हस्तामलकीयभाष्यम्

ನನು ಸರ್ವತ್ರ ಗ್ರಂಥಾದೌ ಶಿಷ್ಟಾನಾಮಿಷ್ಟದೇವತಾಸ್ತುತಿನಮಸ್ಕಾರಪೂರ್ವಿಕಾ ಪ್ರವೃತ್ತಿರುಪಲಬ್ಧಾ ; ಅಯಂ ಚ ವಿನಾ ಸ್ತುತಿನಮಸ್ಕಾರೌ ಪ್ರವರ್ತಮಾನೋಽಶಿಷ್ಟತ್ವಾತ್ ಅನಾದರಣೀಯವಚನಃ ಪ್ರಸಜ್ಯೇತೇತಿ ಚೇತ್ — ನ ; ಸ್ತುತಿನಮಸ್ಕಾರಯೋಸ್ತ್ರೈವಿಧ್ಯಾತ್ ; ತ್ರಿವಿಧೌ ಹಿ ಸ್ತುತಿನಮಸ್ಕಾರೌ — ಕಾಯಿಕೌ ವಾಚಿಕೌ ಮಾನಸಿಕೌ ಚೇತಿ । ತತ್ರ ಕಾಯಿಕವಾಚಿಕಯೋರಭಾವೇಽಪಿ ಪರಮಶಿಷ್ಟತ್ವಾದಾಚಾರ್ಯಸ್ಯ ಗ್ರಂಥಸ್ಯ ಅವಿಘ್ನೇನ ಪರಿಸಮಾಪ್ತೇಶ್ಚ ಮಾನಸಿಕೌ ಸ್ತುತಿನಮಸ್ಕಾರಾವಕರೋದಯಮಾಚಾರ್ಯ ಇತ್ಯವಗಮ್ಯತೇ ; ಯತ್ಕಿಂಚಿದೇತತ್ । ಪ್ರಕೃತಮನುಸರಾಮಃ — ಮನಶ್ಚ ಚಕ್ಷುಶ್ಚ ಮನಶ್ಚಕ್ಷುಷೀ, ತೇ ಆದಿರ್ಯೇಷಾಂ ತಾನಿ ಮನಶ್ಚಕ್ಷುರಾದೀನಿ ; ಆದಿಶಬ್ದಃ ಪ್ರತ್ಯೇಕಮಭಿಸಂಬಧ್ಯತೇ ; ತತಶ್ಚ ಅಯಮರ್ಥೋ ಭವತಿ — ಮನಆದೀನಾಂ ಮನೋಽಹಂಕಾರಬುದ್ಧಿಚಿತ್ತಾನಾಂ ಚತುರ್ಣಾಮಂತಃಕರಣಾನಾಮ್ , ತಥಾ ಚಕ್ಷುರಾದೀನಾಂ ಚಕ್ಷುಸ್ತ್ವಕ್ಶ್ರೋತ್ರಜಿಹ್ವಾಘ್ರಾಣಾನಾಂ ಪಂಚಬುದ್ಧೀಂದ್ರಿಯಾಣಾಮ್ , ಏವಂ ವಾಕ್ಪಾಣಿಪಾದಪಾಯೂಪಸ್ಥಾನಾಂ ಪಂಚಕರ್ಮೇಂದ್ರಿಯಾಣಾಮ್ , ಪ್ರವೃತ್ತೌ ಸ್ವಸ್ವವ್ಯಾಪಾರೇ, ನಿಮಿತ್ತಂ ಹೇತುಃ ಯಃ, ಸೋಽಹಮಾತ್ಮೇತಿ ಸಂಬಂಧಃ । ಸ ಕೀದೃಶ ಇತ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾಮಾಹ — ನಿತ್ಯೋಪಲಬ್ಧಿರಿತಿ । ನಿತ್ಯಾ ಚ ಅಸಾವುಪಲಬ್ಧಿಶ್ಚೇತಿ ನಿತ್ಯೋಪಲಬ್ಧಿಃ, ಸಾ ಸ್ವರೂಪಂ ಯಸ್ಯ ಸ ತಥೋಕ್ತಃ । ರವಿಃ ಆದಿತ್ಯಃ ಯಥಾ ಯೇನ ಪ್ರಕಾರೇಣ ಪ್ರಕಾಶಕತ್ವೇನ ಲೋಕಾನಾಂ ಚೇಷ್ಟಾಯಾಂ ಸ್ಪಂದನೇ ನಿಮಿತ್ತಂ ಹೇತುಃ, ತಥೈವ ಅಧಿಷ್ಠಾತೃತ್ವೇನ ಯೋ ನಿಮಿತ್ತಂ ಸೋಽಹಮಾತ್ಮೇತ್ಯರ್ಥಃ — ಇತಿ ಇಯಂ ದೃಷ್ಟಿಃ ಆತ್ಮಜ್ಞಾನೋಪಾಯತ್ವೇನ ದರ್ಶಿತಾ । ಪರಮಾರ್ಥತಸ್ತು ನಿರಸ್ತಾಃ ನಿರಾಕೃತಾಃ ಅಖಿಲಾಃ ನಿರವಶೇಷಾಃ ಉಪಾಧಯೋ ಬುದ್ಧ್ಯಾದಿಲಕ್ಷಣಾಃ ಯಸ್ಯ ಸ ತಥೋಕ್ತಃ । ನಿರಸ್ತಾಖಿಲೋಪಾಧಿತ್ವಾದೇವ ಅಯಮಾಕಾಶಕಲ್ಪಃ ಆಕಾಶವದ್ವಿಶುದ್ಧ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥

ಯಂ ನಿತ್ಯಬೋಧಸ್ವರೂಪಮಾತ್ಮಾನಮ್ ಆಶ್ರಿತ್ಯ ಮನಶ್ಚಕ್ಷುರಾದೀನಿ ಪ್ರವರ್ತಂತೇ, ಸೋಽಹಮಾತ್ಮೇತಿ ಸಂಬಂಧಃ । ನನು ಕಥಂ ಬೋಧಸ್ಯ ನಿತ್ಯತ್ವಮ್ ? ಬೋಧೋ ಹಿ ನಾಮ ಜ್ಞಾನಮ್ ; ತಚ್ಚ ಇಂದ್ರಿಯಾರ್ಥಸಂನಿಕರ್ಷಾದಿನಾ ಜಾಯತೇ ಸಮುತ್ಪದ್ಯತೇ ; ಉತ್ಪನ್ನಂ ಚ ಜ್ಞಾನಂ ಸ್ವಕಾರ್ಯೇಣ ಸಂಸ್ಕಾರೇಣ ವಿರೋಧಿನಾ ಜ್ಞಾನಾಂತರೇಣ ವಾ ವಿನಶ್ಯತಿ ; ಅತಃ ಉತ್ಪತ್ತಿನಾಶಧರ್ಮವತ್ತ್ವಾತ್ ನ ನಿತ್ಯಂ ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ ; ನಾಪಿ ಬೋಧಸ್ವರೂಪತ್ವಮಾತ್ಮನ ಉಪಪದ್ಯತೇ, ನಿತ್ಯತ್ವಾದಾತ್ಮನಃ, ಅನಿತ್ಯತ್ವಾಚ್ಚ ಬೋಧಸ್ಯ ; ನ ಹಿ ನಿತ್ಯಾನಿತ್ಯಯೋರೇಕಸ್ವಭಾವತ್ವಮ್ , ವಿರೋಧಾತ್ ಇತಿ ॥

ಅತ್ರೋಚ್ಯತೇ — ಬೋಧೋ ಹಿ ನಾಮ ಚೈತನ್ಯಮಭಿಪ್ರೇತಮ್ ; ನ ಚ ಜ್ಞಾನಂ ಚೈತನ್ಯಮ್ , ಜನ್ಯಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಜ್ಞೇಯತ್ವೇನ ಘಟಾದಿವಜ್ಜಡತ್ವಾತ್ । ಜ್ಞೇಯಂ ಹಿ ಜ್ಞಾನಮ್ , ಘಟಜ್ಞಾನಂ ಮೇ ಜಾತಂ ಪಟಜ್ಞಾನಂ ಮೇ ಜಾತಮಿತಿ ಸಾಕ್ಷಾದನುಭೂಯಮಾನತ್ವಾತ್ । ಅತಃ ತಸ್ಯ ಅನಿತ್ಯತ್ವೇನ ಅನಾತ್ಮಸ್ವರೂಪತ್ವೇಽಪಿ, ನಿತ್ಯಬೋಧಸ್ವರೂಪತ್ವಮ್ ಆತ್ಮನ ಉಪಪದ್ಯತೇ । ನನು ಆತ್ಮನಃ ಚೇತನತ್ವೇ ಕಿಂ ಪ್ರಮಾಣಮಿತಿ ಚೇತ್ , ಜಗತ್ಪ್ರಕಾಶ ಇತಿ ಬ್ರೂಮಃ । ಜಗತ್ ಪ್ರಕಾಶತ ಇತಿ ಸರ್ವಜನಸಿದ್ಧಮ್ ; ತತ್ರ ಜ್ಞಾನಾದೀನಾಂ ಜ್ಞೇಯತ್ವೇನ ಜಡತ್ವಾತ್ , ಆತ್ಮಪ್ರಕಾಶೇನೈವ ಜಗತ್ ಪ್ರಕಾಶತ ಇತಿ ನಿಶ್ಚಿತಂ ಭವತಿ । ಆತ್ಮಾ ಚ ಸ್ವಪರಪ್ರಕಾಶವಾನ್ ಸವಿತೃಪ್ರಕಾಶವತ್ — ಯಥಾ ಸವಿತಾ ಸ್ವಯಂ ಪ್ರಕಾಶಮಾನೋ ಜಗದಪಿ ಪ್ರಕಾಶಯತಿ, ತಥಾ ಆತ್ಮಾಪೀತಿ । ಅಸ್ತು ತರ್ಹಿ ಚಿದ್ಧರ್ಮಾ ಪುರುಷಃ, ಕಥಮಯಂ ಚಿತ್ಸ್ವಭಾವ ಇತಿ ; ನ, ಧರ್ಮಧರ್ಮಿಭಾವಸ್ಯ ಅನುಪಪತ್ತೇಃ ॥

