ಏವಂ ಭೋಗಾದಿಕರಣಭೂತಾನಾಂ ಲೋಕಾನಾಂ ಭೋಗಾಯತನಸ್ಯ ಸಮಷ್ಟಿವ್ಯಷ್ಟಿಶರೀರಸ್ಯ ಭೋಗೋಪಕರಣಾನಾಂ ವಾಗಾದೀನಾಂ ಸಮಷ್ಟಿಶರೀರೇ ಲೋಕಪಾಲತ್ವೇನ ವ್ಯಷ್ಟಿಶರೀರೇ ಕರಣಾಧಿಷ್ಠಾತೃತ್ವೇನ ಚ ಸ್ಥಿತಾನಾಂ ದೇವತಾನಾಂ ಭೋಗೇ ಪ್ರೇರಕಯೋರಶನಾಯಾಪಿಪಾಸಯೋಸ್ತತ್ಪ್ರಯುಕ್ತಸ್ಯ ಕರಣನಿಷ್ಠಸ್ಯ ಶಬ್ದಾದಿವಿಷಯಗ್ರಹಣಲಕ್ಷಣಸ್ಯ ಭೋಗಸ್ಯಾಪಾನವೃತ್ತಿಮತ್ಪ್ರಾಣನಿಷ್ಠಸ್ಯಾನ್ನಪಾನಗ್ರಹಣಲಕ್ಷಣಸ್ಯ ಚ ಭೋಗಸ್ಯಾಽಽತ್ಮನಃ ಸಂಸಾರಿತ್ವಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಂ ಸೃಷ್ಟಿಮಭಿಧಾಯೇದಾನೀಂ ಸಂಸಾರಿಣಂ ಭೋಕ್ತಾರಂ ದರ್ಶಯಿತುಂ ಸ್ರಷ್ಟುರೀಶ್ವರಸ್ಯ ವಿಚಾರಂ ದರ್ಶಯಿತುಂ ಸ ಈಕ್ಷತೇತಿ ವಾಕ್ಯಂ ತದ್ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ಸ ಏವಮಿತಿ ।
ಪುರಸ್ಯ ಪೌರಾಣಾಂ ಪುರವಾಸಿನಾಂ ತತ್ಪಾಲಯಿತೄಣಾಂ ರಾಜನಿಯುಕ್ತಾಧಿಕಾರಿಣಾಂ ಸ್ಥಿತಿಸಮಾಂ ತತ್ತುಲ್ಯಾಮನ್ನನಿಮಿತ್ತಾಮನ್ನಾಧೀನಾಂ ಸಂಘಾತಸ್ಥಿತಿಂ ಕೃತ್ವೇತ್ಯನ್ವಯಃ ।
ಪದಾರ್ಥಾನುಕ್ತ್ವಾ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಮಾಹ –
ಯದಿದಮಿತಿ ।
ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಮಿತಿ ।
ವಾಚಾಽಭಿವ್ಯಾಹೃತಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಮಭಿವ್ಯಾಹರಣಾದಿಕಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಹೇತುರ್ಗರ್ಭಿತಮಿದಂ ಶಬ್ದಾರ್ಥಸ್ಯ ವಿಶೇಷಣಮ್ ।
ಪರಾರ್ಥಂ ಸದಿತಿ ।
ಪರಾರ್ಥತ್ವಾತ್ಪರಮರ್ಥಿನಂ ಮಾಮೃತೇ ಕಥಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಸ್ಯೈವಾರ್ಥಸ್ಯ ಕಥಂಶಬ್ದಸೂಚಿತಂ ವ್ಯತಿರೇಕಮಾಹ –
ಯದೀತಿ ।
ಕೇವಲಂ ಭೋಕ್ತೃರಹಿತವ್ಯವಹರಣಾದಿ ತಯತ್ತನ್ನ ಕಥಂಚನ ಭವೇತ್ಕಥಂಚಿದಪಿ ನ ಭವೇದಿತ್ಯನ್ವಯಃ ।
ತತ್ರ ಹೇತುಃ –
ನಿರರ್ಥಕಮಿತಿ ।
