तत्र श्रुत्योर्विरोधे सत्यध्ययनविध्युपात्तयोरप्रामाण्यायोगाद्वियदुत्पत्त्यसम्भवरूपतर्कानुगृहीतच्छान्दोग्यश्रुतिर्मुख्यार्था इतरा गौणीत्यविरोध इत्येकदेशिमतं विवृणोति -
नास्तीत्यादिना ।
आकाशो नोत्पद्यते सामग्रीशून्यत्वात् , आत्मवत् । न चाविद्याब्रह्मणोः सत्त्वाद्धेत्वसिद्धिः, विजातीयत्वेनानयोरारम्भकत्वायोगादसंयुक्तत्वाच्च । संयोग एव हि द्रव्यस्यासमवायिकारणमतः समवाय्यसमवायिनोरभावान्न हेत्वसिद्धिरित्यर्थः ।
प्रागभावशून्यत्वाच्चात्मवदाकाशो नोत्पद्यत इत्याह -
उत्पत्तिमतां चेति ।
प्रकाशश्चाक्षुषानुभवः । आदिपदात्तमोध्वंसपाकयोर्ग्रहणम् । मूर्तद्रव्याश्रयत्वं ह्यकाशस्य कार्यम् , तच्च प्रलयेऽप्यस्ति परमाण्वाश्रयत्वात् । अतो न प्रागभाव इत्यर्थः ।
प्रागभावसत्त्वं स्फुटयति -
किं हीति ।
स्थूलाश्रयोऽवकाशः सूक्ष्माश्रयच्छिद्रमण्वाश्रयः सुषिरमिति भेदः ।
किञ्चात्मवदाकाशो न जायते, विभुत्वात् , अस्पर्शद्रव्यत्वाच्चेत्याह -
पृथिव्यादीति ।
तस्मादुक्ततर्कबलाद्गौणी द्रष्टव्येत्यन्वयः ।
भेदोक्तेर्गौणत्वे वैदिकोदाहरणमाह -
वेदेऽप्यारण्यानिति ।
आकाशेष्विति भेदव्यपदेशो गौण इति सम्बन्धः ॥३॥