तत्त्वज्ञानं कर्माङ्गकर्तृद्वारा प्रयोगविधिनादेयमादीयमानकर्माङ्गकर्त्राश्रयेण शास्त्रसिद्धत्वाद्यजमानसंस्काराञ्जनादिवदिति मत्वा शेषत्वादित्येतद्व्याचष्टे -
कर्तृत्वेनेति ।
तत्त्वज्ञानं प्रयोगविधिनादेयं साध्यफलोक्तिशून्यत्वे सति कर्माङ्गाश्रयत्वात्पर्णमयीत्वादिवदिति प्रयोगः ।
स्वतन्त्रफलस्य कथं प्रोक्षणादिवत्कर्माङ्गतेत्याशङ्क्य पुरुषार्थवाद इत्यस्यार्थमाह -
इत्यत इति ।
वेदार्थजिज्ञासायां तत्त्वनिर्णयार्थं संशयादिप्रतिभासो गुरोरग्रे शिष्येण दर्शनीयो गुरुणा च तन्निरासेन तत्त्वमाविष्करणीयमिति शिष्टाचारं दर्शयितुं जैमिनिग्रहणं न प्रतिपक्षतया शिष्यस्य तदयोगात् ।
फलश्रुतेरर्थवादत्वे सूत्रितं दृष्टान्तं व्याचष्टे -
यथेति ।
पर्णमयीद्रव्ये यजमानस्याञ्जनादिसंस्कारे प्रयाजादिकर्मसु च क्रमेण फलश्रुतीराह -
यस्येत्यादिना ।
सा च फलश्रुतिर्न फलपरा फलवत्क्रत्वर्थत्वात्पर्णतादेः फलशेषत्वायोगात् । अतः साऽर्थवाद एवेति पर्णमयीत्वाधिकरणे समर्थितम् ।
तथात्मज्ञानेऽपि फलश्रुतिरर्थवाद एव स्यादित्याह -
तद्वदिति ।
विनियोजकमानाभावादात्मधियोऽङ्गत्वात्तत्र फलश्रुतिर्नार्थवाद इति शङ्कते -
कथमिति ।
प्रकरणादिना क्रत्वसम्बन्धेऽपि जुहूद्वारा पर्णमयीत्वस्य वाक्यात्क्रतुसम्बन्धवदात्मधियोऽपि कर्तृद्वारा वेदान्तवाक्यात्क्रतुसङ्गतिरिति पूर्ववाद्याह -
कर्त्रिति ।
सिद्धान्ती दूषयति -
नेति ।
तदेव विवृणोति
अव्यभिचारिणेति ।
जुहूवदात्मज्ञाने कर्तैवाव्यभिचारि द्वारमित्याशङ्क्याह -
कर्तेति ।
तस्य व्यभिचारित्वे फलितमाह -
तस्मादिति ।
किं देहातिरिक्तात्मज्ञानस्य कर्माङ्गत्वं विनियोजकाभावान्निरस्यते किं वाऽपहतपाप्मत्वादिविशेषितासंसार्यात्मविषयौपनिषदज्ञानस्येति विकल्प्याद्यं पूर्ववादी दूषयति -
नेति ।
तस्य विषयद्वारा तेष्वनुप्रवेशान्न कर्माङ्गत्वं निषेद्धुं शक्यमित्यर्थः ।
लौकिककर्मणोऽपि कर्मत्वाद्वैदिककर्मवत्कर्तृदारेणातिरिक्तज्ञानापेक्षेति कर्तुः साधारण्यमित्याशङ्क्याह -
नहीति ।
सर्वथेति व्यतिरेकज्ञानाज्ञानयोरित्यर्थः ।
तर्हि वैदिकान्यपि कर्माणि कर्मत्वादितरवन्न व्यतिरेकएनापेक्षापीत्याहङ्क्याह -
वैदिकेष्विति ।
कारीर्यादिनिवृत्त्यर्थं देहपातेत्यादिविशेषणम् ।
द्वितीयमाशङ्कते -
नन्विति ।
अनुपयोगित्वाद्विरोधित्वाच्च तस्य न कत्वङ्गतेति भावः ।
क्रत्वपेक्षितं रूपं हित्वान्यदविवक्षितमित्याह -
नेत्यादिना ।
जायादीनामात्मार्थत्वेन प्रियत्वमुक्त्वात्मा द्रष्टव्य इति वदता जायादिना भोग्येन सूचितस्य संसारिणो भोक्तुरेव द्रष्टव्यत्वमिष्टं भोक्तृज्ञानं च कर्मसूपयुक्तमतो भोक्रतिरिक्तमात्मरूपं न श्रौतमित्यर्थः ।
अपतपाप्मत्वादिविशेषणस्य भोक्तर्ययुक्तत्वादतिरिक्तमात्मरूपमेष्टव्यमित्याशङ्क्याह -
अपहतेति ।
जन्मादिसूत्रमारभ्य तत्र तत्राप्रपञ्चब्रह्मात्मपरता वेदान्तानामुक्ता तत्कथमपहतपाप्मत्वादिकीर्तनस्य स्तुत्यर्थतेति शङ्कते -
नन्विति ।
अधिकमितिविशेषणादाशङ्कितं द्वैतंवारयति -
तदेवेति ।
संसारिणोऽसंसारीश्वरो रूपमिति व्याहतिं प्रत्याह -
पारमार्थिकमिति ।
एेक्वे प्रमाणं पूर्वोक्तं सूचयति -
उपनिषत्स्विति ।
पूर्वपक्षाक्षेपं समाधत्ते -
सत्यमित्यादिना ।
फलद्वारेणेत्यात्मज्ञानं वेदान्तानां फलं तत्क्रत्वर्थं पुरुषार्थं वेति विचारद्वारेणेत्यर्थः ।
साधितस्यैवाक्षेपसमाधिभ्यां साधनस्य फलमाह -
दार्ढ्यायेति ॥ २ ॥