पूर्वपक्षभागं विभजते -
यद्यपीति ।
तर्हि सङ्घाताभावात्तदालम्बना लोकयात्रा न निर्वहेत् , तत्राह -
तथापीति ।
कार्यं प्रत्ययते जनकत्वेन गच्छतीति प्रत्ययशब्दस्य हेतुवाचित्वमुपेत्येतरेतरकारणत्वादित्युक्तम् । तथापि सङ्घातस्य निमित्तं वाच्यं, तत्राह -
अविद्यादीनामेव तन्निमित्तत्वान्नापेक्षणीयान्तरमस्तीत्यर्थः ।
के पुनरविद्यादयः, तत्राह -
ते चेति ।
वक्ष्यमाणबुद्धिस्थपरमर्शी तच्छब्दः । क्षणिककार्यदुःखस्वभावेष्वर्थेषु स्थायिनित्यसुखबुद्धिरविद्या । तस्यां सत्यां संस्कारा रागद्वेषमोहा विषयेषु भवन्ति । तेभ्यो गर्भस्थस्याद्यं विज्ञानमुत्पद्यते । तस्माच्चालयविज्ञानात्पृथिव्यादिचतुष्टयमुपादानकारणं नामाश्रयत्वान्नाम निष्पद्यते । तच्च कारणत्वेन स्वीकृत्य सितासितादिरूपवच्छरीरमभिनिर्वर्तते । गर्भीभूतस्य शरीरस्य कललबुद्बुदाद्यवस्था नामरूपशब्दाभ्यामत्राभीष्टा, जातेरुत्तरत्राभिधानात् । नामरूपसंमिश्रितानीन्द्रियाणि षडायतनं, पृथिव्यादिधातवः षडायतनानि यस्य करणजातस्य तत्तथा । नामरूपेन्द्रियाणां मिथः संनिपातः स्पर्शः । ततः सुखादिका वेदना । तस्यां सत्यां कर्तव्यं सुखं मयेत्यध्यवसानं तृष्णा । ततो वाक्कायचेष्टोपादानम् । ततो भवत्यस्माज्जन्मेति भवो धर्मादिः । तद्धेतुका देहादयो जातिः । जातस्य देहस्य परिपाको जरा । देहनाशो मरणम् । म्रियमाणस्य साभिषङ्गस्य पुत्रादावन्तर्दाहः शोकः । तदुत्थं हा पुत्र, इत्यादिप्रलपनं परिदेवना । शब्दादिज्ञानपञ्चकसंयुक्तमसाध्वनुभवनं दुःखम् । दुर्मनस्ता मानसं दुःखम् । इतिशब्दो यथोक्तपरामर्शार्थः । एवञ्जाती यकशब्दो मदमानाद्युपक्लेशसङ्ग्रहार्थः ।
अविद्यादिहेतुका जन्मादयस्तद्धेतुकाश्चाविद्यादय इति घटीयन्त्रवदनवरतमावर्तनमेषामिति मत्वा विशिनष्टि -
इतरेति ।
अविद्यादीनां सत्त्वमेव कथमित्याशङ्क्य सङ्क्षेपविस्तराभ्यामुक्तत्वात्तद्रूपं सौगतानां प्रसिद्धमित्याह -
सौगत इति ।
न केवलं तेषामेव प्रसिद्धं किन्तु सर्ववादिनामपीत्याह -
सर्वेषामिति ।
आनुभविकार्थप्रत्याख्याने सर्वव्यवहारासिद्धिरितिभावः ।
अविद्यादीनां मिथो निमित्तनैमित्तिकत्वेऽपि कुतः सङ्घातसिद्धिरित्याशङ्कयोपसंहरति -
तदेवमिति ।
अविद्यादिरेव सङ्घाताभावे न सिध्यतीत्यनुपपत्त्या तदाक्षेपे तदाश्रयः सर्वव्यवहारो निर्वहतीत्यर्थः ।
सिद्धान्तभागमवतारयति -
तन्नेति ।
तत्र प्रश्नपूर्वकं हेतुमाह -
