हस्तामलकीयभाष्यम्

నను సర్వత్ర గ్రన్థాదౌ శిష్టానామిష్టదేవతాస్తుతినమస్కారపూర్వికా ప్రవృత్తిరుపలబ్ధా ; అయం చ వినా స్తుతినమస్కారౌ ప్రవర్తమానోఽశిష్టత్వాత్ అనాదరణీయవచనః ప్రసజ్యేతేతి చేత్ — న ; స్తుతినమస్కారయోస్త్రైవిధ్యాత్ ; త్రివిధౌ హి స్తుతినమస్కారౌ — కాయికౌ వాచికౌ మానసికౌ చేతి । తత్ర కాయికవాచికయోరభావేఽపి పరమశిష్టత్వాదాచార్యస్య గ్రన్థస్య అవిఘ్నేన పరిసమాప్తేశ్చ మానసికౌ స్తుతినమస్కారావకరోదయమాచార్య ఇత్యవగమ్యతే ; యత్కిఞ్చిదేతత్ । ప్రకృతమనుసరామః — మనశ్చ చక్షుశ్చ మనశ్చక్షుషీ, తే ఆదిర్యేషాం తాని మనశ్చక్షురాదీని ; ఆదిశబ్దః ప్రత్యేకమభిసమ్బధ్యతే ; తతశ్చ అయమర్థో భవతి — మనఆదీనాం మనోఽహఙ్కారబుద్ధిచిత్తానాం చతుర్ణామన్తఃకరణానామ్ , తథా చక్షురాదీనాం చక్షుస్త్వక్శ్రోత్రజిహ్వాఘ్రాణానాం పఞ్చబుద్ధీన్ద్రియాణామ్ , ఎవం వాక్పాణిపాదపాయూపస్థానాం పఞ్చకర్మేన్ద్రియాణామ్ , ప్రవృత్తౌ స్వస్వవ్యాపారే, నిమిత్తం హేతుః యః, సోఽహమాత్మేతి సమ్బన్ధః । స కీదృశ ఇత్యాకాఙ్క్షాయామాహ — నిత్యోపలబ్ధిరితి । నిత్యా చ అసావుపలబ్ధిశ్చేతి నిత్యోపలబ్ధిః, సా స్వరూపం యస్య స తథోక్తః । రవిః ఆదిత్యః యథా యేన ప్రకారేణ ప్రకాశకత్వేన లోకానాం చేష్టాయాం స్పన్దనే నిమిత్తం హేతుః, తథైవ అధిష్ఠాతృత్వేన యో నిమిత్తం సోఽహమాత్మేత్యర్థః — ఇతి ఇయం దృష్టిః ఆత్మజ్ఞానోపాయత్వేన దర్శితా । పరమార్థతస్తు నిరస్తాః నిరాకృతాః అఖిలాః నిరవశేషాః ఉపాధయో బుద్ధ్యాదిలక్షణాః యస్య స తథోక్తః । నిరస్తాఖిలోపాధిత్వాదేవ అయమాకాశకల్పః ఆకాశవద్విశుద్ధ ఇత్యర్థః ॥

యం నిత్యబోధస్వరూపమాత్మానమ్ ఆశ్రిత్య మనశ్చక్షురాదీని ప్రవర్తన్తే, సోఽహమాత్మేతి సమ్బన్ధః । నను కథం బోధస్య నిత్యత్వమ్ ? బోధో హి నామ జ్ఞానమ్ ; తచ్చ ఇన్ద్రియార్థసంనికర్షాదినా జాయతే సముత్పద్యతే ; ఉత్పన్నం చ జ్ఞానం స్వకార్యేణ సంస్కారేణ విరోధినా జ్ఞానాన్తరేణ వా వినశ్యతి ; అతః ఉత్పత్తినాశధర్మవత్త్వాత్ న నిత్యం భవితుమర్హతి ; నాపి బోధస్వరూపత్వమాత్మన ఉపపద్యతే, నిత్యత్వాదాత్మనః, అనిత్యత్వాచ్చ బోధస్య ; న హి నిత్యానిత్యయోరేకస్వభావత్వమ్ , విరోధాత్ ఇతి ॥

అత్రోచ్యతే — బోధో హి నామ చైతన్యమభిప్రేతమ్ ; న చ జ్ఞానం చైతన్యమ్ , జన్యజ్ఞానస్య జ్ఞేయత్వేన ఘటాదివజ్జడత్వాత్ । జ్ఞేయం హి జ్ఞానమ్ , ఘటజ్ఞానం మే జాతం పటజ్ఞానం మే జాతమితి సాక్షాదనుభూయమానత్వాత్ । అతః తస్య అనిత్యత్వేన అనాత్మస్వరూపత్వేఽపి, నిత్యబోధస్వరూపత్వమ్ ఆత్మన ఉపపద్యతే । నను ఆత్మనః చేతనత్వే కిం ప్రమాణమితి చేత్ , జగత్ప్రకాశ ఇతి బ్రూమః । జగత్ ప్రకాశత ఇతి సర్వజనసిద్ధమ్ ; తత్ర జ్ఞానాదీనాం జ్ఞేయత్వేన జడత్వాత్ , ఆత్మప్రకాశేనైవ జగత్ ప్రకాశత ఇతి నిశ్చితం భవతి । ఆత్మా చ స్వపరప్రకాశవాన్ సవితృప్రకాశవత్ — యథా సవితా స్వయం ప్రకాశమానో జగదపి ప్రకాశయతి, తథా ఆత్మాపీతి । అస్తు తర్హి చిద్ధర్మా పురుషః, కథమయం చిత్స్వభావ ఇతి ; న, ధర్మధర్మిభావస్య అనుపపత్తేః ॥

