । ೧ । ೧೬) ಇತಿ ಪ್ರಶ್ನೇ ।
ಪ್ರತಿವಚನೇಽಪಿ ‘ಯ ಏಷೋಽಂತರ್ಹೃದಯ ಆಕಾಶಸ್ತಸ್ಮಿಞ್ಶೇತೇ’ (ಬೃ. ಉ. ೨ । ೧ । ೧೭) ಇತಿ ।
ಆಕಾಶಶಬ್ದಶ್ಚ ಪರಮಾತ್ಮನಿ ಪ್ರಯುಕ್ತಃ ‘ದಹರೋಽಸ್ಮಿನ್ನಂತರಾಕಾಶಃ’ (ಛಾ. ಉ. ೮ । ೧ । ೨) ಇತ್ಯತ್ರ । ‘
ಸರ್ವ ಏತ ಆತ್ಮಾನೋ ವ್ಯುಚ್ಚರಂತಿ’
ಇತಿ ಚೋಪಾಧಿಮತಾಮಾತ್ಮನಾಮನ್ಯತೋ ವ್ಯುಚ್ಚರಣಮಾಮನಂತಃ ಪರಮಾತ್ಮಾನಮೇವ ಕಾರಣತ್ವೇನಾಮನಂತೀತಿ ಗಮ್ಯತೇ ।
ಪ್ರಾಣನಿರಾಕರಣಸ್ಯಾಪಿ ಸುಷುಪ್ತಪುರುಷೋತ್ಥಾಪನೇನ ಪ್ರಾಣಾದಿವ್ಯತಿರಿಕ್ತೋಪದೇಶೋಽಭ್ಯುಚ್ಚಯಃ ॥ ೧೮ ॥
ವಾಕ್ಯಾನ್ವಯಾತ್ ॥ ೧೯ ॥
ಪರಮಾತ್ಮೋಪದೇಶ ಏವಾಯಮ್ ।
ಕಸ್ಮಾತ್ ?
ವಾಕ್ಯಾನ್ವಯಾತ್ ।
ವಾಕ್ಯಂ ಹೀದಂ ಪೌರ್ವಾಪರ್ಯೇಣಾವೇಕ್ಷ್ಯಮಾಣಂ ಪರಮಾತ್ಮಾನಂ ಪ್ರತ್ಯನ್ವಿತಾವಯವಂ ಲಕ್ಷ್ಯತೇ ।
ಕಥಮಿತಿ?
ತದುಪಪಾದ್ಯತೇ — ‘
ಅಮೃತತ್ವಸ್ಯ ತು ನಾಶಾಸ್ತಿ ವಿತ್ತೇನ’
ಇತಿ ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯಾದುಪಶ್ರುತ್ಯ ‘
ಯೇನಾಹಂ ನಾಮೃತಾ ಸ್ಯಾಂ ಕಿಮಹಂ ತೇನ ಕುರ್ಯಾಂ ಯದೇವ ಭಗವಾನ್ವೇದ ತದೇವ ಮೇ ಬ್ರೂಹಿ’
ಇತ್ಯಮೃತತ್ವಮಾಶಾಸಾನಾಯೈ ಮೈತ್ರೇಯ್ಯೈ ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯ ಆತ್ಮವಿಜ್ಞಾನಮಿದಮುಪದಿಶತಿ ।
ನ ಚಾನ್ಯತ್ರ ಪರಮಾತ್ಮವಿಜ್ಞಾನಾದಮೃತತ್ವಮಸ್ತೀತಿ ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತಿವಾದಾ ವದಂತಿ ।
ತಥಾ ಚಾತ್ಮವಿಜ್ಞಾನೇನ ಸರ್ವವಿಜ್ಞಾನಮುಚ್ಯಮಾನಂ ನಾನ್ಯತ್ರ ಪರಮಕಾರಣವಿಜ್ಞಾನಾನ್ಮುಖ್ಯಮವಕಲ್ಪತೇ ।
ನ ಚೈತದೌಪಚಾರಿಕಮಾಶ್ರಯಿತುಂ ಶಕ್ಯಮ್ ,
ಯತ್ಕಾರಣಮಾತ್ಮವಿಜ್ಞಾನೇನ ಸರ್ವವಿಜ್ಞಾನಂ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಯಾನಂತರೇಣ ಗ್ರಂಥೇನ ತದೇವೋಪಪಾದಯತಿ — ‘
ಬ್ರಹ್ಮ ತಂ ಪರಾದಾದ್ಯೋಽನ್ಯತ್ರಾತ್ಮನೋ ಬ್ರಹ್ಮ ವೇದ’
ಇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಯೋ ಹಿ ಬ್ರಹ್ಮಕ್ಷತ್ರಾದಿಕಂ ಜಗದಾತ್ಮನೋಽನ್ಯತ್ರ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯೇಣ ಲಬ್ಧಸದ್ಭಾವಂ ಪಶ್ಯತಿ,
ತಂ ಮಿಥ್ಯಾದರ್ಶಿನಂ ತದೇವ ಮಿಥ್ಯಾದೃಷ್ಟಂ ಬ್ರಹ್ಮಕ್ಷತ್ರಾದಿಕಂ ಜಗತ್ಪರಾಕರೋತೀತಿ ಭೇದದೃಷ್ಟಿಮಪೋದ್ಯ, ‘
ಇದꣳ ಸರ್ವಂ ಯದಯಮಾತ್ಮಾ’
ಇತಿ ಸರ್ವಸ್ಯ ವಸ್ತುಜಾತಸ್ಯಾತ್ಮಾವ್ಯತಿರೇಕಮವತಾರಯತಿ ।
‘ದುಂದುಭ್ಯಾದಿದೃಷ್ಟಾಂತೈಶ್ಚ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೫ । ೮) ತಮೇವಾವ್ಯತಿರೇಕಂ ದ್ರಢಯತಿ ।
‘ಅಸ್ಯ ಮಹತೋ ಭೂತಸ್ಯ ನಿಃಶ್ವಸಿತಮೇತದ್ಯದೃಗ್ವೇದಃ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೫ । ೧೧) ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಚ ಪ್ರಕೃತಸ್ಯಾತ್ಮನೋ ನಾಮರೂಪಕರ್ಮಪ್ರಪಂಚಕಾರಣತಾಂ ವ್ಯಾಚಕ್ಷಾಣಃ ಪರಮಾತ್ಮಾನಮೇನಂ ಗಮಯತಿ ।
