कासौ युक्तिरित्यपेक्षायां युक्तिं प्रकटयन्नसदुत्पत्तिं तावत्प्रत्याह -
युक्तिरिति ।
प्रतिनियममेव प्रकटयति -
नेत्यादिना ।
कार्यार्थिनां प्रतिनियतकारणोपादानानुपपत्त्या कार्यस्य तत्र सत्त्वं सिद्धयतीत्यर्थापत्तिमाह -
तदिति ।
नन्वपेक्ष्यमाणघटादिजनकत्वान्मृदादिरेवोपादानं न तु मृदादौ घटादेः सत्त्वादित्यन्यथोपपत्तिरर्थापत्तेरिति, तत्राह -
अविशिष्टे हीति ।
नियामकाभावादसज्जननासम्भवान्नान्यथोपपत्तिरित्यर्थः ।
नियामकमतिशयमाशङ्कते -
अथेति ।
अतिशयो हि कार्यस्य कारणस्य वेति विकल्प्याद्ये धर्मस्य धर्मिपरतन्त्रत्वादपसिद्धान्तापत्तिरित्याह -
अत इति ।
सार्वविभक्तिकत्वात्तसिः सप्तम्यर्थे शङ्कितपक्षवाची । प्रागवस्था दध्यादिकार्यावस्था ।
द्वितीयं दूषयति -
शक्तिश्चेति ।
कारणस्य हि धर्मः । शक्तिरतिशयशब्दिता नियामकत्वेनेष्टा कार्यकारणाभ्यामन्या कार्यात्मना चासती कार्यं न नियच्छेदिति । अत्र हेतुमाह -
असत्त्वेति ।
कार्यात्मना शक्तेरसत्त्वे तथैवानियामकत्वमसत्त्वस्योभयत्र तुल्यत्वात् । द्वाभ्यामन्यत्वे च तस्या न नियामकत्वं, तयोरिवान्योन्यं शक्तेस्ताभ्यामन्यत्वस्येष्टत्वादित्यर्थः ।
शक्तेरसत्त्वेऽन्यत्वे च नियामकत्वासम्भवे फलितमाह -
तस्मादिति ।
तथाचापसिद्धान्ततादवस्थ्यमिति शेषः ।
असत्कार्यवादे दोषान्तरमाह -
अपिचेति ।
भेदबुद्ध्यभावे समवायो निमित्तं न तु तादात्म्यमित्याशङ्क्य समवायस्तर्हि परतन्त्रः स्वतन्त्रो वेति विकल्प्याद्ये सम्बन्धद्वारा स्वभावाद्वा पारतन्त्र्यमिति पुनर्विकल्प्याद्यं प्रत्याह -
समवायेति ।
समवायस्य स्वातन्त्र्यपक्षं दूषयति -
अनभ्युगम्यमाने चेति ।
समवायस्य समवायिभिः सम्बन्धो नेष्यते किन्तु स्वातन्त्र्यमेवेत्यत्रावयवावयविनोर्द्रव्यगुणादीनां च विप्रकर्षः स्यात्संनिधापकाभावादित्यर्थः ।
स्वभावादेव समवायस्य पारतन्त्र्यमिति पक्षमुत्थापयति -
अथेति ।
स्वपरनिर्वाहकत्वं संयोगस्यापि स्यादविशेषादिति परिहरति -
संयोगोऽपीति ।
तर्कपादे चैतद्व्यक्तीभविष्यति ।
द्रव्यगुणादिषु समवायकल्पनामङ्गीकृत्य दोषमुक्त्वा तत्कल्पनैवायुक्तेत्याह -
तादात्म्येति ।
सिद्धे हि भेदे द्रव्यगुणादीनां समवायसिद्धिः समवायसिद्धौ च भेदसिद्धिरित्यत्रान्योन्याश्रयता । नहि सामानाधिकरण्येन तादात्म्ये तेषां भाति स्वारसिको भेदः सिध्यतीति भावः ।
असत्कार्यवादनिरासेन कार्यस्य कारणे कल्पितत्वमुक्तम् । इदानीं कार्यस्य कारणे वृत्त्यनुपपत्तेश्च कल्पितत्वमित्याह -