తథా హి — ఆత్మనశ్చైతన్యం భిన్నమ్ , అభిన్నం వా, భిన్నాభిన్నం వా । తత్ర న తావద్భిన్నమ్ ; భిన్నం చేత్ , ఘటవదాత్మధర్మత్వానుపపత్తేః । నను ఘటః అసమ్బన్ధాత్ ఆత్మధర్మో న భవతి, చైతన్యం తు ఆత్మసమ్బన్ధీతి యుక్తమాత్మధర్మత్వమ్ ఇత్యపి న సమ్బన్ధానుపపత్తేః । సమ్బన్ధో హి తావత్ సంయోగో వా సమవాయో వా స్యాత్ , సమ్బన్ధాన్తరస్య అత్ర అసమ్భవాత్ । న తావత్సంయోగః, తస్య ద్రవ్యమాత్రధర్మత్వాత్ , అద్రవ్యత్వాచ్చైతన్యస్య । నాపి సమవాయః, అనవస్థాపాతాత్ । సమవాయో హి సమ్బద్ధః సమవాయినౌ సమ్బధ్నాతి, అసమ్బద్ధో వా ? న తావదసమ్బద్ధః, ఘటాదివదకిఞ్చిత్కరత్వాత్ । సమ్బద్ధశ్చేత్ , సంయోగాదేరభావేన సమవాయస్యాపి సమవాయాన్తరమభ్యుపగన్తవ్యమ్ । ఎవం పరమ్పరాపేక్షాయామ్ అనవస్థాపాత ఇతి యత్కిఞ్చిదేతత్ । తస్మాద్భిన్నత్వపక్షే ధర్మధర్మిభావః సర్వథా నోపపద్యతే । అభిన్నత్వపక్షే తు బోధస్య ఆత్మరూపత్వేన సుతరాం ధర్మధర్మిభావో నాస్త్యేవ । న హి తస్య తదేవ ధర్మో భవతి ; న హి శుక్లం శుక్లస్య ధర్మో భవతీతి । తస్మాత్ భిన్నాభిన్నత్వపక్ష ఎవ అవశిష్యతే । స చ విరోధాన్న యుజ్యతే — న హ్యేకమేవైకస్మాత్ భిన్నమభిన్నం చ భవితుమర్హతి, విరోధాత్ ।

అథోచ్యతే — ప్రత్యక్షసిద్ధత్వాత్ భేదాభేదౌ అవిరుద్ధౌ । తథా హి — గౌరియమితి పిణ్డావ్యతిరేకేణ గోత్వం ప్రతీయతే ; తదేవ పిణ్డాన్తరే ప్రత్యభిజ్ఞాయమానత్వాత్ భేదేనావగమ్యతే ; అతః ప్రత్యక్షేణైవ భేదాభేదయోః ప్రతీయమానత్వాత్ అవిరోధ ఇతి — నైతత్సాధు మన్యామహే, ప్రత్యక్షస్య అన్యథాసిద్ధత్వాత్ — భిన్నమపి హి వస్తు ప్రత్యక్షేణ అత్యన్తసంనిధానాదిదోషాత్ అభిన్నవత్ప్రతీయతే — యథా దీపజ్వాలా భిన్నాపి కుతశ్చిత్కారణాదభిన్నవత్ప్రతిభాసన్తే, తథా అభిన్నమపి వస్తు భిన్నమివ ప్రతిభాసతే — యథా ఎకస్మాచ్చన్ద్రాద్వితీయశ్చన్ద్ర ఇతి — అతః ప్రత్యక్షస్య అన్యథాసిద్ధత్వాత్ న తేన ప్రత్యక్షేణ ప్రమాణసిద్ధస్య భేదాభేదవిరోధస్య ప్రతిక్షేపో యుక్త ఇతి ।

అథైవముచ్యతే — చైతన్యస్య ద్వే రూపే స్తః, ఆత్మస్వరూపతా చైతన్యస్వరూపతా చేతి । తత్ర ఆత్మస్వరూపతయా ఆత్మనో న భిద్యతే ; భిద్యతే చ చైతన్యస్వరూపతయా । అతః ఉభయరూపాభ్యాం భిన్నాభిన్నత్వమవిరుద్ధమితి — తదపి న, ధర్మధర్మిత్వాభావాత్ । తథా హి — యేన రూపేణ తదభిన్నం న తేన రూపేణ ధర్మత్వమ్ అభిన్నత్వాదవోచామ । యేన రూపేణ భిన్నమ్ , తేనాపి న ధర్మః, భిన్నత్వాద్ఘటాదివదిత్యుక్తమ్ । యచ్చోక్తమ్ ఉభయరూపాభ్యాం భిన్నాభిన్నత్వమితి, తదపి విచారం న సహతే । తే రూపే కిం చైతన్యాద్భిన్నే, అభిన్నే, భిన్నాభిన్నే వా । తత్ర న తావద్భిన్నే, భిన్నత్వే ఘటాదివదకిఞ్చిత్కరణత్వాత్ ; అభిన్నత్వే చైతన్యమాత్రమేవేతి న తాభ్యాం భిన్నాభిన్నత్వమ్ । భిన్నాభిన్నత్వం చ విరోధాదేవ న యుక్తమ్ । తయోరపి రూపాన్తరాభ్యాం భిన్నభిన్నత్వాభ్యుపగమే అనవస్థాపాత ఇత్యలమతివిస్తరేణ । తస్మాన్నాత్మా సర్వథా చిద్ధర్మా ; కిం తర్హి ? చిత్స్వరూప ఎవేతి । ఎతేన సదానన్దయోరపి ఆత్మస్వరూపత్వం వ్యాఖ్యాతమ్ ।