ಅರ್ಥಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಪಚಾದ್ಯಜರ್ಥಯಿತಾ ಪುರುಷಸ್ತದ್ರಹಿತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅರ್ಥಯಿತಾ ಹಿ ಪುರುಷಃ ಸ್ವಸ್ಯ ಪ್ರಯೋಜನಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಂ ವಾಗಾದಿಕಂ ಪ್ರೇರಯತಿ । ತದಭಾವೇ ಪ್ರೇರಕಾಭಾವಾದ್ವಾಗ್ವ್ಯವಹಾರಾದಿಕಂ ನ ಭವೇದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಯದ್ವಾಽರ್ಥಃ ಪ್ರಯೋಜನಮರ್ಥಿನೋಽಭಾವೇ ತಸ್ಯಾರ್ಥತ್ವಾಭಾವಾನ್ನಿಷ್ಪ್ರಯೋಜನಂ ಸತ್ತನ್ನ ಭವೇತ್ಪ್ರಯೋಜನಪ್ರಯುಕ್ತತ್ವಾತ್ಸರ್ವಪ್ರವೃತ್ತೇರಿತಿ ।
ತತ್ರ ದೃಷ್ಟಾಂತಃ –
ಬಲಿಸ್ತುತ್ಯಾದಿವದಿತಿ ।
ಏತದೇವ ವಿವೃಣೋತಿ –
ಪೌರೇತಿ ।
ಅತ್ರ ಯಥಾಶಬ್ದೋ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಃ । ಯಥಾ ಪೌರಾದಿಭಿಃ ಪ್ರಯುಜ್ಯಮಾನಂ ಬಲಿಸ್ತುತ್ಯಾದಿಕಂ ಸ್ವಾಮಿನಮಂತರೇಣ ನ ಭವೇತ್ತದ್ವದಿತ್ಯನ್ವಯಃ ।
ಸ್ವಾಮಿನಮಂತರೇಣೇತಿ ।
ಅಸ್ಯ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಮಸತ್ಯೇವೇತಿ ।
ವಿಚಾರಸ್ಯ ಫಲಮಾಹ –
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಪರೇಣಾರ್ಥಾದನ್ಯೇನ ಸ್ವಾಮಿನಾಽರ್ಥಿನಾ ವಾಗಾದಿವ್ಯವಹಾರಕೃತೋಪಕಾರಭಾಜಾಽಧಿಷ್ಠಾತ್ರಾ ವಾಗಾದಿಪ್ರೇರಕೇಣ ಅಧಿಷ್ಠಾತೃತ್ವಂ ಚಾಯಸ್ಕಾಂತವಚ್ಚೇತನಸ್ಯ ಸನ್ನಿಧಾನಮಾತ್ರಮೇವ ಸಾಕ್ಷಿತಯಾ ನ ವ್ಯಾಪಾರ ಇತ್ಯಾಹ –
ಕೃತೇತಿ ।
ಕೃತಾಕೃತತೋಸ್ತತ್ಫಲಸ್ಯ ಚೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಫಲಸಾಕ್ಷಿತ್ವಮೇವ ಭೋಕ್ತೃತ್ವಮಪೀತ್ಯಾಹ –
ಭೋಕ್ತ್ರೇತಿ ।
ರಾಜ್ಞೇತ್ಯಸ್ಯೇತಿಪದಾಧ್ಯಾಹಾರೇಣೇಕ್ಷತೇತಿ ಪೂರ್ವೇಣಾನ್ವಯಃ ।
ಏವಂ ವಾಗ್ವ್ಯವಹರಣಾದಕಾರ್ಯಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಂ ಮಯಾ ಪ್ರವೇಷ್ಟವ್ಯಮಿತ್ಯುಕ್ತ್ವಾಽಽತ್ಮಸ್ವರೂಪಬೋಧಾರ್ಥಂ ಚ ಮಯಾ ಪ್ರವೇಷ್ಟವ್ಯಮಿತಿ ವಕ್ತುಂ ಸ ಈಕ್ಷತ ಯದಿ ವಾಚಾಽಭಿವ್ಯಾಹೃತಮಿತ್ಯಾದ್ಯಥ ಕೋಽಹಮಿತ್ಯಂತಂ ವಾಕ್ಯಂ ತತ್ಪ್ರವೇಶಪ್ರಯೋಜನಕಥನಾರ್ಥತ್ವೇನ ಕಥಮ್ ನ್ವಿದಮಿತಿವಾಕ್ಯತುಲ್ಯತ್ವಾತ್ಸ ಈಕ್ಷತ ಕತರೇಣೇತಿ ವಾಕ್ಯೇನ ವ್ಯವಹಿತಮಪೀಹೈವಾಽಽಕೃಷ್ಯ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ಯದಿ ನಾಮೇತಿ ।
