आत्मनः स्वप्रकाशत्वश्रुतीनामनित्यधीत्वश्रुतीनां च विरोधे समन्वयासिद्धिरिति पक्षमनूद्य सिद्धान्तयति -

एवमिति ।

सूत्रं योजयति -

ज्ञ इति ।

अत एवेत्युक्तं व्यनक्ति -

यस्मादिति ।

उत्पत्त्यभावे हेतुमाह -

परमिति ।

तस्य कुतो जीवत्वं, तत्राह -

उपाधीति ।

येन ब्रह्माभिन्नत्वेनोत्पत्तिरात्मनो निरस्ता तेनैव तस्य नित्यचैतन्यताऽपि सुप्रतिपदा । विमतं चैतन्यस्वभावं, ब्रह्माभिन्नत्वात् , तद्वदित्यर्थः ।

दृष्टान्तस्य साध्यवैकल्यमुद्धरति -

परस्येति ।

हेत्वसिद्धिं प्रत्याह -

तदेवेति ।

चेच्छब्दो निश्चयार्थः । प्रकृतिविकारत्वहीनद्रव्यार्थपदसामानाधिकरण्यम् , एकद्रव्यनिष्ठम् , उक्तसामानाधिकरण्यत्वात् , सोऽयमितिवदित्यनुमानात्प्रवेशश्रुतेश्च ब्रह्मैव जीवो निश्चित इति हेतुसिद्धिरित्यर्थः ।

ब्रह्माभिन्नत्वफलं निगमयति -

तस्मादिति ।

न केवलं नित्यचैतन्यब्रह्मत्वाज्जीवस्य नित्यचैतन्यत्वं किन्तु स्वप्रकाशत्वश्रवणादपीत्याह -

विज्ञानेति ।

‘योऽयं विज्ञानमयः प्राणेषु’ इत्यारभ्य तत्प्रकरणस्थाः श्रुतीरात्मस्वप्रकाशत्वसाधनायोपन्यस्यन्नुक्तानुमानानां कालात्ययापदिष्टत्वमाह -

असुप्त इति ।

स्वयमसुप्तो भासमान एवात्मा सुप्तान्वागादीनुपरतव्यापारानभिपश्यतीति यावत् । अत्रेति स्वप्नोक्तिः । नच तत्र मनसो भावात्तन्निमित्तमात्मनो ज्योतिष्ट्वं तदा तस्य कर्मत्वादकरणत्वादिति भावः ।

व्यभिचारिकरणजन्यबुद्धीनामव्यभिचारिचैतन्यं विना नियतानुसन्धानासिद्धेरात्मनो नित्यचैतन्यत्वमित्याह -

अथेति ।

आत्मा नित्यचैतन्यस्वभावः, स्वसत्तायां तद्व्यतिरेकशून्यत्वात् , ईश्वरसंवेदनवदिति भावः ।

प्रतिकूलतर्कपराहतिं शङ्कते -

नित्येति ।

आत्मनो नित्यचैतन्यत्वेऽपि स्वतोऽसङ्गतया विषयासंसर्गात्तद्विशेषयोगद्वारा तत्परिच्छेदार्थमन्तःकरणाद्यपेक्षणान्न तद्वैयर्थ्यमित्याह -

नेति ।

न चासंसर्गित्वादेव विषयविशेषासंसर्गे कुतस्तद्भानं मिथोऽयोगेऽपि द्वयोरेकान्तःकरणसंसर्गाद्युक्तत्वेन भानसम्भवान्मुखरक्तिमगुणयोर्मिथोऽयोगेऽपि स्फटिकोपरागाधीनसम्बन्धवदिति भावः ।

गन्धादिविषयविशेषस्य परिच्छेदस्तदवच्छिन्नश्चित्प्रकाशस्तद्व्यञ्जकजडप्रकाशान्तःकरणपरिणामोदयार्थत्वाद्घ्राणादीनां नानर्थक्यमित्यत्र श्रौतं लिङ्गमाह -

तथाहीति ।

स्वसत्तायां तदव्यभिचारित्वादिति हेतोरसिद्धिं परिहर्तुं परोक्तं तद्व्यभिचारित्वहेतुमनुवदति -

यत्त्विति ।

स्वकीयहेतोरसिद्धिमुद्धरन्परकीयहेतोरागमविरोधमाह -

तस्येति ।

पश्यन्नित्येतदुपपादयति -

नहीति ।

न पश्यतीत्युक्तं व्यनक्ति -

न त्विति ।

पश्यन्न पश्यतीति विरोधमाशङ्क्याह -

एतदिति ।

विषयाभावादचेतयमानत्वं दृष्टान्तेन स्पष्टयति -

यथेति ।

वस्तुत्वादिहेतोरनित्यचैतन्यत्वसिद्धावात्मनश्चिद्रूपता कुतः स्यादित्याशङ्क्याह -

वैशेषिकादीति ।

आत्मचैतन्यस्यागन्तुकत्वे मानाभावात्तस्य नित्यचैतन्यत्वे पश्यन्नित्यादिश्रुतीनां स्वप्रकाशत्वश्रुत्यनुसारेण नयनादन्योन्यमविरोधान्नित्यचैतन्ये प्रत्यग्ब्रह्मणि समन्वयसिद्धिरित्युपसंहरति -

तस्मादिति ॥ १८ ॥