నిత్యశ్చ ఆత్మా, సదకారణవత్త్వాత్ పరమాణువత్ ; సన్ ఆత్మా, అహమస్మీతి ప్రతీతేః । అకారణవాంశ్చ ; న హి అస్య కారణం వస్తు ప్రత్యక్షాదిభిరుపలభ్యతే, నాపి శ్రూయతే ; కిం తు త్రైలోక్యైకకారణతా హి ఆత్మనః శ్రూయతే ‘తస్మాద్వా ఎతస్మాదాత్మన ఆకాశః సమ్భూతః’ ఇత్యాదిశ్రుతిభ్యః । న త్వాత్మనోఽపి కారణాన్తరమ్ । అతః సదకారణవత్త్వాత్ నిత్య ఆత్మేతి సిద్ధమ్ । తస్మాత్ సాధూక్తం నిత్యబోధస్వరూపమితి । తత్రైవ దృష్టాన్తమాహ — అగ్న్యుష్ణవదితి । యథా ఉష్ణత్వమగ్నేర్న వ్యతిరిచ్యతే । వ్యతిరేకే హి కదాచిదగ్నేరన్యత్రాప్యుపలభ్యేత — యథా పురుషాద్దణ్డాది ; న చైవమస్తి ; తస్మాదగ్నిస్వరూపమేవ అగ్నేరుష్ణత్వమ్ । ఎవమాత్మనోఽపి చైతన్యం స్వరూపమేవేత్యర్థః । తథా చ ఉక్తమ్ — ‘నిరంశత్వాద్విభుత్వాచ్చ తథానశ్వరభావతః । బ్రహ్మవ్యోమ్నోర్న భేదోఽస్తి చైతన్యం బ్రహ్మణోఽధికమ్’ ఇతి । యచ్చోక్తం మనశ్చక్షురాదీనాం ప్రవృత్తౌ కిమర్థమధిష్ఠాతా ఇష్యతే, స్వయమేవ కస్మాన్న ప్రవర్తన్తే ఇతి, తత్రాహ — అబోధాత్మకానీతి । హేతుగర్భమిదం విశేషణమ్ ; అతశ్చ అయమర్థః సేత్స్యతి — అబోధాత్మకత్వాత్ అచేతనత్వాచ్చ ఘటాదివచ్చేతనమధిష్ఠాతారమాశ్రిత్యైవ ప్రవర్తన్త ఇతి । తదచేతనత్వం చైషాం తజ్జ్ఞేయత్వాత్ ఘటాదివదితి । శ్రుతిరపి ‘నాన్యోఽతోఽస్తి ద్రష్టా’ ఇత్యాదినా ఆత్మవ్యతిరిక్తస్య చేతనత్వం ప్రతిషేధతి । అతో యుక్తముక్తం చేతనమాత్మానమాశ్రిత్య ప్రవర్తన్త ఇతి । నిష్కమ్పం నిస్తరఙ్గం నిఃసంశయమిత్యర్థః । తథా చ శ్రుతిః ‘భిద్యతే హృదయగ్రన్థిశ్చ్ఛిద్యన్తే సర్వసంశయాః క్షీయన్తే చాస్య కర్మాణి తస్మిన్దృష్టే పరావరే’ ఇతి । ఎకమ్ అద్వితీయం దేవతిర్యఙ్మనుష్యాదిశరీరేషు ఎకమ్ , న తు సాఙ్ఖ్యాదిపరికల్పితవత్ నానాభూతమిత్యర్థః ॥

