ब्रह्मसूत्रभाष्यम्
तृतीयोऽध्यायःचतुर्थः पादः
न्यायनिर्णयव्याख्या
 
बहिस्तूभयथापि स्मृतेराचाराच्च ॥ ४३ ॥
यदि ऊर्ध्वरेतसां स्वाश्रमेभ्यः प्रच्यवनं महापातकम् , यदि वा उपपातकम् , उभयथापि शिष्टैस्ते बहिष्कर्तव्याःआरूढो नैष्ठिकं धर्मं यस्तु प्रच्यवते पुनःप्रायश्चित्तं पश्यामि येन शुध्येत्स आत्महा’(अ॰पु॰ १६५-२३,२४) इति, ‘आरूढपतितं विप्रं मण्डलाच्च विनिःसृतम्उद्बद्धं कृमिदष्टं स्पृष्ट्वा चान्द्रायणं चरेत्इति एवमादिनिन्दातिशयस्मृतिभ्यःशिष्टाचाराच्च हि यज्ञाध्ययनविवाहादीनि तैः सह आचरन्ति शिष्टाः ॥ ४३ ॥

कृतप्रायश्चित्तानामपि तेषां शिष्टाव्यवहार्यत्वमाह -

बहिस्त्विति ।

कृतप्रायश्चित्तैः सह शिष्टाचाररूपं कर्म विषयस्तत्किं विद्याङ्गं किंवा नेति संशये प्रागुक्तप्रायश्चित्तेनैव तेषां व्यवहार्यतासिद्धेरङ्गमिति प्राप्ते सिद्धान्तमाह -

यदीति ।

प्रतिज्ञार्थमुक्त्वा हेतुद्वयं व्याकरोति -

आरूढ इत्यादिना ।

दुश्चरिताचरणकृतमेनो लोकद्वयेऽपि कर्तुरशुद्धिमादधाति । तत्र प्रायश्चित्तेन लोकद्वयेऽपि कस्यचिदशुद्धिरपनीयते कस्यचित्तु पारलौकिकाशुद्धिरपाक्रियते ऐहिकाशुद्धिरनुवर्तते । उक्तं हि - ‘बालघ्नांश्च कृतघ्नांश्च विशुद्धानपि धर्मतः । शरणागतहन्तृॄश्च स्त्रीहन्तॄंश्च न संवदेत्’ इति । तथेहापि ‘आरूढो नैष्ठिकम्’ इत्यादिस्मृतिलिङ्गादाचाराच्च परलोकाशुद्धेरपनीतत्वेऽप्यव्यवहार्यत्वावगमान्न तैर्व्यवहाररूपाचारस्य विद्याङ्गत्वम् । तदेवमुक्ताचारस्योक्तविद्यानङ्गत्वाभिधानात्प्रासङ्गिकी पादादिसङ्गतिः । पूर्वपक्षे ‘बालघ्नान्’ इत्यादिस्मृतिविरोधः । सिद्धन्ते तदानुगुण्यमिति भावः ॥ ४३ ॥