ತಥಾ ಹಿ — ಆತ್ಮನಶ್ಚೈತನ್ಯಂ ಭಿನ್ನಮ್ , ಅಭಿನ್ನಂ ವಾ, ಭಿನ್ನಾಭಿನ್ನಂ ವಾ । ತತ್ರ ನ ತಾವದ್ಭಿನ್ನಮ್ ; ಭಿನ್ನಂ ಚೇತ್ , ಘಟವದಾತ್ಮಧರ್ಮತ್ವಾನುಪಪತ್ತೇಃ । ನನು ಘಟಃ ಅಸಂಬಂಧಾತ್ ಆತ್ಮಧರ್ಮೋ ನ ಭವತಿ, ಚೈತನ್ಯಂ ತು ಆತ್ಮಸಂಬಂಧೀತಿ ಯುಕ್ತಮಾತ್ಮಧರ್ಮತ್ವಮ್ ಇತ್ಯಪಿ ನ ಸಂಬಂಧಾನುಪಪತ್ತೇಃ । ಸಂಬಂಧೋ ಹಿ ತಾವತ್ ಸಂಯೋಗೋ ವಾ ಸಮವಾಯೋ ವಾ ಸ್ಯಾತ್ , ಸಂಬಂಧಾಂತರಸ್ಯ ಅತ್ರ ಅಸಂಭವಾತ್ । ನ ತಾವತ್ಸಂಯೋಗಃ, ತಸ್ಯ ದ್ರವ್ಯಮಾತ್ರಧರ್ಮತ್ವಾತ್ , ಅದ್ರವ್ಯತ್ವಾಚ್ಚೈತನ್ಯಸ್ಯ । ನಾಪಿ ಸಮವಾಯಃ, ಅನವಸ್ಥಾಪಾತಾತ್ । ಸಮವಾಯೋ ಹಿ ಸಂಬದ್ಧಃ ಸಮವಾಯಿನೌ ಸಂಬಧ್ನಾತಿ, ಅಸಂಬದ್ಧೋ ವಾ ? ನ ತಾವದಸಂಬದ್ಧಃ, ಘಟಾದಿವದಕಿಂಚಿತ್ಕರತ್ವಾತ್ । ಸಂಬದ್ಧಶ್ಚೇತ್ , ಸಂಯೋಗಾದೇರಭಾವೇನ ಸಮವಾಯಸ್ಯಾಪಿ ಸಮವಾಯಾಂತರಮಭ್ಯುಪಗಂತವ್ಯಮ್ । ಏವಂ ಪರಂಪರಾಪೇಕ್ಷಾಯಾಮ್ ಅನವಸ್ಥಾಪಾತ ಇತಿ ಯತ್ಕಿಂಚಿದೇತತ್ । ತಸ್ಮಾದ್ಭಿನ್ನತ್ವಪಕ್ಷೇ ಧರ್ಮಧರ್ಮಿಭಾವಃ ಸರ್ವಥಾ ನೋಪಪದ್ಯತೇ । ಅಭಿನ್ನತ್ವಪಕ್ಷೇ ತು ಬೋಧಸ್ಯ ಆತ್ಮರೂಪತ್ವೇನ ಸುತರಾಂ ಧರ್ಮಧರ್ಮಿಭಾವೋ ನಾಸ್ತ್ಯೇವ । ನ ಹಿ ತಸ್ಯ ತದೇವ ಧರ್ಮೋ ಭವತಿ ; ನ ಹಿ ಶುಕ್ಲಂ ಶುಕ್ಲಸ್ಯ ಧರ್ಮೋ ಭವತೀತಿ । ತಸ್ಮಾತ್ ಭಿನ್ನಾಭಿನ್ನತ್ವಪಕ್ಷ ಏವ ಅವಶಿಷ್ಯತೇ । ಸ ಚ ವಿರೋಧಾನ್ನ ಯುಜ್ಯತೇ — ನ ಹ್ಯೇಕಮೇವೈಕಸ್ಮಾತ್ ಭಿನ್ನಮಭಿನ್ನಂ ಚ ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ, ವಿರೋಧಾತ್ ।

ಅಥೋಚ್ಯತೇ — ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ ಭೇದಾಭೇದೌ ಅವಿರುದ್ಧೌ । ತಥಾ ಹಿ — ಗೌರಿಯಮಿತಿ ಪಿಂಡಾವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ಗೋತ್ವಂ ಪ್ರತೀಯತೇ ; ತದೇವ ಪಿಂಡಾಂತರೇ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಯಮಾನತ್ವಾತ್ ಭೇದೇನಾವಗಮ್ಯತೇ ; ಅತಃ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೇಣೈವ ಭೇದಾಭೇದಯೋಃ ಪ್ರತೀಯಮಾನತ್ವಾತ್ ಅವಿರೋಧ ಇತಿ — ನೈತತ್ಸಾಧು ಮನ್ಯಾಮಹೇ, ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸ್ಯ ಅನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ — ಭಿನ್ನಮಪಿ ಹಿ ವಸ್ತು ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೇಣ ಅತ್ಯಂತಸಂನಿಧಾನಾದಿದೋಷಾತ್ ಅಭಿನ್ನವತ್ಪ್ರತೀಯತೇ — ಯಥಾ ದೀಪಜ್ವಾಲಾ ಭಿನ್ನಾಪಿ ಕುತಶ್ಚಿತ್ಕಾರಣಾದಭಿನ್ನವತ್ಪ್ರತಿಭಾಸಂತೇ, ತಥಾ ಅಭಿನ್ನಮಪಿ ವಸ್ತು ಭಿನ್ನಮಿವ ಪ್ರತಿಭಾಸತೇ — ಯಥಾ ಏಕಸ್ಮಾಚ್ಚಂದ್ರಾದ್ವಿತೀಯಶ್ಚಂದ್ರ ಇತಿ — ಅತಃ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸ್ಯ ಅನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ ನ ತೇನ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೇಣ ಪ್ರಮಾಣಸಿದ್ಧಸ್ಯ ಭೇದಾಭೇದವಿರೋಧಸ್ಯ ಪ್ರತಿಕ್ಷೇಪೋ ಯುಕ್ತ ಇತಿ ।

ಅಥೈವಮುಚ್ಯತೇ — ಚೈತನ್ಯಸ್ಯ ದ್ವೇ ರೂಪೇ ಸ್ತಃ, ಆತ್ಮಸ್ವರೂಪತಾ ಚೈತನ್ಯಸ್ವರೂಪತಾ ಚೇತಿ । ತತ್ರ ಆತ್ಮಸ್ವರೂಪತಯಾ ಆತ್ಮನೋ ನ ಭಿದ್ಯತೇ ; ಭಿದ್ಯತೇ ಚ ಚೈತನ್ಯಸ್ವರೂಪತಯಾ । ಅತಃ ಉಭಯರೂಪಾಭ್ಯಾಂ ಭಿನ್ನಾಭಿನ್ನತ್ವಮವಿರುದ್ಧಮಿತಿ — ತದಪಿ ನ, ಧರ್ಮಧರ್ಮಿತ್ವಾಭಾವಾತ್ । ತಥಾ ಹಿ — ಯೇನ ರೂಪೇಣ ತದಭಿನ್ನಂ ನ ತೇನ ರೂಪೇಣ ಧರ್ಮತ್ವಮ್ ಅಭಿನ್ನತ್ವಾದವೋಚಾಮ । ಯೇನ ರೂಪೇಣ ಭಿನ್ನಮ್ , ತೇನಾಪಿ ನ ಧರ್ಮಃ, ಭಿನ್ನತ್ವಾದ್ಘಟಾದಿವದಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಯಚ್ಚೋಕ್ತಮ್ ಉಭಯರೂಪಾಭ್ಯಾಂ ಭಿನ್ನಾಭಿನ್ನತ್ವಮಿತಿ, ತದಪಿ ವಿಚಾರಂ ನ ಸಹತೇ । ತೇ ರೂಪೇ ಕಿಂ ಚೈತನ್ಯಾದ್ಭಿನ್ನೇ, ಅಭಿನ್ನೇ, ಭಿನ್ನಾಭಿನ್ನೇ ವಾ । ತತ್ರ ನ ತಾವದ್ಭಿನ್ನೇ, ಭಿನ್ನತ್ವೇ ಘಟಾದಿವದಕಿಂಚಿತ್ಕರಣತ್ವಾತ್ ; ಅಭಿನ್ನತ್ವೇ ಚೈತನ್ಯಮಾತ್ರಮೇವೇತಿ ನ ತಾಭ್ಯಾಂ ಭಿನ್ನಾಭಿನ್ನತ್ವಮ್ । ಭಿನ್ನಾಭಿನ್ನತ್ವಂ ಚ ವಿರೋಧಾದೇವ ನ ಯುಕ್ತಮ್ । ತಯೋರಪಿ ರೂಪಾಂತರಾಭ್ಯಾಂ ಭಿನ್ನಭಿನ್ನತ್ವಾಭ್ಯುಪಗಮೇ ಅನವಸ್ಥಾಪಾತ ಇತ್ಯಲಮತಿವಿಸ್ತರೇಣ । ತಸ್ಮಾನ್ನಾತ್ಮಾ ಸರ್ವಥಾ ಚಿದ್ಧರ್ಮಾ ; ಕಿಂ ತರ್ಹಿ ? ಚಿತ್ಸ್ವರೂಪ ಏವೇತಿ । ಏತೇನ ಸದಾನಂದಯೋರಪಿ ಆತ್ಮಸ್ವರೂಪತ್ವಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮ್ ।

ನಿತ್ಯಶ್ಚ ಆತ್ಮಾ, ಸದಕಾರಣವತ್ತ್ವಾತ್ ಪರಮಾಣುವತ್ ; ಸನ್ ಆತ್ಮಾ, ಅಹಮಸ್ಮೀತಿ ಪ್ರತೀತೇಃ । ಅಕಾರಣವಾಂಶ್ಚ ; ನ ಹಿ ಅಸ್ಯ ಕಾರಣಂ ವಸ್ತು ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಿಭಿರುಪಲಭ್ಯತೇ, ನಾಪಿ ಶ್ರೂಯತೇ ; ಕಿಂ ತು ತ್ರೈಲೋಕ್ಯೈಕಕಾರಣತಾ ಹಿ ಆತ್ಮನಃ ಶ್ರೂಯತೇ ‘ತಸ್ಮಾದ್ವಾ ಏತಸ್ಮಾದಾತ್ಮನ ಆಕಾಶಃ ಸಂಭೂತಃ’ ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಭ್ಯಃ । ನ ತ್ವಾತ್ಮನೋಽಪಿ ಕಾರಣಾಂತರಮ್ । ಅತಃ ಸದಕಾರಣವತ್ತ್ವಾತ್ ನಿತ್ಯ ಆತ್ಮೇತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ । ತಸ್ಮಾತ್ ಸಾಧೂಕ್ತಂ ನಿತ್ಯಬೋಧಸ್ವರೂಪಮಿತಿ । ತತ್ರೈವ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ — ಅಗ್ನ್ಯುಷ್ಣವದಿತಿ । ಯಥಾ ಉಷ್ಣತ್ವಮಗ್ನೇರ್ನ ವ್ಯತಿರಿಚ್ಯತೇ । ವ್ಯತಿರೇಕೇ ಹಿ ಕದಾಚಿದಗ್ನೇರನ್ಯತ್ರಾಪ್ಯುಪಲಭ್ಯೇತ — ಯಥಾ ಪುರುಷಾದ್ದಂಡಾದಿ ; ನ ಚೈವಮಸ್ತಿ ; ತಸ್ಮಾದಗ್ನಿಸ್ವರೂಪಮೇವ ಅಗ್ನೇರುಷ್ಣತ್ವಮ್ । ಏವಮಾತ್ಮನೋಽಪಿ ಚೈತನ್ಯಂ ಸ್ವರೂಪಮೇವೇತ್ಯರ್ಥಃ । ತಥಾ ಚ ಉಕ್ತಮ್ — ‘ನಿರಂಶತ್ವಾದ್ವಿಭುತ್ವಾಚ್ಚ ತಥಾನಶ್ವರಭಾವತಃ । ಬ್ರಹ್ಮವ್ಯೋಮ್ನೋರ್ನ ಭೇದೋಽಸ್ತಿ ಚೈತನ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಧಿಕಮ್’ ಇತಿ । ಯಚ್ಚೋಕ್ತಂ ಮನಶ್ಚಕ್ಷುರಾದೀನಾಂ ಪ್ರವೃತ್ತೌ ಕಿಮರ್ಥಮಧಿಷ್ಠಾತಾ ಇಷ್ಯತೇ, ಸ್ವಯಮೇವ ಕಸ್ಮಾನ್ನ ಪ್ರವರ್ತಂತೇ ಇತಿ, ತತ್ರಾಹ — ಅಬೋಧಾತ್ಮಕಾನೀತಿ । ಹೇತುಗರ್ಭಮಿದಂ ವಿಶೇಷಣಮ್ ; ಅತಶ್ಚ ಅಯಮರ್ಥಃ ಸೇತ್ಸ್ಯತಿ — ಅಬೋಧಾತ್ಮಕತ್ವಾತ್ ಅಚೇತನತ್ವಾಚ್ಚ ಘಟಾದಿವಚ್ಚೇತನಮಧಿಷ್ಠಾತಾರಮಾಶ್ರಿತ್ಯೈವ ಪ್ರವರ್ತಂತ ಇತಿ । ತದಚೇತನತ್ವಂ ಚೈಷಾಂ ತಜ್ಜ್ಞೇಯತ್ವಾತ್ ಘಟಾದಿವದಿತಿ । ಶ್ರುತಿರಪಿ ‘ನಾನ್ಯೋಽತೋಽಸ್ತಿ ದ್ರಷ್ಟಾ’ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಆತ್ಮವ್ಯತಿರಿಕ್ತಸ್ಯ ಚೇತನತ್ವಂ ಪ್ರತಿಷೇಧತಿ । ಅತೋ ಯುಕ್ತಮುಕ್ತಂ ಚೇತನಮಾತ್ಮಾನಮಾಶ್ರಿತ್ಯ ಪ್ರವರ್ತಂತ ಇತಿ । ನಿಷ್ಕಂಪಂ ನಿಸ್ತರಂಗಂ ನಿಃಸಂಶಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ತಥಾ ಚ ಶ್ರುತಿಃ ‘ಭಿದ್ಯತೇ ಹೃದಯಗ್ರಂಥಿಶ್ಚ್ಛಿದ್ಯಂತೇ ಸರ್ವಸಂಶಯಾಃ ಕ್ಷೀಯಂತೇ ಚಾಸ್ಯ ಕರ್ಮಾಣಿ ತಸ್ಮಿಂದೃಷ್ಟೇ ಪರಾವರೇ’ ಇತಿ । ಏಕಮ್ ಅದ್ವಿತೀಯಂ ದೇವತಿರ್ಯಙ್ಮನುಷ್ಯಾದಿಶರೀರೇಷು ಏಕಮ್ , ನ ತು ಸಾಂಖ್ಯಾದಿಪರಿಕಲ್ಪಿತವತ್ ನಾನಾಭೂತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥

ಮುಖಾಭಾಸಕಃ ಮುಖಪ್ರತಿಬಿಂಬಃ ದರ್ಪಣಾದೌ ನಾನಾಕಾರೇಷು ದರ್ಪಣೇಷು ಇತಿ ಯಾವತ್ ದೃಶ್ಯಮಾನಃ ಮುಖತ್ವಾತ್ ಪರಮಾರ್ಥತಃ ಮುಖಸ್ವರೂಪತ್ವಾತ್ ಪೃಥಕ್ತ್ವೇನ ಭೇದೇನ ನ ವಿದ್ಯತೇ । ಯದ್ಯಪಿ ಮುಖಾಭಾಸಕೋ ನಾಮ ವಸ್ತು ನಾಸ್ತ್ಯೇವ, ತಥಾಪಿ ಉಪಾಧಿಭೇದಾತ್ ಪರಮಾರ್ಥಸತೋ ಮುಖಾತ್ ಪರಸ್ಪರಂ ಚ ತೇ ಮುಖಾಭಾಸಕಾ ಭಿನ್ನಾಃ ಪ್ರತೀಯಂತೇ । ತಥಾ ಚ ಉಪಾಧಿಗತಮಲಿನತ್ವಾದಿಧರ್ಮೈಃ ಮಲಿನತ್ವಾದಿಧರ್ಮಕಾಃ ಪ್ರತೀಯಂತೇ । ತದ್ವತ್ ಮುಖಾಭಾಸಕವತ್ ಚಿದಾಭಾಸಕಃ ಆತ್ಮನಃ ಪ್ರತಿಬಿಂಬೋ ಧೀಷು ಬುದ್ಧಿಷು ದೃಶ್ಯಮಾನೋ ಜೀವ ಇತ್ಯುಚ್ಯತೇ ಯಃ, ಸೋಽಹಮಾತ್ಮಾ ಜೀವಾಸ್ತೇ ಉಪಾಧಿಭೇದಾತ್ ಭಿನ್ನಾಃ ಪ್ರತಿಭಾಸಂತೇ । ಉಪಾಧಿಗತಸುಖದುಃಖಾದಿಭಿಶ್ಚ ಸುಖದುಃಖಾದಿಮಂತಶ್ಚ ಪ್ರತಿಭಾಸಂತೇ । ಉಪಾಧಯಶ್ಚ ವ್ಯವಸ್ಥಿತರೂಪಾ ಏವೇತಿ ಸುಖದುಃಖಾದೀನಾಮೈಕಾತ್ಮ್ಯಪಕ್ಷೇ ವ್ಯವಸ್ಥಾ ಯುಕ್ತೈವೇತಿ ನಾಯಮಾತ್ಮಭೇದಃ ಶಕ್ಯೋ ವ್ಯವಸ್ಥಾಪಯಿತುಮ್ । ಶ್ರುತಿಶ್ಚೈಕಾತ್ಮ್ಯಮೇವ ಪ್ರತಿಪಾದಯತಿ — ‘ಏಕಮೇವಾದ್ವಿತೀಯಂ ಬ್ರಹ್ಮ’ ಇತಿ । ಆತ್ಮಭೇದಪಕ್ಷಂ ತು ಇಯಂ ಸುಖದುಃಖಾದಿವ್ಯವಸ್ಥಾ ನೋಪಪದ್ಯತೇ । ತಥಾ ಹಿ — ಪ್ರತಿಶರೀರಮ್ ಆತ್ಮಾನೋ ಭಿನ್ನಾಃ ತೇ ಚ ಸರ್ವೇ ಪ್ರತ್ಯೇಕಂ ಸರ್ವಗತಾ ಇತಿ ಆತ್ಮಭೇದವಾದಿನೋ ಮನ್ಯಂತೇ । ತತ್ರ ಸರ್ವೇಷಾಂ ಸರ್ವಗತತ್ವಾತ್ ಸರ್ವಸಂನಿಧೌ ಸುಖಾದಿಕಮುತ್ಪದ್ಯಮಾನಂ ವಿಶೇಷಹೇತೋರಭಾವಾತ್ ಕಥಮೇಕಸ್ಯೈವ ತತ್ ಸುಖಾದಿಕಮ್ , ನ ಸರ್ವೇಷಾಮ್ ಇತ್ಯವಧಾರಯಿತುಂ ಶಕ್ಯತೇ । ಅಥ ಯತ್ಸಂಬಂಧಿನಾ ಕಾರ್ಯಕರಣಸಂಘಾತೇನ ಸುಖಾದಿಕಂ ಜನ್ಯತೇ, ತಸ್ಯೈವ ತದಿತ್ಯಭಿಧೀಯತೇ ಇತಿ ; ತನ್ನ, ಕಾರ್ಯಕರಣಸಂಘಾತಸ್ಯಾಪಿ ಸರ್ವಾತ್ಮಸಂನಿಧಾವುತ್ಪದ್ಯಮಾನಸ್ಯ ವಿಶೇಷಹೇತೋರಭಾವಾದೇವ ಕಥಮೇಕಾತ್ಮಸಂಬಂಧಿತ್ವಮಿತಿ । ಅಥ ಯತ್ಕರ್ಮವಶಾತ್ಕಾರ್ಯಕರಣಸಂಘಾತಸ್ಯೋತ್ಪತ್ತಿಃ, ತಸ್ಯೈವ ಅಸೌ ಕಾರ್ಯಕರಣಸಂಘಾತ ಇತಿ ವಿಶೇಷಹೇತುರಿತಿ ಚೇತ್ ; ನ, ಕರ್ಮಣೋಽಪಿ ಸರ್ವಾತ್ಮಸಂನಿಧಾವುತ್ಪದ್ಯಮಾನಸ್ಯ ಸರ್ವಾತ್ಮಸಂಬಂಧಿತ್ವೇನ ತಜ್ಜನಿತಕಾರ್ಯಕರಣಸಂಘಾತಸ್ಯಾಪಿ ಸರ್ವಾತ್ಮಸಂಬಂಧಿತ್ವಾತ್ ತಜ್ಜನಿತಸ್ಯ ಸುಖದುಃಖಾದೇರಪಿ ಸರ್ವಾತ್ಮಸಂಬಂಧಿತ್ವಮಿತಿ ಸುಖಾದಿಕಸ್ಯ ನಾನಾತ್ಮಪಕ್ಷ ಏವ ನ ವ್ಯವಸ್ಥಿತಿಃ । ಪೂರ್ವಪುರ್ವಕಾರ್ಯಕರಣಸಂಘಾತಸ್ಯ ಕರ್ಮಾಪೇಕ್ಷಾಯಾಂ ಚ ಅನವಸ್ಥಾದೋಷಃ । ಅನಾದಿತ್ವೇನ ಅನವಸ್ಥಾದೋಷಪರಿಹಾರಶ್ಚ ಅಂಧಪರಂಪರೇತಿ । ಶ್ರುತಿರಪಿ ನಾನಾತ್ಮಪಕ್ಷಂ ಪ್ರತಿಷೇಧತಿ — ‘ನೇಹ ನಾನಾಸ್ತಿ ಕಿಂಚನ’ ಇತಿ । ಅತಃ ಸಾಧೂಕ್ತಮ್ ಏಕಮಿತಿ ॥

ಯಥಾ ದರ್ಪಣಾಭಾವೇ ಸತಿ ಆಭಾಸಸ್ಯ ಮುಖಪ್ರತಿಬಿಂಬಸ್ಯ ಹಾನೌ ಸತ್ಯಾಂ ಮುಖಂ ಪರಮಾರ್ಥಸತ್ ಕಲ್ಪನಾಹೀನಂ ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನರಹಿತಮ್ ಏಕಮೇವ ಪರಂ ನಾಪರಂ ವಿದ್ಯತೇ, ತಥಾ ತೇನೈವ ಪ್ರಕಾರೇಣ ಧೀವಿಯೋಗೇ ಬುದ್ಧೇರಭಾವೇ ನಿರಾಭಾಸಕೋ ಅಪ್ರತಿಬಿಂಬಃ ಪರಮಾರ್ಥತಃ ಸನ್ ಏಕ ಏವ ಯಃ, ಸೋಽಹಮಾತ್ಮೇತಿ ಯೋಜನಾ । ಅಯಮಭಿಪ್ರಾಯಃ ಆತ್ಮಾಜ್ಞಾನಕೃತೋಽಯಂ ಬುದ್ಧ್ಯಾದಿಪ್ರಪಂಚಃ । ತತ್ರ ಬುದ್ಧ್ಯಾದೌ ಪ್ರತಿಬಿಂಬರೂಪೇಣ ಆತ್ಮಾನಮಧ್ಯಸ್ಯ ತದ್ಗತಸುಖದುಃಖಾದಿಕಮ್ ಆತ್ಮನ್ಯಧ್ಯಸ್ಯತಿ । ಸೋಽಯಮಧ್ಯಾಸೋ ಬಂಧಃ । ಆತ್ಮಜ್ಞಾನೇನ ಅಜ್ಞಾನನಿವೃತ್ತ್ಯಾ ಬುದ್ಧ್ಯಾದಿಪ್ರಪಂಚನಿವೃತ್ತೌ ಅಧ್ಯಾಸನಿವೃತ್ತಿರ್ಮೋಕ್ಷಃ । ನ ಪುನಃ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕೌ ಬಂಧಮೋಕ್ಷೌ ಅಸ್ಯ ವಿದ್ಯೇತೇ ಇತಿ ಸರ್ವಂ ಸಮಂಜಸಮಿತಿ ॥

ಮನಶ್ಚಕ್ಷುರಾದೇಃ ಮನಆದೇಃ ಚಕ್ಷುರಾದೇಶ್ಚ ವಿಯುಕ್ತಃ ಪೃಥಗ್ಭೂತಃ ಯಃ ಸೋಽಹಮಾತ್ಮೇತಿ ಸಂಬಂಧಃ । ಮನಶ್ಚಕ್ಷುರಾದ್ಯುಪಾದಾನೇನ ತದಂತರ್ಗತತ್ವಾತ್ ಶರೀರಮಪಿ ಉಪಾತ್ತಂ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ । ಏತೇನ ಶರೀರಾದಪಿ ವಿಯುಕ್ತ ಇತಿ ಲಕ್ಷ್ಯತೇ । ತಥಾ ಚ ಗುರುಃ — ‘ಬುದ್ಧೀಂದ್ರಿಯಶರೀರೇಭ್ಯೋ ಭಿನ್ನ ಆತ್ಮಾ ವಿಭುರ್ಧ್ರುವಃ । ನಾನಾರೂಪಃ ಪ್ರತಿಕ್ಷೇತ್ರಮಾತ್ಮಾ ವೃತ್ತಿಷು ಭಾಸತೇ’ ಇತಿ ಕಥಂ ಮನಶ್ಚಕ್ಷುರಾದಿಕಸ್ಯ ಪ್ರಕಾಶಕಸ್ಯ ಉಪರಿ ಅಯಮಾತ್ಮಾ ಪ್ರಕಾಶಕಃ, ಮನಆದೇಃ ಚಕ್ಷುರಾದೇಃ ಕಥಂ ವಿಯುಕ್ತಃ ಇತ್ಯತ ಆಹ — ಸ್ವಯಮಿತಿ । ಸ್ವಯಂ ಯ ಆತ್ಮಾ ಮನಶ್ಚಕ್ಷುರಾದೇಃ ಮನಶ್ಚಕ್ಷುರಾದಿಃ ಮನಶ್ಚಕ್ಷುರಾದಿಕಸ್ಯ ಪ್ರಕಾಶಕಸ್ಯ ಮನಶ್ಚಕ್ಷುರಾದಿಃ ಪ್ರಕಾಶಕಃ, ಪ್ರಕಾಶಕತ್ವಗುಣಯೋಗಾತ್ ; ಅಯಮರ್ಥಃ — ಯಥಾ ಬಾಹ್ಯಸ್ಯ ಘಟಾದೇಃ ಪ್ರಕಾಶಕೋ ಮನಶ್ಚಕ್ಷುರಾದಿಃ ತತೋ ವ್ಯತಿರಿಚ್ಯತೇ, ತಥಾ, ಆಂತರಸ್ಯಾಪಿ ಮನಶ್ಚಕ್ಷುರಾದೇಃ ಪ್ರಕಾಶಕಃ ಆತ್ಮಾ ತತೋ ವ್ಯತಿರಿಚ್ಯತ ಇತಿ ನಿಶ್ಚೀಯತೇ । ಅತ ಏವ ಮನಶ್ಚಕ್ಷುರಾದೀನಾಮ್ ಅನಾತ್ಮತ್ವಮಿತಿ ಸಿದ್ಧಂ ಜ್ಞೇಯಾದನ್ಯೋ ಜ್ಞಾತಾ ಭವತಿ । ನನು ಆತ್ಮನೋಽಪಿ ಜ್ಞೇಯತ್ವಾತ್ ಅನಾತ್ಮತ್ವಂ ಪ್ರಸಜ್ಯತೇ ಇತ್ಯತ ಆಹ — ಮನಶ್ಚಕ್ಷುರಾದೇರಗಮ್ಯಸ್ವರೂಪಃ ಪ್ರಕಾಶಸ್ವಭಾವಃ । ತಥಾ ಚ ಶ್ರುತಿಃ — ‘ಯತೋ ವಾಚೋ ನಿವರ್ತಂತೇ ಅಪ್ರಾಪ್ಯ ಮನಸಾ ಸಹ’ ಇತಿ ॥