ముఖాభాసకః ముఖప్రతిబిమ్బః దర్పణాదౌ నానాకారేషు దర్పణేషు ఇతి యావత్ దృశ్యమానః ముఖత్వాత్ పరమార్థతః ముఖస్వరూపత్వాత్ పృథక్త్వేన భేదేన న విద్యతే । యద్యపి ముఖాభాసకో నామ వస్తు నాస్త్యేవ, తథాపి ఉపాధిభేదాత్ పరమార్థసతో ముఖాత్ పరస్పరం చ తే ముఖాభాసకా భిన్నాః ప్రతీయన్తే । తథా చ ఉపాధిగతమలినత్వాదిధర్మైః మలినత్వాదిధర్మకాః ప్రతీయన్తే । తద్వత్ ముఖాభాసకవత్ చిదాభాసకః ఆత్మనః ప్రతిబిమ్బో ధీషు బుద్ధిషు దృశ్యమానో జీవ ఇత్యుచ్యతే యః, సోఽహమాత్మా జీవాస్తే ఉపాధిభేదాత్ భిన్నాః ప్రతిభాసన్తే । ఉపాధిగతసుఖదుఃఖాదిభిశ్చ సుఖదుఃఖాదిమన్తశ్చ ప్రతిభాసన్తే । ఉపాధయశ్చ వ్యవస్థితరూపా ఎవేతి సుఖదుఃఖాదీనామైకాత్మ్యపక్షే వ్యవస్థా యుక్తైవేతి నాయమాత్మభేదః శక్యో వ్యవస్థాపయితుమ్ । శ్రుతిశ్చైకాత్మ్యమేవ ప్రతిపాదయతి — ‘ఎకమేవాద్వితీయం బ్రహ్మ’ ఇతి । ఆత్మభేదపక్షం తు ఇయం సుఖదుఃఖాదివ్యవస్థా నోపపద్యతే । తథా హి — ప్రతిశరీరమ్ ఆత్మానో భిన్నాః తే చ సర్వే ప్రత్యేకం సర్వగతా ఇతి ఆత్మభేదవాదినో మన్యన్తే । తత్ర సర్వేషాం సర్వగతత్వాత్ సర్వసంనిధౌ సుఖాదికముత్పద్యమానం విశేషహేతోరభావాత్ కథమేకస్యైవ తత్ సుఖాదికమ్ , న సర్వేషామ్ ఇత్యవధారయితుం శక్యతే । అథ యత్సమ్బన్ధినా కార్యకరణసఙ్ఘాతేన సుఖాదికం జన్యతే, తస్యైవ తదిత్యభిధీయతే ఇతి ; తన్న, కార్యకరణసఙ్ఘాతస్యాపి సర్వాత్మసంనిధావుత్పద్యమానస్య విశేషహేతోరభావాదేవ కథమేకాత్మసమ్బన్ధిత్వమితి । అథ యత్కర్మవశాత్కార్యకరణసఙ్ఘాతస్యోత్పత్తిః, తస్యైవ అసౌ కార్యకరణసఙ్ఘాత ఇతి విశేషహేతురితి చేత్ ; న, కర్మణోఽపి సర్వాత్మసంనిధావుత్పద్యమానస్య సర్వాత్మసమ్బన్ధిత్వేన తజ్జనితకార్యకరణసఙ్ఘాతస్యాపి సర్వాత్మసమ్బన్ధిత్వాత్ తజ్జనితస్య సుఖదుఃఖాదేరపి సర్వాత్మసమ్బన్ధిత్వమితి సుఖాదికస్య నానాత్మపక్ష ఎవ న వ్యవస్థితిః । పూర్వపుర్వకార్యకరణసఙ్ఘాతస్య కర్మాపేక్షాయాం చ అనవస్థాదోషః । అనాదిత్వేన అనవస్థాదోషపరిహారశ్చ అన్ధపరమ్పరేతి । శ్రుతిరపి నానాత్మపక్షం ప్రతిషేధతి — ‘నేహ నానాస్తి కిఞ్చన’ ఇతి । అతః సాధూక్తమ్ ఎకమితి ॥

యథా దర్పణాభావే సతి ఆభాసస్య ముఖప్రతిబిమ్బస్య హానౌ సత్యాం ముఖం పరమార్థసత్ కల్పనాహీనం మిథ్యాజ్ఞానరహితమ్ ఎకమేవ పరం నాపరం విద్యతే, తథా తేనైవ ప్రకారేణ ధీవియోగే బుద్ధేరభావే నిరాభాసకో అప్రతిబిమ్బః పరమార్థతః సన్ ఎక ఎవ యః, సోఽహమాత్మేతి యోజనా । అయమభిప్రాయః ఆత్మాజ్ఞానకృతోఽయం బుద్ధ్యాదిప్రపఞ్చః । తత్ర బుద్ధ్యాదౌ ప్రతిబిమ్బరూపేణ ఆత్మానమధ్యస్య తద్గతసుఖదుఃఖాదికమ్ ఆత్మన్యధ్యస్యతి । సోఽయమధ్యాసో బన్ధః । ఆత్మజ్ఞానేన అజ్ఞాననివృత్త్యా బుద్ధ్యాదిప్రపఞ్చనివృత్తౌ అధ్యాసనివృత్తిర్మోక్షః । న పునః పారమార్థికౌ బన్ధమోక్షౌ అస్య విద్యేతే ఇతి సర్వం సమఞ్జసమితి ॥

మనశ్చక్షురాదేః మనఆదేః చక్షురాదేశ్చ వియుక్తః పృథగ్భూతః యః సోఽహమాత్మేతి సమ్బన్ధః । మనశ్చక్షురాద్యుపాదానేన తదన్తర్గతత్వాత్ శరీరమపి ఉపాత్తం ద్రష్టవ్యమ్ । ఎతేన శరీరాదపి వియుక్త ఇతి లక్ష్యతే । తథా చ గురుః — ‘బుద్ధీన్ద్రియశరీరేభ్యో భిన్న ఆత్మా విభుర్ధ్రువః । నానారూపః ప్రతిక్షేత్రమాత్మా వృత్తిషు భాసతే’ ఇతి కథం మనశ్చక్షురాదికస్య ప్రకాశకస్య ఉపరి అయమాత్మా ప్రకాశకః, మనఆదేః చక్షురాదేః కథం వియుక్తః ఇత్యత ఆహ — స్వయమితి । స్వయం య ఆత్మా మనశ్చక్షురాదేః మనశ్చక్షురాదిః మనశ్చక్షురాదికస్య ప్రకాశకస్య మనశ్చక్షురాదిః ప్రకాశకః, ప్రకాశకత్వగుణయోగాత్ ; అయమర్థః — యథా బాహ్యస్య ఘటాదేః ప్రకాశకో మనశ్చక్షురాదిః తతో వ్యతిరిచ్యతే, తథా, ఆన్తరస్యాపి మనశ్చక్షురాదేః ప్రకాశకః ఆత్మా తతో వ్యతిరిచ్యత ఇతి నిశ్చీయతే । అత ఎవ మనశ్చక్షురాదీనామ్ అనాత్మత్వమితి సిద్ధం జ్ఞేయాదన్యో జ్ఞాతా భవతి । నను ఆత్మనోఽపి జ్ఞేయత్వాత్ అనాత్మత్వం ప్రసజ్యతే ఇత్యత ఆహ — మనశ్చక్షురాదేరగమ్యస్వరూపః ప్రకాశస్వభావః । తథా చ శ్రుతిః — ‘యతో వాచో నివర్తన్తే అప్రాప్య మనసా సహ’ ఇతి ॥