कस्मादिति ।
हेतुं व्याचष्टे -
भवेदिति ।
अविद्यादीनां मिथो निमित्तनैमित्तिकभावभाजां सङ्घातनिमित्तत्वमाशङ्क्याह -
यत इति ।
उत्तरसूत्रस्थमर्थमभिप्रेत्येहापिशब्दः ।
अविद्यादीनां मिथो हेतुहेतुमत्त्वेऽपि चेतनाधिष्ठानादृते सङ्घातासिद्धिरित्युक्ते पूर्ववादी पूर्वोक्तं स्मारयति -
नन्विति ।
किमविद्यादयः सङ्घातस्य गमकाः किं वोत्पादका इति विकल्पयति -
अत्रेति ।
तत्राद्यमनूद्य दूषयति -
यदीति ।
गमकत्वपक्षे स्वरूपसिद्धिरन्यतो वाच्या तच्चान्यन्नास्तीत्यर्थः ।
अणूनां स्कन्धानां चोभयविधसङ्घातनिमित्तत्वमाशङ्क्याह -
तच्चेति ।
आश्रयाश्रयिभूतेष्विति भोक्तृविशेषणम् । अदृष्टाश्रयेष्वित्यर्थः । अणुषु स्थिरेषु भोगहेत्वदृष्टविशिष्टेषु भोक्तृषु चोक्तविशेषणेषु स्वीकृतेषु सत्सु चेतनस्याधिष्ठातुरनुरूपस्याभावान्न सम्भवति सङ्घातापत्तेर्निमित्तं किञ्चिदित्युक्तमित्यर्थः ।
कैमुतिकन्यायमपिना सूचितमाह -
किमिति ।
अदृष्टाश्रयकर्तृराहित्यमाह -
आश्रयेति ।
आश्रयाश्रयिशून्येष्विति पाठे तूपकार्योपकारकत्ववर्जितेष्वित्यर्थः ।
विशिष्टेष्वणुषु स्वीक्राणेषु किं पुनः सङ्घातापत्तेर्निमित्तं, न किञ्चिदित्याक्षेपः । द्वितीयं शङ्कयति -
अथेति ।
परस्पराश्रयत्वेन प्रत्याह -
कथमिति ।
पूर्वपूर्वसङ्घातानामुत्तरोत्तरसङ्घातहेतुत्वात्तदाश्रयत्वाच्चाविद्यादीनां नान्योन्याश्रयत्वम् ।
नच संहन्तृचेतनापेक्षा, स्वभावतो भावानां संहतानामेवोदयव्ययोपगमादित्याह -
अथेति ।
तद्दूषयितुं विकल्पयति -
तदापीति ।
सङ्घातवर्तिनोऽदृष्टस्याधिष्ठातृचेतनाभावात्तद्वशात्प्रतिनियतकार्योत्पादायोगे स्वभावादेवोत्पत्तिरास्थेया । तथाच पूर्यते गलति चेति पुद्गलं शरीरं, तच्च मनुष्यशब्दितं, तदुपेतः सङ्घातो नियमपक्षे न जात्यन्तरभाग्भवेदित्याह -
नियमेति ।
द्वितीयेऽपि व्यवस्थापकाभावेनाव्यवस्थामाह -
अनियमेति ।
उभयत्रेष्टापत्तिं शङ्कित्वा निरस्यति -
उभयमिति ।
भोगापवर्गव्यवहारानुपपत्तेश्चेत्याह -
अपि चेति ।
क्षणवादेऽपि बुभुक्षुणा भोगो मुमुक्षुणा मोक्षश्चार्थनीयौ, तत्कुतो भोगापवर्गव्यवहारासिद्धिः, तत्राह -
यदिति ।
अभ्युपगमफलमाह -
ततश्चेति ।
भोगे दर्शितं न्यायं मोक्षेऽतिदिशति -
तथेति ।
विपक्षे दण्डमाह -
अन्येनेति ।
बुभुक्षोर्मुमुक्षोर्वा कालद्वयस्थायित्वमाशङ्क्याह -
अवस्थायित्व इति ।
परिहारभागतात्पर्यमुपसंहरति -
तस्मादिति ॥ १९ ॥