सर्वात्रार्चिरादिमार्गपर्वप्रत्यभिज्ञानाद्गत्यैक्यमुक्तम् । संप्रत्येतं देवयानं पन्थानमापद्याग्निलोकमागच्छति स वायुलोकमित्यत्रार्चिरात्मकाग्न्यानन्तर्यप्रत्यभिज्ञानादर्चिषोऽनन्तरं निवेशनीयो वायुरित्याशङ्क्याह -
वायुमिति ।
इतरेतरविशेषणविशेष्यत्वेनोपसंहारोऽर्चिरादीनामुक्तः स कीदृश इति विचारयति -
केनेति ।
मार्गपर्वणां विशेषणविशेष्यत्वे सिद्धे योग्यतया स्वयमेव संनिवेशविशेषसिद्धेरनर्थकं तन्निरूपणमित्याशङ्क्याह -
सुहृदिति ।
संनिवेशविशेषणविशिष्टं विशेषणविशेष्यत्वं तदेतदित्युक्तम् । सङ्क्षेपतोऽधिकरणस्य तात्पर्यमुक्त्वा विषयमाह -
स इति ।
तत्र प्रथमश्रुतमग्निलोकमतिक्रम्य किमिति वायोः संनिवेशो विचार्यते, तत्राह -
तत्रेति ।
असन्दिग्धमंशमुक्त्वा सन्दिग्धमंशमाह -
वायुस्त्विति ।
अर्चिषोऽनन्तरमग्निलोकं वायुलोकमिति पाठक्रमबलाद्बायुर्निवेशयितव्यः किंवा वक्ष्यमाणन्यायेन संवत्सरदेवलोकयोः परस्तादादित्यस्य चार्वागिति संशयात्स एव विचारविषय इत्यर्थः । अत्र चापरविद्याफलार्थं मार्गपर्वणां संनिवेशविशेषचिन्तनात्पादादिसङ्गतिः ।
पूर्वपक्षे पाठानुक्रमस्यानुसरणं सिद्धान्ते त्वर्थक्रमात्तस्य बाध्यतेति मन्वानो वायोरादित्यादव्यवहितपूर्वत्वेन संनिवेशं सिद्धान्तमाह -
उच्यत इति ।
पाठक्रमादग्नेरनन्तरं निवेशनीयो वायुरिति शङ्कते -
कस्मादिति ।
सूत्रपदेनोत्तरमाह -
अविशेषेति ।
विशेषदर्शनस्यैव स्थानविशेषसंनिवेशहेतुत्वेऽपि वायोरचिरादिके पथि सामान्यप्राप्तावविशेषोक्तिरपि हेतुरिति मत्वा व्याचष्टे -
तथाहीति ।
कौषीतकिश्रुतेर्वाजसनेयिश्रुतिः श्रुत्यन्तरम् । पुरुषो ध्याता । लोको देहः । प्रैतीत्यत्र तदेति द्रष्टव्यं यदेत्युपक्रमात् । तस्मै प्राप्तायोपासकाय वायुस्तत्र स्वात्मनि विजिहीते द्वारं प्रयच्छतीति यावत् ।
वायुप्रत्तद्वारपरिमाणं दृष्टान्तेन स्पष्टयति -
यथेति ।
विशेषोक्तिफलं निगमयति -
एतस्मादिति ।
सिद्धान्तेनोपक्रम्य पूर्वपक्षमाह -
कस्मादिति ।
पाठक्रमादर्चिषोऽनन्तरं निवेशनीयो वायुरित्यर्थः ।
वायुप्रत्तमार्गेणैवोर्ध्वमादित्यमाक्रमत इत्यूर्ध्वत्वश्रुतेर्दिग्वचनत्वेऽप्यर्थक्रमद्योतित्वात्तेनेति च वायुप्रत्तरथचक्रपरिमितावकाशस्योर्ध्वक्रमणं प्रति हेतुत्वसिद्धेर्वायोरपि तन्निमित्तत्वदृष्टेरूर्ध्वशब्दश्रुतिसिद्धार्थक्रमेण पाठक्रमो बाध्यत इत्याह -
नेत्यादिना ।
उक्तमेवार्थं विवृण्वन्नाशङ्कते -
नन्विति ।
तत्र सिद्धान्ती स्वाभिप्रायमाह -
उच्यत इति ।
तर्हि वाक्यस्य वैयर्थ्यं नेत्याह -
पदार्थेति ।
स्वरपविधिपरमेतद्वचनं न क्रमपरमित्यर्थः ।
वाजसनेयिश्रुतावपि क्रमवाचिशब्दो नास्तीत्याशङ्क्याह -
इतरत्रेति ।
कौषीतकिवाक्योक्तस्य वायोश्छान्दोग्योपदिष्टार्चिरादिमार्गे निवेशनमुक्तमुपसंहरति -
तस्मादिति ।
वाजसनेयिनां संवत्सराश्रवणात्कथं वायुमब्दादिति सूत्रं, तत्राह -
वाजसनेयिनस्त्विति ।
तर्हि देवलोकाद्वायुलोकमिति वक्तव्यमित्याशङ्क्य छान्दोग्याभिप्रायेणैतदुक्तमित्याह -
वायुमिति ।
क्रमस्तर्हि कः स्यादित्याशङ्क्योभयश्रुत्यालोचनया क्रमं दर्शयति -
छान्दोग्येति ।
तर्हि कथमेकवाक्यत्वं, तत्राह -
तत्रेति ।
तर्हि देवलोकस्य प्राथम्यं संवत्सरस्य पाश्चात्यं किं न स्यात् , तत्राह -
तत्रापीति ।
संवत्सरस्य मासारभ्यत्वान्मासानन्तर्ये स्थिते देवलोकः संवत्सरस्य परस्ताद्भवत्यादित्यानन्तर्याय देवलोकादपि वायुरुपरिष्टाद्द्रष्टव्यः । सूत्रे तु संवत्सराद्देवलोकं प्राप्य वायुमभिसम्भवतीति विवक्षितं वायुशब्दस्य देवलोकोपलक्षणार्थत्वात् । अतः श्रुतित्रयवशाद्देवलोकसहितवायोः संवत्सरादित्यान्तरालवर्तित्वमित्यर्थः ॥ २ ॥