య ఇతి స్వతఃసిద్ధతామాహ । ఎకః అద్వితీయః విభాతి విశేషేణ ప్రకాశతే స్వతః స్వయమేవ న పరతః శుద్ధం నిర్మలం చేతో మనో యస్య సః స్వతఃశుద్ధచేతాః ; శుద్ధచిత్తస్య హి ఆత్మా స్వయమేవ స్ఫురతీత్యర్థః । అత ఎవ సత్త్వశుద్ధ్యర్థం వేదేఽపి వేదానువచనాదయో విహితాః — ‘తమేతం వేదానువచనేన బ్రాహ్మణా వివిదిషన్తి యజ్ఞేన దానేన తపసానాశకేన’ ఇతి । ఘటపటాదయశ్చ జడత్వాత్ ప్రకాశాన్తరాపేక్షత్వాచ్చ న ప్రకాశన్త ఇతి యుక్తమ్ । ఆత్మా తు ప్రకాశస్వరూపత్వాత్ ప్రకాశాన్తరానపేక్షః ప్రకాశతే సవితృవత్ — యథా సవితా స్వప్రకాశః ప్రకాశాన్తరం నాపేక్షతే అథ చ ప్రకాశతే, తద్వదాత్మాపీతి భావః । ఎవముత్పన్నాత్మజ్ఞానో అద్వయో జీవన్ముక్తః స్వయం ప్రకాశరూపోఽపి పరమార్థతో నానావిధాసు ధీషు ఉపాధిషు నానేవ భాతి యః, సోఽహమాత్మేతి సమ్బన్ధః । శరావోదకేషు ఉపాధిషు అవస్థితో భానుః ఆదిత్యః ప్రకాశస్వరూపోఽపి ఎక ఎవ సన్ నానేవ భాతి, తద్వదాత్మాపీతి భావః ।

నను కథం జీవన్ముక్తః ? దేహవాంస్తావత్ జీవన్నిత్యుచ్యతే ; తస్య జీవతోఽపి యది దేహాభావో ముక్తిరభిప్రేయతే, నాసావుపపద్యతే, విరోధాత్ । న హి జీవతో దేహాభావః సమ్భవతి । అథ సత్యపి దేహే భోగవిచ్ఛేదో ముక్తిరితి, తదపి చ చతురశ్రమ్ । సకలభోగకారణేన్ద్రియసమ్పత్తౌ భోగవిచ్ఛేదస్య అసమ్భావితత్వాత్ । మిథ్యాజ్ఞాననిబన్ధనో హి భోగః ; తస్య చ సంయగ్జ్ఞానేన నివృత్తత్వాత్ భోగవిచ్ఛేద ఇతి చేత్ ; న, బాధితస్యాపి మిథ్యాజ్ఞానస్య ద్విచన్ద్రాదిజ్ఞానవత్ అనువృత్త్యభ్యుపగమాత్ । అన్యథా దేహవానేవ న స్యాత్ అత ఎవ విదుషాం జనకాదీనాం రాజ్యాదికం శ్రూయతే । శ్రుతిరపి దేహవతో భోగవిచ్ఛేదం ప్రతిషేధతి — ‘న హ వై సశరీరస్య సతః ప్రియాప్రియయోరపహతిరస్తి’ ఇతి । తస్మాదయుక్తా జీవన్ముక్తిరితి ।

