उद्गीथादिश्रुत्यवष्टम्भेन यत्र यत्रोद्गोथादिरुक्तस्तत्र तत्र सर्वत्रैव क्वाचित्कस्यापि प्रत्ययस्यानुवृत्तिरित्युक्तम् । इदानीमुदाहरणेनापीममर्थं समर्थयति -
मन्त्रादिवदिति ।
वाशब्दार्थं कथयति -
अथवेत्यादिना ।
हेतुमवतार्याक्षरार्थमाह -
मन्त्रेति ।
तत्र मन्त्रोदाहरणं दर्शयति -
येषामिति ।
तण्डुलपेषणार्थं कुटरुरसीत्यश्मादानमन्त्रो येषां शाखिनां नाम्नातः कुक्कुटोऽसि मधुजिह्व इत्ययमेव मन्त्रः समाम्नायते तथापि तेषां प्रयोगसूत्रेण विनियोगे सोऽपि मन्त्रो दृश्यते तेन शाखान्तरोत्पन्नस्य मन्त्रस्य शाखान्तरे सङ्ग्रहोऽस्तीत्यर्थः ।
कर्मणामुदाहरणमाह -
येषामपीति ।
मैत्रायणीयानां समिधो यजति तनूनपातं यजतीडो यजति बर्हिर्यजति स्वाहाकारं यजतीति समिदादयः प्रयाजा नाम्नातास्तथापि तेषु सङ्ख्यादिगुणविधिराम्नायते । द्वादश मासाः पञ्चर्तव इत्यत्र हेमन्तशिशिरयोरेकीकरणेन पञ्चर्तवः प्रसिद्धाः । तथा चर्तुवत्पञ्चसङ्ख्याकाः प्रयाजाः समानत्र समानदेशे होतव्या इति यावत् । तत्र शाखान्तरोत्पन्नकर्मणां शाखान्तरे सङ्ग्रहो दृष्टोऽन्यथा तत्र गुणविध्ययोगादित्यर्थः ।
गुणोदाहरणमाह -
तथेति ।
‘अग्नीषोमीयं पशुमालभेत’ इति यजुर्वेदिनामग्नीषोमीयः पशुराम्नायते नाज इति जातिविशेषस्तेन विशेषाश्रवणाद्यः कश्चित्पशुरालम्भनीय इति प्राप्ते ‘छागो वा मन्त्रवर्णात् ‘ इतिसूत्रेण च्छागादेर्होमार्थमनुवाक्यं पठ होत्ररित्यध्वर्युप्रैषार्थं लिङ्गस्य नियमकारणस्य भावाच्छागोऽग्नीपोमीयः पशुरिति स्थितम् । अतश्च गुणस्यापि प्रैषमन्त्रलिङ्गादुपसङ्ग्रहो दृष्ट इत्यर्थः ।
मन्त्राणामुदाहरणान्तरमाह -
तथेति ।
वेदान्तरशब्दाभ्यामुद्गात्रध्वर्युवेदावुच्येते ।
तत्रैवोदाहरणान्तरमाह -
तथेति ।
यो जातो बाल एव सन्प्रथमो गुणैः श्रेष्ठो मनस्वान्विवेकवान्स जनास इन्द्र इति शेषः । जनासो जनास्ते सम्बोध्यन्ते स इन्द्र एवंविध इति यावत् । अध्वर्यवे तत्कर्तृकप्रयोगार्थं सजनीयं ‘स जनासः’ इत्येतेनोपलक्षितं सूक्तं शस्यं शंसनीयमित्यर्थः ।
दृष्टान्तानुवादेन दार्ष्टान्तिकं निगमयति -
तस्मादिति ।
शाखान्तरोत्पन्नस्य शाखान्तरे सङ्ग्रहबाहुल्यं तच्छब्दार्थः ॥ ५६ ॥