ತಥೈವೈಕಾಯನಪ್ರಕ್ರಿಯಾಯಾಮಪಿ ಸವಿಷಯಸ್ಯ ಸೇಂದ್ರಿಯಸ್ಯ ಸಾಂತಃಕರಣಸ್ಯ ಪ್ರಪಂಚಸ್ಯೈಕಾಯನಮನಂತರಮಬಾಹ್ಯಂ ಕೃತ್ಸ್ನಂ ಪ್ರಜ್ಞಾನಘನಂ ವ್ಯಾಚಕ್ಷಾಣಃ ಪರಮಾತ್ಮಾನಮೇನಂ ಗಮಯತಿ ।
ತಸ್ಮಾತ್ಪರಮಾತ್ಮನ ಏವಾಯಂ ದರ್ಶನಾದ್ಯುಪದೇಶ ಇತಿ ಗಮ್ಯತೇ ॥ ೧೯ ॥
ಯತ್ಪುನರುಕ್ತಂ ಪ್ರಿಯಸಂಸೂಚಿತೋಪಕ್ರಮಾದ್ವಿಜ್ಞಾನಾತ್ಮನ ಏವಾಯಂ ದರ್ಶನಾದ್ಯುಪದೇಶ ಇತಿ, ಅತ್ರ ಬ್ರೂಮಃ —
ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಸಿದ್ಧೇರ್ಲಿಂಗಮಾಶ್ಮರಥ್ಯಃ ॥ ೨೦ ॥
ಅಸ್ತ್ಯತ್ರ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾ — ‘ಆತ್ಮನಿ ವಿಜ್ಞಾತೇ ಸರ್ವಮಿದಂ ವಿಜ್ಞಾತಂ ಭವತಿ’ ‘ಇದꣳ ಸರ್ವಂ ಯದಯಮಾತ್ಮಾ’ ಇತಿ ಚ । ತಸ್ಯಾಃ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಯಾಃ ಸಿದ್ಧಿಂ ಸೂಚಯತ್ಯೇತಲ್ಲಿಂಗಮ್ , ಯತ್ಪ್ರಿಯಸಂಸೂಚಿತಸ್ಯಾತ್ಮನೋ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯತ್ವಾದಿಸಂಕೀರ್ತನಮ್ । ಯದಿ ಹಿ ವಿಜ್ಞಾನಾತ್ಮಾ ಪರಮಾತ್ಮನೋಽನ್ಯಃ ಸ್ಯಾತ್ , ತತಃ ಪರಮಾತ್ಮವಿಜ್ಞಾನೇಽಪಿ ವಿಜ್ಞಾನಾತ್ಮಾ ನ ವಿಜ್ಞಾತ ಇತ್ಯೇಕವಿಜ್ಞಾನೇನ ಸರ್ವವಿಜ್ಞಾನಂ ಯತ್ಪ್ರತಿಜ್ಞಾತಮ್ , ತದ್ಧೀಯೇತ । ತಸ್ಮಾತ್ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಂ ವಿಜ್ಞಾನಾತ್ಮಪರಮಾತ್ಮನೋರಭೇದಾಂಶೇನೋಪಕ್ರಮಣಮಿತ್ಯಾಶ್ಮರಥ್ಯ ಆಚಾರ್ಯೋ ಮನ್ಯತೇ ॥ ೨೦ ॥
ಉತ್ಕ್ರಮಿಷ್ಯತ ಏವಂಭಾವಾದಿತ್ಯೌಡುಲೋಮಿಃ ॥ ೨೧ ॥
ಅವಸ್ಥಿತೇರಿತಿ ಕಾಶಕೃತ್ಸ್ನಃ ॥ ೨೨ ॥
ಅಸ್ಯೈವ ಪರಮಾತ್ಮನೋಽನೇನಾಪಿ ವಿಜ್ಞಾನಾತ್ಮಭಾವೇನಾವಸ್ಥಾನಾದುಪಪನ್ನಮಿದಮಭೇದೇನೋಪಕ್ರಮಣಮಿತಿ ಕಾಶಕೃತ್ಸ್ನ ಆಚಾರ್ಯೋ ಮನ್ಯತೇ ।
ತಥಾ ಚ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಮ್ —
‘ಅನೇನ ಜೀವೇನಾತ್ಮನಾನುಪ್ರವಿಶ್ಯ ನಾಮರೂಪೇ ವ್ಯಾಕರವಾಣಿ’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೩ । ೨) ಇತ್ಯೇವಂಜಾತೀಯಕಂ ಪರಸ್ಯೈವಾತ್ಮನೋ ಜೀವಭಾವೇನಾವಸ್ಥಾನಂ ದರ್ಶಯತಿ ।
ಮಂತ್ರವರ್ಣಶ್ಚ —
‘ಸರ್ವಾಣಿ ರೂಪಾಣಿ ವಿಚಿತ್ಯ ಧೀರೋ ನಾಮಾನಿ ಕೃತ್ವಾಭಿವದನ್ಯದಾಸ್ತೇ’ (ತೈ. ಆ. ೩ । ೧೨ । ೭) ಇತ್ಯೇವಂಜಾತೀಯಕಃ ।
ನ ಚ ತೇಜಃಪ್ರಭೃತೀನಾಂ ಸೃಷ್ಟೌ ಜೀವಸ್ಯ ಪೃಥಕ್ಸೃಷ್ಟಿಃ ಶ್ರುತಾ,
ಯೇನ ಪರಸ್ಮಾದಾತ್ಮನೋಽನ್ಯಸ್ತದ್ವಿಕಾರೋ ಜೀವಃ ಸ್ಯಾತ್ ।
ಕಾಶಕೃತ್ಸ್ನಸ್ಯಾಚಾರ್ಯಸ್ಯಾವಿಕೃತಃ ಪರಮೇಶ್ವರೋ ಜೀವಃ,
ನಾನ್ಯ ಇತಿ ಮತಮ್ ।
ಆಶ್ಮರಥ್ಯಸ್ಯ ತು ಯದ್ಯಪಿ ಜೀವಸ್ಯ ಪರಸ್ಮಾದನನ್ಯತ್ವಮಭಿಪ್ರೇತಮ್ ,
ತಥಾಪಿ ‘
ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಸಿದ್ಧೇಃ’
ಇತಿ ಸಾಪೇಕ್ಷತ್ವಾಭಿಧಾನಾತ್ಕಾರ್ಯಕಾರಣಭಾವಃ ಕಿಯಾನಪ್ಯಭಿಪ್ರೇತ ಇತಿ ಗಮ್ಯತೇ ।
ಔಡುಲೋಮಿಪಕ್ಷೇ ಪುನಃ ಸ್ಪಷ್ಟಮೇವಾವಸ್ಥಾಂತರಾಪೇಕ್ಷೌ ಭೇದಾಭೇದೌ ಗಮ್ಯೇತೇ ।