ಸಂಹತಸ್ಯ ವಾಗಾದಿಲಕ್ಷಣಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಪರಾರ್ಥತ್ವಂ ಪರೋಪಕಾರರೂಪಾಭಿವ್ಯಾಹರಣಾದಿಕಾರಿತ್ವಂ ಪರಾರ್ಥಿನಮುಪಕಾರಭಾಜಮಂತರೇಣ ಭವೇದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅನೇನ ಯದಿ ವಾಚೈವ ಕೇವಲಯಾಽಭಿವ್ಯಾಹೃತಂ ಭವೇದಿತ್ಯೇವಕಾರಾಧ್ಯಾಹಾರೇಣ ವಾಕ್ಯಂ ಯೋಜಿತಮ್ । ಏವಮುತ್ತರತ್ರಾಪಿ ಯದಿ ಪ್ರಾಣೇನೈವಾಭಿಪ್ರಾಣಿತಂ ಭವೇದಿತ್ಯಾದಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ । ಅಭಿಪ್ರಾಣಿತಮಾಘ್ರಾತಮಭ್ಯಪಾನಿತಮಂತರ್ಗತಂ ಭಕ್ಷಿತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಉಕ್ತಮೇವ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಂ ಸ್ಪಷ್ಟೀಕರೋತಿ ಯದ್ಯಹಮಿತ್ಯಾದಿನಾ । ಅಯಂ ಸನ್ನಿತಿ । ಅಯಮಾತ್ಮಾಽಸ್ತಿ ಸ ಚೈವಂರೂಪಶ್ಚೇತಿ ನಾಧಿಗಚ್ಛೇದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಪ್ರವೇಶೇ ಸ್ವಸ್ಯಾಧಿಗಮೋ ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯುಕ್ತ್ವಾ ಪ್ರವೇಶೇ ತು ಸೋಽಸ್ತೀತಿ ಪ್ರವೇಶಫಲಮಾಹ –
ವಿಪರ್ಯಯೇ ತ್ವಿತಿ ।
ಪ್ರವಿಶ್ಯಾಭಿವ್ಯಾಹೃತಾದ್ಯುಪಲಂಭೇ ತ್ವಿತ್ಯರ್ಥಃ । ವೇದನರೂಪಃ ಸಂಚೇತ್ಯಧಿಗಂತವ್ಯೋಽಹಂ ಸ್ಯಾಮಿತ್ಯನ್ವಯಃ ।
ವೇದನರೂಪತ್ವಮುಪಪಾದಯತಿ –
ಯೋಽಯಮಿತಿ ।
ಯೋಽಯಂ ವಾಗಾದ್ಯಭಿವ್ಯಾಹೃತಾದಿ ವೇದ ಸ ವೇದನರೂಪ ಇತ್ಯಧಿಗಂತವ್ಯಃ ಸ್ಯಾಮಿತ್ಯನ್ವಯಃ । ನ ಚ ವೇದಿತುಃ ಕಥಂ ವೇದನರೂಪತ್ವಮಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ವೇದಿತುರವೇದನರೂಪತ್ವೇ ತಸ್ಯ ವೇದನಾಂತರಕರ್ಮತ್ವಂ ವಾಚ್ಯಮ್ । ತಸ್ಮಿನ್ವೇದನೇ ವೇದಿತೈವ ಕರ್ತಾ ಚೈದೇಕಸ್ಮಿನ್ವೇದಿತರಿ ಕರ್ತೃತ್ವಂ ಕರ್ಮತ್ವಂ ಚ ವಿರುದ್ಧಂ ಪ್ರಸಜ್ಯೇತ । ಅನ್ಯೋ ವೇದಿತಾ ಕರ್ತಾ ಚೇತ್ತಸ್ಯಾಪ್ಯನ್ಯೋ ವೇದಿತೇತ್ಯನವಸ್ಥಾ ಸ್ಯಾದಿತಿ ವೇದಿತುರ್ವೇದನರೂಪತ್ವಂ ಸಿದ್ಧ್ಯತಿ । ಅತ ಏವ ಶ್ರುತ್ಯಂತರೇ ಯೋ ವೇದೇದಂ ಜಿಘ್ರಾಣೀತಿ ಸ ಆತ್ಮೇತಿ ಘ್ರಾತೃಘ್ರೇಯಘ್ರಾಣವೇದನಸ್ಯಾಽಽತ್ಮತ್ವಮುಕ್ತಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ತಸ್ಯ ವೇದನರೂಪತ್ವೇ ಪ್ರಾಣಮುಕ್ತ್ವಾಽಸ್ತಿತ್ವೇ ಪ್ರಮಾಣಮಾಹ –