कथं चेति ।
कथंशब्दसूचितं विकल्पद्वयं विशदयति -
किमिति ।
तत्राद्यमनूद्यावयविनः स्वरूपेण वावयवेषु वृत्तिरवयवशो वेति विकल्प्याद्ये दोषमाह -
यदीत्यादिना ।
तत्र हेतुमाह -
समस्तेति ।
मध्यपरभागयोरर्वाग्भागव्यवहितत्वादित्यर्थः ।
सर्वावयवव्याप्तावपि कतिपयावयवसंनिकर्षादवयविनो दृष्टिरिष्टेत्याशङ्क्याह -
नहीति ।
कल्पान्तरमुत्थापयति -
अथेति ।
तथाच यथावयवैः सूत्रं कुसुमानि व्याप्नुवत्कतिपयकुसुमग्रहणेऽपि गृह्यते तथा कतिपयावयवग्रहणेऽपि भवत्यवयविनो ग्रहणमित्यर्थः ।
तत्र किमारम्भकावयवैरेव तेष्ववयवी वर्तते किंवा तदतिरिक्तावयवैरिति विकल्प्याद्यं प्रत्याह -
तदापीति ।
यत्र यद्वर्तते तत्तदरिक्तावयवैरेव तत्र वर्तमानं दृष्टमिति दृष्टान्तगर्भं हेतुमाचष्टे -
कोशेति ।
द्वितीयं दूषयति -
अनवस्थेति ।
कल्पितानन्तावयवव्यवहिततया प्रकृतावयविनो दूरविप्रकर्षात्तन्तुनिष्ठत्वं पटस्य न स्यादिति भावः ।
कल्पान्तरमनुवदति -
अथेति ।
तत्रापि क्रमेण वा प्रत्यवयवं वर्तेताक्रमेण वेति विकल्प्याद्ये दोषमाह -
तदेति ।
तदेव दृष्टान्तेनोपपादयति -
नहीति
द्वितीयं निराचष्टे -
युगपदिति ।
यथा प्रतिव्यक्ति साकल्येन युगपद्वर्तमानं सामान्यं न भिद्यते तथावयविनोऽपि वस्तुतो न भेदोऽस्तीति शङ्कते -
गोत्वादिवदिति ।
वैषम्यं दर्शयन्दूषयति -
न तथेति ।
तदेव स्पष्टयति -
यदीति ।
प्रत्येकमवयवेष्ववयविनः परिसमाप्तिपक्षे दोषान्तरमाह -
प्रत्येकेति ।
यद्धि गोत्वस्य शाबलेये कार्यं न तद्बाहुलेेयेऽस्ति तथेहापि स्यादित्याशङ्क्याह -
कार्येणेति ।
न हि गोत्वस्य कार्यान्वयः किन्तु व्यक्तेरेव । प्रकृते त्ववयवानां तदनन्वयादवयविनस्तद्भावात्तस्य सर्वत्रैक्यादर्थक्रियाव्यवस्थानुपपत्तिः । न च तत्तदवयवनिष्ठस्यैवावयविनस्तत्कार्यमवयवानां कार्यानन्वये सत्युक्तनियमायोगात्प्रतीत्या तन्नियमे युक्त्यभिमानित्वव्याघातादिति भावः ।
वृत्तिविकल्पानुपपत्त्या कार्यस्य कारणे कल्पितत्वं प्रसाध्यासत्कार्यवादे दोषान्तरमाह -
प्रागिति ।
भवत्वकर्तृकत्वमित्याशङ्क्याश्रयरूपकारणाभावादुत्पत्तिक्रियाख्यं कार्यमनुत्पन्नं निरात्मकं स्यादित्याह -
निरात्मिकेति ।
इतश्चोत्पत्तेरकर्तृकत्वमयुक्तमित्यनुमानेन दर्शयति -
उत्पत्तिश्चेति ।
क्रियात्वेऽपि सकर्तृकत्वाभावे किं बाधकमित्याशङ्क्याह -
क्रिया चेति ।
अस्तु तर्हि कारणाश्रयोत्पत्तिस्तथाच सिद्धसाध्यतेत्याशङ्क्याह -
घटस्येति ।