ತತ್ರ ಕಾಶಕೃತ್ಸ್ನೀಯಂ ಮತಂ ಶ್ರುತ್ಯನುಸಾರೀತಿ ಗಮ್ಯತೇ,
ಪ್ರತಿಪಿಪಾದಯಿಷಿತಾರ್ಥಾನುಸಾರಾತ್ ‘
ತತ್ತ್ವಮಸಿ’
ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಭ್ಯಃ ।
ಏವಂ ಚ ಸತಿ ತಜ್ಜ್ಞಾನಾದಮೃತತ್ವಮವಕಲ್ಪತೇ ।
ವಿಕಾರಾತ್ಮಕತ್ವೇ ಹಿ ಜೀವಸ್ಯಾಭ್ಯುಪಗಮ್ಯಮಾನೇ ವಿಕಾರಸ್ಯ ಪ್ರಕೃತಿಸಂಬಂಧೇ ಪ್ರಲಯಪ್ರಸಂಗಾನ್ನ ತಜ್ಜ್ಞಾನಾದಮೃತತ್ವಮವಕಲ್ಪೇತ ।
ಅತಶ್ಚ ಸ್ವಾಶ್ರಯಸ್ಯ ನಾಮರೂಪಸ್ಯಾಸಂಭವಾದುಪಾಧ್ಯಾಶ್ರಯಂ ನಾಮರೂಪಂ ಜೀವೇ ಉಪಚರ್ಯತೇ ।
ಅತ ಏವೋತ್ಪತ್ತಿರಪಿ ಜೀವಸ್ಯ ಕ್ವಚಿದಗ್ನಿವಿಸ್ಫುಲಿಂಗೋದಾಹರಣೇನ ಶ್ರಾವ್ಯಮಾಣಾ ಉಪಾಧ್ಯಾಶ್ರಯೈವ ವೇದಿತವ್ಯಾ ॥
ಯದಪ್ಯುಕ್ತಂ ಪ್ರಕೃತಸ್ಯೈವ ಮಹತೋ ಭೂತಸ್ಯ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಸ್ಯ ಭೂತೇಭ್ಯಃ ಸಮುತ್ಥಾನಂ ವಿಜ್ಞಾನಾತ್ಮಭಾವೇನ ದರ್ಶಯನ್ವಿಜ್ಞಾನಾತ್ಮನ ಏವೇದಂ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯತ್ವಂ ದರ್ಶಯತೀತಿ,
ತತ್ರಾಪೀಯಮೇವ ತ್ರಿಸೂತ್ರೀ ಯೋಜಯಿತವ್ಯಾ । ‘
ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಸಿದ್ಧೇರ್ಲಿಂಗಮಾಶ್ಮರಥ್ಯಃ’ —
ಇದಮತ್ರ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾತಮ್ — ‘
ಆತ್ಮನಿ ವಿದಿತೇ ಸರ್ವಮಿದಂ ವಿದಿತಂ ಭವತಿ’
‘ಇದꣳ ಸರ್ವಂ ಯದಯಮಾತ್ಮಾ’ (ಬೃ. ಉ. ೨ । ೪ । ೬) ಇತಿ ಚ;
ಉಪಪಾದಿತಂ ಚ ಸರ್ವಸ್ಯ ನಾಮರೂಪಕರ್ಮಪ್ರಪಂಚಸ್ಯೈಕಪ್ರಸವತ್ವಾದೇಕಪ್ರಲಯತ್ವಾಚ್ಚ ದುಂದುಭ್ಯಾದಿದೃಷ್ಟಾಂತೈಶ್ಚ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಯೋರವ್ಯತಿರೇಕಪ್ರತಿಪಾದನಾತ್;
ತಸ್ಯಾ ಏವ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಯಾಃ ಸಿದ್ಧಿಂ ಸೂಚಯತ್ಯೇತಲ್ಲಿಂಗಮ್ ,
ಯನ್ಮಹತೋ ಭೂತಸ್ಯ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಸ್ಯ ಭೂತೇಭ್ಯಃ ಸಮುತ್ಥಾನಂ ವಿಜ್ಞಾನಾತ್ಮಭಾವೇನ ಕಥಿತಮ್ ಇತ್ಯಾಶ್ಮರಥ್ಯ ಆಚಾರ್ಯೋ ಮನ್ಯತೇ —
ಅಭೇದೇ ಹಿ ಸತ್ಯೇಕವಿಜ್ಞಾನೇನ ಸರ್ವವಿಜ್ಞಾನಂ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾತಮವಕಲ್ಪತ ಇತಿ । ‘
ಉತ್ಕ್ರಮಿಷ್ಯತ ಏವಂಭಾವಾದಿತ್ಯೌಡುಲೋಮಿಃ’ —
ಉತ್ಕ್ರಮಿಷ್ಯತೋ ವಿಜ್ಞಾನಾತ್ಮನೋ ಜ್ಞಾನಧ್ಯಾನಾದಿಸಾಮರ್ಥ್ಯಾತ್ಸಂಪ್ರಸನ್ನಸ್ಯ ಪರೇಣಾತ್ಮನೈಕ್ಯಸಂಭವಾದಿದಮಭೇದಾಭಿಧಾನಮಿತ್ಯೌಡುಲೋಮಿರಾಚಾರ್ಯೋ ಮನ್ಯತೇ । ‘
ಅವಸ್ಥಿತೇರಿತಿ ಕಾಶಕೃತ್ಸ್ನಃ’ —
ಅಸ್ಯೈವ ಪರಮಾತ್ಮನೋಽನೇನಾಪಿ ವಿಜ್ಞಾನಾತ್ಮಭಾವೇನಾವಸ್ಥಾನಾದುಪಪನ್ನಮಿದಮಭೇದಾಭಿಧಾನಮಿತಿ ಕಾಶಕೃತ್ಸ್ನ ಆಚಾರ್ಯೋ ಮನ್ಯತೇ ।
ನನೂಚ್ಛೇದಾಭಿಧಾನಮೇತತ್ —
‘ಏತೇಭ್ಯೋ ಭೂತೇಭ್ಯಃ ಸಮುತ್ಥಾಯ ತಾನ್ಯೇವಾನುವಿನಶ್ಯತಿ ನ ಪ್ರೇತ್ಯ ಸಂಜ್ಞಾಸ್ತಿ’ (ಬೃ. ಉ. ೨ । ೪ । ೧೨) ಇತಿ ।
ಕಥಮೇತದಭೇದಾಭಿಧಾನಮ್ ?
