ब्रह्मसूत्रभाष्यम्
चतुर्थोऽध्यायःद्वितीयः पादः
न्यायनिर्णयव्याख्या
 
भूतेषु तच्छ्रुतेः ॥ ५ ॥
प्राणसम्पृक्तोऽध्यक्षः तेजःसहचरितेषु भूतेषु देहबीजभूतेषु सूक्ष्मेषु अवतिष्ठत इत्यवगन्तव्यम् , ‘प्राणस्तेजसिइति श्रुतेःननु इयं श्रुतिः प्राणस्य तेजसि स्थितिं दर्शयति, प्राणसम्पृक्तस्याध्यक्षस्यनैष दोषः, सोऽध्यक्षेइति अध्यक्षस्याप्यन्तराल उपसंख्यातत्वात्योऽपि हि स्रुघ्नान्मथुरां गत्वा मथुरायाः पाटलिपुत्रं व्रजति, सोऽपि स्रुघ्नात्पाटलिपुत्रं यातीति शक्यते वदितुम्तस्मात्प्राणस्तेजसिइति प्राणसम्पृक्तस्याध्यक्षस्यैव एतत् तेजःसहचरितेषु भूतेष्ववस्थानम् ॥ ५ ॥

प्राणस्य जीवद्वारा तेजःसम्पत्तिरिति सूत्रयोजनया दर्शयति -

स इति ।

नच प्राणस्य तेजोद्वारा जीवसम्पत्तिस्तेजसो भूतद्वयद्वारा परस्मिन्नेव सम्पत्तेरिष्टत्वात् । तेजोग्रहणेनोपलक्षितेषु भूतेषु जीवस्य प्राणेन सह लयः स्यादित्यभिप्रेत्याह -

तेज इति ।

तेजःशब्देन भूतान्युपलक्षयितुं शक्यन्ते साहचर्यान्न जीवस्तदभावादतो न प्राणस्य जीवे लय इति शङ्कते -

नन्विति ।

मानान्तरालोचनया जीवस्योपसङ्ग्रहो न तेजःशब्देनेति परिहरति -

नेत्यादिना ।

यदापि प्राणोऽन्तराले जीवं प्राप्य पुनस्तेजः सम्पद्यते तदापि प्राणस्तेजसीति श्रुतिरुपपन्नेत्येतद्दृष्टान्तेन साधयति -

योऽपि हीति ।

श्रुत्यर्थमुक्तमुपसंहरति -

तस्मादिति ॥ ५ ॥