ब्रह्मसूत्रभाष्यम्
द्वितीयोऽध्यायःतृतीयः पादः
भाष्यरत्नप्रभाव्याख्या
 
अंशो नानाव्यपदेशादन्यथा चापि दाशकितवादित्वमधीयत एके ॥ ४३ ॥
अतो ब्रवीति अंश इतिजीव ईश्वरस्यांशो भवितुमर्हति, यथाग्नेर्विस्फुलिङ्गःअंश इवांशः हि निरवयवस्य मुख्योंऽशः सम्भवतिकस्मात्पुनः निरवयवत्वात् एव भवति ? नानाव्यपदेशात् । ‘सोऽन्वेष्टव्यः विजिज्ञासितव्यः’ ‘एतमेव विदित्वा मुनिर्भवति’ ‘ आत्मनि तिष्ठन्नात्मानमन्तरो यमयतिइति एवंजातीयको भेदनिर्देशो नासति भेदे युज्यतेननु अयं नानाव्यपदेशः सुतरां स्वामिभृत्यसारूप्ये युज्यत इति, अत आहअन्यथा चापीति नानाव्यपदेशादेव केवलादंशत्वप्रतिपत्तिःकिं तर्हि ? अन्यथा चापि व्यपदेशो भवत्यनानात्वस्य प्रतिपादकःतथा ह्येके शाखिनो दाशकितवादिभावं ब्रह्मण आमनन्त्याथर्वणिका ब्रह्मसूक्ते — ‘ब्रह्म दाशा ब्रह्म दासा ब्रह्मैवेमे कितवाःइत्यादिनादाशा एते कैवर्ताः प्रसिद्धाः, ये अमी दासाः स्वामिष्वात्मानमुपक्षपयन्ति, ये अन्ये कितवा द्यूतकृतः, ते सर्वे ब्रह्मैवइति हीनजन्तूदाहरणेन सर्वेषामेव नामरूपकृतकार्यकरणसङ्घातप्रविष्टानां जीवानां ब्रह्मत्वमाहतथा अन्यत्रापि ब्रह्मप्रक्रियायामेवायमर्थः प्रपञ्च्यतेत्वं स्त्री त्वं पुमानसि त्वं कुमार उत वा कुमारीत्वं जीर्णो दण्डेन वञ्चसि त्वं जातो भवसि विश्वतोमुखः’ (श्वे. उ. ४ । ३) इति, ‘सर्वाणि रूपाणि विचित्य धीरो नामानि कृत्वाभिवदन्यदास्तेइति नान्योऽतोऽस्ति द्रष्टा’ (बृ. उ. ३ । ७ । २३) इत्यादिश्रुतिभ्यश्च अस्यार्थस्य सिद्धिःचैतन्यं अविशिष्टं जीवेश्वरयोः, यथाग्निविस्फुलिङ्गयोरौष्ण्यम्अतो भेदाभेदावगमाभ्यामंशत्वावगमः ॥ ४३ ॥

लोकसिद्धानर्थात्मकभेदानुवादित्वेन भेदश्रुतीनां दुर्बलत्वादज्ञातफलवदभेदश्रुत्यनुसारेण प्रकल्पितभेदनिबन्धनों 'शांशिभावः सम्बन्ध इति सिद्धान्तयति -

अत इत्यादिना ।

अग्नेः सांशत्वेऽपि निष्कलेश्वरस्य कथं सांशत्वमत आह -

अंश इवेति ।

जीव इत्यनुषङ्गः ।

भेद एव चेत्स्वस्वामिभावो युक्तो नांशांशिभाव इति शङ्कते -

ननु चेति ।

अभेदस्यापि सत्त्वादंशांशिभाव इत्याह -

अत इति ।

वञ्चसि गच्छसि यदास्ते यो नामरूपे निर्माय प्रविश्य व्यवहरन्वर्तते तं विद्वानमृतो भवतीति श्रुत्यर्थः ।

श्रुतिसिद्धाभेदे युक्तिमाह -

चैतन्यं चेति ।

जीवो ब्रह्मैव चेतनत्वात् ब्रह्मवदित्यर्थः ॥४३॥