ನೈಷ ದೋಷಃ ।
ವಿಶೇಷವಿಜ್ಞಾನವಿನಾಶಾಭಿಪ್ರಾಯಮೇತದ್ವಿನಾಶಾಭಿಧಾನಮ್ ,
ನಾತ್ಮೋಚ್ಛೇದಾಭಿಪ್ರಾಯಮ್ । ‘
ಅತ್ರೈವ ಮಾ ಭಗವಾನಮೂಮುಹನ್ನ ಪ್ರೇತ್ಯ ಸಂಜ್ಞಾಸ್ತಿ’
ಇತಿ ಪರ್ಯನುಯುಜ್ಯ,
ಸ್ವಯಮೇವ ಶ್ರುತ್ಯಾ ಅರ್ಥಾಂತರಸ್ಯ ದರ್ಶಿತತ್ವಾತ್ — ‘
ನ ವಾ ಅರೇಽಹಂ ಮೋಹಂ ಬ್ರವೀಮ್ಯವಿನಾಶೀ ವಾ ಅರೇಽಯಮಾತ್ಮಾನುಚ್ಛಿತ್ತಿಧರ್ಮಾ ಮಾತ್ರಾಽಸಂಸರ್ಗಸ್ತ್ವಸ್ಯ ಭವತಿ’
ಇತಿ ।
ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ —
ಕೂಟಸ್ಥನಿತ್ಯ ಏವಾಯಂ ವಿಜ್ಞಾನಘನ ಆತ್ಮಾ;
ನಾಸ್ಯೋಚ್ಛೇದಪ್ರಸಂಗೋಽಸ್ತಿ ।
ಮಾತ್ರಾಭಿಸ್ತ್ವಸ್ಯ ಭೂತೇಂದ್ರಿಯಲಕ್ಷಣಾಭಿರವಿದ್ಯಾಕೃತಾಭಿರಸಂಸರ್ಗೋ ವಿದ್ಯಯಾ ಭವತಿ ।
ಸಂಸರ್ಗಾಭಾವೇ ಚ ತತ್ಕೃತಸ್ಯ ವಿಶೇಷವಿಜ್ಞಾನಸ್ಯಾಭಾವಾತ್ ‘
ನ ಪ್ರೇತ್ಯ ಸಂಜ್ಞಾಸ್ತಿ’
ಇತ್ಯುಕ್ತಮಿತಿ ।
ಯದಪ್ಯುಕ್ತಮ್ — ‘
ವಿಜ್ಞಾತಾರಮರೇ ಕೇನ ವಿಜಾನೀಯಾತ್’
ಇತಿ ಕರ್ತೃವಚನೇನ ಶಬ್ದೇನೋಪಸಂಹಾರಾದ್ವಿಜ್ಞಾನಾತ್ಮನ ಏವೇದಂ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯತ್ವಮಿತಿ,
ತದಪಿ ಕಾಶಕೃತ್ಸ್ನೀಯೇನೈವ ದರ್ಶನೇನ ಪರಿಹರಣೀಯಮ್ ।
ಅಪಿ ಚ ‘ಯತ್ರ ಹಿ ದ್ವೈತಮಿವ ಭವತಿ ತದಿತರ ಇತರಂ ಪಶ್ಯತಿ’ (ಬೃ. ಉ. ೨ । ೪ । ೧೫) ಇತ್ಯಾರಭ್ಯಾವಿದ್ಯಾವಿಷಯೇ ತಸ್ಯೈವ ದರ್ಶನಾದಿಲಕ್ಷಣಂ ವಿಶೇಷವಿಜ್ಞಾನಂ ಪ್ರಪಂಚ್ಯ, ‘
ಯತ್ರ ತ್ವಸ್ಯ ಸರ್ವಮಾತ್ಮೈವಾಭೂತ್ತತ್ಕೇನ ಕಂ ಪಶ್ಯೇತ್’
ಇತ್ಯಾದಿನಾ ವಿದ್ಯಾವಿಷಯೇ ತಸ್ಯೈವ ದರ್ಶನಾದಿಲಕ್ಷಣಸ್ಯ ವಿಶೇಷವಿಜ್ಞಾನಸ್ಯಾಭಾವಮಭಿದಧಾತಿ ।
ಪುನಶ್ಚ ವಿಷಯಾಭಾವೇಽಪ್ಯಾತ್ಮಾನಂ ವಿಜಾನೀಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ‘
ವಿಜ್ಞಾತಾರಮರೇ ಕೇನ ವಿಜಾನೀಯಾತ್’
ಇತ್ಯಾಹ ।
ತತಶ್ಚ ವಿಶೇಷವಿಜ್ಞಾನಾಭಾವೋಪಪಾದನಪರತ್ವಾದ್ವಾಕ್ಯಸ್ಯ ವಿಜ್ಞಾನಧಾತುರೇವ ಕೇವಲಃ ಸನ್ಭೂತಪೂರ್ವಗತ್ಯಾ ಕರ್ತೃವಚನೇನ ತೃಚಾ ನಿರ್ದಿಷ್ಟ ಇತಿ ಗಮ್ಯತೇ ।
ದರ್ಶಿತಂ ತು ಪುರಸ್ತಾತ್ಕಾಶಕೃತ್ಸ್ನೀಯಸ್ಯ ಪಕ್ಷಸ್ಯ ಶ್ರುತಿಮತ್ತ್ವಮ್ ।
ಅತಶ್ಚ ವಿಜ್ಞಾನಾತ್ಮಪರಮಾತ್ಮನೋರವಿದ್ಯಾಪ್ರತ್ಯುಪಸ್ಥಾಪಿತನಾಮರೂಪರಚಿತದೇಹಾದ್ಯುಪಾಧಿನಿಮಿತ್ತೋ ಭೇದಃ,
ನ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕ ಇತ್ಯೇಷೋಽರ್ಥಃ ಸರ್ವೈರ್ವೇದಾಂತವಾದಿಭಿರಭ್ಯುಪಗಂತವ್ಯಃ —
‘ಸದೇವ ಸೋಮ್ಯೇದಮಗ್ರ ಆಸೀದೇಕಮೇವಾದ್ವಿತೀಯಮ್’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೨ । ೧) ‘ಆತ್ಮೈವೇದಂ ಸರ್ವಮ್’ (ಛಾ. ಉ. ೭ । ೨೫ । ೨) ‘
ಬ್ರಹ್ಮೈವೇದಂ ಸರ್ವಮ್’