ಯ ಇತಿ ಸ್ವತಃಸಿದ್ಧತಾಮಾಹ । ಏಕಃ ಅದ್ವಿತೀಯಃ ವಿಭಾತಿ ವಿಶೇಷೇಣ ಪ್ರಕಾಶತೇ ಸ್ವತಃ ಸ್ವಯಮೇವ ನ ಪರತಃ ಶುದ್ಧಂ ನಿರ್ಮಲಂ ಚೇತೋ ಮನೋ ಯಸ್ಯ ಸಃ ಸ್ವತಃಶುದ್ಧಚೇತಾಃ ; ಶುದ್ಧಚಿತ್ತಸ್ಯ ಹಿ ಆತ್ಮಾ ಸ್ವಯಮೇವ ಸ್ಫುರತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಅತ ಏವ ಸತ್ತ್ವಶುದ್ಧ್ಯರ್ಥಂ ವೇದೇಽಪಿ ವೇದಾನುವಚನಾದಯೋ ವಿಹಿತಾಃ — ‘ತಮೇತಂ ವೇದಾನುವಚನೇನ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾ ವಿವಿದಿಷಂತಿ ಯಜ್ಞೇನ ದಾನೇನ ತಪಸಾನಾಶಕೇನ’ ಇತಿ । ಘಟಪಟಾದಯಶ್ಚ ಜಡತ್ವಾತ್ ಪ್ರಕಾಶಾಂತರಾಪೇಕ್ಷತ್ವಾಚ್ಚ ನ ಪ್ರಕಾಶಂತ ಇತಿ ಯುಕ್ತಮ್ । ಆತ್ಮಾ ತು ಪ್ರಕಾಶಸ್ವರೂಪತ್ವಾತ್ ಪ್ರಕಾಶಾಂತರಾನಪೇಕ್ಷಃ ಪ್ರಕಾಶತೇ ಸವಿತೃವತ್ — ಯಥಾ ಸವಿತಾ ಸ್ವಪ್ರಕಾಶಃ ಪ್ರಕಾಶಾಂತರಂ ನಾಪೇಕ್ಷತೇ ಅಥ ಚ ಪ್ರಕಾಶತೇ, ತದ್ವದಾತ್ಮಾಪೀತಿ ಭಾವಃ । ಏವಮುತ್ಪನ್ನಾತ್ಮಜ್ಞಾನೋ ಅದ್ವಯೋ ಜೀವನ್ಮುಕ್ತಃ ಸ್ವಯಂ ಪ್ರಕಾಶರೂಪೋಽಪಿ ಪರಮಾರ್ಥತೋ ನಾನಾವಿಧಾಸು ಧೀಷು ಉಪಾಧಿಷು ನಾನೇವ ಭಾತಿ ಯಃ, ಸೋಽಹಮಾತ್ಮೇತಿ ಸಂಬಂಧಃ । ಶರಾವೋದಕೇಷು ಉಪಾಧಿಷು ಅವಸ್ಥಿತೋ ಭಾನುಃ ಆದಿತ್ಯಃ ಪ್ರಕಾಶಸ್ವರೂಪೋಽಪಿ ಏಕ ಏವ ಸನ್ ನಾನೇವ ಭಾತಿ, ತದ್ವದಾತ್ಮಾಪೀತಿ ಭಾವಃ ।

ನನು ಕಥಂ ಜೀವನ್ಮುಕ್ತಃ ? ದೇಹವಾಂಸ್ತಾವತ್ ಜೀವನ್ನಿತ್ಯುಚ್ಯತೇ ; ತಸ್ಯ ಜೀವತೋಽಪಿ ಯದಿ ದೇಹಾಭಾವೋ ಮುಕ್ತಿರಭಿಪ್ರೇಯತೇ, ನಾಸಾವುಪಪದ್ಯತೇ, ವಿರೋಧಾತ್ । ನ ಹಿ ಜೀವತೋ ದೇಹಾಭಾವಃ ಸಂಭವತಿ । ಅಥ ಸತ್ಯಪಿ ದೇಹೇ ಭೋಗವಿಚ್ಛೇದೋ ಮುಕ್ತಿರಿತಿ, ತದಪಿ ಚ ಚತುರಶ್ರಮ್ । ಸಕಲಭೋಗಕಾರಣೇಂದ್ರಿಯಸಂಪತ್ತೌ ಭೋಗವಿಚ್ಛೇದಸ್ಯ ಅಸಂಭಾವಿತತ್ವಾತ್ । ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನನಿಬಂಧನೋ ಹಿ ಭೋಗಃ ; ತಸ್ಯ ಚ ಸಂಯಗ್ಜ್ಞಾನೇನ ನಿವೃತ್ತತ್ವಾತ್ ಭೋಗವಿಚ್ಛೇದ ಇತಿ ಚೇತ್ ; ನ, ಬಾಧಿತಸ್ಯಾಪಿ ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನಸ್ಯ ದ್ವಿಚಂದ್ರಾದಿಜ್ಞಾನವತ್ ಅನುವೃತ್ತ್ಯಭ್ಯುಪಗಮಾತ್ । ಅನ್ಯಥಾ ದೇಹವಾನೇವ ನ ಸ್ಯಾತ್ ಅತ ಏವ ವಿದುಷಾಂ ಜನಕಾದೀನಾಂ ರಾಜ್ಯಾದಿಕಂ ಶ್ರೂಯತೇ । ಶ್ರುತಿರಪಿ ದೇಹವತೋ ಭೋಗವಿಚ್ಛೇದಂ ಪ್ರತಿಷೇಧತಿ — ‘ನ ಹ ವೈ ಸಶರೀರಸ್ಯ ಸತಃ ಪ್ರಿಯಾಪ್ರಿಯಯೋರಪಹತಿರಸ್ತಿ’ ಇತಿ । ತಸ್ಮಾದಯುಕ್ತಾ ಜೀವನ್ಮುಕ್ತಿರಿತಿ ।

