सूत्रं व्याचष्टे -
समवायेति ।
तदभावोऽत्र सर्गाभावो लयाभावो वा । नोभयत्रापि समवायाभ्युपगमो हेतुरित्याशङ्क्याह -
अणुवादेति ।
तस्य निराकरणमसम्भवस्तेन समवायाभ्युपगमस्य सङ्गतिरित्यर्थः ।
तदभ्युपगमं विभजते -
द्वाभ्यामिति ।
हेत्वर्थमुक्त्वा तदभाव इति प्रतिज्ञार्थं स्फुटयति -
न चेति ।
यथा पूर्वोक्तन्यायादणुकारणता समर्थयितुं न शक्यते तथा द्व्यणुकस्याण्वोः समवायस्वीकारादित्यत्र प्रश्नपूर्वकं हेतुमाह -
कुत इति ।
समवायः स्वतन्त्रोऽस्वतन्त्रो वा । नाद्यः, स्वतन्त्रस्य घटकत्वेऽतिप्रसङ्गात् । द्वितीये समवायस्य सम्बन्धान्तरेण समवायिसम्बन्धेऽनवस्थानान्नाणुकारणतेति हेतुं विभजते -
यथेत्यादिना ।
किमप्रामाणिकत्वेन समवायस्यायुक्तत्वमुतानवस्थयेति विकल्प्याद्यं दूषयन्नाशङ्कते -
नन्विति ।
द्वितीयं प्रत्याह -
नित्येति ।
एवकारार्थमाह -
नेति ।
तथापि सम्बन्धान्तरापेक्षायामनवस्थेत्यशङ्क्याह -
सम्बन्धान्तरेति ।
वाशब्दो नञनुकर्षणार्थः ।
अनवस्थाऽभावं स्फोरयति -
नेत्यादिना ।
समवायः समवायिभ्यां सम्बन्धान्तरं नापेक्षते सम्बन्धिसम्बन्धनस्वभावत्वात् । अतः स्वभावदेव समवायितन्त्रः समवायो न सम्बन्धान्तरेणेति नानवस्थेत्यर्थः ।
समवायस्य सम्बन्धिपारतन्त्र्यस्वभावं दूषयति -
नेतीति ।
तस्य स्वाभाविके सम्बन्धिपारतन्त्र्ये संयोगस्यापि स्वतः संयोगितन्त्रत्वयोगात्तस्य संयोगिभ्यां समवायकल्पना न स्यादिति विपक्षे दोषमाह -
संयोगोऽपीति ।
किञ्च संयोगस्य सम्बन्धान्तरापेक्षायामर्थान्तरत्वं गुणत्वं वा हेतुः, तत्राद्यमाह -
अथेति ।
समवायेऽपि तुल्यमेतदित्याह -
समवायोऽपीति ।
द्वितीयमाशङ्क्याह -
न चेति ।
अपेक्षाकारणस्यात्यन्तभिन्नत्वस्येत्यर्थः ।
नात्यन्तभिन्नत्वं तया किन्तु गुणत्वमेव, न च तदस्ति समवायस्येत्याशङ्क्याह -
गुणेति ।
न हि गुणत्वं सम्बन्धान्तरापेक्षाहेतुः, कर्मादीनामपि तदपेक्षत्वादित्यर्थः ।
संयोगसमवाययोस्तुल्यत्वे फलितमाह -
तस्मादिति ।
अनवस्थायां मूलक्षयकारित्वमाह -
प्रसज्यमानायां चेति ।
सूत्रार्थमुपसंहरति -
तस्मादिति ॥ १३ ॥