सौत्रमपिपदं व्याकरोति -
इतश्चेति ।
तर्कस्य कैवल्यमनुग्राह्यागमराहित्यम् ।
इतःशब्दार्थमेव स्फुटयति -
यस्मादिति ।
आगममूलविकलानां कुतस्तर्काणां प्रादुर्भावः, तत्राह -
पुरुषेति ।
औत्प्रेक्षिकतर्काणामप्रतिष्ठितत्वे हेतुमाह -
उत्प्रेक्षाया इति ।
तर्काणामप्रतिष्ठितत्वं विवृणोति -
तथाहीति ।
पुरुषमतीनामनेकरूपत्वेऽपि कपिलादौ पुरुषविशेषे माहात्म्यस्य प्रसिद्धत्वात्तदीयस्तर्कोऽप्रतिष्ठितो न भवतीति शङ्कते -
अथेति ।
कपिलादेर्माहात्म्यप्रसिद्धिमभ्युपेत्यु परिहरति -
एवमपीति ।
अन्यथेत्यादिसूत्रावयवेन चोदयति -
अथोच्येतेति ।
यथा तर्कस्य नाप्रतिष्ठितत्वदोषस्तथा व्याप्तिमनुसन्धायासावुत्प्रक्ष्यते । तथा च विलक्षणत्वादीनां व्यभिचारिणामसाधकत्वेऽपि व्याप्तिमतस्तर्कस्य साधकत्वसिद्धिरित्यर्थः ।
सोऽपि तर्कस्तर्कत्वादप्रतिष्ठितः स्यादित्याशङ्क्य सर्वस्य वा तर्कस्याप्रतिष्ठितत्वं कस्यचिदेवेति विकल्प्याद्यं दूषयति -
नहीति ।
तत्र हेतुमाह -
एतदपीति ।
तदेव स्पष्टयति -
केषाञ्चिदिति ।
यस्तर्काणामप्रतिष्ठितत्वसाधकः स प्रतिष्ठितो न वा । प्रथमे कुतः सर्वतर्काप्रतिष्ठितत्वं, तदुपपादके तर्के तदभावात् । द्वितीयेऽपि कुतः सर्वतर्काप्रतिष्ठितत्वं, तत्प्रसाधकतर्कस्यैवाप्रतिष्ठितत्वादित्यर्थः ।
लोकव्यवहारहेतुत्वादपि प्रतिष्ठितत्वं तर्कस्यास्थेयमित्याह -
सर्वेति ।
तदेवोपपादयति -
अतीतेति ।
अध्वा प्रवृत्तिनिवृत्तिव्यवहारविषयस्तत्सामान्यं तत्सजातीयत्वम् । अनागतेऽध्वनि । अननुभूते व्यवहारविषय इति यावत् । अनुभूतेष्टानिष्टसाधनजातीयसन्दर्शनात्तस्यापि समीहितसाधनत्वमसमीहितसाधनत्वं वानुमाय लोकस्तत्र प्रवर्तते ततो वा निवर्तते । तदेवं लोकयात्रामुद्वहन्ननुमानाख्यस्तर्को नाप्रतिष्ठितो भवितुमर्हतीत्यर्थः ।
ननु लोकयात्रा यथाकथञ्चित्प्रतिष्ठितेनाप्रतिष्ठितेन वा तर्केण निर्वहति, तस्यादृष्टत्वादेव दुर्निवारत्वात् । वेदार्थनिर्णयानुपयोगित्वात्तु तर्कस्याप्रतिष्ठितत्वं वैदिकैरुच्यते, तत्राह -
श्रुत्यर्थेति ।
पूर्वोत्तरतन्त्रप्रणयनानुपपत्त्या तर्कस्यप्रतिष्ठितत्वमेष्टव्यम् । न हि प्रतिष्ठिततर्कावष्टम्भमन्तरेण तन्त्राभ्यां वाक्यार्थनिर्धारणसिद्धिरिति भावः । न केवलं लौकिकवैदिकव्यवहारानुपपत्तिरेव तर्कस्य प्रतिष्ठितत्वे मानं किन्तु मनुवचनमपीत्यह -
मनुरपीति ।
शास्त्रस्य नानाचार्यमुखप्राप्तसम्प्रदायसाहित्यं विविधागमत्वम् । धर्मस्य शुद्धिरधर्मान्निष्कृष्य निर्धारणम् । तत्र शास्त्रं निर्धारितशक्तितात्पर्यवदव्यवधानेनोपयुक्तं, प्रत्यक्षानुमाने तद्व्यवधानेनेति विभागः । अत्रानुमानं चेत्येतदुपजीव्यम् । आर्षो धर्मोपदेशो मन्वत्रिविष्णुहारीतयाज्ञवल्क्यादिप्रणीतं धर्मशास्त्रम् । वेदशास्त्राविरोधिनेति विशेषणाधर्मनिर्णये शुष्कतर्कानुप्रवेशो नेति सूचितम् । धर्मशब्दाच्चात्र साधारणाद्ब्रह्मापि गृहीतम् ।
सर्वस्य तर्कस्याप्रतिष्ठितत्वपक्षमेवं दूषयित्वा कस्यचिदप्रतिष्ठितत्वमङ्गीकरोति -
अयमेवेति ।
तदेवोपपादयति -
एवं हीति ।
तर्को हि विचारात्मकस्तर्कितपूर्वपक्षप्रतिक्षेपमुखेन तर्कितसिद्धान्ताभ्युपगममूलम् । स च पूर्वपक्षविषये तर्के प्रतिष्ठारहिते सति प्रवर्तते, तदप्रतिष्ठितत्वाभावे विफलतया विचाराप्रवृत्तेरित्यर्थः ।