‘ಇದꣳ ಸರ್ವಂ ಯದಯಮಾತ್ಮಾ’ (ಬೃ. ಉ. ೨ । ೪ । ೬) ‘ನಾನ್ಯೋಽತೋಽಸ್ತಿ ದ್ರಷ್ಟಾ’ (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೭ । ೨೩) ‘ನಾನ್ಯದತೋಽಸ್ತಿ ದ್ರಷ್ಟೃ’ (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೮ । ೧೧) ಇತ್ಯೇವಂರೂಪಾಭ್ಯಃ ಶ್ರುತಿಭ್ಯಃ ।
ಸ್ಮೃತಿಭ್ಯಶ್ಚ —
‘ವಾಸುದೇವಃ ಸರ್ವಮಿತಿ’ (ಭ. ಗೀ. ೭ । ೧೯) ‘ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಂ ಚಾಪಿ ಮಾಂ ವಿದ್ಧಿ ಸರ್ವಕ್ಷೇತ್ರೇಷು ಭಾರತ’ (ಭ. ಗೀ. ೧೩ । ೨) ‘ಸಮಂ ಸರ್ವೇಷು ಭೂತೇಷು ತಿಷ್ಠಂತಂ ಪರಮೇಶ್ವರಮ್’ (ಭ. ಗೀ. ೧೩ । ೨೭) ಇತ್ಯೇವಂರೂಪಾಭ್ಯಃ ।
ಭೇದದರ್ಶನಾಪವಾದಾಚ್ಚ —
‘ಅನ್ಯೋಽಸಾವನ್ಯೋಽಹಮಸ್ಮೀತಿ ನ ಸ ವೇದ ಯಥಾ ಪಶುಃ’ (ಬೃ. ಉ. ೧ । ೪ । ೧೦) ‘ಮೃತ್ಯೋಃ ಸ ಮೃತ್ಯುಮಾಪ್ನೋತಿ ಯ ಇಹ ನಾನೇವ ಪಶ್ಯತಿ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೪ । ೧೯) ಇತ್ಯೇವಂಜಾತೀಯಕಾತ್ ।
‘ಸ ವಾ ಏಷ ಮಹಾನಜ ಆತ್ಮಾಜರೋಽಮರೋಽಮೃತೋಽಭಯೋ ಬ್ರಹ್ಮ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೪ । ೨೫) ಇತಿ ಚ ಆತ್ಮನಿ ಸರ್ವವಿಕ್ರಿಯಾಪ್ರತಿಷೇಧಾತ್ ।
ಅನ್ಯಥಾ ಚ ಮುಮುಕ್ಷೂಣಾಂ ನಿರಪವಾದವಿಜ್ಞಾನಾನುಪಪತ್ತೇಃ,
ಸುನಿಶ್ಚಿತಾರ್ಥತ್ವಾನುಪಪತ್ತೇಶ್ಚ ।
ನಿರಪವಾದಂ ಹಿ ವಿಜ್ಞಾನಂ ಸರ್ವಾಕಾಂಕ್ಷಾನಿವರ್ತಕಮಾತ್ಮವಿಷಯಮಿಷ್ಯತೇ —
‘ವೇದಾಂತವಿಜ್ಞಾನಸುನಿಶ್ಚಿತಾರ್ಥಾಃ’ (ಮು. ಉ. ೩ । ೨ । ೬) ಇತಿ ಚ ಶ್ರುತೇಃ ।
‘ತತ್ರ ಕೋ ಮೋಹಃ ಕಃ ಶೋಕ ಏಕತ್ವಮನುಪಶ್ಯತಃ’ (ಈ. ಉ. ೭) ಇತಿ ಚ ।
ಸ್ಥಿತಪ್ರಜ್ಞಲಕ್ಷಣಸ್ಮೃತೇಶ್ಚ ।
ಸ್ಥಿತೇ ಚ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಪರಮಾತ್ಮೈಕತ್ವವಿಷಯೇ ಸಮ್ಯಗ್ದರ್ಶನೇ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಃ ಪರಮಾತ್ಮೇತಿ ನಾಮಮಾತ್ರಭೇದಾತ್ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞೋಽಯಂ ಪರಮಾತ್ಮನೋ ಭಿನ್ನಃ ಪರಮಾತ್ಮಾಯಂ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಾದ್ಭಿನ್ನ ಇತ್ಯೇವಂಜಾತೀಯಕ ಆತ್ಮಭೇದವಿಷಯೋ ನಿರ್ಬಂಧೋ ನಿರರ್ಥಕಃ —
ಏಕೋ ಹ್ಯಯಮಾತ್ಮಾ ನಾಮಮಾತ್ರಭೇದೇನ ಬಹುಧಾಭಿಧೀಯತ ಇತಿ ।
ನ ಹಿ ‘ಸತ್ಯಂ ಜ್ಞಾನಮನಂತಂ ಬ್ರಹ್ಮ । ಯೋ ವೇದ ನಿಹಿತಂ ಗುಹಾಯಾಮ್’ (ತೈ. ಉ. ೨ । ೧ । ೧) ಇತಿ ಕಾಂಚಿದೇವೈಕಾಂ ಗುಹಾಮಧಿಕೃತ್ಯೈತದುಕ್ತಮ್ ।
ನ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽನ್ಯೋ ಗುಹಾಯಾಂ ನಿಹಿತೋಽಸ್ತಿ,