ಅತ್ರೋಚ್ಯತೇ — ಜೀವತಸ್ತಾವತ್ ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಮುತ್ಪದ್ಯತೇ ನ ತು ಮೃತಸ್ಯ ; ಶಮದಮಾದೇಃ ಶ್ರವಣಮನನಾದೇಶ್ಚ ಜ್ಞಾನಹೇತೋಃ ಮೃತಸ್ಯಾಸಂಭವಾತ್ । ಅತ ಏವ ಹಿ ವಿದುಷಾಂ ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯಾದೀನಾಂ ಸಂನ್ಯಾಸಃ ಶ್ರೂಯತೇ । ನ ಚ ಮೃತಸ್ಯ ಸಂನ್ಯಾಸಃ ಶ್ರೂಯತೇ ಸಂಭವತಿ ವಾ । ತಸ್ಮಾತ್ ಜೀವತಸ್ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಮುತ್ಪದ್ಯತ ಇತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ । ಆತ್ಮಜ್ಞಾನಾದೇವ ಮುಕ್ತಿರಿತಿ ಸಿದ್ಧಾ ಜೀವನ್ಮುಕ್ತಿಃ ‘ಸ ಯೋ ಹ ವೈ ತತ್ಪರಮಂ ಬ್ರಹ್ಮ ವೇದ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಭವತಿ’ ‘ಬ್ರಹ್ಮವಿದಾಪ್ನೋತಿ ಪರಮ್’ ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಭ್ಯಃ । ನನು ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಮೋಕ್ಷಫಲಕತ್ವೇ ಶ್ರುತಿಷು ಸಹಕಾರ್ಯಂತರಂ ಪ್ರತೀಯತೇ ಇತಿ ಚೇತ್ , ನ, ಜ್ಞಾನಮಾತ್ರಸ್ಯ ಶ್ರವಣಾತ್ — ‘ಭಿದ್ಯತೇ ಹೃದಯಗ್ರಂಥಿಃ’ ಇತಿ ; ‘ನಾನ್ಯಃ ಪಂಥಾ ವಿದ್ಯತೇಽಯನಾಯ’ ಇತಿ ಸಹಕಾರ್ಯಂತರಪ್ರತಿಷೇಧಾಚ್ಚ । ನನು ಶ್ರುತಿರೇವ ಮರಣಸಹಕಾರಿಣೋ ಜ್ಞಾನಾನ್ಮೋಕ್ಷಂ ದರ್ಶಯತಿ ‘ತಸ್ಯ ತಾವದೇವ ಚಿರಂ ಯಾವನ್ನ ವಿಮೋಕ್ಷ್ಯೇ ಅಥ ಸಂಪತ್ಸ್ಯೇ’ ಇತಿ ; ನ, ಪೂರ್ವೋತ್ಪನ್ನಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಚಿರಪ್ರವೃತ್ತತ್ವಾತ್ ಮರಣಕಾಲೇ ತಸ್ಯ ಸಂನಿಧಾಪಯಿತುಮಶಕ್ತೇಃ । ತತ್ಕಾಲಮೇವೋತ್ಪನ್ನಾತ್ ಜ್ಞಾನಾಂತರಾನ್ಮುಕ್ತಿರಿತಿ ಚೇತ್ , ನ, ‘ಯದೇವ ಭಗವಾನ್ವೇದ ತದೇವ ಮೇ ಬ್ರೂಹಿ’ ಇತಿ ‘ಆಚಾರ್ಯವಾನ್ಪುರುಷೋ ವೇದ’ ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಪರ್ಯಾಲೋಚನಯಾ ಪ್ರಥಮಜ್ಞಾನಾದೇವ ಮುಕ್ತೇಃ ಶ್ರೂಯಮಾಣತ್ವಾತ್ । ಏತೇನ ವಚನಾಂತರಮನುಗೃಹೀತಂ ಭವತಿ — ಜೀವನ್ನೇವ ಹಿ ವಿದ್ವಾನ್ ಹರ್ಷಮರ್ಷಾಭ್ಯಾಂ ವಿಮುಚ್ಯತೇ ಇತಿ । ನ ಚ ‘ನ ಹ ವೈ ಸಶರೀರಸ್ಯ ಸತಃ ಪ್ರಿಯಾಪ್ರಿಯಯೋರಪಹತಿರಸ್ತಿ’ ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯಂತರವಿರೋಧೋ ವಾಚ್ಯಃ, ಶ್ರುತ್ಯಂತರಸ್ಯ ಸಾಮಾನ್ಯವಿಷಯತ್ವಾತ್ , ಅತ್ರ ‘ವಿದ್ವಾನ್’ ಇತಿ ವಿಶೇಷನಿರ್ದೇಶಾತ್ । ‘ತಸ್ಯ ತಾವದೇವ ಚಿರಮ್’ ಇತಿ ಶ್ರುತಿಸ್ತ್ಯಕ್ತಾ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಚೇತ್ , ನ, ವ್ಯವಸ್ಥಯಾ ಉಪಪತ್ತೇಃ । ತಥಾ ಹಿ — ಮುಕ್ತಿಃ ಖಲು ಸ್ವಾಭಾವಿಕೀ ಸರ್ವೇಷಾಮ್ , ನ ಸಾ ಜ್ಞಾನೇನ ಜನ್ಯತೇ । ಕಿಂ ತರ್ಹಿ ? ಅವಿದ್ಯಾತಿಮಿರತಿರೋಹಿತಾಯಾ ಮುಕ್ತೇಃ ತಿಮಿರಮಾತ್ರಂ ನಿರಾಕ್ರಿಯತೇ । ತಚ್ಚ ಪ್ರಥಮಜ್ಞಾನೇನೈವ ನಿರಾಕೃತಮ್ । ತಥಾಪಿ ಅವಿದ್ಯಾಕಾರ್ಯಸ್ಯ ದೇಹಸ್ಯ ಅವಿನಾಶಾತ್ ಪುನಃಪುನಃ ಮಹಾಂಧಕಾರವದುತ್ಸಾರಿತಮಪಿ ತಿರಸ್ಕರೋತಿ । ತಸ್ಯ ತಿರಸ್ಕಾರಪ್ರತಿಭಾಸಸ್ಯ ದೇಹವಿಚ್ಛೇದಾದ್ವಿಚ್ಛೇದೋ ಭವತಿ । ಏವಂ ಚ ಸತಿ ಪ್ರಾಚೀನಮೇವ ಮಹಾಂಧಕಾರೋತ್ಸಾರಣಂ ಜ್ಞಾನಮಾತ್ರನಿಬಂಧನಮವತಿಷ್ಠತೇ — ಯಥಾ ಸೂರ್ಯೋದಯೇನ ಮಹಾತಿಮಿರೋತ್ಸಾರಣೇ ಕೃತೇಽಪಿ ಛತ್ರಾದಿಕೃತಸ್ಯ ತಿಮಿರಾಭಾಸಸ್ಯ ಛತ್ರಾದಿವಿಗಮೇ ವಿಗಮಃ । ತತಶ್ಚ ಪ್ರಾಚೀನಮೇವ ಮಹಾತಿಮಿರೋತ್ಸಾರಣಂ ಸೂರ್ಯೋದಯಮಾತ್ರನಿಬಂಧನಮವತಿಷ್ಠತ ಇತಿ । ತಸ್ಮಾತ್ ನ ಜ್ಞಾನಾಂತರಾನ್ಮುಕ್ತಿಃ । ಅಪಿ ತು ಪೂರ್ವೋತ್ಪನ್ನಜ್ಞಾನಾದೇವ ಮುಕ್ತಿರಿತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ ।

ನನು ಯದಿ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕಮ್ ಅದ್ವೈತಂ ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನವಿಜೃಂಭಿತಶ್ಚ ಪ್ರಪಂಚ ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯರ್ಥೋ ಅವಧಾರಿತಃ, ತತ್ಕಥಂ ಸತ್ಯಪಿ ಬಾಧಕೇ ಪ್ರಪಂಚಾನುವೃತ್ತಿಃ ; ನ ಹಿ ಸತ್ಯೇವ ಶುಕ್ತಿಕಾಜ್ಞಾನೇ ರಜತಾದಿಪ್ರಪಂಚೋ ಅನುರ್ತತೇ ; ಉಚ್ಯತೇ — ‘ನೇತಿ ನೇತಿ ನ ಹ್ಯೇತಸ್ಮಾದಿತಿ ನೇತ್ಯನ್ಯತ್ಪರಮಸ್ತಿ’ ‘ನೇಹ ನಾನಾಸ್ತಿ ಕಿಂಚನ’ ಇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಸಹಿತಾತ್ ತತ್ತ್ವಮಸ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಾತ್ ಪ್ರಪಂಚವಿಲಯದ್ವಾರೇಣ ಅಸಂದಿಗ್ಧಮಬಾಧಿತಂ ಚ ಅದ್ವೈತಜ್ಞಾನಂ ತಾವದುತ್ಪದ್ಯತೇ । ನ ಚ ತತ್ ಪ್ರಪಂಚಪ್ರತ್ಯಯೇನ ಬಾಧ್ಯತ ಇತಿ ಯುಕ್ತಮ್ , ತತ್ಪ್ರವಿಲಯೇನೈವ ಉತ್ಪತ್ತೇಃ ।

ಯತ್ಪುನರುಕ್ತಂ ಕಥಂ ಪ್ರಪಂಚಪ್ರತ್ಯಯಾನುವೃತ್ತಿರಿತಿ, ಅತ್ರೋಚ್ಯತೇ — ದ್ವಿವಿಧಂ ಹಿ ಬಾಧಕಂ ಭವತಿ — ಯಥಾ ಸತ್ಯೇವ ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನಹೇತುಭೂತೇ ಪಿತ್ತಾದೌ ಜಾಗ್ರತ್ಯೇವ ಪೀತಃ ಶಂಖಃ ಇತಿ ಜ್ಞಾನೇ ನಿಮಿತ್ತಾಂತರಾತ್ ನಾಯಂ ಪೀತ ಇತಿ ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನಕಾರಣಾಪಗಮೇ, ವಾ ಯಥಾ ಮಂದಾಲೋಕಪ್ರಭವಸ್ಯ ಶುಕ್ತಿಕಾರಜತಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಮಹತ್ಯಾಲೋಕೇ ನೇದಂ ರಜತಮಿತಿ ಜ್ಞಾನಮ್ , ತದ್ವದಿಹಾಪಿ ಪೀತಃ ಶಂಖ ಇತಿ ಜ್ಞಾನಬಾಧಕವತ್ ಸತ್ಯೇವ ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನೇ ಹೇತುಭೂತೇ ಶರೀರೇ ಪ್ರಪಂಚಪ್ರತ್ಯಯಸ್ಯ ಬಾಧಕಮದ್ವೈತಜ್ಞಾನಮುತ್ಪದ್ಯತೇ । ಅತ ಏವ ಸ್ವಕಾರಣಾದ್ಬಾಧಿತಮಪಿ ಪ್ರಪಂಚಜ್ಞಾನಂ ಪೀತಶಂಖಜ್ಞಾನವತ್ ಪುನಃ ಪುನಃ ಜಾಯತ ಇತಿ । ನನು ದೇಹಸ್ಯಾಪಿ ಪ್ರಪಂಚಾಂತರ್ಗತತ್ವಾತ್ ಉಚ್ಛಿತ್ತಿರೇವ ಪ್ರಸಜ್ಯತೇ ಇತಿ ಚೇತ್ ; ನ, ಪ್ರಾರಬ್ಧಕರ್ಮವಶಾತ್ ಅನುವೃತ್ತೇಃ । ಕರ್ಮಣಶ್ಚ ಕುಲಾಲಚಕ್ರಭ್ರಮಣವತ್ಸಂಸ್ಕಾರಾದನುವೃತ್ತಿರಿತಿ ಸಿದ್ಧಾ ಜೀವನ್ಮುಕ್ತಿರಿತಿ । ಕರ್ಮಸಂಸ್ಕಾರಕ್ಷಯಶ್ಚ ದೇಹಪಾತೇ ಸತಿ ಸರ್ವಸ್ಯೈವ ಪ್ರಪಂಚಪ್ರತ್ಯಯಸ್ಯಾಪಿ ಪ್ರವಿಲಯಃ । ಕರ್ಮಾಂತರಾಣಾಂ ಚ ಜ್ಞಾನೇನ ಕ್ಷಪಿತತ್ವಾತ್ ದೇಹಾಂತರಾನುತ್ಪತ್ತಿರಿತಿ ಪರಮಮುಕ್ತಿಃ ।