అత్రోచ్యతే — జీవతస్తావత్ తత్త్వజ్ఞానముత్పద్యతే న తు మృతస్య ; శమదమాదేః శ్రవణమననాదేశ్చ జ్ఞానహేతోః మృతస్యాసమ్భవాత్ । అత ఎవ హి విదుషాం యాజ్ఞవల్క్యాదీనాం సంన్యాసః శ్రూయతే । న చ మృతస్య సంన్యాసః శ్రూయతే సమ్భవతి వా । తస్మాత్ జీవతస్తత్త్వజ్ఞానముత్పద్యత ఇతి సిద్ధమ్ । ఆత్మజ్ఞానాదేవ ముక్తిరితి సిద్ధా జీవన్ముక్తిః ‘స యో హ వై తత్పరమం బ్రహ్మ వేద బ్రహ్మైవ భవతి’ ‘బ్రహ్మవిదాప్నోతి పరమ్’ ఇత్యాదిశ్రుతిభ్యః । నను జ్ఞానస్య మోక్షఫలకత్వే శ్రుతిషు సహకార్యన్తరం ప్రతీయతే ఇతి చేత్ , న, జ్ఞానమాత్రస్య శ్రవణాత్ — ‘భిద్యతే హృదయగ్రన్థిః’ ఇతి ; ‘నాన్యః పన్థా విద్యతేఽయనాయ’ ఇతి సహకార్యన్తరప్రతిషేధాచ్చ । నను శ్రుతిరేవ మరణసహకారిణో జ్ఞానాన్మోక్షం దర్శయతి ‘తస్య తావదేవ చిరం యావన్న విమోక్ష్యే అథ సమ్పత్స్యే’ ఇతి ; న, పూర్వోత్పన్నస్య జ్ఞానస్య చిరప్రవృత్తత్వాత్ మరణకాలే తస్య సంనిధాపయితుమశక్తేః । తత్కాలమేవోత్పన్నాత్ జ్ఞానాన్తరాన్ముక్తిరితి చేత్ , న, ‘యదేవ భగవాన్వేద తదేవ మే బ్రూహి’ ఇతి ‘ఆచార్యవాన్పురుషో వేద’ ఇత్యాదిశ్రుతిపర్యాలోచనయా ప్రథమజ్ఞానాదేవ ముక్తేః శ్రూయమాణత్వాత్ । ఎతేన వచనాన్తరమనుగృహీతం భవతి — జీవన్నేవ హి విద్వాన్ హర్షమర్షాభ్యాం విముచ్యతే ఇతి । న చ ‘న హ వై సశరీరస్య సతః ప్రియాప్రియయోరపహతిరస్తి’ ఇతి శ్రుత్యన్తరవిరోధో వాచ్యః, శ్రుత్యన్తరస్య సామాన్యవిషయత్వాత్ , అత్ర ‘విద్వాన్’ ఇతి విశేషనిర్దేశాత్ । ‘తస్య తావదేవ చిరమ్’ ఇతి శ్రుతిస్త్యక్తా స్యాదితి చేత్ , న, వ్యవస్థయా ఉపపత్తేః । తథా హి — ముక్తిః ఖలు స్వాభావికీ సర్వేషామ్ , న సా జ్ఞానేన జన్యతే । కిం తర్హి ? అవిద్యాతిమిరతిరోహితాయా ముక్తేః తిమిరమాత్రం నిరాక్రియతే । తచ్చ ప్రథమజ్ఞానేనైవ నిరాకృతమ్ । తథాపి అవిద్యాకార్యస్య దేహస్య అవినాశాత్ పునఃపునః మహాన్ధకారవదుత్సారితమపి తిరస్కరోతి । తస్య తిరస్కారప్రతిభాసస్య దేహవిచ్ఛేదాద్విచ్ఛేదో భవతి । ఎవం చ సతి ప్రాచీనమేవ మహాన్ధకారోత్సారణం జ్ఞానమాత్రనిబన్ధనమవతిష్ఠతే — యథా సూర్యోదయేన మహాతిమిరోత్సారణే కృతేఽపి ఛత్రాదికృతస్య తిమిరాభాసస్య ఛత్రాదివిగమే విగమః । తతశ్చ ప్రాచీనమేవ మహాతిమిరోత్సారణం సూర్యోదయమాత్రనిబన్ధనమవతిష్ఠత ఇతి । తస్మాత్ న జ్ఞానాన్తరాన్ముక్తిః । అపి తు పూర్వోత్పన్నజ్ఞానాదేవ ముక్తిరితి సిద్ధమ్ ।

నను యది పారమార్థికమ్ అద్వైతం మిథ్యాజ్ఞానవిజృమ్భితశ్చ ప్రపఞ్చ ఇతి శ్రుత్యర్థో అవధారితః, తత్కథం సత్యపి బాధకే ప్రపఞ్చానువృత్తిః ; న హి సత్యేవ శుక్తికాజ్ఞానే రజతాదిప్రపఞ్చో అనుర్తతే ; ఉచ్యతే — ‘నేతి నేతి న హ్యేతస్మాదితి నేత్యన్యత్పరమస్తి’ ‘నేహ నానాస్తి కిఞ్చన’ ఇత్యాదివాక్యసహితాత్ తత్త్వమస్యాదివాక్యాత్ ప్రపఞ్చవిలయద్వారేణ అసన్దిగ్ధమబాధితం చ అద్వైతజ్ఞానం తావదుత్పద్యతే । న చ తత్ ప్రపఞ్చప్రత్యయేన బాధ్యత ఇతి యుక్తమ్ , తత్ప్రవిలయేనైవ ఉత్పత్తేః ।

యత్పునరుక్తం కథం ప్రపఞ్చప్రత్యయానువృత్తిరితి, అత్రోచ్యతే — ద్వివిధం హి బాధకం భవతి — యథా సత్యేవ మిథ్యాజ్ఞానహేతుభూతే పిత్తాదౌ జాగ్రత్యేవ పీతః శఙ్ఖః ఇతి జ్ఞానే నిమిత్తాన్తరాత్ నాయం పీత ఇతి మిథ్యాజ్ఞానకారణాపగమే, వా యథా మన్దాలోకప్రభవస్య శుక్తికారజతజ్ఞానస్య మహత్యాలోకే నేదం రజతమితి జ్ఞానమ్ , తద్వదిహాపి పీతః శఙ్ఖ ఇతి జ్ఞానబాధకవత్ సత్యేవ మిథ్యాజ్ఞానే హేతుభూతే శరీరే ప్రపఞ్చప్రత్యయస్య బాధకమద్వైతజ్ఞానముత్పద్యతే । అత ఎవ స్వకారణాద్బాధితమపి ప్రపఞ్చజ్ఞానం పీతశఙ్ఖజ్ఞానవత్ పునః పునః జాయత ఇతి । నను దేహస్యాపి ప్రపఞ్చాన్తర్గతత్వాత్ ఉచ్ఛిత్తిరేవ ప్రసజ్యతే ఇతి చేత్ ; న, ప్రారబ్ధకర్మవశాత్ అనువృత్తేః । కర్మణశ్చ కులాలచక్రభ్రమణవత్సంస్కారాదనువృత్తిరితి సిద్ధా జీవన్ముక్తిరితి । కర్మసంస్కారక్షయశ్చ దేహపాతే సతి సర్వస్యైవ ప్రపఞ్చప్రత్యయస్యాపి ప్రవిలయః । కర్మాన్తరాణాం చ జ్ఞానేన క్షపితత్వాత్ దేహాన్తరానుత్పత్తిరితి పరమముక్తిః ।

