वैशेषिकमतपरीक्षामारभते -

उभयथापि न कर्मातस्तदभावः ।

नास्य प्रासङ्गिकेन पूर्वाधिकरणेन सङ्गतिरपेक्षितेति मन्वानः प्रधानस्येश्वरानधिष्ठितस्याकारणत्वेऽपि परमाणूनां तदधिष्ठितानां कारणत्वमस्त्विति प्रत्युदाहरणसङ्गत्या साङ्ख्याधिकरणानन्तर्यमस्य वदंस्तात्पर्यमाह -

इदानीमिति ।

द्व्यणुकादिक्रमेण परमाणुभिर्जगदारभ्यत इति वैशेषिकराद्धान्तोऽत्र विषयः । स किं मानमूलो भ्रान्तिमूलो वेति सन्देहे पूर्वपक्षयति -

स चेति ।

तैः पटादिभिः सामान्यं क्षित्यादेः कार्यर्द्रव्यत्वं तेनेत्यर्थः । विमतं सावयवं क्षित्यादिकं स्वन्यूनपरिमाणसंयोगसचिवानेकद्रव्यारब्धम् , कार्यद्रव्यत्वात् , पटादिवदिति प्रयोगः । स्वेष्टपरमाणुसिद्ध्यर्थानि साध्यविशेषणानि ।

नन्वेतावता कथं परमाणुसिद्धिः, तत्राह -

स चायमिति ।

विमतं सावयवत्वं पक्षतावच्छेदकं यतो निवर्तते स न्यूनपरिमाणस्यापकर्षस्य पर्यन्तत्वेनावसानभूमित्वेनावगतः परमाणुरित्यर्थः । यावत्सावयवमनुमानप्रवृत्तेः द्व्यणुकन्यूनद्रव्यं निरवयवं सिद्ध्यतीति भावः ।

जगन्नित्यत्ववादात्कार्यद्रव्यत्वहेत्वसिद्धिरिति वदन्तं प्रत्याह -

सर्वं चेति ।

विमतमाद्यन्तवत् , सावयवत्वात् , पटवदित्यर्थः ।

हेतोरसिद्धिं निरस्याप्रयोजकत्वं निरस्यति -

न चेति ।

ते कतिविधा इत्याकाङ्क्षायामाह -

तानीति ।

प्रलये चैषामपि नाशान्न जगत्कारणत्वमित्याशङ्क्याह -

तेषां चेति ।

अवयवानां विभागान्नाशाद्वावयविनो नाशः । परमाणूनां निरवयवत्वेनावयवविभागादेर्नाशहेतोरसम्भवान्न नाश इत्यर्थः ।

तेषां नित्यत्वे फलितं सृष्टिक्रममाह -

तत इति ।

एवं काणादमतस्य मानमूलत्वात्तेन वेदान्तसमन्वयस्य विरोधादसिद्धिरिति पूर्वपक्षे फलम् ।