श्रुतार्थापत्तिमेव स्फोरयितुं प्रथमं चशब्दव्याख्यानपूर्वकं श्रुतिमुदाहरति -

इतश्चेति ।

प्रागुत्पत्तेः सत्त्वं कारणस्यैवात्र श्रुतं न कार्यस्येत्याशङ्क्याह -

इदंशब्देति ।

यदिदानीं स्थूलकार्यं दृष्टं तस्य सृष्टेः प्राक्कारणसामानाधिकरण्यानुपपत्त्या तत्तादात्म्यावागमान्न वस्तुभेदोऽस्तीत्यर्थः ।

कार्यकारणयोरनन्यत्वे प्रमिते प्रमाणानुग्राहिकां युक्तिमपि समुच्चिनोति -

यच्चेति ।

कार्यस्य प्रागवस्थायां कारणात्मना सत्त्वेऽपि निष्पन्नं ततो भिन्नं स्यादित्याशङ्क्याह -

तस्मादिति ।

यथा सिकतास्वविद्यमानं तैलं न ततो जायते, तथात्मनोऽपि जगन्न जायेत यद्यात्मरूपेण प्रागवस्थायां नासीत् । जायते च । तस्मादात्मात्मना प्रागासीदिति निश्चयसिद्धिरित्यर्थः ।

कार्यकारणयोरनन्यत्वे युक्त्यन्तरं वक्तुं भूमिकां करोति -

यथा चेति ।

यथा घटः सदा घट एव न जातु पटो भवत्येवं सदपि कारणं सदा सदेव न कदाचिदसदिष्टं, तथा कार्यमपि सच्चेन्न कदाचिदसद्भवितुमर्हतीत्यर्थः ।

कार्यकारणयोर्भेदेनापि सत्त्वसम्भवादनन्यत्वं कथमित्याशङ्क्याह -

एकं चेति ।

सतोऽसतो वा सद्भेदकत्वाभावात्तदेकतेत्यर्थः ।

अभिन्नसत्त्वाभिन्नत्वान्मिथोऽपि कार्यकारणेन न भिद्येते सत्त्ववदिति फलितमाह -

अतोऽपीति ॥ १६ ॥

परिहारभागमवतारयति -

नेतीति ।

नञर्थमाह -

नहीति ।

तर्हि केनाभिप्रायेणायमसद्व्यपदेश इत्याशङ्क्य धर्मान्तरेणेति व्याचष्टे -

किं तर्हीति ।

तत्र प्रश्नपूर्वकं गमकं कथयति -

कथमिति ।

सूत्रावयवं व्याख्याति -

यदिति ।

‘ अक्ताः शर्करा उपदधाति’ इत्यत्र केनेति तैलघृतादौ सन्देहे ‘तेजो वै घृतम्’ इति वाक्यशेषाद्धृतेनेति निश्चितमित्यर्थः ।

सामान्यन्यायं प्रकृते दर्शयति -

इह चेति ।

‘असदेवेदम्’ इत्यादावसच्छब्देन तुच्छमुच्यते किंवा सदेवानभिव्यक्तनामरूपमिति सन्देहे ‘तत्सदासीत्’ इति वाक्यशेषात्तुच्छव्यावृत्तं सदेवानभिव्यक्तनामरूपमसच्छब्दितमिति निश्चीयते, तस्य तच्छब्देन परामृष्टस्य सच्छब्देन निर्देशादित्यर्थः ।

इतश्चात्र तुच्छमसच्छब्दवाच्यं न भवतीत्याह -

असतश्चेति ।

‘असद्वा इदम्’ इत्यत्र ‘तत्सदासीत्’ इति वाक्यशेषाभावात्कुतो निश्चयसिद्धिरित्याशङ्क्याह -

असद्वेति ।

वाक्यशेषस्य सत्कार्यविषयत्वे फलितमाह -

तस्मादिति ।

वृद्धव्यवहाराभावे कथमसच्छब्दस्य सति प्रयोग इत्याशङ्क्योपचारादित्याह -

नामेति ॥ १७ ॥