ఎవం చ సతి జ్ఞానమాత్రాన్ముక్తిరితి ప్రతిపాదనాదేవ కర్మణో ముక్తిహేతుత్వమపాస్తం వేదితవ్యమ్ । తథా హి — న తావత్కేవలాత్కర్మణో ముక్తిశ్రవణాత్ । నాపి తత ఎవ జ్ఞానసహితాత్ , అశ్రుతేరేవ । నను ‘తం విద్యాకర్మణీ సమన్వారభేతే పూర్వప్రజ్ఞా చ’ ఇతి విద్యాకర్మణోః సహభావః శ్రూయతే ; సత్యమ్ , సంసారవిషయం తచ్ఛ్రవణం న ముక్తివిషయమ్ ఇతి । ‘యావజ్జీవమగ్నిహోత్రం జుహోతి’ ఇత్యాదిచోదనాప్రాప్తానాం నిత్యనైమిత్తికకర్మణాం జ్ఞానస్య చ అర్థాత్సముచ్చయ ఇతి చేత్ ; న, వినియోజకప్రమాణాభావాత్ । ‘తమేతం వేదానువచనేన బ్రాహ్మణా వివిదిషన్తి యజ్ఞేన దానేన తపసానాశకేన’ ఇత్యత్ర తృతీయాశ్రుతిః వినియోజికా ఇతి చేత్ ; న, వివిదిషాసమ్బన్ధాత్ కర్మణాం జ్ఞానార్థత్వప్రతీతేః మోక్షార్థత్వం నావగమ్యతే ఇతి । కిం చ, న హి జ్ఞానమ్ అజ్ఞాననివృత్తౌ ఉపకారకమపేక్షతే, ఉత్పన్నాదేవ తస్మాత్ అజ్ఞాననివృత్తేరవశ్యమ్భావాత్ । తథా చ శ్రుతిః — ‘తమేవ విదిత్వాతిమృత్యుమేతి నాన్యః పన్థా విద్యతేఽయనాయ’ ఇతి । అపి చ యది కర్మఫలం మోక్షో భవేత్ , తదా అనిత్యత్వం ప్రసజ్యతే ఘటాదివత్స్వర్గాదివచ్చేతి । అముమేవార్థం శ్రుతిరప్యాహ — తద్యథేహ కర్మచితో లోకః క్షీయతే ఎవమేవాముత్ర పుణ్యచితో లోకః క్షీయతే’ ఇతి । ‘అగ్నిహోత్రాది తు తత్కార్యాయైవ’ ఇతి సూత్రకారేణ పరమ్పరయా కర్మణాం ముక్తిహేతుత్వమభిహితం ప్రయాజాదివత్ । అతః జ్ఞానార్థత్వేన కర్మణాముపయోగోఽస్త్యేవ । జ్ఞానోత్పత్తేస్తు పరం కర్మణాముపయోగాభావేఽపి లోకసఙ్గ్రహార్థమనుష్ఠానం కర్తవ్యమేవేతి సర్వం సమఞ్జసమ్ ॥

యథా యేన ప్రకాశకత్వప్రకారేణ రవిః ఆదిత్యః ఎక ఎవ అనేకేషాం చక్షుషాం ప్రకాశకో యుగపదేవ అనేకాని చక్షూంషి అధితిష్ఠతి న చ క్రమేణ ఎకైకస్మై చక్షుషే ప్రకాశ్యం ప్రకాశీకరోతి, తథా తేనైవ ప్రకారేణ ఎకశ్చాసౌ ప్రబోధశ్చ ఎకప్రబోధః సః అధిష్ఠాతా అనేకా ధియో బుద్ధీః యుగపదధితిష్ఠతి న క్రమేణైకైకస్యై ధియై ప్రకాశ్యం ప్రకాశీకరోతి యః సోఽహమాత్మేతి సమ్బన్ధః ॥