ಏವಂ ಚ ಸತಿ ಜ್ಞಾನಮಾತ್ರಾನ್ಮುಕ್ತಿರಿತಿ ಪ್ರತಿಪಾದನಾದೇವ ಕರ್ಮಣೋ ಮುಕ್ತಿಹೇತುತ್ವಮಪಾಸ್ತಂ ವೇದಿತವ್ಯಮ್ । ತಥಾ ಹಿ — ನ ತಾವತ್ಕೇವಲಾತ್ಕರ್ಮಣೋ ಮುಕ್ತಿಶ್ರವಣಾತ್ । ನಾಪಿ ತತ ಏವ ಜ್ಞಾನಸಹಿತಾತ್ , ಅಶ್ರುತೇರೇವ । ನನು ‘ತಂ ವಿದ್ಯಾಕರ್ಮಣೀ ಸಮನ್ವಾರಭೇತೇ ಪೂರ್ವಪ್ರಜ್ಞಾ ಚ’ ಇತಿ ವಿದ್ಯಾಕರ್ಮಣೋಃ ಸಹಭಾವಃ ಶ್ರೂಯತೇ ; ಸತ್ಯಮ್ , ಸಂಸಾರವಿಷಯಂ ತಚ್ಛ್ರವಣಂ ನ ಮುಕ್ತಿವಿಷಯಮ್ ಇತಿ । ‘ಯಾವಜ್ಜೀವಮಗ್ನಿಹೋತ್ರಂ ಜುಹೋತಿ’ ಇತ್ಯಾದಿಚೋದನಾಪ್ರಾಪ್ತಾನಾಂ ನಿತ್ಯನೈಮಿತ್ತಿಕಕರ್ಮಣಾಂ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಚ ಅರ್ಥಾತ್ಸಮುಚ್ಚಯ ಇತಿ ಚೇತ್ ; ನ, ವಿನಿಯೋಜಕಪ್ರಮಾಣಾಭಾವಾತ್ । ‘ತಮೇತಂ ವೇದಾನುವಚನೇನ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾ ವಿವಿದಿಷಂತಿ ಯಜ್ಞೇನ ದಾನೇನ ತಪಸಾನಾಶಕೇನ’ ಇತ್ಯತ್ರ ತೃತೀಯಾಶ್ರುತಿಃ ವಿನಿಯೋಜಿಕಾ ಇತಿ ಚೇತ್ ; ನ, ವಿವಿದಿಷಾಸಂಬಂಧಾತ್ ಕರ್ಮಣಾಂ ಜ್ಞಾನಾರ್ಥತ್ವಪ್ರತೀತೇಃ ಮೋಕ್ಷಾರ್ಥತ್ವಂ ನಾವಗಮ್ಯತೇ ಇತಿ । ಕಿಂ ಚ, ನ ಹಿ ಜ್ಞಾನಮ್ ಅಜ್ಞಾನನಿವೃತ್ತೌ ಉಪಕಾರಕಮಪೇಕ್ಷತೇ, ಉತ್ಪನ್ನಾದೇವ ತಸ್ಮಾತ್ ಅಜ್ಞಾನನಿವೃತ್ತೇರವಶ್ಯಂಭಾವಾತ್ । ತಥಾ ಚ ಶ್ರುತಿಃ — ‘ತಮೇವ ವಿದಿತ್ವಾತಿಮೃತ್ಯುಮೇತಿ ನಾನ್ಯಃ ಪಂಥಾ ವಿದ್ಯತೇಽಯನಾಯ’ ಇತಿ । ಅಪಿ ಚ ಯದಿ ಕರ್ಮಫಲಂ ಮೋಕ್ಷೋ ಭವೇತ್ , ತದಾ ಅನಿತ್ಯತ್ವಂ ಪ್ರಸಜ್ಯತೇ ಘಟಾದಿವತ್ಸ್ವರ್ಗಾದಿವಚ್ಚೇತಿ । ಅಮುಮೇವಾರ್ಥಂ ಶ್ರುತಿರಪ್ಯಾಹ — ತದ್ಯಥೇಹ ಕರ್ಮಚಿತೋ ಲೋಕಃ ಕ್ಷೀಯತೇ ಏವಮೇವಾಮುತ್ರ ಪುಣ್ಯಚಿತೋ ಲೋಕಃ ಕ್ಷೀಯತೇ’ ಇತಿ । ‘ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದಿ ತು ತತ್ಕಾರ್ಯಾಯೈವ’ ಇತಿ ಸೂತ್ರಕಾರೇಣ ಪರಂಪರಯಾ ಕರ್ಮಣಾಂ ಮುಕ್ತಿಹೇತುತ್ವಮಭಿಹಿತಂ ಪ್ರಯಾಜಾದಿವತ್ । ಅತಃ ಜ್ಞಾನಾರ್ಥತ್ವೇನ ಕರ್ಮಣಾಮುಪಯೋಗೋಽಸ್ತ್ಯೇವ । ಜ್ಞಾನೋತ್ಪತ್ತೇಸ್ತು ಪರಂ ಕರ್ಮಣಾಮುಪಯೋಗಾಭಾವೇಽಪಿ ಲೋಕಸಂಗ್ರಹಾರ್ಥಮನುಷ್ಠಾನಂ ಕರ್ತವ್ಯಮೇವೇತಿ ಸರ್ವಂ ಸಮಂಜಸಮ್ ॥

ಯಥಾ ಯೇನ ಪ್ರಕಾಶಕತ್ವಪ್ರಕಾರೇಣ ರವಿಃ ಆದಿತ್ಯಃ ಏಕ ಏವ ಅನೇಕೇಷಾಂ ಚಕ್ಷುಷಾಂ ಪ್ರಕಾಶಕೋ ಯುಗಪದೇವ ಅನೇಕಾನಿ ಚಕ್ಷೂಂಷಿ ಅಧಿತಿಷ್ಠತಿ ನ ಚ ಕ್ರಮೇಣ ಏಕೈಕಸ್ಮೈ ಚಕ್ಷುಷೇ ಪ್ರಕಾಶ್ಯಂ ಪ್ರಕಾಶೀಕರೋತಿ, ತಥಾ ತೇನೈವ ಪ್ರಕಾರೇಣ ಏಕಶ್ಚಾಸೌ ಪ್ರಬೋಧಶ್ಚ ಏಕಪ್ರಬೋಧಃ ಸಃ ಅಧಿಷ್ಠಾತಾ ಅನೇಕಾ ಧಿಯೋ ಬುದ್ಧೀಃ ಯುಗಪದಧಿತಿಷ್ಠತಿ ನ ಕ್ರಮೇಣೈಕೈಕಸ್ಯೈ ಧಿಯೈ ಪ್ರಕಾಶ್ಯಂ ಪ್ರಕಾಶೀಕರೋತಿ ಯಃ ಸೋಽಹಮಾತ್ಮೇತಿ ಸಂಬಂಧಃ ॥

ವಿವಸ್ವತಾ ಸೂರ್ಯೇಣ ಪ್ರಭಾತಂ ಪ್ರಕಾಶಿತಂ ರೂಪಂ ಯಥಾ ಯೇನ ಪ್ರಕಾರೇಣ ಅಕ್ಷಂ ಚಕ್ಷುಃ ಪ್ರಗೃಹ್ಣಾತಿ ಪ್ರಕರ್ಷೇಣ ಜಾನಾತಿ, ನಾಭಾತಂ ನ ಅಪ್ರಕಾಶಿತಮ್ , ಅಂಧಕಾರೇ ಘಟಾದ್ಯನುಪಲಂಭಾತ್ ಏವಂ ವಿವಸ್ವಾನಪಿ ಏಕಃ ತಥಾ ತೇನೈವ ಪ್ರಕಾರೇಣ ಯದಾಭಾತಃ ಯೇನಾಧಿತಿಷ್ಠಿತಃ ಸನ್ ಆಭಾಸಯತಿ ಅಧಿತಿಷ್ಠತಿ ಅಕ್ಷಂ ಯಥಾ ವಿವಸ್ವಾನ್ ಅಧಿಷ್ಠಾತಾ, ತಥಾ ವಿವಸ್ವತೋಽಪ್ಯಧಿಷ್ಠಾತಾ ಯಃ, ಸೋಽಹಮಾತ್ಮೇತಿ ಸಂಬಂಧಃ । ಸ ಚಾಹಂಬುದ್ಧೀನಾಮಧಿಷ್ಠಾತಾ ; ಶ್ರುತ್ಯಾ ತು ಚಕ್ಷುರಧಿಷ್ಠಾತೃತ್ವಮಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ವಿವಸ್ವತೋ ಬುದ್ಧಿಪ್ರೇರಕತ್ವಮಭಿಹಿತಮ್ । ಯಸ್ಮಾದ್ವಿವಸ್ವದಧಿಷ್ಠಿತಂ ಚಕ್ಷುಃ ಬುದ್ಧಿವೃದ್ಧಿಮುತ್ಪಾದಯತಿ ; ಅಧಿಷ್ಠಾತುರಾತ್ಮನೋ ವಾ ಸ್ವರೂಪಮಭಿಪ್ರೇತ್ಯೋಕ್ತಃ ; ತಥಾ ಚ 'ಸೂರ್ಯ ಆತ್ಮಾ ಜಗತಸ್ತಸ್ಥುಷಶ್ಚ’ ಇತಿ । ನನ್ವಪಿ ತರ್ಹಿ ಪ್ರಕಾಶಾಂತರೇಣೈವ ಅಧಿಷ್ಠಾತವ್ಯಮ್ , ನ, ತಸ್ಯ ಸ್ವಪ್ರಕಾಶತ್ವಾತ್ । ‘ನಾನ್ಯದತೋಽಸ್ತಿ ದ್ರಷ್ಟಾ’ ಇತಿ ಚ ಶ್ರುತ್ಯಾ ತದಿತರಪ್ರತಿಷೇಧಾಚ್ಚ ॥