‘ತತ್ಸೃಷ್ಟ್ವಾ ತದೇವಾನುಪ್ರಾವಿಶತ್’ (ತೈ. ಉ. ೨ । ೬ । ೧) ಇತಿ ಸ್ರಷ್ಟುರೇವ ಪ್ರವೇಶಶ್ರವಣಾತ್ ।
ಯೇ ತು ನಿರ್ಬಂಧಂ ಕುರ್ವಂತಿ,
ತೇ ವೇದಾಂತಾರ್ಥಂ ಬಾಧಮಾನಾಃ ಶ್ರೇಯೋದ್ವಾರಂ ಸಮ್ಯಗ್ದರ್ಶನಮೇವ ಬಾಧಂತೇ ।
ಕೃತಕಮನಿತ್ಯಂ ಚ ಮೋಕ್ಷಂ ಕಲ್ಪಯಂತಿ ।
ನ್ಯಾಯೇನ ಚ ನ ಸಂಗಚ್ಛಂತ ಇತಿ ॥ ೨೨ ॥
ಪ್ರಕೃತಿಶ್ಚ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾದೃಷ್ಟಾಂತಾನುಪರೋಧಾತ್ ॥ ೨೩ ॥
ಯಥಾಭ್ಯುದಯಹೇತುತ್ವಾದ್ಧರ್ಮೋ ಜಿಜ್ಞಾಸ್ಯಃ,
ಏವಂ ನಿಃಶ್ರೇಯಸಹೇತುತ್ವಾದ್ಬ್ರಹ್ಮ ಜಿಜ್ಞಾಸ್ಯಮಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ ।
ಬ್ರಹ್ಮ ಚ ‘ಜನ್ಮಾದ್ಯಸ್ಯ ಯತಃ’ (ಬ್ರ. ಸೂ. ೧ । ೧ । ೨) ಇತಿ ಲಕ್ಷಿತಮ್ ।
ತಚ್ಚ ಲಕ್ಷಣಂ ಘಟರುಚಕಾದೀನಾಂ ಮೃತ್ಸುವರ್ಣಾದಿವತ್ಪ್ರಕೃತಿತ್ವೇ ಕುಲಾಲಸುವರ್ಣಕಾರಾದಿವನ್ನಿಮಿತ್ತತ್ವೇ ಚ ಸಮಾನಮಿತ್ಯತೋ ಭವತಿ ವಿಮರ್ಶಃ —
ಕಿಮಾತ್ಮಕಂ ಪುನರ್ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಕಾರಣತ್ವಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ ।
ತತ್ರ ನಿಮಿತ್ತಕಾರಣಮೇವ ತಾವತ್ಕೇವಲಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಪ್ರತಿಭಾತಿ ।
ಕಸ್ಮಾತ್ ?
ಈಕ್ಷಾಪೂರ್ವಕಕರ್ತೃತ್ವಶ್ರವಣಾತ್ —
ಈಕ್ಷಾಪೂರ್ವಕಂ ಹಿ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಕರ್ತೃತ್ವಮವಗಮ್ಯತೇ —
‘ಸ ಈಕ್ಷಾಂಚಕ್ರೇ’ (ಪ್ರ. ಉ. ೬ । ೩) ‘ಸ ಪ್ರಾಣಮಸೃಜತ’ (ಪ್ರ. ಉ. ೬ । ೪) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಭ್ಯಃ ।
ಈಕ್ಷಾಪೂರ್ವಕಂ ಚ ಕರ್ತೃತ್ವಂ ನಿಮಿತ್ತಕಾರಣೇಷ್ವೇವ ಕುಲಾಲಾದಿಷು ದೃಷ್ಟಮ್ ।
ಅನೇಕಕಾರಕಪೂರ್ವಿಕಾ ಚ ಕ್ರಿಯಾಫಲಸಿದ್ಧಿರ್ಲೋಕೇ ದೃಷ್ಟಾ ।
ಸ ಚ ನ್ಯಾಯ ಆದಿಕರ್ತರ್ಯಪಿ ಯುಕ್ತಃ ಸಂಕ್ರಮಯಿತುಮ್ ।
ಈಶ್ವರತ್ವಪ್ರಸಿದ್ಧೇಶ್ಚ —
ಈಶ್ವರಾಣಾಂ ಹಿ ರಾಜವೈವಸ್ವತಾದೀನಾಂ ನಿಮಿತ್ತಕಾರಣತ್ವಮೇವ ಕೇವಲಂ ಪ್ರತೀಯತೇ ।
ತದ್ವತ್ಪರಮೇಶ್ವರಸ್ಯಾಪಿ ನಿಮಿತ್ತಕಾರಣತ್ವಮೇವ ಯುಕ್ತಂ ಪ್ರತಿಪತ್ತುಮ್ ।
ಕಾರ್ಯಂ ಚೇದಂ ಜಗತ್ಸಾವಯವಮಚೇತನಮಶುದ್ಧಂ ಚ ದೃಶ್ಯತೇ ।
ಕಾರಣೇನಾಪಿ ತಸ್ಯ ತಾದೃಶೇನೈವ ಭವಿತವ್ಯಮ್ ,
ಕಾರ್ಯಕಾರಣಯೋಃ ಸಾರೂಪ್ಯದರ್ಶನಾತ್ ।
ಬ್ರಹ್ಮ ಚ ನೈವಂಲಕ್ಷಣಮವಗಮ್ಯತೇ —
‘ನಿಷ್ಕಲಂ ನಿಷ್ಕ್ರಿಯಂ ಶಾಂತಂ ನಿರವದ್ಯಂ ನಿರಂಜನಮ್’ (ಶ್ವೇ. ಉ. ೬ । ೧೯) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಭ್ಯಃ ।