వివస్వతా సూర్యేణ ప్రభాతం ప్రకాశితం రూపం యథా యేన ప్రకారేణ అక్షం చక్షుః ప్రగృహ్ణాతి ప్రకర్షేణ జానాతి, నాభాతం న అప్రకాశితమ్ , అన్ధకారే ఘటాద్యనుపలమ్భాత్ ఎవం వివస్వానపి ఎకః తథా తేనైవ ప్రకారేణ యదాభాతః యేనాధితిష్ఠితః సన్ ఆభాసయతి అధితిష్ఠతి అక్షం యథా వివస్వాన్ అధిష్ఠాతా, తథా వివస్వతోఽప్యధిష్ఠాతా యః, సోఽహమాత్మేతి సమ్బన్ధః । స చాహమ్బుద్ధీనామధిష్ఠాతా ; శ్రుత్యా తు చక్షురధిష్ఠాతృత్వమభిప్రేత్య వివస్వతో బుద్ధిప్రేరకత్వమభిహితమ్ । యస్మాద్వివస్వదధిష్ఠితం చక్షుః బుద్ధివృద్ధిముత్పాదయతి ; అధిష్ఠాతురాత్మనో వా స్వరూపమభిప్రేత్యోక్తః ; తథా చ 'సూర్య ఆత్మా జగతస్తస్థుషశ్చ’ ఇతి । నన్వపి తర్హి ప్రకాశాన్తరేణైవ అధిష్ఠాతవ్యమ్ , న, తస్య స్వప్రకాశత్వాత్ । ‘నాన్యదతోఽస్తి ద్రష్టా’ ఇతి చ శ్రుత్యా తదితరప్రతిషేధాచ్చ ॥

యథా యేన ప్రకారేణ ఆదిత్యః ఎకః అప్సు వారిషు చలాసు స్థిరాసు చ అనేకోఽపి నానాపి ఎకః సన్ ప్రతిభాసతే అనన్వగ్విభావ్యస్వరూపః అను పశ్చాత్ అఞ్చతి గచ్ఛతీతి అన్వక్ న అన్వక్ అనన్వక్ అననుగత ఇతి యావత్ । యద్వా అనన్వక్త్వేన విభావ్యం స్వరూపం యస్య స తథోక్తః । ఎవం బహువ్రీహిసమాసం కృత్వా పశ్చాత్ నఞ్సమాసః । తతశ్చాయమర్థో భవతి — న వారిషు రవిరనుగతో భవతి । కిం తర్హి తథైవ నభసి దేదీప్యమానో భ్రాన్త్యా వారిషు దృశ్యత ఇత్యర్థః । ఎవం ఎక ఆత్మా చలాసు ప్రభిన్నాసు నానాభూతాసు ధీషు బుద్ధిషు అనేకః సన్ అనన్వగ్విభావ్యస్వరూపో న బుద్ధీరనుగతో భవతి । కిం తర్హి, పృథగేవ దేదీప్యతే యః సోఽహమాత్మేత్యర్థః ॥

ఘనేన మేఘేన ఛన్నా తిరోహితా దృష్టిః దర్శనం యస్య సః ఘనచ్ఛన్నదృష్టిః పురుషః ఘనచ్ఛన్నమ్ అర్కమ్ ఆదిత్యం యథా యేన ఘనచ్ఛన్నత్వప్రకారేణ మన్యతే జానాతి నిష్ప్రభం ప్రభారహితమ్ అప్రకాశస్వభావమితి యావత్ । మూఢో మన్యతే ఘనచ్ఛన్నదృష్టిత్వాత్ ప్రకాశస్వభావమపి రవిమ్ అప్రకాశం పశ్యతీత్యాహ — అతిమూఢ ఇతి । అతిమూర్ఖత్వాత్ స్వాత్మనో దృష్టివిఘాతమగణయన్ సూర్యమేవ అప్రకాశం మన్యతే । పాదపూరణే చకారః । తథా తేన ప్రకారేణ అవిద్యాచ్ఛన్నదృష్టిః బుద్ధిమాత్మత్వేన గృహీత్వా తద్గతదుఃఖాదికమ్ ఆత్మన్యధ్యారోప్య బద్ధ ఇవ ఆభాతి యః మూఢదృష్టేః సోఽహమాత్మేతి సమ్బన్ధః ॥

సమస్తేషు నిరవశేషేషు ప్రపఞ్చాత్మకేషు సదాత్మనా అనుస్యూతమ్ అనుగతం వ్యాప్తమ్ ఎవం హి నానా సమస్తాని వస్తూని ప్రపఞ్చాత్మకాని యం సద్రూపం న స్పృశన్తి । కుతః ? వియద్వత్ ఆకాశమివ సదా సర్వదా శుద్ధం నిర్మలం రాగాదిదోషరహితమ్ అచ్ఛస్వరూపమ్ అమృతరూపం యత్ పరం బ్రహ్మ సోఽహమాత్మేతి సమ్బన్ధః ॥

ఉపాధౌ సతి ఉపాధిభేదసమ్బన్ధే సతి యథా భేదతా భేద ఎవ భేదతా, స్వార్థే తల్ , సన్మణీనాం విశుద్ధమణీనాం స్ఫటికాదీనాం లోహితకృష్ణాదిభేదేన భేదతా భేదః । తథా బుద్ధిభేదేషు నానాబుద్ధిషు తే తవాపి నానాత్వం హే విష్ణో పరమార్థతస్తు తవ భేదో నాస్త్యేవ బుద్ధ్యుపాధికృతస్తు విద్యత ఇత్యర్థః । యథా చన్ద్రికాణాం చన్ద్రా ఎవ చన్ద్రికాః, స్వార్థే కప్రత్యయః, నిర్మలితానాం జలే ప్రతిబిమ్బితస్వరూపేణ దృశ్యమానానాం జలస్య చఞ్చలత్వాత్ చఞ్చలత్వమ్ ఔపాధికం న పారమార్థికమ్ , తథా బుద్ధీనాం చఞ్చలత్వాత్ తవాపి చఞ్చలత్వమౌపాధికం న పారమార్థికమిత్యర్థః । ఇహ బుద్ధిషు హే విష్ణో వ్యాపనశీల ॥