घटोत्पत्तावुक्तन्यायं कपालोत्पत्तावतिदिशति -
तथेति ।
इष्टापत्तिमाशङ्क्य निराचष्टे -
तथाचेति ।
उत्पादना हि कारकव्यापारो नोत्पत्तिः । नच तयोरैक्यं, प्रयोज्यप्रयोजकव्यापारतया भिन्नत्वात् । अन्यथा घटमुत्पादयतीतिवद्धटमुत्पद्यत इति स्यादिति भावः ।
ननु घटो जायत इत्यत्र घटशब्दो घटजननोन्मुखेषु कारकेषु तादात्म्यनिमित्तोपचारात्प्रयुज्यते, तथाच घटोत्पत्त्युक्तौ कुलालादिकारकोत्पत्त्युक्तिरविरुद्धेति, तत्राह -
नचेति ।
सिद्धसाध्यत्वाभावेऽपि क्रियात्वहेतोरसिद्धिरिति शङ्कते -
अथेति ।
स्वकारणसत्तासम्बन्धः । स्वकारणसमवायः सत्तासमवायो वेति यावत् ।
कार्यस्य क्रियारूपोत्पत्त्यनभ्युपगमे कथमात्मलाभः स्यादित्याशङ्क्याह -
आत्मलाभश्चेति ।
क्रियात्वाभावमङ्गीकृत्योत्पत्तेः साश्रयत्वं साधयति -
कथमिति ।
आक्षेपमेव विवृणोति -
सतोर्हीति ।
असतोर्वेति दृष्टान्तोक्तिः । उत्पत्तिः साश्रया, सम्बन्धत्वात् , संयोगवदित्यक्रियात्वेऽपि शक्यं साश्रयत्वं प्रतिपादयितुमिति भावः ।
कार्यस्यासतोऽपि तदाश्रयत्वोपपत्तेः सिद्धसाध्यतेत्याशङ्क्य निरुपाख्यत्वं तद्विलक्षणत्वं वा कार्यस्य विवक्षितमिति विकल्प्याद्ये मर्यादाकरणानुपपत्तिरित्याह -
अभावस्येति ।
कार्यशब्दितस्येति शेषः ।
अनुपपत्तिमेव स्फोरयति -
सतां हीति ।
अभावस्य मर्यादा न दृष्टेत्यत्र दृष्टान्तमाह -
नहीति ।
कार्यस्य कारकव्यापारसाध्यतया निरुपाख्यवैलक्षण्यान्न वन्ध्यापुत्रतुल्यतेति द्वितीयमाशङ्क्याह -
यदि चेति ।
घटप्रागभावस्य घटेन प्रतियोगिनोपाख्येयतया कारकव्यापारसाध्यत्वं युक्तं, वन्ध्यापुत्रस्य तु नैवमित्याशङ्क्याह -
वयं त्विति ।
विमतं न कारकव्यापारवत् , असत्त्वात् , संमतवदिति भावः ।
कार्यस्यासत्त्वं निरस्यता सत्त्वमेव साधितमिति मन्वानश्चोदयति –
नन्विति ।
कारकव्यापारो हि सत्कार्यवादे कार्यस्वरूपसिद्धये वा ।
नाद्य इत्याह -
यथेति ।
द्वितीयं प्रत्याह -
तदनन्यत्वाच्चेति ।
कार्यस्य कारणेनाभिन्नत्वस्य सत्कार्यवादे सदा भावान्न तादर्थ्येनापि कारकव्यापारोऽर्थवानित्यर्थः ।
मा तर्हि कारकव्यापारो भूदित्याशङ्क्याह -
व्याप्रियते चेति ।
परमते कारकव्यापारस्यानर्थक्यात्तदर्थवत्त्वानुपपत्तिरसत्त्वं कार्यस्य प्राक्काले साधयतीति फलितमाह -
अत इति ।
मायाविनो व्याघ्राद्याकारतापत्तौ मन्त्राद्यपेक्षावत्कारणस्यापि कार्याकारापत्तौ कारकव्यापारापेक्षास्तीति समाधत्ते -
नैष दोष इति ।