ಪಾರಿಶೇಷ್ಯಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽನ್ಯದುಪಾದಾನಕಾರಣಮಶುದ್ಧ್ಯಾದಿಗುಣಕಂ ಸ್ಮೃತಿಪ್ರಸಿದ್ಧಮಭ್ಯುಪಗಂತವ್ಯಮ್ ,
ಬ್ರಹ್ಮಕಾರಣತ್ವಶ್ರುತೇರ್ನಿಮಿತ್ತತ್ವಮಾತ್ರೇ ಪರ್ಯವಸಾನಾದಿತ್ಯೇವಂ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ಬ್ರೂಮಃ —
ಕುತಶ್ಚಾತ್ಮನಃ ಕರ್ತೃತ್ವಪ್ರಕೃತಿತ್ವೇ ? —
ಅಭಿಧ್ಯೋಪದೇಶಾಚ್ಚ ॥ ೨೪ ॥
ಸಾಕ್ಷಾಚ್ಚೋಭಯಾಮ್ನಾನಾತ್ ॥ ೨೫ ॥
ಆತ್ಮಕೃತೇಃ ಪರಿಣಾಮಾತ್ ॥ ೨೬ ॥
ಇತಶ್ಚ ಪ್ರಕೃತಿರ್ಬ್ರಹ್ಮ,
ಯತ್ಕಾರಣಂ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಕ್ರಿಯಾಯಾಮ್ ‘ತದಾತ್ಮಾನಂ ಸ್ವಯಮಕುರುತ’ (ತೈ. ಉ. ೨ । ೭ । ೧) ಇತ್ಯಾತ್ಮನಃ ಕರ್ಮತ್ವಂ ಕರ್ತೃತ್ವಂ ಚ ದರ್ಶಯತಿ;
ಆತ್ಮಾನಮಿತಿ ಕರ್ಮತ್ವಮ್ ,
ಸ್ವಯಮಕುರುತೇತಿ ಕರ್ತೃತ್ವಮ್ ।
ಕಥಂ ಪುನಃ ಪೂರ್ವಸಿದ್ಧಸ್ಯ ಸತಃ ಕರ್ತೃತ್ವೇನ ವ್ಯವಸ್ಥಿತಸ್ಯ ಕ್ರಿಯಮಾಣತ್ವಂ ಶಕ್ಯಂ ಸಂಪಾದಯಿತುಮ್ ?
ಪರಿಣಾಮಾದಿತಿ ಬ್ರೂಮಃ —
ಪೂರ್ವಸಿದ್ಧೋಽಪಿ ಹಿ ಸನ್ನಾತ್ಮಾ ವಿಶೇಷೇಣ ವಿಕಾರಾತ್ಮನಾ ಪರಿಣಮಯಾಮಾಸಾತ್ಮಾನಮಿತಿ ।
ವಿಕಾರಾತ್ಮನಾ ಚ ಪರಿಣಾಮೋ ಮೃದಾದ್ಯಾಸು ಪ್ರಕೃತಿಷೂಪಲಬ್ಧಃ ।
ಸ್ವಯಮಿತಿ ಚ ವಿಶೇಷಣಾನ್ನಿಮಿತ್ತಾಂತರಾನಪೇಕ್ಷತ್ವಮಪಿ ಪ್ರತೀಯತೇ । ‘
ಪರಿಣಾಮಾತ್’
ಇತಿ ವಾ ಪೃಥಕ್ಸೂತ್ರಮ್ ।
ತಸ್ಯೈಷೋಽರ್ಥಃ —
ಇತಶ್ಚ ಪ್ರಕೃತಿರ್ಬ್ರಹ್ಮ,
ಯತ್ಕಾರಣಂ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಏವ ವಿಕಾರಾತ್ಮನಾ ಪರಿಣಾಮಃ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯೇನಾಮ್ನಾಯತೇ ‘ಸಚ್ಚ ತ್ಯಚ್ಚಾಭವತ್ । ನಿರುಕ್ತಂ ಚಾನಿರುಕ್ತಂ ಚ’ (ತೈ. ಉ. ೨ । ೬ । ೧) ಇತ್ಯಾದಿನೇತಿ ॥ ೨೬ ॥
ಯೋನಿಶ್ಚ ಹಿ ಗೀಯತೇ ॥ ೨೭ ॥
ಇತಶ್ಚ ಪ್ರಕೃತಿರ್ಬ್ರಹ್ಮ,
ಯತ್ಕಾರಣಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಯೋನಿರಿತ್ಯಪಿ ಪಠ್ಯತೇ ವೇದಾಂತೇಷು —
‘ಕರ್ತಾರಮೀಶಂ ಪುರುಷಂ ಬ್ರಹ್ಮಯೋನಿಮ್’ (ಮು. ಉ. ೩ । ೧ । ೩) ಇತಿ ‘ಯದ್ಭೂತಯೋನಿಂ ಪರಿಪಶ್ಯಂತಿ ಧೀರಾಃ’ (ಮು. ಉ. ೧ । ೧ । ೬) ಇತಿ ಚ ।
ಯೋನಿಶಬ್ದಶ್ಚ ಪ್ರಕೃತಿವಚನಃ ಸಮಧಿಗತೋ ಲೋಕೇ — ‘
ಪೃಥಿವೀ ಯೋನಿರೋಷಧಿವನಸ್ಪತೀನಾಮ್’
ಇತಿ ।
ಸ್ತ್ರೀಯೋನೇರಪ್ಯಸ್ತ್ಯೇವಾವಯವದ್ವಾರೇಣ ಗರ್ಭಂ ಪ್ರತ್ಯುಪಾದಾನಕಾರಣತ್ವಮ್ ।
ಕ್ವಚಿತ್ಸ್ಥಾನವಚನೋಽಪಿ ಯೋನಿಶಬ್ದೋ ದೃಷ್ಟಃ ‘ಯೋನಿಷ್ಟ ಇಂದ್ರ ನಿಷದೇ ಅಕಾರಿ’ (ಋ. ಸಂ. ೧ । ೧೦೪ । ೧) ಇತಿ ।
ವಾಕ್ಯಶೇಷಾತ್ತ್ವತ್ರ ಪ್ರಕೃತಿವಚನತಾ ಪರಿಗೃಹ್ಯತೇ —
