जीवनित्यत्वानित्यत्वश्रुतीनां मुख्यत्वे मिथो विरोधादसिद्धिः समन्वयस्येति पूर्वपक्षमनूद्य सिद्धान्तसूत्रमवतार्य प्रतिज्ञां योजयति -

एवमिति ।

अनुमानोपेतश्रुत्या जीवोत्पत्तेरुक्तेरयुक्ता प्रतिज्ञेत्याह -

कस्मादिति ।

सौत्रं हेतुमुक्त्वा व्याकरोति -

अश्रुतेरिति ।

गुणोपसंहारन्यायेनोक्तं स्मारयति -

नन्विति ।

न्यायाधीनामुक्तिमङ्गीकृत्य जीवोत्पत्तिश्रुतेस्तदनुत्पत्तिश्रुत्या वारणान्नात्र न्यायोऽस्तीत्याह -

सत्यमिति ।

जीवजन्मायोगे प्रश्नपूर्वकं सौत्रं हेतुमाह -

कस्मादिति ।

हेतुद्वयं विवृणोति -

नित्यत्वं हीति ।

नित्यत्वाजत्वादिभानेऽपि जन्माभावो न भातीत्याशङ्क्याह -

न चेति ।

या नित्यत्वादिवादिन्यो जीवोत्पत्तिं न मृष्यन्ति ताः श्रुतीराकाङ्क्षाद्वारोदाहरति -

ताः का इति ।

उत्पत्तिश्रुतेरनुमानानुग्रहादनुत्पत्तिश्रुत्यपेक्षया प्राबल्यमुक्तं स्मारयति -

नन्विति ।

स्वाभाविकं वा विभक्तत्वमौपाधिकं वेति विकल्पयति -

अत्रेति ।

नाद्योऽसिद्धेरित्याह -

नेति ।

औपाधिकं विभक्तत्वमौपाधिकं स्वाभाविकं वा विकारमात्मनो गमयेत् । आद्ये सिद्धसाधनत्वं मत्वोक्तम् -

बुद्ध्यादीति ।

द्वितीये कालातीतत्वं विवक्षन्नौपाधिकं विभागभानमित्यत्र मानमाह -

तथा चेति ।

ब्रह्मविकारत्वं जीवस्य निरस्यता बुद्धिविकारत्वं तन्मयत्वोक्त्या स्वीकृतमित्याशङ्क्याह -

तन्मयत्वमिति ।

जाल्मो जडात्मा प्राकृतः पुरुषः । स यथा स्रीपरतन्त्रः स्त्रीमयो व्यपदिश्यते तथा जीवस्याप्रपञ्चपूर्णत्वाप्रतिपत्त्या बुद्ध्याद्युपरक्तपरिच्छिन्नरूपत्वं बुद्ध्यधीनमिति तन्मयत्वोक्तिरित्यर्थः ।

अनुग्राहकमनुमानमपोद्यानुग्राह्यश्रुतेर्गतिमाह -

यदपीति ।

अत एवेत्यस्य व्याख्यानम् -

उपाधीति ।

नयनमभिनयति -

उपाधीति ।

तत्र मैत्रेयीब्राह्मणं संवादयति -

तथाचेति ।

‘प्रज्ञानघन एव’ इत्युक्त्वा ‘न प्रेत्य संज्ञास्ति’ इति वदतो विरोधः स्यादित्याशङ्क्याह -

तथेति ।

पूर्वापरविरोधसमाधिद्वारेति यावत् ।

न प्रेत्येत्युक्तस्यायमिति परामर्शः । एतदपि प्रश्नपूर्वकं प्रतिपादयतीति सम्बन्धः । प्रश्नमनुक्रामति -

अत्रेति ।

मोहान्तं मोहमध्यमापीपददापादितवानिममित्यर्थनिर्देशः ।

प्रतिपादनप्रकारं प्रकटयति -

न वेति ।

मोहं मोहकरं वाक्यम् ।

अविनाशित्वे परिणामित्वाभावं हेतुमाह -

अनुच्छित्तीति ।

कथं तर्हि न प्रेत्येत्यादि, तत्राह -

मात्रेति ।

यत्तु प्रतिज्ञया ब्रह्मकार्यता जीवस्येति, तत्राह -

प्रतिज्ञेति ।

यत्तु लक्षणभेदान्नैक्यमिति, तत्राह -

लक्षणेति ।

बिम्बप्रतिबिम्बादिवदौपाधिको भेदो न स्वाभाविक इत्यत्र हेतुमाह -

अत इति ।

प्रधानवाक्येन फलवताऽऽक्षिप्तनित्यत्वबोधकावान्तरवाक्यनुरोधेन प्रधानवाक्यविरुद्धकार्यत्ववादिवाक्यानां दुर्बलत्वेनोपचरितार्थत्वान्मिथो विरोधाभावान्नित्यप्रत्यग्ब्रह्मसमन्वयसिद्धिरित्युपसंहरति -

तस्मादिति ॥ १७ ॥