ननु प्रागपि कार्याकारोऽस्ति न वा । प्रथमे कारकव्यापारवैयर्थ्यम् । चरमे त्वसदुत्पत्तिः । तत्राह -
कार्याकारोऽपीति ।
रज्जुरिव भुजङ्गस्य कारणमेव कार्यस्य तत्त्वमतोऽनिर्वाच्यं कार्यरूपं भिन्नमिव चाभिन्नमिव च भाति । असत्कार्यवादस्य प्रागुक्तन्यायप्रत्युदस्तत्वादित्यर्थः ।
विवर्तवादेन परिहारमुक्त्वा परिणामवादेनापि परिहरति -
नचेति ।
वस्त्वन्यत्वं परमार्थतो भिन्नत्वमिति यावत् ।
तदेव दृष्टान्तेन स्पष्टयति -
नहीति ।
देवदत्ते विशेषदृष्टिमात्रेण वस्तुतोऽन्यत्वाभावे हेतुमाह -
स एवेति ।
उक्तार्थमुदाहरणान्तरेण द्रढयति -
तथेति ।
दृष्टान्ते जन्मोच्छेदव्यवधानाभावान्न वस्त्वन्यत्वमिति युक्तं, दार्ष्टान्तिके तु वस्त्वन्यत्वमेव जन्मोच्छेदरूपविरुद्धधर्माध्यासादिति शङ्कते -
जन्मेति ।
हेत्वसिद्ध्या परिहरति -
नेत्यादिना ।
क्षीरस्य मृदः सुवर्णादीनां च दधिघटरुचकादिभावस्याध्यक्षत्वात्संस्थाननाशेऽपि तदन्वयिन एवोपादानत्वाद्धेत्वसिद्धिरित्यर्थः ।
यत्रान्वयो दृश्यते तत्र हेत्वसिद्धावपि यत्र वटबीजादीनामङ्कुरादावन्वयो न दृश्यते जन्मविनाशव्यवधानात्तत्र वस्त्वन्यत्वमित्याशङ्क्याह -
अदृश्यमानानामिति ।
तत्राप्यन्वयिनामवयवानां न स्त एव जन्मविनाशौ किं त्ववयवोपचयापचयनिमित्तस्तद्व्यवहार इति नास्ति वस्त्वन्यत्वमित्यर्थः ।
यथोक्तजन्मविनाशोपगमेनापि वस्त्वन्यत्वमनुमेयमित्याशङ्क्यानैकान्तिकत्वमाह -
तत्रेति ।
बीजाङ्कुरादाविति यावत् ।
व्यभिचारान्तरमाह -
तथेति ।
अतिप्रसङ्गाच्च भेदानुमानमयुक्तमित्याह -
पित्रादीति ।
अन्वयिकारणस्य प्रत्यभिज्ञायमानतया नित्यत्वसाधनेन क्षणभङ्गवादोऽपि प्रत्युक्तो वेदितव्य इति प्रसङ्गादतिदिशति -
एतेनेति ।
स्वपक्षे दोषं परिहृत्य परपक्षे तं प्रसञ्जयति -
यस्येति ।
तन्मते कारकव्यापारस्य कार्यप्रागभावो वा तत्समवायिकारणं वा विषयः । नाद्य इत्याह -
अभावस्येति ।
द्वितीयं शङ्कते -
समवायीति ।
कार्यं समवायिकारणाद्भिन्नमभिन्नं वेति विकल्प्याद्यं निरस्यति -
नेत्यादिना ।
द्वितीयं शङ्कित्वा दूषयति -
समवायीति ।
असत्कार्यवादनिरसनफलमुपसंहरति -
तस्मादिति ।
कार्यस्य कारणादभेदे कारकव्यापारस्य सविषयत्वं नान्यथेति तच्छब्दार्थः ।
कथं तर्हि प्रतिकार्यं क्षीरादिकारणभेदात्कारणत्वं ब्रह्मणः सिध्यतीत्याशङ्क्याह -
तथेति ।
कारणान्नान्यत्कार्यमिति स्थिते सतीत्यर्थः । विवर्तवादं व्यक्तीकर्तुं नटवदित्युदाहरणम् ।
युक्तेरिति सूत्रावयवव्याख्यानमुपसंहरति -
एवमिति ।