ಯದರ್ಥಮಿತಿ ।
ಸಂಹತಾನಾಂ ವಾಗಾದೀನಾಮಭಿವ್ಯಾಹೃತಾದಿ ಯದರ್ಥಂ ಸೋಽನ್ಯೋ ವಾಗಾದಿಭಿರಸಂಹತಃ ಸಂಶ್ಚೇತ್ಯಧಿಗಂತವ್ಯ ಇತಿ ಪೂರ್ವೇಣಾನ್ವಯಃ । ಸಂಹತಾನಾಮಸಂಹತಪರಾರ್ಥತ್ವೇ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ ಯಥೇತಿ । ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ । ವಾಗಾದ್ಯಭಿವ್ಯಾಹೃತಾದಿ ಸ್ವಾಸಂಹತಪರಾರ್ಥಂ ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ । ಸಂಹತತ್ವಾತ್ಕುಡ್ಯಾದಿವತ್ಪ್ರಾಸಾದಾದಿವಚ್ಚೇತಿ । ತದ್ವದಿತ್ಯನಂತರಂ ಶ್ರುತಿಗತಂ ಸ ಈಕ್ಷತೇತಿ ಪದಂ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ । ಭಾಷ್ಯೇ ತು ಸ್ಪಷ್ಟತಯಾ ತ್ಯಕ್ತಮ್ ।
ಪ್ರಯೋಜನದ್ವಯವಶಾತ್ಪ್ರವೇಶಸ್ಯ ಕರ್ತವ್ಯತ್ವೇ ಸಿದ್ಧೇ ಪ್ರವೇಶದ್ವಾರಸ್ಯ ವಿಚಾರಸ್ಯಾವಸರ ಇತೀದಾನೀಂ ಸ ಈಕ್ಷತ ಕತರೇಣೇತಿ ವಾಕ್ಯಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ಏವಮೀಕ್ಷಿತ್ವೇತಿ ।
ಅತ ಇತಿ ।
ಯತಃ ಪ್ರವೇಶಸ್ಯ ವಾಗಾದಿವ್ಯವಹಾರಸಿದ್ಧಿರ್ಮತ್ಸ್ವರೂಪಬೋಧಶ್ಚೇತಿ ಪ್ರಯೋಜನದ್ವಯಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಂ ಕರ್ತವ್ಯತ್ವಮತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಂತರಿತಿ ಪಾಠೇ ಶರೀರಸ್ಯಾಂತಃ ಪ್ರಪದ್ಯಾ ಇತ್ಯನ್ವಯಃ ।
ಕತರೇಣೇತಿ ಪದಂ ಗೃಹೀತ್ವಾ ತದ್ವ್ಯಾಖ್ಯಾತುಂ ಮಾರ್ಗದ್ವಯಂ ದರ್ಶಯತಿ –
ಪ್ರಪದಂ ಚೇತಿ ।
ಇದಾನೀಂ ಗೃಹೀತಂ ಪದಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಿ –
ಅನಯೋಃ ಕತರೇಣೇತಿ ।
ಪ್ರಪದ್ಯಾ ಇತ್ಯನಂತರಂ ಶ್ರೌತಂ ಸ ಈಕ್ಷತೇತಿ ಪದಂ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ ॥೧೧॥