पूर्वतर्कवदुत्तरतर्कस्यापि तर्कत्वादप्रतिष्ठितत्वमनुमेयमित्याशङ्क्याप्रतिष्ठितत्वे तर्कस्य मूलशैथिल्यादि प्रयोजकं न तर्कत्वमिति मत्वाह -
नहीति ।
अन्यथेत्यादिचोद्यविभजनमुपसंहरति -
तस्मादिति ।
सर्वतर्काप्रतिष्ठाया दुरुपपादनत्वात्किञ्चित्तर्काप्रतिष्ठाया गुणत्वादित्यर्थः ।
परिहारमवतारयति -
एवमपीति ।
प्रतिष्ठितोऽपि कश्चित्तर्कोऽस्तीति वा जगत्कारणविषयस्तर्कस्तथेति वा साध्यते । तत्राद्यमङ्गीकरोति -
यद्यपीति ।
द्वितीयं दूषयति -
तथापीति ।
जगत्कारणमपि कार्यलिङ्गकानुमानगोचरतया तर्कगम्यमित्याशङ्क्य कारणमात्रस्य तद्गम्यत्वेऽपि तद्गतैकत्वादिविशेषस्य नास्तितद्गम्यतेत्याह -
नहीति ।
अतिगम्भीरत्वमागमातिरेकिमानायोग्यत्वम् । भावयाथात्म्यं कारणगतमद्वितीयत्वम् । मुक्तिनिबन्धनं परमानन्दसच्चिदेकतानत्वम् । यदुक्तमतिगम्भीरत्वं तदेव प्रागुक्तं स्मारयन्नुपपादयति -
रूपादीति ।
एवमपीत्यादिभागं विधान्तरेण व्याकर्तुमारभते -
अपिचेति ।
तर्कप्रतिष्ठितत्ववादिनापि तार्किकं वा वैदिकं वा ज्ञानं मोक्षसाधनं विवक्षितमिति विकल्प्याद्यं दूषयितुं सम्प्रतिपन्नमर्थमाह -
सम्यगिति ।
तस्य तर्कसमुत्थत्वासम्भवं वक्तुमेकरूपत्वमाह -
तच्चेति ।
वस्तुतन्त्रत्वेऽपि स्थाणुपुरुषविषयज्ञानवदनेकरूपत्वमाशङ्क्याह -
एकरूपेणेति ।
नहि स्थाणुर्वा पुरुषो वेति ज्ञानं वस्तुतन्त्रं किन्तु पुरुषतन्त्रमिति भावः ।
ऐकरूप्येऽपि वस्तुतस्तस्य भ्रान्तिविकल्पितानि सन्त्येवानेकरूपाणीत्याशङ्क्याग्न्यौष्ण्यज्ञानवेदकरूपवस्तुविषयमेव सम्यग्ज्ञानमित्याह -
तद्विषयमिति ।
मोक्षसाधनसम्यग्ज्ञानस्योक्तप्रकारेणैकरूप्येऽपि किमायातमिति, तत्राह -
तत्रेति ।
अविप्रतिपन्नमपि सम्यग्ज्ञानं तर्कसमुत्थं भविष्यतीत्याशङ्क्याह -
तर्केति ।
विप्रतिपत्तिमेव तार्किके ज्ञाने प्रकटयति -
यद्धीति ।
व्युत्थापनं बाधनम् ।
सत्यां विप्रतिपत्तौ फलितमाह -
कथमिति ।
एकरूपेणानवस्थितोऽर्थो विषयो यस्य ज्ञानस्य तत्तथा ।
प्रधानब्रह्मवादिनः सर्वोत्कृष्टतया सर्वैरिष्टत्वात्तदुत्प्रेक्षिततर्कप्रसूतं ज्ञानं सम्यग्ज्ञानं भविष्यतीत्याशङ्क्याह -
नचेति ।
तैरपरिगृहीतत्वेऽपि तन्मतनिरासेन प्रधानवादिना स्वमतस्य स्थापितत्वात्तस्यैवादेयत्वं सर्वतार्किकसंमतमित्यशङ्क्याह -
न च शक्यन्त इति ।
एकरूपो योऽसावेकार्थः साङ्ख्यैरुक्तस्तद्विषयेति यावत् ।
तर्कोत्थज्ञानं मोक्षहेतुरिति पक्षं प्रतिक्षिप्य वैदिकज्ञानं तथेत्यङ्गीकर्तुं वेदार्थेऽपि वेदविदां विवादात्तज्जन्यमपि ज्ञानमेकरूपं न भवतीत्यशङ्क्याह -
वेदस्येति ।
स हि स्वसामर्थ्यादेकरूपार्थधीप्रसवहेतुः पुरुषमतिदोषात्त्वन्यथा प्रतिभासत इत्यर्थः ।
वैदिकस्य ज्ञानस्यासम्यग्ज्ञानत्वापादकत्वाभावे फलितमाह -
अत इति ।
वैदिकादेव सम्यग्ज्ञानान्मोक्षसम्भवात्पक्षान्तरेषु मोक्षहेतुसम्यग्ज्ञानाभावान्मोक्षासिद्धिरिति सूत्रावयवार्थमुपसंहरति -
अतोऽन्यत्रेति ।
तर्कावष्टम्भेन ब्रह्मणि प्रत्यवस्थानासम्भवं प्रसाध्य प्रकृतमधिकरणार्थमुपसंहरति -
अत आगमवशेनेति ॥ ११ ॥