‘ಯಥೋರ್ಣನಾಭಿಃ ಸೃಜತೇ ಗೃಹ್ಣತೇ ಚ’ (ಮು. ಉ. ೧ । ೧ । ೭) ಇತ್ಯೇವಂಜಾತೀಯಕಾತ್ ।
ತದೇವಂ ಪ್ರಕೃತಿತ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮ್ ।
ಯತ್ಪುನರಿದಮುಕ್ತಮ್ ,
ಈಕ್ಷಾಪೂರ್ವಕಂ ಕರ್ತೃತ್ವಂ ನಿಮಿತ್ತಕಾರಣೇಷ್ವೇವ ಕುಲಾಲಾದಿಷು ಲೋಕೇ ದೃಷ್ಟಮ್ ,
ನೋಪಾದಾನೇಷ್ವಿತ್ಯಾದಿ;
ತತ್ಪ್ರತ್ಯುಚ್ಯತೇ —
ನ ಲೋಕವದಿಹ ಭವಿತವ್ಯಮ್ ।
ನ ಹ್ಯಯಮನುಮಾನಗಮ್ಯೋಽರ್ಥಃ ।
ಶಬ್ದಗಮ್ಯತ್ವಾತ್ತ್ವಸ್ಯಾರ್ಥಸ್ಯ ಯಥಾಶಬ್ದಮಿಹ ಭವಿತವ್ಯಮ್ ।
ಶಬ್ದಶ್ಚೇಕ್ಷಿತುರೀಶ್ವರಸ್ಯ ಪ್ರಕೃತಿತ್ವಂ ಪ್ರತಿಪಾದಯತೀತ್ಯವೋಚಾಮ ।
ಪುನಶ್ಚೈತತ್ಸರ್ವಂ ವಿಸ್ತರೇಣ ಪ್ರತಿವಕ್ಷ್ಯಾಮಃ ॥ ೨೭ ॥
ಏತೇನ ಸರ್ವೇ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಾ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಾಃ ॥ ೨೮ ॥
‘ಈಕ್ಷತೇರ್ನಾಶಬ್ದಮ್’ (ಬ್ರ. ಸೂ. ೧ । ೧ । ೫) ಇತ್ಯಾರಭ್ಯ ಪ್ರಧಾನಕಾರಣವಾದಃ ಸೂತ್ರೈರೇವ ಪುನಃ ಪುನರಾಶಂಕ್ಯ ನಿರಾಕೃತಃ —
ತಸ್ಯ ಹಿ ಪಕ್ಷಸ್ಯೋಪೋದ್ಬಲಕಾನಿ ಕಾನಿಚಿಲ್ಲಿಂಗಾಭಾಸಾನಿ ವೇದಾಂತೇಷ್ವಾಪಾತೇನ ಮಂದಮತೀನ್ಪ್ರತಿ ಭಾಂತೀತಿ ।
ಸ ಚ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಾನನ್ಯತ್ವಾಭ್ಯುಪಗಮಾತ್ಪ್ರತ್ಯಾಸನ್ನೋ ವೇದಾಂತವಾದಸ್ಯ ದೇವಲಪ್ರಭೃತಿಭಿಶ್ಚ ಕೈಶ್ಚಿದ್ಧರ್ಮಸೂತ್ರಕಾರೈಃ ಸ್ವಗ್ರಂಥೇಷ್ವಾಶ್ರಿತಃ ।
ತೇನ ತತ್ಪ್ರತಿಷೇಧೇ ಯತ್ನೋಽತೀವ ಕೃತಃ,
ನಾಣ್ವಾದಿಕಾರಣವಾದಪ್ರತಿಷೇಧೇ ।
ತೇಽಪಿ ತು ಬ್ರಹ್ಮಕಾರಣವಾದಪಕ್ಷಸ್ಯ ಪ್ರತಿಪಕ್ಷತ್ವಾತ್ಪ್ರತಿಷೇದ್ಧವ್ಯಾಃ ।
ತೇಷಾಮಪ್ಯುಪೋದ್ಬಲಕಂ ವೈದಿಕಂ ಕಿಂಚಿಲ್ಲಿಂಗಮಾಪಾತೇನ ಮಂದಮತೀನ್ಪ್ರತಿ ಭಾಯಾದಿತಿ ।
ಅತಃ ಪ್ರಧಾನಮಲ್ಲನಿಬರ್ಹಣನ್ಯಾಯೇನಾತಿದಿಶತಿ —
ಏತೇನ ಪ್ರಧಾನಕಾರಣವಾದಪ್ರತಿಷೇಧನ್ಯಾಯಕಲಾಪೇನ ಸರ್ವೇಽಣ್ವಾದಿಕಾರಣವಾದಾ ಅಪಿ ಪ್ರತಿಷಿದ್ಧತಯಾ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಾ ವೇದಿತವ್ಯಾಃ ।
ತೇಷಾಮಪಿ ಪ್ರಧಾನವದಶಬ್ದತ್ವಾಚ್ಛಬ್ದವಿರೋಧಿತ್ವಾಚ್ಚೇತಿ ।
ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಾ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಾ ಇತಿ ಪದಾಭ್ಯಾಸೋಽಧ್ಯಾಯಪರಿಸಮಾಪ್ತಿಂ ದ್ಯೋತಯತಿ ॥ ೨೮ ॥
ಇತಿ ಶ್ರೀಮತ್ಪರಮಹಂಸಪರಿವ್ರಾಜಕಾಚಾರ್ಯಸ್ಯ ಶ್ರೀಗೋವಿಂದಭಗವತ್ಪೂಜ್ಯಪಾದಶಿಷ್ಯಸ್ಯ ಶ್ರೀಮಚ್ಛಂಕರಭಗವತಃ ಕೃತೌ ಶಾರೀರಕಮೀಮಾಂಸಾಸೂತ್ರಭಾಷ್ಯೇ ಪ್ರಥಮಾಧ್ಯಾಯಸ್ಯ ಚತುರ್ಥಃ ಪಾದಃ ॥ ಇತಿ ಪ್ರಥಮೋಽಧ್ಯಾಯಃ ॥