ಯಥಾ ಯೇನ ಪ್ರಕಾರೇಣ ಆದಿತ್ಯಃ ಏಕಃ ಅಪ್ಸು ವಾರಿಷು ಚಲಾಸು ಸ್ಥಿರಾಸು ಚ ಅನೇಕೋಽಪಿ ನಾನಾಪಿ ಏಕಃ ಸನ್ ಪ್ರತಿಭಾಸತೇ ಅನನ್ವಗ್ವಿಭಾವ್ಯಸ್ವರೂಪಃ ಅನು ಪಶ್ಚಾತ್ ಅಂಚತಿ ಗಚ್ಛತೀತಿ ಅನ್ವಕ್ ನ ಅನ್ವಕ್ ಅನನ್ವಕ್ ಅನನುಗತ ಇತಿ ಯಾವತ್ । ಯದ್ವಾ ಅನನ್ವಕ್ತ್ವೇನ ವಿಭಾವ್ಯಂ ಸ್ವರೂಪಂ ಯಸ್ಯ ಸ ತಥೋಕ್ತಃ । ಏವಂ ಬಹುವ್ರೀಹಿಸಮಾಸಂ ಕೃತ್ವಾ ಪಶ್ಚಾತ್ ನಞ್ಸಮಾಸಃ । ತತಶ್ಚಾಯಮರ್ಥೋ ಭವತಿ — ನ ವಾರಿಷು ರವಿರನುಗತೋ ಭವತಿ । ಕಿಂ ತರ್ಹಿ ತಥೈವ ನಭಸಿ ದೇದೀಪ್ಯಮಾನೋ ಭ್ರಾಂತ್ಯಾ ವಾರಿಷು ದೃಶ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಏವಂ ಏಕ ಆತ್ಮಾ ಚಲಾಸು ಪ್ರಭಿನ್ನಾಸು ನಾನಾಭೂತಾಸು ಧೀಷು ಬುದ್ಧಿಷು ಅನೇಕಃ ಸನ್ ಅನನ್ವಗ್ವಿಭಾವ್ಯಸ್ವರೂಪೋ ನ ಬುದ್ಧೀರನುಗತೋ ಭವತಿ । ಕಿಂ ತರ್ಹಿ, ಪೃಥಗೇವ ದೇದೀಪ್ಯತೇ ಯಃ ಸೋಽಹಮಾತ್ಮೇತ್ಯರ್ಥಃ ॥

ಘನೇನ ಮೇಘೇನ ಛನ್ನಾ ತಿರೋಹಿತಾ ದೃಷ್ಟಿಃ ದರ್ಶನಂ ಯಸ್ಯ ಸಃ ಘನಚ್ಛನ್ನದೃಷ್ಟಿಃ ಪುರುಷಃ ಘನಚ್ಛನ್ನಮ್ ಅರ್ಕಮ್ ಆದಿತ್ಯಂ ಯಥಾ ಯೇನ ಘನಚ್ಛನ್ನತ್ವಪ್ರಕಾರೇಣ ಮನ್ಯತೇ ಜಾನಾತಿ ನಿಷ್ಪ್ರಭಂ ಪ್ರಭಾರಹಿತಮ್ ಅಪ್ರಕಾಶಸ್ವಭಾವಮಿತಿ ಯಾವತ್ । ಮೂಢೋ ಮನ್ಯತೇ ಘನಚ್ಛನ್ನದೃಷ್ಟಿತ್ವಾತ್ ಪ್ರಕಾಶಸ್ವಭಾವಮಪಿ ರವಿಮ್ ಅಪ್ರಕಾಶಂ ಪಶ್ಯತೀತ್ಯಾಹ — ಅತಿಮೂಢ ಇತಿ । ಅತಿಮೂರ್ಖತ್ವಾತ್ ಸ್ವಾತ್ಮನೋ ದೃಷ್ಟಿವಿಘಾತಮಗಣಯನ್ ಸೂರ್ಯಮೇವ ಅಪ್ರಕಾಶಂ ಮನ್ಯತೇ । ಪಾದಪೂರಣೇ ಚಕಾರಃ । ತಥಾ ತೇನ ಪ್ರಕಾರೇಣ ಅವಿದ್ಯಾಚ್ಛನ್ನದೃಷ್ಟಿಃ ಬುದ್ಧಿಮಾತ್ಮತ್ವೇನ ಗೃಹೀತ್ವಾ ತದ್ಗತದುಃಖಾದಿಕಮ್ ಆತ್ಮನ್ಯಧ್ಯಾರೋಪ್ಯ ಬದ್ಧ ಇವ ಆಭಾತಿ ಯಃ ಮೂಢದೃಷ್ಟೇಃ ಸೋಽಹಮಾತ್ಮೇತಿ ಸಂಬಂಧಃ ॥

ಸಮಸ್ತೇಷು ನಿರವಶೇಷೇಷು ಪ್ರಪಂಚಾತ್ಮಕೇಷು ಸದಾತ್ಮನಾ ಅನುಸ್ಯೂತಮ್ ಅನುಗತಂ ವ್ಯಾಪ್ತಮ್ ಏವಂ ಹಿ ನಾನಾ ಸಮಸ್ತಾನಿ ವಸ್ತೂನಿ ಪ್ರಪಂಚಾತ್ಮಕಾನಿ ಯಂ ಸದ್ರೂಪಂ ನ ಸ್ಪೃಶಂತಿ । ಕುತಃ ? ವಿಯದ್ವತ್ ಆಕಾಶಮಿವ ಸದಾ ಸರ್ವದಾ ಶುದ್ಧಂ ನಿರ್ಮಲಂ ರಾಗಾದಿದೋಷರಹಿತಮ್ ಅಚ್ಛಸ್ವರೂಪಮ್ ಅಮೃತರೂಪಂ ಯತ್ ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಸೋಽಹಮಾತ್ಮೇತಿ ಸಂಬಂಧಃ ॥

ಉಪಾಧೌ ಸತಿ ಉಪಾಧಿಭೇದಸಂಬಂಧೇ ಸತಿ ಯಥಾ ಭೇದತಾ ಭೇದ ಏವ ಭೇದತಾ, ಸ್ವಾರ್ಥೇ ತಲ್ , ಸನ್ಮಣೀನಾಂ ವಿಶುದ್ಧಮಣೀನಾಂ ಸ್ಫಟಿಕಾದೀನಾಂ ಲೋಹಿತಕೃಷ್ಣಾದಿಭೇದೇನ ಭೇದತಾ ಭೇದಃ । ತಥಾ ಬುದ್ಧಿಭೇದೇಷು ನಾನಾಬುದ್ಧಿಷು ತೇ ತವಾಪಿ ನಾನಾತ್ವಂ ಹೇ ವಿಷ್ಣೋ ಪರಮಾರ್ಥತಸ್ತು ತವ ಭೇದೋ ನಾಸ್ತ್ಯೇವ ಬುದ್ಧ್ಯುಪಾಧಿಕೃತಸ್ತು ವಿದ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಯಥಾ ಚಂದ್ರಿಕಾಣಾಂ ಚಂದ್ರಾ ಏವ ಚಂದ್ರಿಕಾಃ, ಸ್ವಾರ್ಥೇ ಕಪ್ರತ್ಯಯಃ, ನಿರ್ಮಲಿತಾನಾಂ ಜಲೇ ಪ್ರತಿಬಿಂಬಿತಸ್ವರೂಪೇಣ ದೃಶ್ಯಮಾನಾನಾಂ ಜಲಸ್ಯ ಚಂಚಲತ್ವಾತ್ ಚಂಚಲತ್ವಮ್ ಔಪಾಧಿಕಂ ನ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕಮ್ , ತಥಾ ಬುದ್ಧೀನಾಂ ಚಂಚಲತ್ವಾತ್ ತವಾಪಿ ಚಂಚಲತ್ವಮೌಪಾಧಿಕಂ ನ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಇಹ ಬುದ್ಧಿಷು ಹೇ ವಿಷ್ಣೋ ವ್ಯಾಪನಶೀಲ ॥