द्विविधो हि कार्यसमुत्पादः सुगतसम्मतो हेत्वधीनः कारणसमुदायाधीनश्चेति । तत्राविद्यातः संस्कारस्ततो विज्ञानमित्येवंरूपः प्रथमः, पृथिव्यादिसमुदायात्काय इत्येवं द्वितीयः । तत्राद्यमङ्गीकृत्य द्वितीयः सङ्घातकर्त्रभावेन दूषितः । सम्प्रत्याद्यं दूषयति सूत्रकारः -

उत्तरेति ।

क्षणिकोऽर्थः क्षणिक इत्युच्यते । निरुध्यमानत्वं विनाशकसान्निध्यम् , निरुद्धत्वमतीतत्वम् ।

ननु कार्यकाले विनाशव्याप्तत्वेऽपि पूर्वक्षणे सत्त्वात्क्षणिकार्थस्य हेतुत्वमक्षतमिति शङ्कते -

अथ भावेति ।

सद्रूप इत्यर्थः ।

किं हेतोरुत्पत्त्यतिरिक्तः कार्योत्पादनाख्यो व्यापारः, अनतिरिक्तो वा । नाद्य इत्युक्त्या द्वितीयं शङ्कते -

अथेति ।

भाव उत्पत्तिः । उक्तं हि 'भूतिर्येषां क्रिया सैव कारकं सैव चोच्यत' इति । येषां क्षणिकभावानां या भूतिः सैव क्रिया कारकं चेत्यर्थः । नष्टस्यापि निमित्तत्त्वं स्यान्नोपादानत्वम् , तथा च मृदादेर्घटादिकालासत्त्वे घटाद्यनुत्पत्तिः ।

सत्त्वे च क्षणिकत्वहानिरिति परिहरति -

तथापीत्यादिना ।

प्रथमपक्षेक्तदोषं द्रढयति -

विनैवेति ।

वस्तुनो जन्मध्वंसानिरूपाणाच्च न क्षणिकत्वमित्याह -

अपि चेति ।

तयोः स्वरूपत्वे वस्तुन्यन्तर्भावाद्वस्तुनोऽनाद्यनन्तत्वमित्यपि द्रष्टव्यम् ।

द्वितीयं शङ्कते -

अथास्तीति ।

विशेषमेवाह -

उत्पादेति ।

दूषयति -

एवमपीति ।

ताभ्यां संसर्गे वस्तुनः क्षणिकत्वभङ्गः स्यात् ।

संसर्ग एव नास्तीति तृतीयकल्पमुत्थाप्य दूषयति -

अथात्यन्तेति ॥२०॥